Yorug’lik haqida tushuncha - Физика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	4.3MB
Покупки	2
Дата загрузки	30 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физика

Yorug’lik haqida tushuncha

Купить

Yorug’lik haqida tushuncha
Mundarija
Kirish
I- BOB. Yorug’lik Haqida Tushuncha
1.1 Yorug’lik haqidagi ta’limotlarning rivojlanish
1.2 Yorug’lik to’lqinlari. Yassi va sferik to’lqinlar, To’lqin fronti,
to’lqin uzunligi, to’lqin soni
1.3 To’lqinlar energiyasi va intensivligi
1.4 Yorug’lik nurlarining monoxromatlikligi va kogerentligi
II-BOB. Yorug’lik nurining o’simliklarga ta’siri.
2.1 Sun’iy yorug’lik va tabiiy yorug’lik
2.2 Yorug’likning biologik ta’siri
2.3 Fotobiologik jarayonlar
III-BOB .Yorug’lik diodlari yordamida o’simliklarni o’stiri uvchi
qurilma si haqida
3.1 Qurilma haqida qisqacha ma’lumot
3.2 Qurilmaning tuzilishi
3.3 Qurilmadan foydalanish sohalari
Iqtisodiy Qism
Xfx Qism
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati
1

Kirish
Tadqiqot ishining dolzarbligi Mamlakatimizning barcha jabhalarida amalga
oshirilayotgan kengko’lamli islohotlar, huquqiy demokratik davlat va erkin
fuqorolik jamiyatini qurish zamirida, avvalambor, inson manfaatlari, uning
intelektual salohiyatini yuzaga chiqarish, kasb mahoratini oshirish uchun zarur shart-
sharoit vazifalari mujassam. Bu borada barkamol avlodni tarbiyalash, umumta’lim
maktablari, oliy va o`rta maxsus ta’lim sohasida yuqorimalakali kadrlarni tayyorlash,
ilm-fan, ta’lim hamda ishlab chiqarish o`rtasidagi o`zaro hamkorlikni yanada
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yorug’lik birinchi marta rus fizigi P.N.
Lebedev tomonidan kashf etilgan va o’lchangan.Yorug’lik ta’siri ostida ko’plab
kimyoviy reaktsiyalar ham sodir bo’ladi. Yorug’likning biologik ta’siri juda xilma-
xildir. Ma’lumki, yorug’lik o’simlik hayoti bilan bog’liq jarayonlarga ta’sir
qiladi. Gullash, barg hosil bo’lishi, mevalarning pishishi, xlorofill hosil bo’lishi va
karbonat angidridni o’simliklarga assimilyatsiya qilish kabi jarayonlarga
yorug’likning ta’siri juda katta. O’simlik dunyosi bilan bir qatorda yorug’lik
hayvonlarga kuchli ta’sir ko’rsatadi, o’sish, rivojlanish va metabolizm jarayonlariga
foydali ta’sir ko’rsatadi. Ultrabinafsha nurlar ta’siri ostida dengiz hayvonlarining
tuxumlari parthenogenetik rivojlanishi mumkinligi isbotlandi. Yorug’likning
bakteritsid ta’siri, uning raxit va boshqalar bilan davolovchi ta’siri qat’iy belgilangan.
Bitiruv malakaviy ishida keltirilgan ma’ lumotlar bo’limini mundarijada berdik. Eng
asosiy qonunlar va ma’lumotlar 1,2 va 3 boblarda ko’rsatdik.
2

I- BOB. Yorug’lik Haqida Tushuncha
1.1 Yorug’lik haqidagi ta’limotlarning rivojlanish
Yorug’lik haqidagi ta’limotlar bevosita ko’rish sezgisi bilan bog’liq bo’lganligi
uchun ularning vujudga kelishi va rivojlanishi kishilik jamiyati vujudga kelgan
vaqtdan boshlanadi. Eramizdan 200 – 300 yillar oldin Ptolomey va Aristotel
tomonidan yorug’lik haqidagi 2 xil ta’limot ilgari surilgan edi.
Ulardan biri yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalish qonuni (1-rasm) va
ikkinchisi, manbalardan tarqalayotgan yorug’liklarning o’zaro daxlsizlik qonunidir
(1-rasm). Har ikkala qonunlar tabiatda vujudga keladigan hodisalar bilan bevosita
bog’liq. Bularga buyum yoki jismlar soyasining hosil bo’lishi, quyosh yoki oyning
tutulishi hamda har bir yulduzdan keladigan yorug’liklarning daxlsizligi kabilar
misol bo’la oladi.
1-rasm
Yorug’likning to’g’ri chiziq 2-
rasm
bo’ylab tarqalishi Yorug’likning daxlsizlig
Eramizning XVI-asridan boshlab yorug’lik tabiatini o’rganishga bag’ishlangan
nazariyalar vujudga keladi. Bu nazariyalardan birinchisi, yorug’likning korpuskulyar
nazariyasi bo’lib, uning asoschisi I. Nyuton hisoblanadi. Korpuskulyar nazariyaga
ko’ra, yorug’lik mayda zarrachalar – korpuskulalardan iborat bo’lib, ularning
3

muhitda tarqalishi natijasida yorug’lik nurlari kuzatiladi. Ushbu nazariya asosida
yorug’likning qaytish va sinish qonunlarini to’liq tushuntirish mumkin. XVII–asrga
kelib yorug’lik interferensiyasi va difraksiyasi hodisalari kuzatiladi. Bu hodisani
tushuntirish uchun Gyugens va Frenel yorug’likning to’lqin nazariyasini ilgari
surdilar. Ushbu nazariyaga ko’ra, yorug’lik to’lqinlardan iborat bo’lib, ularning
muhitda tarqalishi natijasida interferensiya va difraksiya hodisalari yuzaga keladi.
XVIII – asrga kelib yorug’likning ikkilanib sinish hodisasi kuzatiladi. Bu hodisaga
asoslangan holda Maksvell yorug’likning elektromagnit nazariyasini yaratdi. Mazkur
nazariyaga ko’ra, yorug’lik oddiy to’lqin bo’lmasdan, balki, o’zaro perpendikulyar
tekisliklarda E va H vektorlar kuchlanganliklar tebranishlarining muhitda tarqalishi
natijasida vujudga kelishi tushuntiriladi. XIX-asrga kelib fotoeffekt hodisasi,
yorug’lik bosimi, Kompton effekti kabi hodisalar kuzatiladi. Bu hodisalarni
tusuhuntirish uchun M. Plank tomonidan yorug’likning kvant nazariyasi beriladi. Bu
nazariyaga ko’ra, yorug’lik elementar zarrachalar – kvantlar (fotonlar) dan iborat
bo’lib, har bir kvantning energiyasi, impulsi va massasi mavjud bo’ladi. Shunday
qilib, yorug’likning zarrachalik va to’lqin dualizmi nazariyasi vujudga keladi. 1818-
yilga kelib, fransuz fizigi O. Frenel yorug’likni to’lqinlar oqimi sifatida tasavvur
qilib, uning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalishini tushuntirib berdi. Shundan so’ng
yorug’likning to’lqin nazariyasi o’z hukmronligiga erishdi.
1.2 Yorug’lik to’lqinlari. Yassi va sferik to’lqinlar, To’lqin fronti,
to’lqin uzunligi, to’lqin soni.
Endi yorug’lik to’lqinlarining tabiati haqida batafsilroq to’xtaymiz. Yorug’likning
elektromagnit tabiati. Maksvell g’oyasiga ko’ra, yorug’likning muhitda tarqalish
tezligi
(1)
4

ifoda bilan aniqlanadi. bu yerda: c – yorug’likning bo’shliqdagi tezligi, ε – muhitning
dielektrik singdiruvchanligi, μ – muhitning magnit kirituvchanligi.
Yorug’likda  E va  B vektorlar o’zaro perpendikulyar bo’lib, ular yorug’likning
tarqalish yo’nalishi bilan 900 burchakni hosil qiladi (3-rasm).
3-rasm. Elektromagnit to’lqinning tarqalishi
Ular bir paytda o ’ zlarining maksimal va minimal qiymatlariga erishadi hamda
garmonik qonunlarga muvofiq o ’ zgaradi . Yorug ’ likning to ’ lqin uzunligi deb , u bir
davrda o ’ tadigan masofaga aytiladi (4- rasm ), ya ’ ni
 cT (2)
Yorug’likning to’lqin uzunligi chastota bilan quyidagicha bog’langan:
(3)
4-rasm.
“To’lqin uzunligi” animatsiyasidan fragment
To’lqin soni deb, birlik uzunlikdagi to’lqin uzunliklar soniga aytiladi.
5

(4)
1.3. To’lqinlar energiyasi va intensivligi
Elektromagnit to’lqinlarining tenglamasi quyidagi ko’rinishda:
x = A cos ( ω t – kx ) (5)
bu yerda: A – tebranish amplitudasi, ω – davriy chastota. To’lqinning muhitda
tarqalishi natijasida energiyaning ham tarqalishi sodir bo’ladi va bu energiyaning
kattaligi to’lqin energiyasining kinetik hamda potensial energiyalari yig’indisiga teng
bo’ladi:
(6)
bu yerda:  - muhitning zichligi, t - to’ lqinning tarqalish vaqti, x - to’ lqin frontining
siljish masofasi, u - to’ lqinning faza tezligi,  V – to’lqin frontining tarqalishi vaqtida
ular egallab olgan hajmning o’zgarishi. Elektromagnit to’lqinlar energiyasi.
Elektromagnit to’lqin maydonida ixtiyoriy S yuzacha olib, elektromagnit to’lqinning
shu yuza orqali kichik Δ t vaqt ichida olib o’tgan Δ W energiyasini hisoblaylik.
Buning uchun S yuzacha asosida qirralari to’lqinning υ tarqalish tezligiga parallel va
 Δ t uzunlikka ega bo’lgan parallelopiped yasaymiz (5- rasm).
Bu parallelepipedning hajmi quyidagiga teng:
  S  t cos  ( 7)
5-rasm. Elektromagnit to’lqin energiyasini hisoblash.
6

bu yerda: α – S yuzachaga o’tkazilgan n normal bilan  tezlik vektori orasidagi
burchak; Δ t vaqt ichida to’lqin  Δ t masofani o’tadi, shuning uchun biz ko’rayotgan
yuzacha orqali parallelopiped ichidan Δ W energiya o’tadi. Shuning uchun, agar и
maydonning hajm birligidagi energiyasi (energiyaning hajmiy zichligi) bo’lsa, u
holda
W  u   uS  t cos  (8)
bo’ladi.
Elektromagnit to’lqin energiyasining hajmiy zichligi elektr maydon energiyasi ½ 
0
E 2
bilan magnit maydon energiyasi ½ 
0 H 2
yig’indisidan iborat:
(9)
To’lqinning tarqalish tezligi elektr va magnit maydonlarning parametrlariga bog’liq
bo’lganligi uchun

W  E H S cos   t (10)
Demak, S yuzacha orqali vaqt birligida o’tgan energiya yoki
 W/  t
quyidagiga teng bo’ladi:
(11)
Olingan natijani yanada qulayroq shaklda ifodalash mumkin. Elektromagnit energiya
oqimi vektori tushunchasini kiritaylik, uni shunday aniqlaymiz:
Р = [ ЕН ]
Elektromagnit to’lqinda E va H bir-biriga perpendikulyar va shuning uchun bu
vektorning son qiymati Р = [ ЕН ] ga teng. P vektorning yo’nalishi esa E va H
vektorlarning yo’nalishiga perpendikulyar. Shunday qilib, elektromagnit maydonda
energiya harakatini P energiya oqimi vektori yordamida to’la ravishda tavsiflash
mumkin. Bu vektorning yo’nalishi energiyaning harakatlanish yo’nalishini beradi.
7

Energiya oqimi vektorining son qiymati esa energiyannng harakat yo’nalishiga
perpendikulyar bo’lgan birlik yuzachadan vaqt birligi ichida o’tgan energiyaga teng.
Elektromagnit to’lqin intensivligi bu birlik yuzadan shu yuza normali yo’nalishida
birlik vaqt ichida o’tayotgan yorug’lik energiyasini bir fazoviy burchakka nisbatan
hisoblangan qiymatiga aytiladi. Fotometriyada elektromagnit to’lqin intensivligi
yorug’lik intensivligi termini bilan almashtirilgan. Yorug’lik intensivligi to’lqin
amplitudasining kvadratiga tog’ri proporsional bo’ladi.
1.4 Yorug’lik nurlarining monoxromatlikligi va kogerentligi
O’zgarmas chastotali (to’lqin uzunlikli) va o’zgarmas amplitudali to’lqinlarga
monoxromatik to’lqin deyiladi.
6-rasm. “Monoxromatik to’lqin” animatsiyasidan fragment
Ikki yoki undan ortiq manbalardan tarqalayotgan, tebranish chastotalari bir xil va
faza farqlari doimiy bo’lgan to’lqinlarga kogerent to’lqinlar deb ataladi.
7-rasm. “Kogerent manbalar” animatsiyasidan fragment
8

Yorug’lik to’lqinini tavsiflash uchun garmonik tebranishlarning х = Асо s(  t+  )
ko’rinishdagi tenglamasidan foydalanamiz. Bu yerda x funksiyaning ma’nosi sifatida
E va H vektorlarning tebranishi tushiniladi.
Aytaylik, ikki monoxromatik kogerent X
1 = A
1 со s( t+  1) va х
2 = А
2 со s(  t +  2)
to’lqinlar bir-biriga ustma-ust tushsin. Natijaviy tebranish amplitudasi
А 2= А 2 1+ А 2 2+2 А 1 А 2 со s(
 2 -  1) (12)
To’lqinlar kogerent bo’lganligi uchun I
 А 2
va
(13)
Fazoning со s (  2 -  1)>0 shart bajariladigan nuqtalarida I>I1+I2 bo’ladi. со s(  2 -
 1)<0 bo’lgan nuqtalarda I<I
1 +I
2 Shunday qilib, 2 (yoki bir nechta) kogerent
yorug’lik to’lqinlari ustma-ust tushganda, fazoda yorug’lik oqimlarining qayta
taqsimlanishi ro’y beradi va natijada intensivlikning bir joyda maksimumi, boshqa
joyda minimumi kuzatiladi. Bu hodisa yorug’lik intenferensiyasi deb ataladi.
Kogerent bo’lmagan to’lqinlar uchun 
2 – 
1 uzluksiz o’zgarib turadi va shuning
uchun со s( 
2 – 
1 ) ning vaqt bo’yicha o’rtacha qiymati nolga teng, natijaviy
to’lqinning intensivligi hamma yerda bir xil bo’ladi. I
1 =I
2 bo’lganda I=I
1 bo’ladi
(kogerent to’lqinlar uchun bu holda maksimumda I=4I
1 , minimumlarda I=0).
Kogerent yorug’lik to’lqinlari olish uchun 1 ta manba nurlantirayotgan to’lqinni
ikkiga bo’lish usuli ishlatiladi. Bunda to’lqinlar turli optik yo’lni o’tganlaridan so’ng
qo’shiladilar va intenferension manzara kuzatiladi. Aytaylik, O nuqtadan
tarqalayotgan to’lqin ikkita kogerent S
1 va S
2 manbalarga ajraladi. S
1 va S
2 kogerent
manbalardan tarqatilgan nurlar M nuqtada ustma-ust tushib, interferensiyalanadi (8-
rasm). M nuqtadan S
1 manbagacha bo’lgan masofa L
1 va S
2 manbagacha bo’lgan
masofa L
2 bo’lsin.
9

8-rasm
Ikki nurning yo’l ayirmasi:  L2  L1 . Agar O nuqtada tebranish fazasi ω t bo’lsa, M
nuqtada birinchi to’lqin , ikkinchi to’lqin tenglamali
tebranishlarni vujudga keltiradi. Ikki kogerent to’lqinlar uchun fazalar farqi:
(14) ko’rinishda bo’ladi.
10

II-BOB. Yorug’lik nurining o’simliklarga ta’siri.
2.1 Sun’iy yorug’lik va tabiiy yorug’lik
Sun’iy yorug’lik tabiiy yorug’lik yetishmaydigan xonalarda, shuningdek, yorug’lik
bo’lmagan kunlarda xonani yoritish uchun taqdim etiladi. Kombinatsiyalangan
yoritish umumiy va mahalliy qismlardan iborat. Buni yuqori aniqlik bilan ishlaganda,
shuningdek, jarayonda yorug’lik oqimining ma’lum bir yo’nalishini yaratish kerak
bo’lsa, uni tartibga solish tavsiya etiladi. Mahalliy yoritish faqat ishchi yuzalarni
yoritish uchun mo’ljallangan va hatto qo’shni joylarda ham zarur yoritishni
yaratmaydi. Statsionar va ko’chma bo’lishi mumkin emas. Sanoat binolarida faqat
mahalliy yoritgichlardan foydalanish taqiqlanadi, chunki yoritilgan va yoritilmagan
joylar o’rtasidagi keskin kontrast ko’zni charchatadi, ish tezligini pasaytiradi va
ko’pincha baxtsiz hodisalarga sabab bo’ladi.
Sun’iy yoritish umumiy yoki kombinatsiyalashgan bo’lishi mumkin.
Kombinatsiyalashgan yoritishda umumiy va mahalliy yoritish birgalikda qo’llaniladi.
Umumiy yoritishda xona ichi umumiy chiroqlar yordamida yoritilsa, mahalliy
yoritishda esa chiroqlar bevosita ish joyiga yoki ish jihozi oldiga o’rnatiladi.
Masalan, ish stoli ustida o’rnatilgan ko’chma chiroqlar, stanoklar yoki boshqa ish
qurilmalarida o’rnatiladigan chiroqlar mahalliy yoritishga misol bo’ladi. Umumiy
11

yoritish ish jihozi va ish joyining joylashishiga bog’liq holda tekis yoki lokal
ko’rinishda bo’ladi. Bundan tashqari, sun’iy yoritish ishchi yoki avariyaga oid
bo’lishi mumkin. Ishchi yoritishdan me’yoriy ish rejimini ta’minlash maqsadida
tabiiy yoritish bo’lmagan yoki yetarli d а r а jada emas joylarda foydalaniladi.
Avariyaga oid yoritishdan asosiy yoritish qo’qqisdan o’chib qolgan vaqtlarda
yong’in, portlash, ishchilarni zaharlanishi, jarohatlanish xavfi, texnologik jarayonni
uzoq to’xtab qolishi yoki buzilishi, aloqani uzilishi, suv, gaz ta’minoti to’xtab qolishi
ehtimoli bor bo’lgan joylarda hamda navbatchilik postlarida, turli xil tizimlarning,
boshqarish punktlarida foydalaniladi. Yoritilganlikni
me’yorlashni yengillatish maqsadida barcha ishlar aniqlilik darajasiga ko’r а 6 sinfga
bo’lingan:
9-rasm
Eng yuqori yoritilganlik 1 sinfdagi ishlar u с hun belgilangan bo’lib, 5000 Lk ni
tashkil etadi, kichik yoritilganlik esa IV sinfdagi ishlar u с hun - 75 Lk qilib
belgilangan. Tashqi muhitda bajariladigan ishlarda ish turiga bog’liq holda
yoritilganlik 2 dan 50Lk. gacha bo’ladi. Masalan, МТА 1 а rd а mashinalarning old
qismidagi yoritilganlik 5 Lk, ishchi a’zolardagi yoritilganlik 10 Lk bo’lishi mumkin.
Yoritgich lampalari yorug’lik tarqatish xususiyatiga ko`ra uch sinfga bo’linadi:
A) to`g’ridan-to`g’ri nur tarqatuvchi;
B) nur yoyuvchi;
C) nur qaytaruvchi lampalar.
12

To`g’ridan-to`g’ri nur tarqatuvchi lampalar sinfiga, quyi yarim aylanasi bo`ylab o`z
nurining taxminan 90% ni tarqatadigan lampalar kiradi.
Nur yoyuvchi lampalar o`z nurlarini yuqori va quyi aylanalar o`rtasida taqsimlashga
asoslangan bo`lib, umumiy nurni yuqori va quyi sfera buylab tarqatadi hamda har
qanday soyalarga barham berib, yorug’likni bir tekisda tarqatish imkoniyatini beradi.
Bunday lampalar ship va devorlari yorug’lik qaytarish xususiyatiga ega bo’lgan
binolarga o`rnatiladi.
Hozirgi paytda sun’iy yorug’lik asosan uch xil lampalar – cho’glanma, lyuminesyent
va svetadiod lampalar orqali amalga oshiriladi. Cho’g’lanma lampalar. Lyuminesyent
lampalar. Svitadiod lampasi.
Gazrazryadli chiroqlar cho’g’lanma chiroqlarga nisbatan gigiyenik talablarga
to’liqroq javob b е r а di. Bunday chiroqlarning ishlash muddati - 14000 soatgacha
yetadi, yorug’lik berishi – 100 L. т /Vt. ni tashkil etadi. Eng keng tarqalgan
gazrazryadli chiroqlarga silindrik truba shaklidagi lyuminetsent chiroqlarni misol
keltirish mumkin. Ular turli xil rusumda, у a’ni LD, LXD, LB, LTB, LDTs
ko’rinishida ishlab chiqariladi. Lyuminetsent chiroqlarda yorug’lik oqimining
tebranish chastotasi, elektr tokining tebranish chastotasiga (50 Gs) teng bo’ladi. Bu
esa ularning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Chunki bu ko’rsatkichga mos holda
pulsatsiya koeffitsiyenti ham o’zgaradi. Masalan, LB rusumli chiroqlarda pulsatsiya
koeffitsiyenti 35%, DL rusumli chiroqlarda 65% ni tashkil etadi. Vaholanki, bu
ko’rsatkich cho’g’lanma chiroqlarda 15% ga tengdir.
10-rasm
Suniy yoritgichlar
13

Simobli chiroqlar lyuminetsent chiroqlarga nisbatan ancha turg’un yoritadi va
haroratning turli xil oralig’ida, ya’ni ham past, ham yuqori haroratlarda yaxshi
ishlaydi. Bunday chiroqlar yuqori quvvatga ega bo’lib, ulardan ko’chalarni va katta
ishlab chiqarish binolarini yoritishda foydalaniladi. Ksenon chiroqlar kvars
trubkalardan iborat bo’lib, bu trubkalarda ksenon gazi to’latilgan bo’ladi. Ulardan
sport inshootlarini, temir yo’l stansiyalarini, qurilish maydonlarini yoritishda
foydalaniladi. Bu chiroqlar ultrabinafsha nurlar chiqaradi va yoritilganlik 250 Lk. dan
oshganda xavfli hisoblanadi. Hozirgi vaqtda goloid va natriyli chiroqlar eng istiqbolli
chiroqlardan hisoblanadi. Ularning yorug’lik tarqatishi 110...130 k/Vt ni tashkil
etadi.
11- rasm Simob gaz lampalari
LED yoritgichning o’zi nomidan biz ikkita muhim tarkibiy qismdan, ya’ni
yarimo’tkazgichli LED va quvvat manbai - haydovchidan iborat degan xulosaga
kelishimiz mumkin, buning natijasida o’zgaruvchan tok doimiy bo’lib qoladi.
Shuningdek, hosil bo’lgan yorug’lik spektri yarimo’tkazgichning sifatli tarkibiga
(kimyoviy tarkibi) qarab o’zgarishi mumkin. Ushbu LE-lampa do’konlarda nisbatan
yaqinda paydo bo’ldi, ammo bugungi kunda u ofis, galereya yoki yotoqxona bo’lsin,
deyarli barcha xonalarda yoritish uchun faol ishlatiladi. Ular yoriqlar va uzilishlarsiz
yuqori sifatli yorug’lik oqimini beradi, bu bunday yoritish bilan xonadagi
odamlarning ko’zlari holatiga yaxshi ta’sir qiladi.
14

12-rasm LED lampalar
Eng muhim afzalliklardan biri bu uning kam quvvat iste’moli, chunki bunday chiroq
yordamida siz elektr energiyasini tejashingiz mumkin. Lampochka tezda yoqiladi va
darhol yaxshi yorug’lik oqimini beradi, u qizib ketguncha kutib o’tirishning hojati
yo’q va "yonadi". Bundan tashqari, bu lampochkalar ultrabinafsha yoki energiya
tejaydigan lampalardan farqli o’laroq, atrof-muhit uchun xavfsiz va odamlar uchun
xavfsiz hisoblanadi. Dizaynlari tufayli, ular deyarli tegishli ravishda korpusni va ular
qurilgan materialni isitmaydi. LED yorug’lik chiroqlari ularning ishlashini mamnun
qiladi. Bitta chiroq 9 yilgacha xizmat qilishi mumkin. Chiroqning og’irligi
ahamiyatsiz, bu uning o’rnatilishini osonlashtiradi.
Xususiyatlari tufayli diodli yorug’lik chiroqlari keng doiradagi dasturlarga ega. Ular
asosiy yoritish sifatida, shuningdek xonadagi fon yoki qo’shimcha yoritish sifatida
ishlatilishi mumkin. Eng qizig’i shundaki, bunday yoritgichlar nafaqat shiftga osib
qo’yilishi, balki dekorativ yoritish elementi sifatida ham ishlatilishi mumkin.
15

Masalan, mehmonxonalarda, idoralarda yoki xususiy uylarda mini LED lampalar
to’g’ridan-to’g’ri zinapoyalarning burchaklariga o’rnatiladi, shunda ular kechqurun
yoki tunda atrofida yurishlari qulay bo’ladi. Juda tez-tez, bu yoritish moslamalari
mebel uchun ham ishlatiladi. Mebel yoritgichi ko’pincha issiqxonalarda, muzeylarda,
katta ofislarda yoki zamonaviy uy aksessuarlarida ishlatiladi.
Ishlab chiqarish sharoitida yoritilganlik ishchilar salomatligiga zarar yetkazmasligi
uchun u ko`zni zo`riqtirmaydigan, ish vaqtida binoning hamma qismlarida bir tekis
taqsimlangan bo’lishi talab qilinadi. Yorug’lik ko`zni qamashtirmaydigan bo`lishi,
boshqacha qilib aytganda, yorug’lik nurlari ko`zga to`g’ridan-to`g’ri tushmasligi
kerak. Yorug’likning spektral tarkibi shunday tanlanishi kerakki, natijada kishi
atrofdagi buyumlarning ranglarini to`g’ri qabul qilsin. Ish joylarida keskin ajralib
turuvchi soyalar bo`lishi va ish joylari bilan atrofdagi muhitning yoritilganligi juda
katta farq qilmasligi kerak, aks holda kishi ko`zini bir sharoitdan ikkinchi sharoitga
tez-tez o`zgartirib turishi natijasida ko`zining akkomodatsiya xususiyati buzilib,
ko`rish organlarining toliqish holati ro`y beradi.
Shuning uchun ham korxonalarni me`yoriy yoritish sifatli mahsulot ishlab
chiqarishni ta`minlash bilan birga ishlab chiqarish sharoitini yaxshilaydi, ishchilarni
charchashdan saqlaydi va mehnat unumdorligini oshiradi. Me`yoriy talablar
darajasida yoritilgan hududlarda ishlayotgan ishchilarning kayfiyati yaxshi bo`ladi,
shuningdek xavfsiz mehnat sharoiti yaratiladi va buning natijasida baxtsiz hodisalar
keskin kamayadi. Inson ko`zi orqali binafsha rangdan to qizil ranggacha bo`lgan
yorug’lik nurlarini sezadi. Ishlab chiqarish korxonalarini yoritishning mukammalligi
sifat va son ko`rsatkichlari bilan tavsiflanadi. Son ko`rsatkichlariga nur oqimi (lm),
yorug’lik kuchi kandela (kd), yoritilganlik (lyuks), nur qaytarish koeffitsientilari
kiradi. Yuzaga tushayotgan nur oqimi shu yuzadan qaytsa, bu nur qaytarish
koeffitsienti bilan belgilanadi (0,02-0,95 gacha).
16

Sun`iy yorug’likni me`yorlashdan maqsad biror bir yuzani yoritish uchun gigiyena
nuqtai nazaridan eng kamida ruhsat etilgan minimal yorug’lik miqdori bilan
ta`minlashdir. Bunda nazorat ishini tasnifi, muhit bilan buyum o`rtasidagi yarqiroqlik
farqi va yoritilganlik tizimi aniq hisobga olinadi. Nazorat ishining tasnifi
ko`zatilayotgan buyumning o`lchami bilan belgilanadi. Ya`ni me`yorda 8 ta razryad
qabul qilingan bo`lib, birinchisi o`ta yuqori aniqlikda bajariladigan ishlar turkumi
(<0.15 mm) -1 razryad 5000lk. dan to dag’al ishlar turkumi, ya`ni faqat jarayonni
kuzatish uchun xizmat qiluvchi - VIII-razryad 50lk.gacha bo`lgan yoritilganlik
miqdorlaridir.
Sun`iy yorug’likni aniqlash uchun odatda nuqtali yoki yorug’lik oqimi usullaridan
foydalaniladi. Usulning mohiyati biror nur tarqatuvchi manbadan ihtiyoriy nuqtaga
tushayotgan yorug’lik oqimini aniqlashdan iborat. Bunda nur tarqatuvchi manbaning
ko`rinishi nuqta, chiziq, tekislik, shar hamda tsilindr shakllarida bo`lishi mumkin.
Nuqta sharsimon yog’du manbaidan kelayotgan yorug’likni masofa kvadrati
qonuniga asoslanib quyidagi ifoda bilan aniqlanadi.
E α H J α · cos 3
α / r 2
(cos θ ± d / H · sin θ )
bunda, J α – yorug’lik kuchi, lm;
α - nurning hisob nuqtasiga nisbatan og’ish burchagi, grad;
r - manbadan nuqtagacha bo`lgan masofa; H - nur manbaining poldan balandligi; θ -
nuqta o`rnashgan tekislikni pol sathiga nisbatan og’ish burchagi, grad;
d – nurning gorizontal soyasi, m; Yorug’lik oqimi usulida hisoblashda, yuzani
yoritish uchun zarur bo’lgan yoritgichlar soni quyidagicha aniqlanadi.
N H Em · K3 · S · Z / η · Fl
bunda,
Em – yoritilganlik me`yori, lk
K3 – zahira koeff (1,3-1,5);
S – yoritilajak yuza, m2;
17

Z – yorug’likni notekislik koeffitsiyenti (1,1-1,15);
η – yoritilgichlarni foydalanish koeffitsienti. Bu yerda, a va b – binoning buyi va eni,
m.
h - yoritgichning yoritilayotgan yuzadan balandligi, m
2.2 Yorug’likning biologik ta’siri
Yashil avtotrof o’simliklar uchun yorug’lik eng muhim hayot omillaridan biri
hisoblanadi. CHunonchi bu omil, xususan quyosh nuri, o’simliklarda boradigan
fotosintez jarayonida, ya’ni o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi uchun zarur
organik moddalar hosil bo’lishida ishtirok etadi. Bundan tashqari, yorug’lik
o’simliklarning o’sishiga, hujayra va to’qimalarda boradigan jarayonlariga hamda
organlarning hosil bo’lishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. O’simliklar hayoti uchun shu
narsa muhimki, fotosintez jarayonida nafas olish uchun sarflanadigan miqdordagina
emas, balki undan ham ko’proq miqdorda organik moddalar hosil bo’ladi. Bu esa
o’simliklar tarkibidagi moddalar balansiga ijobiy ta’sir ko’rsatib, busiz ular kelajakda
o’sishi va hayot faoliyatini davom ettirishi mumkin emas. Odatda, qishlok xo’jalik
yoki o’rmon xo’jaligi xodimlarini o’simliklarda boradigan fotosintez jarayonining
mahsuldorligi qiziqtiradi. Ekologlarni esa fotosintez jarayonining har xil darajadagi
mahsuldorligi va ularning har xil sharoitda (turlicha yoritilish sharoitida) sodir
bo’lish sabablarini o’rganish qiziqtiradi. Bundan tashqari, assimilyatlarning qanday
taqsimlanishi, ular o’simliklar tomonidan va umuman fitotsenozda qanday
foydalanilishi, ya’ni yorug’lik o’simliklar qoplamining mahsuldorligiga qanday ta’sir
ko’rsatishi masalalarini o’rganish juda muhimdir. Suv va issiqlik omillariga
qaraganda, yorug’lik yyer yuzasida ancha bir tekis taqsimlangan. Buni yyer sharining
biror xududida yorug’lik tanqisligi tufayli o’simliklar mutlaqo o’sa olmaydigan joy
yo’qligidan ham bilish mumkin. Sutkaning asosiy qismida uzoq tun bo’ladigan qutb
xududlarida o’simliklar mutlaqo o’smasligi yoki ular juda sekin o’sishi yorug’likning
yetishmasligiga emas, balki birinchi navbatda, bu xududda tempyeratura sharoiti
18

noqulay bo’lishiga bog’liqdir. SHunga ko’ra, o’simliklarni xududlar va kichik
xududlar bo’yicha ajratishda yorug’lik tobe (qo’shimcha) ro`l o’ynaydi. Yer
foydalaniladigan radiatsion enyergiyaning deyarli hammasini (90%ni) atmosferaning
yuqorigi chegarasida quyoshdan oladi. Atmosferaga yetib kelgan yorug’lik
nurlarining to’lqin uzunligi 200 dan 4000 nm gacha o’zgarib turadi. Xalqaro birliklar
tizimida (SI) yorug’lik nurlarining to’lqin uzunligini mikrometr (mqm) va nanometr
(nm) bilan o’lchash qabul qilingan. Bunda: 1 mkm = 10~3 mm=10-4 sm = 10_3nm;
1 nm =10-6 mm =10~7 sm =10 angstrem (A) = 10 -10 m ga teng. Quyoshdan
tushadigan nur enyergiyasining ko’p qismi quyosh tizimidan tashqariga chiqib
ketadi. Bu enyergiyaning faqat ikki milliarddan bir qismi, ya’ni bizda
foydalanilayotgan yorug’lik enyergiyasining 2-10~e qismi 150 mln. km dan ortiq
yo’l bosib, yyer atmosferasigacha yetib keladi. Bu quyoshdan doimiy ravishda tushib
turadigan yorug’lik enyergiyasi hisoblanadi. Lekin quyosh nurining hammasi
bevosita yyer yuzasiga yetib kelmaydi. Atmosferadan 50 km chamasi balandlikda
ozon qatlami bo’lib, bu qatlam o’zi orqali quyoshdan atmosferaga tushayotgan 295
nm dam kam bo’lgan uzunlikdagi nurlarni o’tkazmaydi. Yyerning sathiga esa qisqa
to’lqinli (400 nm) ul`trabinafsha nurlargina yetib keladi.

13-rasm
Ular yorug’lik radiatsiyasining faqat 10% ni tashkil etadi. Yorug’lik radiatsiyasining
45% ga yaqinini 400-750 nm gacha bo’lgan ko’zga ko’rinadigan nurlar va yana 45%
19

ga yaqin qismini 750-4000 nm to’lqinli infraqizil nurlar tashkil etadi. To’lqin
uzunligi 4000 nm dan ortiq bo’lgan nurlar uzun to’lqinli yoki uzoq infraqizil
nurlardan iborat. Yer sathidagi issiqlik nurlanishi ana shu to’lqinli yoki uzoq
infraqizil nurlardan iborat. O’simliklar bargiga tushadigan quyosh nuri enyergiyasini
ta’sir ko’rsatishi bo’yicha 4 ta fiziologik xududga bo’lish mumkin (Kleshnin, 1954):
To’lqin uzunligi 300-520 nm bo’lgan ta’sir xududi. Bu to’lqindagi nurlar o’simliklar
xlorofilli, karotinoidlar, protoplazma, fermentlar tomonidan yutiladi. Lekin uning
asosiy qismi xlorofillar tomonidan yutiladi. To`lqin uzunligi 520-700 nm bo’lgan
ta’sir xududida nurlarning yutilishi xususan xlorofillga bog’liq bo’ladi. Bu
to’lqindagi nurlar to’q sariq qizil nurlar hissasiga to’g’ri keladi. Ular fotosintez
jarayonida qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligi K. A. Timiryazev tomonidan
ko’rsatib o’tilgan edi. Bu radiatsiyadagi nurlar o’simliklarda boradigan barcha
fiziologik jarayonlar - fotosintez, rivojlanish, shakllanish va boshqalar uchun hal
qiluvchi ahamiyatga ega. To’lqin uzunligi 700-1050 nm bo’lgan xudud infraqizil
nurlardan ya’ni abiotik radiatsiyadan iborat bo’lib, ular deyarli hech qanday biologik
rol` o’ynamaydi, 1050 nm dan yuqori to’lqindagi xudud uzoq infraqizil radiatsiyadan
iborat bo’lib, issiqlik rejimining kuchli omili hisoblanadi va ular sitoplazma, suv
hamda boshqalar orqali yutiladi.
Quyosh radiatsiyasining barglar orqali yutilish intensivligi to’q sariq-qizil to’lqinli
nurlarda (600-680 nm) eng yuqori darajada, ul ь trabinafsha nurlarda (330- 520 nm)
maksimum darajada va sariq-yashil to’lqinli nurlarda (550-575 nm) minimum
darajada borishi kuzatiladi. Infraqizil nurlarning yutilishi barglarning qizishiga sabab
bo’ladi, lekin past tempyeraturada bu to’lqindagi nurlar qisman xlorofill tomonidan
yutiladi va bizningcha, ular fotosintez jarayonida foydali bo’lishi mumkin. Har holda
infraqizil nurlarning yo’qolishi mahsuldorlikning qisman pasayishiga olib kelishi
kuzatilgan.
20

Sariq-yashil nurlar o’simlik barglari tomonidan kam yutiladi va fotosintez jarayoniga
bevosita ta’sir etmaydi, lekin bu xildagi nurlar, bizningcha, barglarda kuchli darajada
yorug’likdan qo’zg’alish manbai sifatida xizmat qilib, yorug’likdan qo’zg’alishni
tartibga soladi va shu yo’l bilan fotosintez jarayoniga ta’sir ko’rsatadi.
Ultrabinafsha nurlar tirik organizmlarga halokatli ta’sir ko’rsatadi. Masalan, 30 sm
qalinlikdagi suv to’satdan nurlantirilganda mutlaqo styeril holatga keladi. Haqiqatan
ham, bu to’lqindagi nurlar o’simliklar tanasiga uncha chuqur kirmaydi, ular ta’sirida,
odatda, epidyermis nobud bo’ladi, hujayralarda ichkarida joylashgan sitoplazma esa
himoyalangan holda saqlanib qoladi.
14- rasm
Ultrabinafsha nurlar antotsian tomonidan yaxshi yutiladi; shunga ko’ra, bu pigment
ekran kabi ta’sir ko’rsatib, o’simliklarni himoyalaydi. Ul ь trabinafsha nurlar
xlorofillga deyarli ta’sir qilmaydi, lekin zaiflashib qolgan (rangsiz) o’simliklarda
ularning ta’siri ostida xlorofill intensiv ravishda hosil bo’ladi. O’simliklar faqat
o’ziga bevosita to’g’ri (tik) tushadigan yorug’likdan emas, balki tarqoq tushadigan
yorug’likdan ham foydalanadi. To’g’ri (tik) tushadigan quyosh nurlari ko’pincha
o’simliklar uchun xavfli bo’ladi, chunki kuchli ta’sir etishi natijasida o’simliklar
sitoplazmasi va xlorofili nobud bo’ladi. Tarqoq holda tushadigan yorug’lik, odatda,
o’simliklar tomonidan to’la o’zlashtiriladi va tarkibi bo’yicha ham foydali
21

hisoblanadi. CHunki uning 50-60% fotosintez jarayoni uchun muhim bo’lgan sariq-
qizil nurlardan iborat bo’ladi. To’g’ri tushadigan yorug’likda bu xildagi nurlar
miqdori 30~35% dan oshmaydi. Nihoyat, kunduzgi yorug’lik faqat to’g’ri va tarqoq
holda tushadigan quyosh nurlaridan iborat bo’lmay, unga yana osmondan aks etib
tushuvchi diffuz yorug’lik ham qo’shiladi. Bu xildagi yorug’lik atmosferaning ba’zi
turg’un bo’lmagan komponentlari bilan o’zaro ta’sir etib, o’zida osmon rangini aks
ettiradi. O’simliklar xlorofili quyoshning qizil va ko’k nurlaridan yaxshi foydalanadi,
Shuning uchun yorug’lik kuchsiz bo’lganda (masalan, quyosh past tushganda), havo
bulut bo’lgan vaqtda undan to’liq foydalanadi. Quyosh baland turgan vaqtda xlorofill
yorug’likdan birmuncha yomon foydalanadi, chunki bunda yorug’likning enyergetik
minimumi spektorniig sariq-yashil qismida yotadi.
Yorug’lik rejimini o’rganishda to’g’ri va tarqoq holda tushadigan yorug’likning
ta’sirini farq qilish juda muhimdir. Ma’lumki, atmosfera, ayniqsa uning o’zgaruvchan
komponentlari, ya’ni suv bug’i, karbonat angidrid va boshqa gazlarning molekulalari
quyosh radiatsiyasiga juda kuchli ta’sir ko’rsatadi. Atmosferaga yetib keladigan
radiatsiyaning 42% ga yaqin qismi yana atrofga aks etib, dunyo bo’shlig’iga yoyilib
(tarqab) ketadi. Taxminan 15% yorug’lik (58% dan) atmosfera tomonidan
o’zlashtiriladi, absorbilanadi, demak, yyer sathiga quyosh radiatsiyasining faqat 43%
yetib keladi. Bulutlar tufayli tarqoq holga kelgan va ular orqali o’tgan yorug’lik ko’p
miqdorni tashkil etuvchi qisqa to’lqinli ul ь trabinafsha, ko’kbinafsha va infraqizil
nurlarni yo’qotgan bo’ladi. Shundan ma’lum bo’ladiki, tarqoq holda tushgan
yorug’likda to’g’ri tushadigan yorug’likka qaraganda fotosintez uchun foydali 33
bo’lgan to’q sariq-qizil nurlar ko’p bo’ladi, ya’ni barglarga to’g’ri tushadigan
yorug’lik diffuz deb ataladigan tarqoq yorug’likdan keskin farq qiladi. Havo ochiq
vaqtda diffuz yorug’lik umumiy yorug’lik radiatsiyasiga nisbatan 10-15% ni, havoni
bulut bosgan vaqtlarda esa 100% ni tashkil etadi. Lekin tarqoq va to’g’ri tushadigan
yorug’lik nurlari o’rtasidagi, yorug’likning intensivligi bilan spektrning holati
22

o’rtasidan farq nihoyatda o’zgaruvchan bo’ladi. Bu asosan turli geografik sharoitga,
dengiz sathidan har xil balandlikda joylashganligiga, atmosferaning holatiga, joyning
rel ь efiga, o’simliklar qoplamining xaraktyeriga qarab keskin o’zgarib turadi. Bu
xildagi munosabat kunning turli soatlarida, vegetatsiya davrining har xil
mavsumlarida va turli xil yillarda har xil bo’ladi. Atmosfera qatlamidan o’tishi
vaqtida radiatsiya intensivligi kuchli darajada pasaygani xolda baland, tog’li al ь p
oblastlarida, atmosfera qatlami unchalik qalin bo’lmasligi tufayli radiatsiya
intensivligi past tog’li oblastlardagiga qaraganda pasaymay yuqoriligicha saqlanib
qoladi. Quyosh gorizontdan past turgan vaqtda radiatsiya intensivligi pasayadi. Shuni
ham hisobga olish kerakki, Quyoshning balandligi sutka davomidagina emas, balki
yil davomida ham geografik kenglikka bog’liq holda o’zgarib turadi. Odatda,
yertalab va kechqurun quyosh gorizontdan past turishi tufayli uzun to’lqinli yorug’lik
radiatsiyasi ustunlik qiladi, ko’p miqdorda tarqoq tushgani holda tush vaqtida qisqa
to’lqinli radiatsiyaga boy bo’lgan to’g’ri tushadigan yorug’lik ustunlik qiladi. Lekin
radiatsiya, odatda, gorizontal yuzalar uchun o’lchanadi. Tabiatda yonbag’irlarning
ekspozitsiyasi va nishabi juda katta ahamiyatga ega. Quyosh nuri tushish
burchagining o’zgarishi radiatsiya intensivligini ham keskin ravishda o’zgartiradi.
SHunga ko’ra, yorug’lik kuchi kenglik bo’yicha emas, balki topografik variatsiyasi
bo’yicha ham keskin farq qiladi. Bu hol ayniqsa yuqori arktik kengliklarga taalluqli
bo’lib, janubiy va shimoliy yonbag’irlarda radiatsiya intensivligi orasidagi farq
sezilarli darajada bo’ladi. Buni o’sha yerdagi o’simliklar qoplami o’rtasidagi farqdan
ham ko’rish mumkin.
Sayoramizning turli xududlarida yorug’lik sharoiti nihoyatda xilma-xil bo’ladi.
CHunonchi, yorug’lik bilan kuchli darajada ta’minlangan baland tog’, dasht, cho’l-
biyobonlardan tortib, yorug’lik bilan juda kam ta’minlangan g’orlar va havzalargacha
mavjud. O’simliklar tarqalgan turli xududlarda yorug’lik intensivligi turlicha
bo’lishidan tashqari, yorug’lik spektrining tarkibi, o’simliklarning yoritilish
23

davomiyligi, turli intensivlikdagi yorug’likning doimiy va vaqtinchalik tarqalishi farq
qilinadi. SHularga muvofiq holda o’simliklarning yorug’likka nisbatan moslashishi
ham har xil bo’ladi. Yorug’likka talabiga qarab, o’simliklarning uch asosiy guruhga
farq qilinadi. Bular yorug’sevar o’simliklar (geliofitlar), soyasevar yoki soyada
o’suvchi o’simliklar (stsiofitlar) va yorug’likka (soyaga) chidamli o’simliklardir.
Birinchi ikki guruhga mansub o’simliklar ekologik optimumining xolatiga qarab farq
qilinadi. Yorug’sevar o’simliklar quyosh nuri kuchi ta’sir etadigan yorug’lik
sharoitida normal o’sib, soyaga chidamsiz bo’ladi. Shunga ko’ra, bu xildagi
o’simliklar ochiq joy yoki yorug’lik bilan yaxshi ta’minlangan ekologik xudud
o’simliklari qatoriga kiritiladi. Chunonchi, dasht va o’tloq o’tlari, al ь p o’tloqlari
o’simliklari, qirg’oq va suv o’tlari, barg to’kadigan o’rmonlardagi bahorgi o’t
o’simliklar, ochiq yyerlardagi ko’pchilik madaniy o’simliklar va begona o’tlarning
bir guruhsi shular jumlasidandir. Soyasevar yoki soyada o’suvchi o’simliklar
yorug’lik bilan kam ta’minlangan oblastlar optimimum hisoblanadi, ular kuchli
darajadagi yorug’likni yoqtirmaydi. Bu guruh o’simliklarga kuchli darajada
soyalangan joylarda tarqalgan o’simlik turlari kiradi. Bizda o’stiriladigan ko’plab
xona va oranjyereya o’simliklari ham soyasevar o’simliklarga kiradi, Yorug’likka
chidamli o’simliklar yorug’likka munosabatiga ko’ra keng ekologik amplitudaga ega
bo’lib, ularni soyaga chidamli o’simliklar ham deyish mumkin. Odatda, bu guruhga
mansub o’simliklar quyosh nuri bevosita tushadigan sharoitda yoki shunga yaqin
joylashgan yyerlarda yaxshi o’sadi va rivojlanadi, 35 lekin yorug’lik kam tushadigan
sharoitga ham yaxshi moslasha oladi. Shunga ko’ra, bu guruh o’simliklar keng
tarqalgan bo’lib, mutanosib guruh hiooblanadi. Ma’lumki, yashil o’simliklarda
anorganik moddalardan organik moddalar hosil bo’ladi va biosfyerada kislorodning
yagona ajralish reaktsiyasi boradi. Bunda qisman fotoavtotroflar, ya’ni prokariotlar
ishtirok etadi. Yashil o’simliklar yerkin holdagi mustaqil avtotrof organizmlar bo’lib,
ular fitotsenoz va bigeotsenozning yagona bir asosi hisoblanadi.
24

15-rasm Fotosinter jarajoni
Faqat shular tufayligina ekotizimning boshqa biologik komponentlari yashashi
mumkin bo’ladi. Fotosintez jarayoni yorug’lik enyergiyasi yutilishi hisobiga boradi.
SHunga ko’ra, xlorofill quyosh enyergiyasini o’zlashtiruvchi hiooblanadi.
Yorug’likni o’zlashtirish jarayonida nurli enyergiya radiatsiyasi potentsial
enyergiyaga aylanadi. O’simlik organizmida boradigan bu jarayonda karbonat kislota
va suvning parchalanishi sodir bo’lib, keyinchalik organik moddalar sintezlanadi.
Barglardaga radiatsiya balansida biriichi navbatda bir qismi bargning o’zida
o’zlashtiriladigan, bir qismi atmosferaga tarqaladigan va bir qismi barglar orqali 37
o’tkaziladigan radiatsiyani hisobga olish kerak. Bunda ularning’ o’zaro nisbati
barglarning morfologiyasi va anatomiyasiga, sathining xaraktyeriga va boshqalarga
bog’liq. Radiatsiya balansining ba’zi komponentlarini dub (eman)ning gorizontal
holatda joylashgan bargi misolida ko’rib chiqamiz. Uning ustki yuzasidan
radiatsiyaning 27% qaytadi, 24% barg orqali o’tadi, 49% o’zlashtiriladi, bargning
orqa tomonida yuqoridagiga muvofiq 29, 25 va 46% ii tashkil etadi
25

2.3 Fotobiologik jarayonlar
A. Viznyer o’simliklarning yorug’likka munosabatini hisobga olgan holda ularni
uchta ekologik guruhga ajratgan. Yorug’sevar o’simliklar (geliofitlar). Bu guruhga
mansub o’simliklar asosan ochiq joylarda yashaydi. Ularning yorug’lik bilan
ta’minlanishi deyarli 100% ni tashkil etadi. Yorug’sevar o’simliklar guruhsiga
janubdagi cho’llarda tarqalgan o’simlik turlari kiradi, bu xududda asosiy maydonlar
bo’sh va o’simliklar juda siyrak joylashgan bo’ladi. Geliofitlarga, Shuningdek:
tundra va baland tog’larda o’sadigan o’simlik turlari, toshloq va boshqa rudyeral ь
joylarda o’sadigan, yo’l yoqalarida tarqalgan bir yillik va ko’p yillik o’simliklar,
ochiq yyerlarda o’stiriladigan ko’plab madaniy ekinlar, organlari suv yuzasida
bo’ladigan ko’plab gidrofitlar ham kiradi. O’rmon xududidagi birinchi yarus
o’simliklari asosan daraxtlardan, ya’ni geliofitlardan tashkil topgan bo’ladi. Bu
guruhga o’simlik qoplami bir-biriga kirishib ketmaydigan, ochiq yyerlarda o’sadigan
o’simliklarning, masalan, oqqaldirmoq singari ayrim turlari ham kiradi. Lekin
geliofitlar guruhiga kiradigan ayrim o’simliklar bir oz soyalangan joylarda o’sishga
ham moslashgan bo’ladi. Shuning uchun ular orasida soyada o’sa olmaydigan
fakul`tativ geliofitlarni va soyada o’sa oladigan obligat geliofitlarni farqlash mumkin.
Soyaga chidamli o’simliklar. Bu guruhga kunduzgi to’liq yorug’da o’sa oladigan,
lekin bir oz soya joyda yanada yaxshi o’sadigan o’simlik turlari kiradi. Binobarin,
ularda 1max xamisha 100% ga teng bo’lib, ba’zi tur xillarida bu miqdor xar xil
darajada bo’ladi. Turning soyada o’sishga «moslashish» chegarasi ko’p sabablarga
bog’liq bo’ladi. Chunonchi, u gullaydigan o’simliklarda gullamaydiganlarga
qaraganda yuqori bo’ladi, madaniy o’simliklar ular o’stirilayotgan joyda
konkurentlari kam bo’lishi tufayli soyaga bemalol bardosh byera oladi va hokazo. Bu
guruhga o’rmon xududidagi o’simliklarning ko’pchilik 40 turlari kiradi. Tropik
mamlakatlardan kelib chiqqan ko’pchilik xona o’simliklari (gullari) ham soyaga
chidamli bo’ladi. Quyida har xil o’simliklar uchun L min va L max darajasi qanday
26

bo’lishi to’g’risida misollar keltirilgan: Soyasevar o’simliklar (stsiofitlar) tabiiy
sharoitda to’liq yorug’likda o’sa olmaydi. Boshqacha aytganda, ularda L max
xamisha 100% dan kichik, L min esa soyaga chidamli o’simliklar turinikiga
qaraganda doim past bo’ladi. Masalan: yorug’da yoki soyada o’sa olish qobiliyatiga
qarab, ba’zan stsiofitlar orasida fakul ь tativ va obligat turlar ham bo’ladi, Stsiofitlar
tez xlorofill hosil qila olmasligi tufayli ba’zan to’la yorug’likda passiv bo’lib qolishi
mumkin. Yorug’lik hamisha xlorofillni parchalaydi. Shunga ko’ra, o’simlikda qancha
xlorofill parchalanayotgan bo’lsa, o’shancha miqdorda xlorofill hosil bo’lib turgan
vaqtdagina u yashil bo’ladi. Shuni ham aytish kerakki, soyasevar o’simliklar to’la
yorug’likda transpiratsiya jarayoni orqali suvni juda tez yo’qotadi. Shuning uchun
barglar sathidagi og’izchalarini berkitib olishga majbur bo’ladi, bu esa o’z navbatida
fotosintez to’xtab qolishiga va ochlik sodir bo’lishiga olib keladi. O’simlik quruq
moddasining massasi assimilyatsiya jarayonining o’rtacha intensivligiga, barg
sathining umumiy yig’indisiga va vegetatsiya davrining davomiyligiga qarab
aniqlanadi. Agar o’simlik qoplamining mahsuldorligini aniqlash uchun barg sathi bir
tup o’simlik bo’yicha emas, balki ma’lum maydondagi o’simliklar bilan qoplangan
tuproq sathining har 1 m2 yoki har 1 ga maydoni bo’yicha ifodalanadigan bo’lsa, u
vaqtda o’simlik qoplami mahsuldorligi yoki vegetatsiya davridagi ko’chatlar soni
bo’yicha hosil qilinadi. O’simlikda organik moddalar to’planishini fotosintez va
nafas olishga, assimilyatsiya qiladigan va assimilyatsiya qilmaydigan organlar
massasiga bog’liq holda hisobga olish uchun L. A. Ivanov quyidagi formuladan
foydalanishni tavsiya etgan:
M + m= If P 1
Vf - Id P 2
VD
Bu yerda; M-organik moddalar turejaishining ortishi; m - nobo’d bo’lgan o’simliklar
massasi; If - fotosintez intensivligi; P 1 - barglar sathi (maydoni); Vf - fotosintez
vaqti; Id - nafas olish intensizligi; P 2
- o’simliklarning tirik massasi; VD - nafas olish
vaqti.
27

III-BOB. Yorug’lik diodlari yordamida o’simliklarni o’stiri uvchi
qurilma si haqida
3.1 Qurilma haqida qisqacha ma’lumot
Qisqa qilib aytganda qurima O’simliklar inkubatori hisoblanadai. Bizning
qurilmamizning avzal tarafi uning deyarli barch kerakli qurilmalar bilan
jihozlanganidir. Qurilma iqtisodiy jihatdan ancha arzon va quyosh har doim ham
bo’lavermaydigan joylarda ishlatish mumkinligi bilan ustundir. Inkubator asosan
quyosh nuri yetmaydigan joylarda o’simlik o’stirish uchun foydalaniladi. Masalan
yer ostida joylarda, qish fasillarda qachonki quyosh intensivligi ancha past bo’lgana
va quyosh nuri fasillar almashinuvi sababli chiqmay qo’yganda. Qurilmaning tashiq
qobig’i sifatda ABS materialdan bo’lgan yog’och paneini oldik va uni asosida
inkubator yeg’dik.
3.2 Qurilmaning tuzilishi
28

Qurilmanizning k’rinishi va ichi bilan tanishib chiqsak.
16-rasm Qurilmaning old ko’rinishi.

17-rasm Qurilma oldi tarafi 18-rasm qurilma yon tarafi
29

19-rasm Umumiy ko’rinishi.
1- Qurila ishkarisida turgan 24W lik LED yorug’lik diodlari.
2- Qurilma ko’rpusi
3- Qurilma ichiga tashqardan hovo yuboruvchi parrak.
4- Asosiy elektr quvvat porti.
5- Asosiy poshqaruv kaliti.
6- Ichki kamera chioqlari boshqaruv kaliti
7- Parrak o’chirib yoqish kaliti
8- Parrakni tezligini boshqarish patensiometri
9- Ultrabinafsha LED.
30

20-rasm
Icki boshqaruv qutisini ichda 30W elektr taminoti manabai joylashgan. Manba
Barcha elektron qismlarni 12V to’k bilan taminlaydi. Qurilmamizning deyarli barcha
qismi 12v kuchlanishda ishlaydi shu sababdan biz u yerga blok quvvatini o’rnatdik
220V 12V qilish ucun.
21-rasm
LED ya’ni yorug’lik manbai 24W ega asosiy yoritgich. Spektr kenglihi katta bolib
aosan ko’zga ko’rinuvchi sohalarda yoritadi. O’simlikni o’stiruvchi ham o’zi.
31

22-rasm
Xavo almashtirivch pirrak. 12V da ishlaydi. Kamerani ichida o’simlik o’zidam CO
2
va ba’zilari O
2 gazlarinichiqardi. Bu gazlarni kamerani ichida haydash uchun ushbu
qurilma o’rnatilindi.

23-rasm 3W lik ultrabinafsha nuriga ega LED. Bu ham asosiy kameri ichida
o’rnatilingan. Asosiy vazifasi ba’zi hollarda qatiqroq nur tushirish kerak bo’lgan
o’simliklarga oq rang bilan biga yokida aohida yoqib qo’yiladi.
3.3 Qurilmadan foydalanish sohalari
32

Kelin endi biz bu qurilmamizni ishlatib olgan natijalarimizni ko’raylik.

2-kun 4-kun

5-kun 6-kun

7.5-kun 8-kun

33

9-kun 10-kun
Ko’rib turganingizdek biz qurilmamizning ichida mosh o’simligini o’stirdik. Eng
asosiy yutig’imiz qurilmamizdan mayishi hayotda foydalanshimiz mumnligidair.
Qurilmamiz ustida tajriba vaqtida biz paralell ravishda tokchda ham o’simlik
o’stirdik quyosh ostida natija deyarli bir xil bo’ldi. Afsuski tokchada o’stirilgan
o’simlikni malakaviy ishimizga qo’ya olmadik.
Iqtisodiy Qism
REJA:
Kirish.
Asosiy qism.
2.1 Loyhani texnik-iqtisodiy asoslash
2.2 Investitsiya xajimini aniqlash
2.5 Loyixani ishlab chiqarishga sarflangan investisiya hajmi qiymati
Harajatlarni qoplanish muddatini aniqlash
Bitiruv ishi bo’yicha sarflanadigan xarajatlar quyidagi jadvalda
keltirilgan
Xulosa.
34

Kirish
Yorug’lik muhitning abiotik omili. Yerda hayot mavjudligining asosiy sharti
koinotdan yetib keladigan quyosh energiyasidir. Quyosh energiyasi ekosistemalarda
kechadigan biologik jarayonlarni energiya bilan ta’minlaydi. Quyosh energiyasi
fotosintez jarayoni uchun energiya manbayi bo’lib xizmat qiladi, organizmlarda
issiqlik me’yorini saqlashda ishtirok etadi, suv almashinuvini ta’minlaydi, fazoda
mo’ljal olish uchun zarur omil sanaladi. Atmosferaning yuqori chegarasida quyosh
doimiyligi deb ataladigan quyosh nurlanishining quvvati 1380 W/m2 ga tengdir.
Ammo Yer yuzasiga yetib keladigan quyosh nurlanishining quvvati birmuncha
kamroqdir, chunki yorug’likning bir qismi atmosferada yutiladi va qaytariladi.
Biologik ahamiyatiga ko’ra quyosh nuri uch xil spektrga: ultrabinafsha, ko’rinadigan,
infraqizil nurlarga ajratiladi.
Loyhani texnik-iqtisodiy asoslash
Mamlakatimizning barcha jabhalarida amalga oshirilayotgan kengko’lamli islohotlar,
huquqiy demokratik davlat va erkin fuqorolik jamiyatini qurish zamirida,
avvalambor, inson manfaatlari, uning intelektual salohiyatini yuzaga chiqarish, kasb
mahoratini oshirish uchun zarur shart-sharoit vazifalari mujassam. Bu borada
barkamol avlodni tarbiyalash, umumta’lim maktablari, oliy va o`rta maxsus ta’lim
sohasida yuqorimalakali kadrlarni tayyorlash, ilm-fan, ta’lim hamda ishlab chiqarish
o`rtasidagi o`zaro hamkorlikni yanada rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Yorug’lik birinchi marta rus fizigi P.N. Lebedev tomonidan kashf etilgan va
o’lchangan.Yorug’lik ta’siri ostida ko’plab kimyoviy reaktsiyalar ham sodir
bo’ladi. Yorug’likning biologik ta’siri juda xilma-xildir. Ma’lumki, yorug’lik o’simlik
hayoti bilan bog’liq jarayonlarga ta’sir qiladi. Gullash, barg hosil bo’lishi,
35

mevalarning pishishi, xlorofill hosil bo’lishi va karbonat angidridni o’simliklarga
assimilyatsiya qilish kabi jarayonlarga yorug’likning ta’siri juda katta.
Investitsiya xajimini aniqlash
№ Materiallar
nomlari Miqdor Bahosi QQS
12% Umumiyq
imati
1 ABS yog’ochi 120 sm 2
20000 2400 22400
2 MDF paneli 125sm 2
20000 2400 22400
3 LED 2 ta 22000 2640 24640
4 UV led 1 ta 5000 600 33600
5 Knopka 4 ta 20000 2400 22400
6 Modul 1 ta 20000 2400 22400
7 Parrak 1 ta 30000 3800 33800
8 Portlar 1 ta 20000 2400 22400
9 Bo’yoq 1ta 20000 2400 22400
Jami 177000 21440 198000
Asosiy fondalar qiymati
Asosiy fondalar qiymati
№ Asosiy fondlar nomi soni Asosiy fondlar
qiymati
1 Yeg’ish va pastik, yog’och
maxsulotlari korxonasi 1 50.000.000
2 Sifat nazorati va sinov korxonasi 1 15.000.000
Jami 2 65.000.000
Amortizatsiya ajratmasi asosiy fondlarning 5% ni tashkil qiladi.
36

A
ajr = 0,05 ∗ Asosiy fond
12 = 0.05 ∗ 150 000 000
12 = 625416
Joriy ta’mirlash va texnik xizmat uchun harajatlar asosiy fondlarning 12% ni tashkil
qiladi.
J
tam = 0,12 ∗ Asosiy fond
12 = 0.12 ∗ 150 000 000
12 = 1500000
Inventorlar va o’lchov-asboblarini sotib olish uchun investitsiya hajmi
№ Uskuna
nomlari S. Bahosi QQS 12% Umumiy
qimati
1 Yog’och
kesish
uskunasi 1 2500000 300 000 2800000
2 MDF kesish
uskunasi 1 5000000 300 000 5 300 000
3 Yig’ish
moslamasi 1 4 500 000 546 000 5046000
4 Sinov
uskunasi 1 15 000 000 1800000 16800000
5 Sifatni
nazorat qilish
asboblari 1 16800000 1400000 30800000
Jami 8 113 000000 4 340 000 15.640.000
Asosiy ish haqi – barcha ishchilarning ish haqi 40% miqdorida mukofot pulining
yig’indisi sifatida aniqlanadi
H
Asosiy = SOT ∗ 0.4 + SOT = 940000 ∗ 0.4 + 940000 = 1092000
∑ ¿
Qo’shimcha ish haqi asosiy ish haqining 10% hisobida olinadi
37

H
qoshimcha = 0.1 ∗ H
Asosiy = 0,1 ∗ 1092000 = 109200
∑ ¿
Mehnatga haq to’lash fondi asosiy va qo’shimcha ish haqilarining yig’indisi sifatida
aniqlanadi
FOT = H
Asosiy ∗ H
qoshimcha = 1092000 + 109200 = 1201200
∑ ¿
Ijtimoiy ehtiyojlarga harajatlar FOT dan 15% miqdorida hisoblanadiIE xarajat =0.15 ∗1201200 =180181 ∑ ¿
Transport xarajatlari asosiy ish haqidan 20%
Tharajat =0.2 ¿H asosiy = 0.2 ∗1092000 =218400 ∑ ¿
Elektr energiyasiga bo’lgan xarajat quyidagi formuladan aniqlanadi
W = N∗T∗S
N – O’rnatilgan quvvat, T – Ishlatilgan vaqt, S – 1kWt/soat elektr energiya narxi.
W = 80 ∗ 10 ∗ 295 = 236000
∑ ¿
Investitsiya hajmi quyidagi formuladan aniqlanadi
K = M + FOT + A
ajr + ⅀ P = 152320 + 1201200 + 625416 + 1259997 = 3238933
∑ ¿
№ Harajatlarning nomi Qiymati
1 Bajarilgan ishning qiymati (1.3*K) 5 358 220
2 Ishlab chiqarish harajatlari 2 862 536
3 Ishlab chiqarish tannarxi 2 717 776
4 Davr harajatlari 144 760
5 Material xarajarlari 152 320
6 Xom-ashyo 526 400
7 Elektr energiya 236 000
8 Mehnatga haq to’lash fondi 1 201 200
9 Ijtimoiy sug’urta 217 140
10 Amortizatsiya 625 416
11 Boshqa harajatlar 211 412
12 Ish haqi 940 000
Iqtisodiy samarani quyidagi formuladan aniqlaymiz
38

E =( C
1 − C
2 ) ∗ Q = ( 5 358 220 − 3238933 ) ∗ 1 = 2119287
C1=1.3 C2
– avvalgi va keyingi tannarx
Q – Ishlab chiqarish hajmi
Rantabellikni aniqlaymiz
R = E ∗ 100 %
K = 2119287 ∗ 100 %
3238933 = 65 %
Qoplash muddatini aniqlaymiz
Tok = K
E = 3238933
2119287 = 1.5 oy
Xulosa
Qurilman ishlab chiqishda tashkiliy-usuliy birlikka erishish maqsadida hamda
standartni ishlab chiqish bosqichlari bajarilishini nazorat qilish uchun 4 bosqich joriy
etiladi.
- zaruriyat tug’ilganda aparatni ishlab chiqishda texnikaviy topshiriq ishlab chiqiladi
va tasdiqlanadi;
- aparat loyihasini ishlab chiqish (birinchi tahriri) va uni fikr mulohazalar olish uchun
yuborish;
- fikr - mulohazalar ustida ishlash, qurilma loyihasini (oxirgi tahririni) ishlab chiqish,
kelishish va tasdiqlashga taqdim etish;
- qurilmani tasdiqlash va davlat ro’yxatidan o’tkazish.
aparatlarni ishlab chiqish bosqichlarini bir-biri bilan qo’shib olib borishga yo’l
qo’yiladi.
XFX QISM
Reja:
Kirish
Asosiy qism
39

2.1 Sanoat sanitariyasi va gigyenasi
2.2 Ish joyining yoritilganligi
2.3 Mikro iqlim
2.4 Chang va shovqin.
Texnik xavfsizlik va elektr xavfsizligi talablari
Yong in xavfsizligiʻ
Xulosa
40

Kirish
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy va siyosiy sohalardagi barcha
islohotlarning asosiy maqsadi yurtimizda yashayotgan barcha fuqarolar uchun
munosib hayot sharoitlarini yaratib berishga qaratilgandir. Albatta, munosib hayot
sharoitini yaratish ilmiy-texnik taraqqiyot asosida amalga oshiriladi va bu inson
mehnatini yengillashtirish bilan bir qatorda, turli xil xavfli faktorlarni vujudga
keltiradiki, natijada har xil ko’rinishdagi baxtsiz hodisalar: jarohatlanishlar,
shikastlanishlar va kasb kasalliklari vujudga keladi. Lekin, bu muqaddas zaminda
yashayotgan har bir inson yaxshi yashashni, у a’ni o’zining moddiy-ma’naviy va
ijtimoiy ehtiyojlarini to’liqroq qondirishni istaydi. Aynan shu sababli inson tinimsiz
faoliyatda bo’ladi.
Sanoat sanitariyasi va gigyenasi
Ishlab chiqarishdagi ish jarayonlari va atrof muhitning ishchilar organizmiga ta’sirini
o’rganadigan fan mehnat gigienasi deyiladi.
Mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasi tibbiy profilaktika sohasi bo’lib, ish
qobiliyatini yuksak darajada ta’minlash, kasb kasalliklari va odamning mehnat
faoliyati bilan bog’liq boshqa salbiy oqibatlarning oldini olishning ilmiy asoslarini va
amaliy chora-tadbirlarini ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. To’g’ri tashkil etilgan
mehnat, kishining jismoniy intellektual va ma’naviy kamol topishiga olib keladi .
Mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasining asosiy vazifasi, ish
unumdorligini eng yuqori darajada oshirish va ishlovchilarning sog’ligiga zararli
ta’sir qilmaydigan sharoitlarni ta’minlaydigan tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat.
Bunda mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasi, yurak-tomir, onkologik va
asab kasalliklarning oldini olishga muhim ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish
korxonalariga mavjud bulgan tebranma harakat, ishlab chiqarish shovqinlari, elektr
41

va magnit maydonlari, ionlovchi radiastiya, lazer nurlanishi va yangi kimyoviy
moddalarning inson organizmiga xavfli va zararli ta’sirini qunt bilan ilmiy asoslab
o’rganish zaruriyati tug’ildi.
Yangi texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy qilishdan oldin, ularni inson
sog’ligiga xavfli va zararli belgilarini chuqur o’rganib, uni aniqlash o’ta muhim
ahamiyatga ega hisoblanadi.Birorta ham yangi birikma, sog’liqni saqlash
vazirligining ruxsatsiz xalq xo’jaligiga qo’llanishga tavsiya etilmaydi.
Ish joyining yoritilganligi
Yorug’lik insonning hayoti faoliyati davomida juda muhim o’ringa ega hisoblanadi.
Ko’rish inson uchun asosiy ma’lumot manbai hisoblanib, umumiy olinadigan
ma’lumotning taxminan 90% ko’z orqali olinadi.
Ishlab chiqarish sharoitida yoritilganlik ishchilar salomatligiga zarar etkazmasligi
uchun u ko’zni zo’riqtirmaydigan, ish vaqtida binoning hamma qismlarida bir tekis
taqsimlangan bulishi talab qilinadi. Yorug’lik ko’zni qamashtirmaydigan bo’lishi,
boshqacha qilib aytganda, yorug’lik nurlari ko’zga to’g’ridan-to’g’ri tushmasligi
kerak.
K orxonalarni me’yoriy yoritish sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash bilan
birga ishlab chiqarish sharoitini yaxshilaydi, ishchilarni charchashdan saqlaydi va
mehnat unumdorligini oshiradi.
Yorug’likning spektral tarkibi shunday tanlanishi kerakki, natijada kishi atrofdagi
buyumlarning ranglarini to’g’ri qabul qilsin. Ish joylarida keskin ajralib turuvchi
soyalar bo’lishi va ish joylari bilan atrofdagi muhitning yoritilganligi juda katta farq
qilmasligi kerak, aks holda kishi ko’zini bir sharoitdan ikkinchi sharoitga tez-tez
o’zgartirib turishi natijasida ko’zining akkomodastiya xususiyati buzilib, ko’rish
organlarining toliqish holati ro’y beradi.
Ishlab chiqarishda yoritilganlikni to’g’ri tanlash uchun zarur qo’llanma sifatida
me’yoriy hujjatlardan SNiP II-4-79 va GOST 12.1.046-85 xizmat qiladi.
42

Ish o’rinlarida yorug’likni me’yorlashning asosiy maqsadi inson sog’lig’ini himoya
qilish va tavakkalchilik asosida qilinajak sarf xarajatni oldini olishdan iborat
hisoblanadi.
Tabiiy yorug’likni vaqtga nisbatan doimiy o’zgaruvchanligi sababli, uni sifati va
miqdorini o’lchash va nazorat qilib turish maqsadida maxsus ko’rsatkich, o’lchov
mezoni sifatida qabul qilingan. Bu ko’rsatkich tabiiy yoritilganlik koeffistienti deb
ataladi va u bino ichidagi yorug’lik miqdorini (Ei) uning tashqarisidagi miqdori (Et)
ga nisbatini foiz hisobida olingan miqdoriga aytiladi va quyidagi ifoda orqali
aniqlanadi.
Tabiiy yoritilganlikni me’yorlashda, bino shiftdan yoritilsa, yoritilganlikni o’rtacha
miqdori qiymatida me’yorlanadi, agar deraza orqali yoritilsa, unda deraza qarshisidan
1,0 m. masofada turgan nuqta uchun yoritilganlikni eng kam qiymati me’yorlanadi.
Sun’iy yorug’likni me’yorlashdan maqsad biror bir yuzani yoritish uchun gigiena
nuqtai nazaridan eng kamida ruxsat etilgan minimal yorug’lik miqdori bilan
ta’minlashdir. Bunda nazorat ishini tasnifi, muhit bilan buyum o’rtasidagi yarqiroqlik
farqi va yoritilganlik tizimi aniq hisobga olinadi. Nazorat ishining tasnifi
ko’zatilayotgan buyumning o’lchami bilan belgilanadi. Ya’ni me’yorda 8 ta razryad
qabul qilingan bo’lib, birinchisi o’ta yuqori aniqlikda bajariladigan ishlar turkumi
(<0,15 mm) -1 razryad 5000lk. dan to dag’al ishlar turkumi, ya’ni faqat jarayonni
kuzatish uchun xizmat qiluvchi - VIII-razryad 50lk.gacha bo’lgan yoritilganlik
miqdorlaridir.
Mikro iqlim
Ishlab chiqarish muhitida iqlim sharoitini ifodalovchi ko’rsatkichlar, havoning
harorati, nisbiy namligi, havo bosimi va havoning harakat tezligidan iborat bo’lib,
hammasi birgalikda kishining ish qobiliyatiga, mehnat unumdorligiga va inson
organizmidagi biologik o’zgarishlarga katta ta’sir ko’rsatadi.
43

Inson tanasidagi doimiy mo’tadil harorat, modda almashuv jarayoni tufayli markaziy
nerv a’zosining faoliyati orqali boshqarib turiladi
Inson uchun orombaxsh, mo’tadil iqlim sharoiti deganda, yuqorida aytilgan havo
o’lchamlarining o’zaro mutanosibligi tushuniladi. Bu mutanosiblik odam tanasida
harorat almashuvi reakstiyasini hech qanday zo’riqishsiz kechishini hamda o’zida
huzur-halovat sezishi va shu bilan birga ishchanlik qobiliyatini yuqori bulishligini
ta’minlaydi.
Ma’lumki haroratning 18-25 C , nisbiy namlikni 40-70% va bosimning 740-760mm.
sm ustunida bulishi, odam tanasi va uni o’rab turgan havo o’rtasidagi harorat
almashinuvi jarayoniga kuchli ta’sir ko’rsata olmaydi, chunki bunday sharoitda
muhitlar o’rtasidagi issiqlik almashinuvi mufassal va qoldiqsiz ko’chadi, ya’ni
tanadan chiqayotgan issiqlik tezligi uning havoga singib ketish tezligiga teng holda
almashinadi. Muhitning harorati 18-25 C bulganda odam tanasidan chiqayotgan
issiqlik nurlanish yoki harorat almashinuvi qonuni asosida havoga quruq g’ubor
holatiga sekin tarqaladi, 30 C dan yuqori haroratda esa bug’lanish sodir buladi, ya’ni
tanadagi ortiqcha issiqlik mushaklardan sizib chiqayotgan quvvat ta’siridan yo’l-
yo’lakay to’qimalardagi tuz eritmalarini yuvib, teri sirtida ter shaklida paydo buladi.
Muhitning harorati oshgan sari tananing issiqlik uzatish qobiliyati susayib boradi,
bug’lanish jarayoni esa to’xtovsiz ortib boradi, natijada organizm tez holsizlana
boshlaydi. Agar havodagi nisbiy namlik 80 foizdan ortib ketsa tanadan ajralib
chiqayotgan terning bug’lanishi qiyinlashadi va natijada tana bilan muhit o’rtasidagi
harorat almashuvi buziladi. Ishlab chiqarish mikroiqlimi me’yorlari mehnat
xavfsizligi. Standartlari tizimi “Ish mintaqalari mikroiqlimi” (GOST 12.1005-76) ga
asosan belgilangan. Ular gigienik, texnik va iqtisodiy negizlarga asoslangan. Ishlab
chiqarish korxonalardagi binolar, yil fasllari va ish toifalariga qarab, ulardagi harorat,
nisbiy namlik va havo harakatining ish joylari uchun ruxsat etilgan me’yorlari
belgilangan
44

Ishlab chiqarish korxonalaridagi ish joylarida iqlim sharoitlarida me’yor darajasida
ta’minlash uchun uning barcha ko’rsatkichlari o’zaro mutanosib holda bog’langan
bulishi kerak. Ya’ni havoning harorati pasayib yoki ko’tarilib ketsa, uning harakat
tezligi ham unga bog’langan holda pasayishi
(yoki ko’tarilishi) maqsadga muvofiq buladi, aksincha, agar havoning harorati past
bulsayu, havoning harakat tezligi me’yoridan oshib ketsa, odam tanasi bilan muhit
o’rtasidagi harorat almashish jarayoni tezlashib ketadi va natijada havoning harorati
tez tushadi.
Chang va shovqin
Аtmоsfеrа hаvоsidа dоimо tаbiiy vа аntrоpоgеn mаnbаlаrdаn yuzаgа kеluvchi
аrаlаshmаlаr mаvjud bo’lib, tаbiiy аrаlаshmаlаrgа o’simliklаr, vulqоnlаr, kоsmоsdа
hоsil bo’lgаn, tuprоq еmirilishidаn, dеngiz tuzlаrining bo’lаklаri yuzаgа kеltirаdigаn
chаnglаr, tumаn, o’rmоnlаr vа cho’llаrdаgi yong’inlаrning tutuni vа gаzi vа
bоshqаlаr. Ulаr bir mеyordа tаrqаlgаn yoki lоkаl xоlаtdа, аtmоsfеrа iflоslаnish
dаrаjаsi fоnli bo’lib, vаqt o’tishi bilаn sеkin o’zgаrаdi
Eng ko’p tаrqаlgаn аtmоsfеrаni iflоslоvchi mоddаlаrgа uglеrоd оksidi SО,
оltingugurt оksidi SO
2 , аzоt оksidi, uglеvоdоrоdlаr vа chаnglаr kirаdi. Bundаn
tаshqаri elеktrоnikа sаnоаtidа ishlаtilаdigаn xrоm, оltingugurt, minеrаl kislоtа vа
оrgаnik mоddаlаrning pаrlаri yanаdа zаhаrli mоddаlаr qаtоrigа kirib, hоzirgi pаytdа
ulаrning sоni 500 dаn оshib kеtgаn.
Аntrоpоgеn bulg’аlоvchi mоddаlаrning аsоsiy xususiyati ulаrning yashаsh jоylаrgа
yaqin еrdа hоsil bo’lib, yashаsh xоnаlаrigа kirib bоrishidаdir.
Quyosh rаdiаsiyasining аsоsiy qismi Еr yuzаsigа nurlаnish diаpаzоnidа, еrdаn
qаytgаni infrаqizil nur diаpаzоnidа uzаtilаdi. Аtmоsfеrаgа аntrоpоgеn tа`sir
ko’rsаtilishi nаtijаsidа quyidаgi nеgаtiv оqibаtlаr yuzаgа kеlishi mumkin:
- аhоli yashаydigаn shаhаr vа qishlоqlаridа zаhаrli mоddаlаr (SО, NO
2 , SO
2 ,
uglеvоdоrоdlаr, bеnz(а)pirеn, , bеnzоl vа b.)ning YQОDsi ko’tаrilаdi;
45

- NO, SO, Оz vа SN lаrning intеnsiv tаrqаlishi kislоtаli yomg’irlаrni, pаrnik
effеktini yuzаgа kеltirishi mumkin.
Ishlаb chiqаrish kоrxоnаlаri, enеrgеtikа, аlоqа vа trаnspоrt shаhаr vа turа rjоy
muhitini iflоslоvchi аsоsiy enеrgеtik mаnbаlаr hisоblаnib, titrаsh, аkustik tа`sir,
elеktrоmаgnit mаydоn vа nurlаnishlаr, iоnlоvchi nurlаnishlаrni yuzаgа kеltirаdi.
Uriluvchi tеxnоlоgik jаrаyon, rеl`sdа yuruvchi trаnspоrt, qurilish mаshinаlаri,
оg’ir аvtоtrаnspоrt vibrаsiya mаnbаi bo’lib, shаhаrdаgi turаr jоylаrgа tuprоq оrqаli
tаrqаlаdi. Vibrаsiyani tа`sir qilish zоnаsini uzunligi uning tuprоqdа so’nish
kаttаligigа bоg’liq bo’lib, оdаtdа 1 dB/m tаshkil etаdi, suv bilаn toyingаn tuprоqdа
bu kаttаlik аnchа yuqоridir.
Rеl`sli trаnspоrt yuzаgа kеltirgаn titrаsh mаgistrаldаn 50–60 m. uzоqlikdа,
tеmirchilik ustоxоnаlаriniki esа аnchа оlisrоq, 150–200 m dа so’nаdi. Turаr jоy
binоlаridаgi titrаshni ulаrdа jоylаshgаn tеxnik qurilmаlаr- lift, trаnsfоrmаtоr vа
nаsоslаr yuzаgа kеltirаdi. Shаhаrdаgi shоvqinni аsоsаn trаnspоrt vоsitаlаri, ishlаb
chiqаrish uskunаlаri, sаnitаr-tеxnik qurilmаlаri yuzаgа kеltirаdi, mаgistrаllаrdаgi
shоvqin dаrаjаsi 70–80 dB А vа аerоpоrt rаyоnidа 90 dB А vа undаn оrtiqqаchа
еtаdi. Infrаtоvush mаnbаlаri tаbiiy – qurilish binоlаrini vа suv yuzаsini shаmоl urishi
bilаn, hаmdа аntrоpоgеn- rаkеtа dvigаtеllаri, kаtа hаjmdаgi ichki yonish dvigаtеllаri,
gаz turbinаlаri, trаnspоrt vоsitаlаri bo’lishi mumkin.
Turаr jоylаrdаgi rаdiоаktivlik dаrаjаsi binоning qаndаy mаtеriаldаn qurilgаnigа
bоg’liq, g’ishtli, tеmirbеtоn, shlаkоblоkli uydа yog’оch uydаgidаn bir nеchа mаrtа
оrtiq bo’lаdi. Gаz plitаsi nаfаqаt zаhаrli mdаlаr bo’lmish NOx, COni kеltirаdi, bаlki
rаdiоаktiv gаzlаrni hаm yuzаgа kеltirаdi. Bulаrni bаrchаsini xоnаlаgi hаvоni tеz-tеz
shаmоllаtish оrqаli bаrtаrаf qilish mumkin.
Iflоslоvchi mоddаlаr biоlоgik, ya`ni оrgаnik mikrооrgаnizmlаr suvning аynаshigа
оlib kеlsа, kimеviy mоddаlаr suvning tаrkibigа, fizikаviylаri uning tiniqligigа vа
hаrоrаtigа tа`sir qilаdi.
46

Fizik iflоslоvchilаrgа sаnоаt kоrxоnаlаri, shаxtа, kаr`еrlаrdа fydаlаnilgаn suvlаr
оrqаli birikmаlаr sifаtidа kеlib tushаdi.
Еrning ustki qаtlаmini buzilishi fоydаli qаzilmаlаrni оlish vа bоyitish, ishlаb
chiqаrish vа mаishiy chiqindilаrni ko’mish, hаrbiy mаshq vа sinоvlаr nаtijаsidа
yuzаgа kеlаdi. Hаr yili еr оstidаn qаzib оlingаn mаssа hаjmidаn ishlаb chiqаrishdа
fаqаt 7% fоydаlаnilаdi, qоlgаnlаri yarоqsizligi tufаyli bir еrgа jаmlаnаdi.
Аsоsiy iflоslоvchi sаnоаtgа rаngli vа qоrа mеtаllurgiya (80 %) kоrxоnаlаri kirib,
ulаr iflоslаydigаn zоnа 20-50 km rаdiusdа bo’lib, zаhаrli mоddаlаrdаn nikеl`,
bеnzаpirеn, simоb, qo’rg’оshinning YQОD 100 bаrоbаr оshiqdir.
Hаr qаndаy dаvlаtning rivоjlаnish dаrаjаsini undа ishlаb chikаrilаyotgаn elеktr
enеrgiyasi vа sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chikаrilаyotgаn mаxsulоtlаrining sifаti vа
dunyo bоzоridаgi rаkоbаt bаrdоrligi bеlgilаydi.
Sаnоаtdа, trаnspоrt vоsitаlаrini ishlаtishdа vа kishlоk xo’jаligidа bаjаrilаdigаn
ishlаrning dеyarli xаmmаsidа chаng xоsil bo’lishi vа аjrаlishi kuzаtilаdi. Umumаn
chаnglаrning turlаri ulаrning kеlib chikish mаnbаlаrini xisоbgа оlib, ulаrni tаbiiy vа
sun`iy chаnglаrgа bo’lib kаrаlаdi.
Mа`lumki chаnglаngаn xаvо muxiti insоniyatni kаdim zаmоnlаrdаn bеri tа`kib
kilib kеlgаn.
Tаbiiy chаnglаr sirаsigа tаbiаtdа insоn tа`sirisiz xоsil bo’lаdigаn chаnglаr
kiritilаdi. Bundаy chаnglаr shаmоl vа kаttik bo’rоnlаr tа`siridа kum vа tuprоkning
errоziyalаngаn kаtlаmlаri ning uchishi, o’simlik vа xаyvоnоt оlаmidа pаydо
bo’lаdigаn chаnglаr, vulkоnlаr оtilishi, kоsmоsdаn еr аtmоsfеrаsi tа`sirigа tushib
kоlgаn mеtiоritlаr vа bоshkа kоsmik jismlаrning yonib kеtishidаn xоsil bo’lаdigаn
chаnglаr vа bоshkа xоllаrdа xоsil bo’lаdigаn chаnglаrni kiritish mumkin. Tаbiiy
chаnglаrning аtmоsfеrа muxitidаgi mikdоri tаbiiy shаrоitgа, xаvоning xоlаtigа,
yilning fаsllаrigа vа аniklаnаyotgаn zоnаning kаysi mintаkаgа jоylаshgаnligigа
bоglik. Mаsаlаn аtmоsfеrаdаgi chаngning mikdоri shimоliy rаyоnlаrgа nisbаtаn
47

jаnubiy rаyоnlаrdа, o’rmоn zоnаlаrigа kаrаgаndа cho’l zоnаlаridа, shuningdеk kish
оylаrigа nisbаtаn yoz оylаridа ko’prоk bo’lishi mа`lum.
Sun`iy chаnglаr sаnоаt kоrxоnаlаridа vа kurilishlаrdа insоnning bеvоsitа yoki
bilvоsitа tа`siri nаtijаsidа xоsil bo’lаdigаn chаnglаr kirаdi. Mаsаlаn enеrgеtikа
sаnоаtidа-choyan ishlаb chikаruvchi dоmnа vа mаrtеn pеchlаridа vа bu sаnоаtning
xаmmа kuyuvchilik sеxlаridа Issiklik elеktrоstаnsiyalаridа yokilgаn ko’mirning
mа`lum kismi kul vа tutun sifаtidа аtmоsfеrаgа chikаrib yubоrilаdi, kurilish ishlаridа
еr kаzish ishlаri, pоrtlаtish ishlаri, sеmеnt ishlаb chikаrish, shuningdеk tоglаrdаn
mа`dаnlаrni kаzib оlish ishlаri vа bоshkа judа ko’p ishlаrdа judа ko’p mikdоrdа
chаng аjrаlаdiki, bu chаnglаrni аtrоf-muxitgа chikаpib yubоrish tаbiаtgа xаlоkаtli
tа`sir ko’rsаtishi mumkin.
Nеgаtiv vа zаrаrlоvchi fаktоrlаr quyidаgichа guruxlаnаdi:
Fizikаviy - hаrаkаtlаnuvchi mаshinа vа mеxаnizmlаr, shоvqin vа tеbrаnishning,
elеktrоmаgnit vа iоnlоvchi nurlаishning yuqоri dаrаjаlаri, yaxshi
yoritilmаgаnlik,stаtik elеktrning yuqоri dаrаjаsi.
Kimyoviy - аgrеgаt xоlаti turlichа bo’lgаn zаhаrlоvchi, ishlоvchining аsаbigа
tеguvchi,mоddа vа birikmаlаr;
biоlоgik - zаrаrlоvchi mikrооrgаnizmlаr (bаktеriya vа viruslаr) vа ulаr fаоliyatining
mаhsulоtilаri hаmdа bа`zi bir o’simlik vа jоnivоrlаr;
psixоfiziоlоgik - stаtik vа dinаmik mеyoridаn оrtiq jismоniy yuklаmаlаr,аqliy
tоliqishlаr, аnаlizаtоrlаrning tоliqishi, bir xil ishlаsh, emоsiоnаl yuklаmаlаr. Nеgаtiv
fаktоrning yo’l qoyildаn оxirgi dаrаjаsi dеb, insоngа tа`sir etib, o’zigа, аvlоdigа
biоlоgik o’zgаrishlаr, vаqtinchа pаydо bo’lgаn kаsаllikni, shu jumlаdаn
immunоlоgik rеаksiyani o’zgаrishi, аsаbiy o’zgаrishlаrni, ish qоbiliyatini pаsаyishini
yuzаgа kеltirmаydigаn dаrаjаsigа аytilаdi. YQОD ni ishlаb chiqаrish vа аtrоf muhit
uchun o’rnаtilаdi. Uni qаbul qilishdа quyidаgi prinsiplаrgа аmаl qilinаdi:
Texnik xavfsizlik va elektr xavfsizligi
48

talablari
Uskunalar, asboblar va moslamalar butun ishlash muddati davomida Qoidalarga
muvofiq xavfsizlik talablariga javob berishi kerak. Uskunalarni ishlab chiqarish
maydonchalariga joylashtirishda avtomobil transporti korxonalarini texnologik
loyihalashning umumiy standartlari talablarini hisobga olish kerak. 114 Asboblarni
brakka chiqarish belgilangan jadvalga muvofiq, lekin oyiga kamida bir marta amalga
oshirilishi kerak. Statsionar jihozlar poydevorga o rnatilishi va mahkam bog langan ʻ ʻ
bo lishi, xavfli joylar o ralgan bo lishi kerak. Uskunani ishga tushirish va to xtatish
ʻ ʻ ʻ ʻ
moslamalari ish joyidan qulay foydalanish uchun joylashtirilishi va ularning o z-
ʻ
o zidan ishga tushamasligi lozim. Barcha elektr motorlar, elektr haydovchiga ega
ʻ
uskunalar, shuningdek boshqaruv panellari ishonchli tarzda yerga ulanadi yoki
zararsizlantiriladi. Ularni yerga ulanmasdan ishlatish taqiqlanadi. Yangi yoki kapital
ta’mirlangan uskunani ishga tushirish faqat korxona mehnatni muhofaza qilish
xizmati xodimlari va korxonaning mehnatni muhofaza qilish bo yicha katta vakolatli
ʻ
vakili ishtirokidagi komissiya tomonidan qabul qilinganidan keyin amalga oshiriladi.
Ishlayotgan asbob-uskunalar yaxshi holatda bo lishi va uning texnik holati jihozlar
ʻ
uchun mas’ul shaxs va ishlab chiqarish uchastkasi rahbarining nazorati ostida
bo lishi shart. Nosoz uskunaga uchastka boshligi ushbu uskunada ishlashga yo l
ʻ ʻ
qo yilmasligini ko rsatadigan belgi qo yishi kerak. Bunday uskunani uzib qo yiladi
ʻ ʻ ʻ ʻ
(energiyani o chirish, haydash va hokazo). Uskuna ishlayotgan paytida uni tozalash,
ʻ
moylash yoki ta’mirlashga yo l qo yilmaydi.
ʻ ʻ
Hozirgi paytda elektr toki xalq xo jaligining barcha sohalarida, kundalik
ʻ
turmushning barcha jabhalarida keng qo llanilmoqda. AT korxonalarida elektr
ʻ
tokidan jarohatlanish juda ko p uchramasada, lekin barcha o lim bilan tugagan
ʻ ʻ
baxtsiz hodisalarning 50% elektr toki urishi oqibatida bo lganligi qayd etiladi.
ʻ
Bundan tashqari ko pincha elektr tokidan noto g ri foydalanish yong in va portlashga
ʻ ʻ ʻ ʻ
olib keladi. Yuqorida keltirilganlarning xammasi elektr tokidan saqlanish usullarini
49

o rganish naqadar ahamiyatli ekanligidan dalolat beradi. Elektr toki organizm orqali ʻ
o tganda issiqlik, elektrolitik va biologik ta’sir ko rsatadi. Issiqlik ta’siri badanning
ʻ ʻ
ayrim joylarining kuyishi, qon tomirlari, asab va boshqa to qimalarning qizishi bilan
ʻ
xarakterlanadi. Elektrolitik ta’sir qonning va boshqa organik suyuqliklarning
qurishiga va ularning fizik-ximik buzilishiga olib keladi. Elektr tokidan olingan
jarohatlarni shartli ravishda mahalliy va umumiy turlarga bo lish mumkin. Umumiy
ʻ
turini odatda tok urishi deyiladi. Mahalliy turlari organizmning ma’lum qismini
elektr toki yoki elektr yoyi ta’sirida shikastlanishidir.
Yong in xavfsizligi
ʻ
Mamlakatimizda sanoat korxonalari, xalq xo jaligining barcha obyektlarini yong in
ʻ ʻ
xavfsizligini ta’minlashga katta e’tibor qaratilmoqda. Yong in nazorati organlari
ʻ
tizimi yaratildi, davlat yong in nazorati tashkil etildi. Korxonalar, muassasalar,
ʻ
idoralar va alohida fuqarolar tomonidan yong in xavfsizligi qoidalarining bajarilishi
ʻ
ustidan tizimli nazorat yong indan himoya qilish organlari tomonidan amalga
ʻ
oshiriladi. Shuningdek, ular yong indan himoya qilish bo yicha qoidalar,
ʻ ʻ
ko rsatmalar, texnik standartlarni ishlab chiqish va nashr etish uchun javobgardir: bu
ʻ
qoidalarning barchasi barcha bo limlar, korxonalar va jismoniy shaxslar uchun
ʻ
majburiydir. Yong inning oldini olishga, yong in tarqalish yo llarini bostirishga,
ʻ ʻ ʻ
yong in sodir bo lgan taqdirda odamlar va mulkni binolardan tez va xavfsiz
ʻ ʻ
evakuatsiya qilishni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni o z ichiga oladi. Ushbu
ʻ
chora-tadbirlar yong inga qarshi vositalarni joylashtirishni va yong inni o chirishda
ʻ ʻ ʻ
o t o chirish brigadalarining harakatlarini aniq tashkil qilishni ta’minlashi kerak.
ʻ ʻ
Avtotransport korxonalarida yong in xavfsizligi ishlari "Sanoat korxonalari va xalq
ʻ
xo jaligining obyektlarida ish paytida yong in xavfsizligi choralari bo yicha
ʻ ʻ ʻ
yo riqnoma" asosida tashkil etiladi. Davlat yong in nazorati Favqulodda vaziyatlar
ʻ ʻ
vazirligi tomonidan viloyat (shahar va tuman) yong in xavfsizligi boshqarmalari va
ʻ
ularning joylardagi organlari orqali amalga oshiriladi. Davlat yong in nazorati
ʻ
50

organlari va inspektorlari zarur yong inga qarshi choralar ko rish to g risida ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rsatmalar berish- 125 ga, qoidabuzarlarga jarima solishga, yong in xavfi
ʻ ʻ
tug ilganda, hatto korxonalar va ustaxonalar ishini to xtatishga haqlidir. Rahbar
ʻ ʻ
(direktor, boshliq) avtotransport korxonasining yong in xavfsizligi uchun
ʻ
javobgardir. Bosh muhandis korxonada yong inga qarshi ishlarning holati uchun
ʻ
mas’ul shaxsni tayinlaydi. Rahbarning buyrug i bilan tayinlangan shaxslar alohida
ʻ
xizmatlar, bo limlar, uchastkalar, omborlar va boshqa ishlab chiqarish va ofis
ʻ
binolarining yong in xavfsizligi uchun javobgardirlar. Ularning mas’uliyati
ʻ
yong inga qarshi vositalarning sozlig ini nazorat qilish, yong inga qarshi tadbirlarni
ʻ ʻ ʻ
amalga oshirishni o z ichiga oladi.
ʻ
YONISH - bu issiqlik va yorug likning ajralib chiqishi bilan kechadigan
ʻ
oksidlanishning kimyoviy reaksiyasidir. Yonish jarayonida qattiq yoki suyuq
yonuvchi moddaning gaz holatiga aylanishi sodir bo ladi. YONUVCHI
ʻ
MODDALAR - havodagi kislorod bilan tez birlashib, yonib ketadigan moddalar.
Ko pgina moddalarning yonishi havoda kamida 14-18% kislorod mavjud bo lganda
ʻ ʻ
boshlanadi, kamroq kislorod bilan yonadigan juda ko p moddalar bundan mustasno
ʻ
(uglerod disulfidi - 10,5%, asetilen - 3,7%). Shu bilan birga, yonuvchan modda
nafaqat kislorod bilan, balki boshqa oksidlovchi moddalar bilan ham o zaro
ʻ
ta’sirlashganda yonish sodir bo lishi mumkin. Masalan, atsetilen, temir va boshqa
ʻ
moddalar xlor atmosferasida, magniy karbonat angidridda, mis - oltingugurt bug ida
ʻ
va boshqalarda yonadi. Yonish jarayoni faqat yonuvchan modda oksidlovchilar
ishtirokida alangalanish haroratigacha qizdirilganda sodir bo ladi. Har bir moddaning
ʻ
o ziga xos yonish harorati bor, u juda katta diapazonlarda bo ladi. Alangalanish
ʻ ʻ
harorati qanchalik past bo lsa, moddaning xavfliligi shunchalik yuqori bo ladi.
ʻ ʻ
Shunday qilib, yog och 295°C, koks - 600-700°C, yog - 420°C, benzin - 390°C
ʻ ʻ
haroratda yonadi.
51

Xulosa
Hayot faoliyati – bu insonning kunlik faoliyati, dam olishi va yashash tarzidir. Inson
hayoti jarayonida uni o`rab turgan borliq muhiti bilan uzluksiz aloqada buladi va shu
bilan birga har doim uni o`rab turgan muhitga bog’liq bo`lib kelgan va shunday
qolaveradi. Dunyoning evolyutsion jarayonida bu sistemani tashkil etuvchilar
uzluksiz o`zgarib bordi. Inson mukammallashdi, er sharining aholisi va uning oqimi
o`sdi, jamiyatning ijtimoiy asosi o`zgardi.
Atrof-muhit o`zgardi: inson o`zlashtirgan y er yuzi va er osti hududi kattalashdi;
tabiiy tabiat muhiti insoniyat jamiyatining o`sib borayotgan ta`sirini boshdan
kechirmoqda, inson tomonidan sun`iy yaratilgan maishiy, shahar va ishlab chiqarish
muhiti paydo buldi. Tabiiy muhit o`zi etarli bo`lib, inson ishtirokisiz mustaqil
mavjud bula oladi va rivojlana oladi. Inson tomonidan yaratilgan boshqa barcha
borliq muhiti mustaqil rivojlana olmaydi va ular paydo bulganidan so`ng eskirishga
va emirilishga mahkum.
Barcha tirik mavjudotlar singari, o’simliklardagi nurga moslashish tabiatga
asoslanadi. Bunday qobiliyat har bir o’simlik turiga nisbatan farq qiladi. Yaxshi
moslasha oladigan va yorug’likka e’tibor bermaydigan turlar mavjud. Boshqa
o’simliklar uchun, noto’g’ri nur rejimi o’ldirish bilan tahdid qilmoqda, ko’p turlar
gullashni to’xtatadi yoki o’sishni to’xtatadi.
Nurni o’simliklar ta’siri yorug’likdan ortiq bo’lgan xlorofill darajasini pasaytirishdan
iborat. Bu holda, barglarning rangi sarg’ish-yashil rangga ega bo’ladi. Juda kuchli
yoritish bilan, gullarning o’sishi susayadi, ular yanada gavdali ko’rinishga ega
bo’ladi va barglar keng va qisqa bo’ladi.
Agar barglar bronza sarg’ish rangga ega bo’lsa, bu xonada o’simliklarga zarar
etkazadigan katta miqdorda yorug’lik haqida signaldir. Ushbu ta’sir tufayli barglarda
kuyishlar paydo bo’ladi.
52

Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati
1. Yernst-Detlef Schulze, Yerwin Besck, Klaus Mullyer-Hohenstein. Plant Ecology.
Springyer Byerlin. Heidelbyerg, 2005.
2. Berezina N.A., Afanas ь eva N.B. – Ekologiya rasteniy. M.: Akademiya, 2009. -400
s.
3. Larxer V. – Ekologiya rasteniy. M.: Mir, 1978. -384 s.
4. Yergashev A.E., Sheraliev A.SH., Suvonov X.A., Yergashev T.A. – Ekologiya va
tabiatni muhofaza qilish. Toshkent “Fan”. 2009.
5. Gorishina T.K. - Ekologiya rasteniy. M. “Visshaya shkola”. 1979.
6. Kul`tiasov I.M. - Ekologiya rasteniy. Moskva. 1978.
7. Kul`tiasov I.M., Axunov X.M.-O’simliklar ekologiyasi. T. O’qituvchi. 1980.
8. Chernova N.M., Bilova L.M. - Ekologiya. M. “Prosveshenie”. 1981

53

Yorug’lik haqida tushuncha

Купить