Информация о документе

Цена 60000UZS
Размер 340.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет Социология

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

13 Продаж

Yoshlarda ijtimoiy tadbirkorlik ko’nikmalarini rivojlantirish xususiyatlari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN BITIRUV MALAKAVIY ISHI MAVZU: YOSHLARDA IJTIMOIY TADBIRKORLIK KO‘NIKMALARINI RIVOJLANTIRISH XUSUSIYATLARI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………….. I BOB . Yoshlar va ijti moiy tadbirkorlik tushunchalarining nazariy metodologik o‘rganilishi 1.1. Yoshlarning ijtimoiy demografik guruh sifatida sotsiologik o‘rganish xususiyatlari 1.2. Ijtimoiy t adbirkorlik tushunchasining ilmiy mazmun mohiyati 1 bob bo‘yicha xulosalar.................................................................. .. . . II BOB . O‘zbekiston yoshlarida ijtimoiy tadbirkorlik ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishning sotsiologik tahlili 2.1. Yoshlarni ijtimoiy tadbirkorlikka yo‘naltirish chora- tadbirlarining ijtimoiy samarasi sotsiologik tahlili 2.2. O‘zbekistonda yoshlar orasida ijtimoiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish istiqbollari 2 bob bo‘yicha xulosalar................................................................... ... Xulosa................................................................................................ ... . Adabiyotlar ro‘yxati...................................................................... .... Ilovalar........................................................................................... ...... . KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Bir necha o'n yillar oldin ijtimoiy tadbirkorlik dunyoda rivojlanayotgan hodisaga aylandi. Xususiy, davlat va notijorat sektorlari olimlari va tadqiqotchilari tomonidan ushbu sohaga qiziqish uyg'ondi. “Ijtimoiy tadbirkorlik” turli odamlar uchun turli narsalarni anglatadi. Mazkur nazariya shunday tadbirkorlik yo'nalishini bizga taqdim etadiki, unda asosiy maqsad foyda olishga yo'naltirilmaydi, aksincha, jamiyatdagi ijtimoiy ahvoli og'ir yoki nochor qatlam vakillariga yordam berishni nazarda tutadi. 2020-yil 28-avgust kuni AOKA anjumanlar zalida «Ijtimoiy tadbirkorlik to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni loyihasiga bag‘ishlangan matbuot anjumani bo‘lib o‘tdi. Qonun loyihasining maqsadi aholining ijtimoiy zaif qatlami turmush darajasini yaxshilash, ularni ish bilan ta’minlash, ijtimoiy tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishdan iborat. Ijtimoiy korxonaning ishiga asosan ijtimoiy jihatdan barqaror bo‘lmagan yoki nogironligi bo‘lgan shaxslar jalb etiladi. Ushbu korxona yuridik shaxs yoki yakka tartibdagi tadbirkor tomonidan tashkil etilishi loyihada ko‘zda tutilgan. Yangi yil oqshomida hammaning nigohi va diqqat e’tibori O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yangi yil tabrigiga qaratildi. Davlat rahbari yil yakunlarini sarhisob qilib, erishilgan yutuqlarni qisqa va lo‘nda, sodda qilib bayon etdi va yil nomini hamda u bilan bog‘liq masalalarni ko‘rsatib berdi. 2024 yil mamlakatimizda “Yoshlar va biznesni qo‘llab-quvvatlash yili”, deb e’lon qilindi 1 . Bu, bejiz emas Prezidentimiz yoshlar kelajagimiz ekanini doimo ta’kidlab keladi va bunda har doim yoshlar tadbirkorligini tashkil etish masalalariga alohida e’tibor beradi. 2021 yil 30 iyunda O‘zbekiston yoshlari forumida qilgan ma’ruzasida yoshlar tadbirkorligi ham sifat, ham miqdor jihatdan o‘sib borayotgani ta’kidlangan edi. Yoshlar tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish uchun Prezidentimiz tomonidan qator qaror va farmonlar chiqarildi. Bu esa yoshlar tadbirkorligining iqtisodiy rivojlanishida muhim omil bo‘lyapti. 1 https://uza.uz/oz/posts/yoshlar-tadbirkorligi-mamlakatimiz-iqtisodiy-rivojining-drayveri_554984 2021-yil 24-martda “Ijtimoiy tadbirkorlik” to’g’risidagi qonun loyihasi muhokamaga qo’yilgan edi. Bu tushuncha XIX asrda Yevropada ya’ni 80-90-yillarda innovatsiyalarni qo’llab-quvvatlash hamda korxonalarni joriy etish maqsdida yuzaga kelgan. Ijtimoiy tadbirkorlik- bu jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal qilishga qaratilgan tadbirkorlik turi hisoblanadi. Soddaroq qilib aytganda, bu ijtimoiy maqsadlarni ko’zlaydigan biznes bo’lib bunda daromadlar korxona egalarining daromadlarini ko’paytirishga yo’naltirilmaydi. Bunday korxonalarning ishiga asosan ijtimoiy jihatdan nobarqaror holatda bo’lgan yoki nogironligi bo’lgan shaxslar jalb etiladi. Ijtimoiy tadbirkorlar qo’lga kiritgan foydasini o’z rivojlanishiga emas, balki ijtimoiy yordamga muhtoj qatlamini qo’lllab-quvvatlash, zaif ijtimoiy qatlamning ahvolini yaxshilashga yo’naltiradi Hozirgi vaqtda yosh tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash uchun qator imkoniyatlar taqdim etilmoqda. Ulardan biri – bu yoshlarning investision tadbirkorlik loyihalarini moliyalashtirish uchun taqdim etilayotgan imtiyozli kreditlar.Demak, ushbu kreditlar aynan qaysi loyihalar uchun va qanday shartlar asosida taqdim etilishini quyida ko‘rib chiqamiz.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 21- apreldagi “Yoshlar sanoat va tadbirkorlik zonalari faoliyatini tashkil etish hamda yoshlarning tadbirkorlikka oid tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ- 5088 sonli qaroriga muvofiq, yoshlar sanoat va tadbirkorlik zonalari hamda Yosh tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi tashkil etildi 2 . Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 10-maydagi “Yoshlar sanoat va tadbirkorlik zonasi hamda Yosh tadbirkorlarni qo llab-quvvatlash jamg armasi to g risida nizomlarniʻ ʻ ʻ ʻ tasdiqlash to g risida”gi 294-son qarori bilan Yoshlar sanoat va tadbirkorlik zonasi ʻ ʻ hamda Yosh tadbirkorlarni qo llab-quvvatlash jamg armasi to g risidagi nizomlar ʻ ʻ ʻ ʻ tasdiqlandi. 3 Mavzuning obyekti va predmeti: Tadbirkorlik va ijtimoiy tadbirkorlikka qiziquvchan intellektual salohiyati yuqori bo‘lgan yoshlar . Yoshlar orasida tadbirkorlik faoliyatiga turtki bo‘luvchi omillar yig‘indisi 2 https://yuz.uz/uz/news/hududlarda-yoshlarning-tadbirkorlik-loyihalarini-qollab-quvvatlash-boyicha- yangi-tizimning-ishlash-mexanizmi 3 https://yuz.uz/uz/news/hududlarda-yoshlarning-tadbirkorlik-loyihalarini-qollab-quvvatlash-boyicha- yangi-tizimning-ishlash-mexanizmi Mavzuning maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi yoshlar o‘rtasida ijtimoiy tadbirkorlik ko‘nikmalarini rivojlantirish xususiyatlarini o‘rganish hamda ushbu ko‘nikmalarni ilmiy-nazariy xulosalar va emperik tadqiqotlar asosida talqin etish. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari qilib quyidagilar olindi: y oshlar va ijtimoiy tadbirkorlik tushunchalarining nazariy metodologik asoslarini o‘rganish; yoshlarni ijtimoiy tadbirkorlikka yo‘naltirish chora-tadbirlarining ijtimoiy samarasini o‘rganish ; ijtimoiy tadbirkorlik sohasining bugungi kunda xorijiy mamlakatlar va O‘zbekiston o‘rtasidagi tafovutning qiyosiy tahlilini o‘rganish; yoshlarni ijtimoiy tadbirkorlikka yo‘naltirish chora-tadbirlarining ijtimoiy samarasini oshirish; O‘zbekistonda yoshlar orasida ijtimoiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish istiqbollarini o‘rganib chiqish va uni sotsiologik tahlil qilish Ilmiy yangiligi . Mamlakatimizda aholining zaif qatlamini ijtimoiy himoyalash masalasi doim davlatimiz diqqat markazida bo lib kelgan va bugungi kunda ham buʻ dolzarb masalaga katta ahamiyat qaratilmoqda. Ammo bugungi davr ijtimoiy ahamiyatga molik muammolarni hal etishda yangicha yondashuvlarni, xalqaro tajribalarni qo llagan holda nodavlat ijtimoiy himoya siyosatini rivojlantirishni ya ni ʻ ʼ ijtimoiy tadbirkorlikni joriy etishni taqozo etmoqda Ijtimoiy tadbirkor – biznesmen emas, uning daromadi maqsadli bo’ladi. Keling bir o’ylab ko’raylik biz ijtimoiy yordamga muhtoj aholiga qanday yordam berishimiz mumkin: pul berish orqalimi, yoki mavjud bo’lgan qaysidir ehtiyojini qondirish orqalimi, yoki ularni har doimgi doimiy ish bilan ta’minlash orqalimi? Fikrimizcha aynan uchinchi taklif ancha samaraliroq va qoniqarliroqdir, bu orqali bir necha masalalar o’z yechimini topadi, masalan nogiron shaxslar uchun ish o’rni, ishsizlar sonining kamayishi, yosh tadbirkorlar uchun esa ish faoliyatining doimiy yurib turishi va shu kabilarni aytishimiz mumkin. Jahon tajribalariga nazar tashlaydigan bo’lsak, AQSHning Kaliforniya shtatida o’z biznes faoliyatini boruvchi “TOMS” kompaniyasi oyoq kiyimlar ishlab chiqarish bo’yicha yetakchi korxonalardan biri bo’lib, uning jamiyat aholisi uchun yaratib bergan qulayligi qaysidir xaridor o’zi uchun oyoq kiyim sotib olsa, boshqa bir davlatning kam ta’minlangan bolalariga bir juft oyoq kiyim hadya qilinadi.Yoki bangladeshlik tadbirkor Muhammad Yunusni olishimiz mumkin. U Grameen bankiga asos solgani hamda mikrokredit va mikrofinans tushunchalarini ilgari surgani uchun Tinchlik Nobel mukofoti bilan taqdirlangan. Bunday kreditlar an’anaviy bank kreditlari uchun o’ta kambag’al hisoblangan tadbirkorlarga beriladi.Norvegiya Nobel qo’mitasi “yirik aholi guruhlari qashshoqlikdan chiqish yo’llarini topmasa, doimiy tinchlik o’rnatib bo’lmaydi” hamda “ Yunus va German banki eng kambag’al kambag’allar ham o’z rivojlanishlariga sababchi bo’la olishlari mumkinligini ko’rsatdi” dedi.Ijtimoiy tadbirkorlik past daromadli faoliyat turi bo’lganligi sababli uning subektlariga soliq imtiyozlaridan tashqari qo’shimcha preferinsiyalarni ham taqdim etish ko’zda tutilgan. Misol uchun, ijtimoiy korxonalar boshqa tadbirkorlik subektlari bilan auktsion va tanlovlarda teng shartlarda raqobatlasha olmasligi sababli xorijiy davlatlarda ( Koreya, Italiya, Rossiya) ijtimoiy korxonalarga davlat mulki obektlarini xarid qilish, ijaraga berish va davlat xaridlarida qatnashish bo’yicha preferensiyalar berilgan. Mashhur amerikalik iqtisodchi Y. Shumpeter (1883-1950) о‘zining «Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi» kitobida, tadbirkorni novator (yangilik bunyod qiluvchi odam) deb ta’riflagan. Mavzu bo‘yicha adabiyotlar tahlili. Bitiruv malakaviy ishining asosiy manbasi Sh.M.Mirziyoevning asarlari va O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, huquqiy-me’yoriy hujjatlar sanaladi. Bitiruv malakaviy ishida me’yoriy-huquqiy hujjatlar konseptual asos sifatida olindi. Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni rivojlanti-rishning asosiy omillaridan biri tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishdir. Xо‘sh, «tadbirkor», «tadbirkorlik» tushunchalari qanday mazmunga ega va nimani anglatadi?Bu tushunchalarni hozirgi ma’nosida birinchi bо‘lib XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida ingliz iqtisodchisi Ri chard Kantilon qо‘llagan edi. Uning fikricha, tadbirkor tavakkalchilik sharoitida faoliyat kо‘rsatuvchi kishidir. Shu boisdan u yer va mehnat omilini iqtisodiy farovonlikni belgilab beruvchi boy-lik manbai deb bilgan.Keyinchalik, XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshida mashhur fransuz iqtisodchisi J.B.Sey (1767-1832) «Siyosiy iqtisod risolasi» kitobida (1803y.) tadbirkorlik faoliyatini ishlab chiqarishning uch mumtoz omillari – yer, kapital, mehnatning yaxlitligi deb ta’riflagan 4 . Ingliz iqtisodchi olimlari A. Smit (1723- 1790) va D.Rikardo (1772-1823) iqtisodiyotni о‘z-о‘zini muvofiqlashtiruvchi mexanizm deb qabul qilganlar. Ushbu mexanizmda ijodiy tadbirkorlikka о‘rin yо‘q edi. «Xalqlar boyliklarining mohiyati va sabablarini tadqiq etish» (1776y.) kitobida A.Smit tadbirkor ta’rifiga alohida e’tibor bergan edi. A.Smit fikricha, tadbirkor – kapital egasi 5 . Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning tavsifi. Tadqiqotda tarixiylik, mantiqiylik, tizimlilik, o’zaro aloqadorlik ilmiy-tadqiqot tamoyillaridan kelib chiqqan holda qiyosiy tahlil, anketa, kuzatish kabi tadqiqot usullaridan foydalanilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur bitiruv malakaviy ishda bayon etilgan materiallardan mavzuga oid qo’llanmalar, maqolalar, kurs ishlari tayyorlashda foydalanish tavsiya qilinadi. Shuningdek undan sotsiologiya va ijtimoiy ish fanlariga oid oid darslik va o‘quv qo‘llanmalar tayyorlashda ham keng foydalanish mumkin. BMIning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi Kirish, 2 asosiy bob, 4 paragraf, xulosa, foydalanilgan adadbiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. 4 Q.J.Mirzayev,G’.S.Mustafoyev,N.Sattorova Biznes va tadbirkorlik asoslari “Fan bulog‘I” Samarqand 2022 5-bet 5 Q.J.Mirzayev,G’.S.Mustafoyev,N.Sattorova Biznes va tadbirkorlik asoslari “Fan bulog‘I” Samarqand 2022 6-bet I.BOB. YOSHLAR VA IJTIMOIY TADBIRKORLIK TUSHUNCHALARINING NAZARIY METODOLOGIK O‘RGANILISHI 1.1 Yoshlarning ijtimoiy demografik guruh sifatida sotsiologik o‘rganish xususiyatlari Yoshlarning ijtimoiy-siyosiy hayotga qatnashuvi ularning faolligini o’rganish sosiologiyaning muhim bir yo’nalishilaridan biri bo’lgan. Yoshlar hamisha o’zlariga barcha, vujudga kelgan yangilikni o’zida mujassamlashtirgan, singdirgan. Yosh kishilar doimo jamiyatda o’zgarishlar bo’lishini xohlaganlar. Yoshlar energiyasi ko’pincha siyosiy hayotda o’zgartirishlar kiritishga muvaffaq bo’lganlar. Yoshlar birlashmasi doimo jangovor xarakterga ega bo’lgan, katta faollik ko’rsatishgan. Shuning uchun yoshlarning bilish, bilim holati va tendensiyaga ularning xulqiga tadqiqotchilar qiziqib kelganlar. Haqiqatdan ham hozirgi milliy mustaqillik davrida mamlkatimiz yoshlarining faol hayotiy yo’lini qaror toptirish eng dolzarb vazifalardan biridir. Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq, sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning oz ijodiy va intellektual salohiyatini royobga chiqarish, zamon talablariga javob beradigan mehnat bozorida raqobatbardosh kadrlar tayyorlash uchun zarur shart-sharoitlar va imkoniyatlarni yaratish boyicha maqsadli yo‘naltirilgan chora-tadbirlar amalga oshirildi. Jamiyat taraqqiyotini ilm-fan rivojisiz tasavvur qilib bolmaydi. Chunki, ilm-fan ishlab chiqarish, uning moddiy asosini yaratish, texnologik rivojlantirish va eng asosiysi- kadrlar bilan ta’minlash vazifalarini oz zimmasiga oladi. Mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatini yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini amaliyotga keng joriy etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yoshlar jamiyatimizni rivojlantiruvchi kuch, vatanimiz kelajagi, mamlakatimizning jahon hamjamiyatida munosib orin egallashi aynan yoshlarimizning yuqori intelektual salohiyatga ega bolishiga bogliq. Ozbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Yurtimiz yoshlarining munosib vakillari, ertangi kunimiz egalari bolgan siz, aziz ogil-qizlarimiz davrasida yoshimiz, lavozimdagi farqlarga e’tibor bermasdan, xuddiki sizlar bilan teng bolib, chin dildan, samimiy bir suhbat qurishni anchadan beri orzu qilib kelar edim. Bugun sizlarning qalbingiz, yuragingizdagi o‘y-fikrlar, maqsad-muddaolar, kerak bolsa, ushalmay turgan niyatlar bilan yaqindan tanishish, shu asosda yoshlar siyosati boyicha olib borayotgan ishlarimizni tanqidiy baholab, tegishli qarorlar qabul qilishni men o‘z faoliyatim uchun goyat muhim, deb hisoblayman. Ma’lumki, yosh avlod tarbiyasi hamma zamonlarda ham muhim va dolzarb ahamiyatga ega bolib kelgan. Ammo, biz yashayotgan XXI asrda bu masala haqiqatan ham hayot-mamot masalasiga aylanib bormoqda” 6 . Biroq, mustaqillik yillarida intellektual salohiyatli yoshlar qo‘nimsizligi alohida ilmiy tadqiqot sifatida ilmiy jihatdan o`rganilmaganligi ta’kidlash lozim. Yoshlar jamiyatimiz a’zolarining eng faol qismi bo‘lib, ular o‘zlarining bunyodkorlik ishlari bilan ijtimoiy hayotning hamma sohalariga sezilarli ta’sir ko’rsatib, mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga katta hissa qo‘shmoqdalar. Mustaqillikni mustahkamlash yo‘lida olg‘a qarab borish ko’p jihatdan yoshlarning ta’lim-tarbiyasi, ularning ijtimoiy faolligiga bog‘liqdir. Yoshlarning Vatan oldidagi, tarix oldidagi xizmatlari eng avvalo mustaqil davlatimiz hozirgi bosqichdagi talabalarni qay darajada muvaffaqiyatli uddalashi bilan o‘lchanadi. Yoshlarning tarbiyasi haqida qayg‘urish demakdir. Yosh avlodning mamlakat iqtisodi va madaniyatini rivojlantirishga qo’shayotgan hissasi qanchalik salmoqli bo’lsa, jamiyat ularga shunchalik ko‘p ne’matlar beradi. Yoshlarning faolligi ularning har tomonlama kamol toptirish bilan bog’liqdir. Lekin yoshlarning ijtimoiy faolligini o‘rganish muammolariga adabiyotlarda yetarlicha e’tibor berilmagan, kam o‘rganilgan. Shu maqsadda biz tadqiqotimizning asosiy yo‘nalishini qo‘yidagilarga yoritishga qaratdik: 1.Yoshlar hayotini o‘rganishning asosiy tamoyillari. 2.Jamiyat ijtimoiy tuzilishida yoshlarning o‘rni. 6 www.uza.uz/ Жисмоний ва маънавий етук ёшлар – эзгу мақсадларимизга етишда таянчимиз ва суянчимиздир // Президент Шавкат Мирзиёевнинг “ Камолот ” ёшлар ижтимоий ҳаракатининг IV қурултойидаги нутқи / 01.06.2018. 3.Yoshlarning ijtimoiy faolligining mohiyati va asosiy ko‘rsatkichlari. 4.Yoshlar ijtimoiy faolligini oshirishga ta’sir etuvchi omillar. Jamiyatda yoshlarning ijtimoiy faolligini shakllantirish, uni takomillashtirish kabi masalalar katta ahamiyat kasb etadi. Yoshlar hayotini o‘rganish ular haqida g‘amxo’rlik qilish mamlakatimizdagi jiddiy vazifalardan biri hisoblanadi. 2023-yilga kelib O’zbekiston Respublikasi aholisi 36 milliondan oshib ketdi. Aholining 60%iga yaqinini 14-30 yoshgacha bo‘lganlar tashkil etadi. Ushbu keltirilgan statistik ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, yoshlar bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar jamiyat hayotida naqadar jiddiy va dolzarbdir. Bozor munosobatlariga o‘tish davrida yoshlar bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar yanada ko‘payib va keskinlashib bormoqda. Ularni o‘rganib, tahlil qilish va kerakli zarur ilmiy-amaliy takliflarni ishlab chiqarish mavjud shart-sharoitni hisobga olgan holda masalaga yangicha yondashishni talab qiladi. Chunki bir tomondan sotsializm davrida bunyod etilgan ijtimoiy-iqtisodiy munosobatlar, tushunchalar yemirilib eskirib bormoqda. Ko‘plari hozirga kelib yaroqsiz bo‘lib qoldi. Ikkinchi tomondan , yangi ijtimoiy munosobatlarga asoslangan qarashlar hali to‘la shakllanganicha yo’q. Yuqoridagi fikrlardan shuni anglash mumkinki, yoshlar bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni ilmiy-amaliy jihatdan o’rganuvchi yoshlar sosiologiyasining jamiyat hayotidagi ahamiyati naqadar katta. Hozirda Respublika miqyosida jinoyatchilikning 85%ga yaqini, 25 yoshgacha bo‘lgan yoshlar tomonidan sodir etilayotganini e’tiborga olsak, yoshlar sotsiologiyasining jamiyat hayotida naqadar katta ahamiyatga ega ekanini anglash mumkin. Jamiyat ijtimoiy tuzilishida muhim unsurlari sinflar va ijtimoiy-sinfiy qatlamlardir. Bunda hozirgi vaqtda ishchilar va dehqonlar, mulkdorlar sinfi, shuningdek ziyolilardan tashqari bir qator ijtimoiy-demografik guruhlar: yoshlar, ayollar, erkaklar, nafaqaxo‘rlar, o‘quvchilar mavjud. Mazkur guruhlar orasida yoshlar alohida o‘rin tutadi. Yoshlarning jamiyatda tutgan o‘rni va roli murakkab ijtimoiy masalalardir. Mamlakatimizda yoshlarning o‘z kelajagini qurish uchun keng imkoniyatlar ochildi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida yoshlarning mehnat qilish, kasb tanlash va ma’lumot olish huquqi kafolatlangan. O‘zbekiston hukumati yoshlarga alohida e’tibor qaratmoqda. Yosh mutaxasislar davlat boshqaruvining ma’suliyatli ishlariga ko‘proq jalb etilmoqda. Ayniqsa iqtidorli yoshlarga alohida e’tibor berilib, ularning faoliyati mavjud iqtisodiy kamchiliklarga qaramasdan va moddiy-ma’naviy jihatdan qo‘llab quvvatlanmoqda. Shavkat Mirziyoyev 15-yanvar kuni tadbirkorlarning barqarorlik reytingini joriy qilish bo‘yicha taqdimot bilan tanishdi. Endilikda tadbirkorlar faoliyat davri, rentabellik darajasi, to‘lov intizomi hamda aholi bandligidagi o‘rni kabi 23ta mezon asosida 4ta toifaga ajratiladi. Mamlakatda biznes uchun sharoitlar yaxshilanib borayotgani qayd etilib, “Yoshlar va biznesni qo‘llab-quvvatlash yili"da tadbirkorlarga yanada qulayliklar yaratilishi hamda bu 5 mln aholi bandligini ta’minlashda muhimligi ta’kidlandi. Buning uchun 83 trln so‘m va $275 mln kredit hamda subsidiyalar yo‘naltirilishi belgilangan 7 .Reyting joriy qilinishi tadbirkorlar faoliyati uchun o‘ziga xos rag‘bat bo‘ladi. Buning ahamiyati haqida davlat rahbarining tadbirkorlar bilan ochiq muloqotida aytilgan edi. Shundan so‘ng mazkur reytingning mezonlari va tartib-tamoyillari ishlab chiqildi. Bunday reyting shuning uchun ham muhimki, endi tadbirkorlar faoliyatiga soliqchilar emas, elektron tizim baho beradi. Kelgusida subsidiya, imtiyoz va preferensiyalar reytingdan kelib chiqib beriladi. Ko‘rsatkichi past bo‘lganlar intizomli tadbirkorlar safiga kirish va ko‘proq imkoniyatga ega bo‘lish uchun harakat qiladi. Yana bir tomoni, bu reyting tadbirkorlarga o‘z hamkorlari to‘g‘risida ishonchli ma’lumot beruvchi himoya tizimiga aylanadi. Ya’ni, shubhali shartnomalar va insofsiz raqobatga chek qo‘yilib, “yashirin” iqtisodiyot qisqaradi. 7 https://president.uz/uz/lists/view/6969 Davlatimiz rahbari bu tizimni puxta ishlab chiqib, adolatli va samarali yo‘lga qo‘yish zarurligini ta’kidladi. Tadbirkorlarning takliflari asosida biznes uchun sharoitlarni tobora yaxshilab boryapmiz. Yaqinda qabul qilingan qarorlar bilan 16 ta litsenziya va 34 turdagi hisobotni bekor qildik. Tadbirkorlar sinfi jamiyatda yetakchi kuchga aylanmoqda, yoshlar ularga qarab intilmoqda. Endi ushbu reyting orqali tadbirkorlar o‘rtasida qonunlarga itoat qilish, intizomli va harakatchan bo‘lishni rag‘batlantirish zarur. Buni joriy qilish va samaradorligini ta’minlashda Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha jamoat kengashining o‘rni katta bo‘lishi kerak, – dedi Shavkat Mirziyoyev 8 . Umuman olganda, mamlakatimizda olib borilayotgan tizimli islohotlardan pirovard maqsad — yoshlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, yosh tadbirkorlarga faoliyatini kengaytirishi, emin-erkin ishlari uchun zarur sharoitlar yaratish orqali yangi-yangi ish o‘rinlari yaratib, ularning bandligini ta’minlash va bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etishdir. Ishsizlik juda ko‘p muammolarning asosidir. Ya’ni, ishsizlik natijasida jinoyatchilik ortadi, oilalarda notinchlik paydo bo‘ladi, bolalarning tarbiyasi buziladi. Dunyoning hech bir davlati yo‘qki, u yerda ham ishsizlik muammosi bo‘lmasa. O‘zbekistonda rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra 1,3 milliondan ortiq fuqaro ishsiz hisoblanadi. Aholi sonining o‘sib borishi, texnologiya rivojlanib yangi kasblar paydo bo‘lishi va bu jarayonda mutaxassis yetishtirib berish kabi masalalar ishsizlikni yanada dolzarb muammoga aylantirishi mumkin. Yangi ish o‘rinlarini yaratish, tadbirkorlikni yoshlar o‘rtasida rivojlantirish, ularni zamonaviy kasblarga yo‘naltirish masalaning yechimi bo‘la oladi. Davlatimiz tomonidan bu borada yaxlit tizim yaratilgan bo‘lib, yoshlarning biznes tashabbuslari, g‘oyalari va loyihalarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashilmoqda va shu orqali ularning bandligi ta’minlanmoqda. 8 https://president.uz/uz/lists/view/6969 Nazarda tutilayotgan bu tizim – yoshlar tadbirkorligini kreditlashning yangi tizimi deb ataladi. Unga ko‘ra, yoshlarga o‘z biznesini boshlash uchun jismoniy shaxslarga 7 yil muddatga (3 yil imtiyozli davrni o‘z ichiga olgan holda) 33 million so‘mgacha, yuridik shaxslarga 225 million so‘mgacha mikrokreditlar berish boshlandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 13 –oktyabrdagi PQ- 4862-sonli “Aholini tadbirkorlikka jalb qilish tizimini takomillashtirish va tadbirkorlikni rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarorida yoshlar va xotin-qizlarni kasb-hunar va tadbirkorlikka keng ko‘lamda jalb qilish ishsizlik muammosini hal qilishning va aholi turmush farovonligini oshirishning muhim omili ekanligi qayd etilgan 9 . Yoshlarni tadbirkorlikka jalb etish va ularning biznes tashabbuslarini qo llab-quvvatlash Mikrokreditbank vaʻ Milliy bankning asosiy vazifasi etib belgilandi. Natijada 2023-yilning o tgan 9 oyi ʻ davomida 121 ming 547 nafar yoshning tadbirkorlik loyihalari uchun 2 trillion 438 milliard so m imtiyozli kredetlar ajratildi. ʻ Yoshlarga zamonaviy kasblar, axborot texnologiyalari va xorijiy tillarni o‘rgatishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning yangicha tartibi – “Kelajak kasblari” loyihasi ham joriy etilgan. Ushbu loyiha doirasida joriy yil davomida 3 ming 251 nafar yoshning o‘qish xarajatlarining 8,7 milliard so‘m miqdorida mablag‘i qoplab berildi. “Ishga marhamat” monomarkazlari, kasb-hunarga o‘qitish markazlari va maskanlari orqali 43 ming 554 nafar yosh bir qator kasb-hunarga o‘qitildi. Yoshlar bandligini ta’minlash borasida ta’lim muassasalari o‘quvchi- talabalarini kasb-hunarga yo‘naltirish, kelajakda mehnat bozorida talab yuqori bo‘lgan kasblarni o‘rgatishga qaratilgan “Skills Camp” loyihasi amalga oshirilib, ushbu loyiha doirasida 1000 nafar IT, kiberxavfsizlik, sun’iy intellekt, media, piar, SMM, turizm, brending, xorijiy tillar, biznes, startap, ta’lim, pedagogika, xalqaro 9 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 13 –oktyabrdagi PQ-4862-sonli qarori. Aholini tadbirkorlikka jalb qilish tizimini takomillashtirish va tadbirkorlikni rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida//www.lex.uz huquq va munosabatlar, moliya, iqtisod, arxitektura va landshaft sohalariga qiziqqan yoshlar qamrab olindi. Bundan tashqari, yoshlarni kasb-hunar o‘rganishga qiziqtirish, ularning bandligini ta’minlash maqsadida 2023 yildan boshlab “Besh tashabbus olimpiadasi” doirasida ilk marotaba tikuvchilik, sartaroshlik, oshpazlik, qandolatchilik va hunarmandchilik yo‘nalishlarida 4 bosqichda “Kasblar tanlovi” tashkil etildi. Tanlovda ishtirok etish maqsadida “Beshtashabbus.uz” elektron platformasi orqali respublika bo‘yicha jami 732 ming 120 nafar yosh ro‘yxatdan o‘tib, loyihada qatnashish istagini bildirdi. Tanlovda ishtirok etgan 4 ming 160 nafar yoshni rag‘batlantirish uchun jami 9 milliard 160 million so‘m miqdorida mablag‘ ajratilib, tegishli soha bo‘yicha asbob-uskunalar bilan taqdirlandi. Tanlov g‘oliblari o‘z faoliyatlarini yo‘lga qo‘yishi uchun 1- o‘ringa 100 million so‘m, 2-o‘ringa 75 million so‘m, 3-o‘ringa 50 million so‘m miqdorida pul mukofotlari berildi. Ushbu mablag‘lar evaziga 5 ta to‘g‘ri chokli tikuv mashinasi, 2 ta overlog mashinasi, 2 ta maxsus dazmol hamda 2 ta ish stoli va stullar sotib olib, o‘z faoliyatimni kengaytirdim, – deydi tanlovning “tikuvchilik” yo‘nalishida 1-o‘rinni qo‘lga kiritgan qashqadaryolik Javohir Shoqulov. –Natijada bugungi kunda 6 nafar yoshning doimiy bandligini ta’minladim, 12 nafar mahalla yoshlarini esa shogirdlikka olib, kasbimni o‘rgatyapman. Xorazm viloyati Yangibozor tumani Shoirlar mahallasida yashovchi Og‘abek Yuldashev “Yoshlar daftari”ga kiritilgan. Unga “Ye-Auksion” orqali 30 sotix yer maydoni ajratilgan. Og‘abekning aytishicha, bugungi kunda ushbu yer maydoniga pomidor ekib, 3,5 tonna hosil olishga, 14 million so‘m daromad qilishga erishdi. Darvoqe, joylarda ishsiz yoshlarning daromad manbaini yaratish orqali bandligini ta’minlash maqsadida zaxiraga qaytarilgan yer maydonlarini dehqon xo‘jaligi tashkil etgan holda sabzavotchilik, poliz, dukkakli, moyli ekinlar, kartoshka yetishtirish kabi loyihalarni amalga oshirish uchun fuqarolarga 0,10 gektardan 1 gektargacha yerlarni ochiq elektron tanlov orqali 30 yilga ijaraga berish tizimi joriy etilgan edi. 2023 yilning 9 oyi davomida ushbu tizim orqali 79 ming 594 nafar yoshga 29 ming 534 gektar yer maydoni ochiq elektron tanlov orqali 30 yilga ijaraga berildi. Xulosa qilib aytganda, yosh tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash orqali ishsizlikni kamaytirishga va aholi turmush darajasini oshirishga erishish mumkin. O‘z navbatida, yoshlar tadbirkorligining qo‘llab- quvvatlanishi iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishga, sarmoya jalb etishga ham hissa qo‘shadi. Shuningdek, yosh tadbirkorlar odatda bozorga yangi g‘oyalar va innovatsion mahsulotlar yoki xizmatlar bilan kirib keladi. Bu mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish va raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Muhimi, yosh tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash orqali mamlakatda ishbilarmonlik muhiti yaxshilanishiga erishilayotir. 1.2 Tadbirkorlik tushunchasining ilmiy tadqiqot obyekti sifatida ijtimoiy mazmun mohiyati Bizga ma’lumki tadbirkorlik faoliyati va biznes – bu yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan risk bilan amalga oshiriluvchi va mulk, mahsulotlar savdosi, buyurtmani bajarish yoki xizmat ko`rsatish orqali tizimli daromad olishga yo`naltirilgan mustaqil faoliyat turi sanaladi. Tadbirkorlik faoliyatini yurituvchi shaxslar qonunda ko`zda tutilgan tartibda qayd etilgan bo`lishi shart. Ushbu faoliyat turida moddiy va ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarish, xizmatlarni taklif etish orqali doimiy daromad manbai shakllantiriladi. Sotsiologiyaning klassik vakillaridan aksariyati tadbirkorlikni ijtimoiy- madaniy omillarga bog`lab o`rgangan. Xususan, M. Veber (1864-1920) tadbirkorlik nazariyasi taraqqiyotiga salmoqli hissa qo`shgan olimlar qatorida o`ziga xos “tadbirkorlik ruhiyati” haqida gapirib, bu ushbu qatlam vakillarining ijtimoiy me’yorlari va an’analariga chuqur singib ketgan, deb biladi. M. Veber tadbirkorlik faoliyatida rasionallikni ko`radi va tadbirkorlik ahloqi muammolarini o`rganib, iqtisodiy hulq-avtor sosiologiyasi yo`nalishiga asos soladi. Uningcha, tadbirkor dunyoga “amaliy rasionallik” nuqtai nazaridan qaraydi va “pul topish ishi”da o`zining “motivasion prujina”siga ega bo`ladi. M.Veber ko`rsatishicha “tadbirkorning ideal tipi” Evropada sodir bo`lgan reformasiyalar va sanoat inqiloblari davrida paydo bo`ldi . 10 V.Zombart tadbirkorlikni ta’riflar ekan: “Tadbirkor – bu “g‘olib”, “tashkilotchi” va “savdogardir”. Tadbirkorda “g‘oliblik” – riskka tayyor turishi, ruhan erkinlik, g‘oyalar xila-xilligi, iroda va qat’iyatni anglatsa, “tashkilotchi” – bitta maqsad yo‘lida ko‘pchilikni birlashtira olishidir. Tadbirkorning “savdogar”ligi – kishilarni o‘z mahsulotini sotib olishga qiziqtira olishi va ishonchga kira olish qobiliyatidir. Tadbirkor o‘z maqsadiga gurkirab rivojlanishga intilishi va o‘z ishidan daromadni o‘stirish evaziga erishadi ” – deydi. 11 10 Вебер М. Избранн ые произведения. – Москва: Прогресс, 1990. – С. 880. 11 Зомбарт В. Буржуа. – Москва: Наука, 1994 – С. 443. Tadbirkorlik yoki biznes (inglizcha: business – „bandlik“), deb har qanday qonuniy tijorat faoliyatiga aytiladiTadbirkorlik bilan shug ullanuvchiʻ shaxs tadbirkor, deyiladi. Xususiy tadbirkorlik kapitalistik) iqtisodiyot negizidir. Sotsialistik iqtisodiyotlarda tadbirkorlik bilan hukumat, jamiyat yoki ishchilar kasaba uyushmalari shug ullanadi ʻ 12 . Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni rivojlanti-rishning asosiy omillaridan biri tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishdir. Xо‘sh, «tadbirkor», «tadbirkorlik» tushunchalari qanday mazmunga ega va nimani anglatadi?Bu tushunchalarni hozirgi ma’nosida birinchi bо‘lib XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida ingliz iqtisodchisi Ri chard Kantilon qо‘llagan edi. Uning fikricha, tadbirkor tavakkalchilik sharoitida faoliyat kо‘rsatuvchi kishidir. Shu boisdan u yer va mehnat omilini iqtisodiy farovonlikni belgilab beruvchi boy-lik manbai deb bilgan.Keyinchalik, XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshida mashhur fransuz iqtisodchisi J.B.Sey (1767-1832) «Siyosiy iqti-sod risolasi» kitobida (1803y.) tadbirkorlik faoliyatini ishlab chiqarishning uch mumtoz omillari – yer, kapital, mehnatning yaxlitligi deb ta’riflagan edi.U Angliya sanoatining muvaffaqiyatini «ingliz tadbir-korlari iste’dodi» ta’minlaganligini ta’kidlagan edi. J.B. Seyning asosiy tezisida mahsulot ishlab chiqarishda tadbirkorlar asosiy faoliyat kо‘rsatadi deyiladi. J.B.Seyning fikricha, tadbirkor olgan daromad uning mehnati, ishlab chiqarishni tashkil yetganligi, mahsulotni о‘z vaqtida sotganligi uchun berilgan mukofotdir. Tadbirkor tavakkal qilib, biror-bir mahsulotni ishlab chiqarishni о‘z bо‘yniga oladi. Qayd etish lozimki, iqtisodiyot fanining asoschilari tadbirkorlar shakliga kam e’tibor berganlar. Tadbirkorlar faoliyati ularning ilmiy-tadqiqot ishlarining tahlil obyekti bо‘lmagan. Ingliz iqtisodchi olimlari A. Smit (1723- 1790) va D.Rikardo (1772-1823) iqtisodiyotni о‘z-о‘zini muvofiqlashtiruvchi mexanizm deb qabul qilganlar. Ushbu mexanizmda ijodiy tadbirkorlikka о‘rin yо‘q edi. «Xalqlar boyliklarining mohiyati va sabablarini tadqiq etish» (1776y.) kitobida A.Smit tadbirkor ta’rifiga alohida e’tibor bergan edi. A.Smit fikricha, tadbirkor- kapital egasi. U muayyan tijorat g‘oyasini amalga oshirib, daromad olish uchun 12 https :// uz . m . wikipedia . org / wiki / Tadbirkorlik tavakkalchilik bilan ish boshlaydi, chunki kapitalni biror-bir ishga sarflash doimo tavakkalchilik bilan bog‘liqdir. Tadbirkorlikdan olingan daromad, A.Smit fikricha, shaxsiy tavakkalchilik uchun olingan mukofot. Tadbirkor ishlab chiqarishni о‘zi rejalashtiradi, tashkil etadi, ishlab chiqarish faoliyati natijalariga egalik qiladi.Bu ishlar, о‘z navbatida, bozor tizimi bilan bog‘liq. Shu bois A.Smit bizlarni bozor tizimining markaziy mexanizmi – raqobat mexanizmi bilan tanishtiradi. О‘z manfaatini kо‘zlab yurgan har bir kishi bozorda shu maqsad bilan yurgan kishilarga duch keladi. Natijada, bozordagi har bir harakat qiluvchi subyekt raqobatchi taklif qilgan narxlarga rozi bо‘ladi. Bunday raqobatda о‘xshash tovarlarga meyordan ortiq narx qо‘ygan ishlab chiqaruvchi xaridorni yо‘qotishi hech gap emas. Bundan tashqari bugungi kunda “Zamonaviy rivojlanish sharoitida ko plab mamlakatlar soliq iqlimining o ziga xos afzalliklari va davlatning biznesʻ ʻ va tadbirkorlik faoliyatiga sodiqligini ko rsatadigan ijobiy soliq imidjini ʻ shakllantirishga harakat qilmoqdalar” 13 . A.Smitning qayd qilishicha, bozor jamiyat sotib olishni xohlagan va kerakli miqdordagi tovarlarni ishlab chiqaradi. Shu bilan birga, A.Smit bozorning qudratli kuch ekanligini, u jamiyatni kerak bо‘lgan tovarlar bilan doimo ta’minlashini va bu tizim о‘z-о‘zini muvofiqlashtirishini kо‘rsatib berdi. A.Smit raqobat va daromad ishlariga davlatning aralashishiga qarshi edi. Uning fikricha, о‘z-о‘ziga qо‘yib berilgan bozor tizimi rivojlanadi va bunday tizimi bor xalqning boyligi ortaveradi. XIX-XX asrlar chegaralarida tadbirkorlik institutining ahamiyati va rolini kо‘pchilik anglay boshladi. Fransuz iqtisodchisi Andre Marshall (1907-1968 yy.) birinchi bо‘lib ishlab chiqarishning uchta omiliga (yer, kapital, mehnat) tо‘rtinchi omil – tashkillashtirish omilini qо‘shdi. Shu vaqtdan boshlab tadbirkorlik tushunchasi va shu sohada olib boriladigan ishlar kо‘lami kengayib bormoqda. Amerikalik iqtisodchi J.B.Klark (1847-1938) J.B.Seyning «uchlik formulasiga» bir 13 Чугунова А. А. Повышение имиджа и престижа работы в налоговых органах как важный элемент сильной системы налогообложения. Ж. Молодой ученый. 2019. - № 42 (280). – С. 136-138. электронный ресурс – URL : https :// moluch . ru / archive /280/63108/ (дата обращения: 11.01.202 oz о‘zgartirish kiritdi. Uning fikricha, ishlab chiqarishda doim tо‘rt omil ishtirok etadi: 1) kapital; 2) ishlab chiqarish vositalari va yer; 3) tadbirkorlik faoliyati; 4) ishchining mehnati. Har bir omil ishlab chiqarishdan olinayotgan о‘ziga xos foydani aks ettiradi: kapitaldan kapitalist qо‘shimcha foiz oladi; yer renta beradi; kapitalistning ishbilarmonlik faoliyati daromad keltiradi ; ishchining mehnati uni maosh bilan ta’minlaydi. Boshqacha qilib, J.B.Klark sо‘zi bilan aytganda: «Erkin raqobat mehnatga mehnatdan kelgan narsani beradi, kapitalistlarga kapital yaratgan narsa tegadi, tadbirkorlar muvofiqlashtirish faoliyatidan kelgan narsani oladi». Tadbirkorlik faoliyatini u ana shunday tushungan. Mashhur amerikalik iqtisodchi Y. Shumpeter (1883-1950) о‘zining «Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi» 14 kitobida, tadbirkorni novator (yangilik bunyod qiluvchi odam) deb ta’riflagan. Olim tadbirkorlik faoliyatini kapitalistik iqtisodiyotning rivojlanishida, iqtisodiy о‘sishni ta’minlashda katta rol о‘ynaydigan yangiliklarni joriy etishdan iborat, deb biladi: «Funksiyasi yangi kombinatsiya-larni joriy etishdan iborat bо‘lgan xо‘jalik subyektlarini biz tadbirkor deb ataymiz». Ushbu muammoga iqtisodiyot sohasida Nobel mukofotiga sazovor bо‘lgan (1974) ingliz iqtisodchisi Fridrix Fon Xayn (1899-1984) boshqacha yondashgan. Uning fikricha, tadbirkorlik faoliyat bо‘lmasdan, balki yangi iqtisodiy imkoniyatlarni izlab topish, xatti-harakatlarni ta’minlashdir 15 .Olim tadbirkorlikni faoliyat emas, deb talqin etadi. Na xorijda, na bizda hali tadbirkorlikning umum tomonidan e’tirof qilingan ta’rifi mavjud emas. Amerikalik olim R.Xizrich, «Tadbirkorlik о‘z qiymatiga ega bо‘lgan 14 А.АЙ.Шумпетер.Теория экономического развития., 1982 15 Ф.Хайн. Конкурснсия как процсдура открития. "Мировая экономика и международниэ отношения" журнали, 1989. 12- сони . qandaydir yangi narsani yaratish jarayoni, tadbirkor esa buning uchun barcha zarur vaqti va kunini sarflaydigan, barcha moliyaviy, psixologik va ijtimoiy xavf-xatarni о‘ziga olib, evaziga mukofot sifatida pul va erishilgan yutug‘idan qanoatlanuvchi shaxs», - deb ta’kidlaydi. Ingliz professori A.Xoskin esa «ishni о‘z hisobidan olib boruvchi, biznesni boshqarish bilan shaxsan shug‘ullanuvchi va kerakli vositalar bilan ta’minlanish uchun shaxsiy javobgarlikka ega, qarorni mustaqil qabul qiluvchi shaxs yakka tartibdagi tadbirkor bо‘ladi», - deb izohlaydi. Bugungi kunda tadbirkorlik nazariyasini rivojlantirishning tо‘rtta bosqichi mavjud. XVIII asrdayoq vujudga kelgan birinchi bosqich – tadbirkorlik xavf-xatarini о‘ziga olish, boshqacha qilib aytganda, tavakkalchilik bilan bog‘liq. Tadbirkorlikning ikkinchi bosqichi esa innovatsiya jarayoni bilan bog‘liqdir. Amerikalik iqtisodchi olim Y.Shumpeter katta hissa qо‘shgan. Uning fikriga kо‘ra, tadbirkorlikning novatorlik xarakteri quyidagilarda aks ettiriladi: - bozor uchun yangi tovar ishlab chiqarish; - ishlab chiqarish jarayoniga yangi texnologiyalarni tatbiq etish; - yangi sotish bozorlarini о‘zlashtirish; - xom ashyoning yangi turlari va manbalarini topish. Tadbirkorlikni vujudga kelishining uchinchi bosqichi tadbirkorlikning alohida shaxsiy sifatlari: iqtisodiy va ijtimoiy vaziyatning о‘zgarishida tо‘g‘ri yо‘l topa bilish qobiliyati, boshqaruv qarorlarini tanlash va qabul qilishda mustaqillik, boshqaruv qobiliyatlarining tо‘la namoyon bо‘lishi bilan ta’riflanadi.Tadbirkorlik nazariyasining rivojlanishidagi hozirgi bos-qichni tо‘rtinchi bosqichga kiritish mumkin. Uning paydo bо‘lishini tadbirkor harakatini tahlil qilishdagi boshqaruv aspektiga kо‘chirilishi bilan bog‘laydilar. Bu hozirgi vaqtda nazariyada tadbirkorlik muammolari tahlili kо‘plab о‘zaro bog‘liq fanlar doirasida olib borilishini bildiradi.Hozirgi zamon nazariy tadqiqotlarida nafaqat tadbirkorlikka ishlarni mustaqil olib borish usuli sifatida, balki firma ichidagi tadbirkorlikka yoki intraprenerlikka e’tibor qaratiladi. «Intraprener» atamasi amaliyotga amerikalik olim G.Pinsho tomonidan kiritilgan edi. Intraprenerlikning paydo bо‘lishi kо‘pgina yirik ishlab chiqarish tuzilmalari, ularda ishlab chiqarishni tashkil qilishning tadbir-korlik shakliga о‘tishi bilan bog‘liq,. Tadbirkorlik ishi ijod erkin-ligining mavjud bо‘lishini kо‘zda tutganligi sababli yaxlit ishlab chiqarish birikmalarining bо‘linmalari harakat qilish erkinligini oladilar, bu tad birkorlikning asosida yotuvchi g‘oyalarni amalga oshi-rish uchun zarur bо‘lgan intrakapitalning mavjudligini nazarda tutadi. Ijtimoiy tadbirkorlikdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad bu jamiyatning zaif qatlamini ish bilan ta’minlash, ularning moliyaviy daromad topishiga ko‘maklashishdan iborat. Aholining kam ta'minlangan yoki ijtimoiy yordamga muhtoj qatlami manfaatlari ijtimoiy tadbirkorlik orqali ta'minlanishi mumkin. Ammo bilamizki ijtimoiy yordam masalalari bugunga qadar boshqa yo'llar orqali ham ta'minlab kelinmoqda, birgina mehnat qonunchiligi nogironlar uchun har bir korxona, muassasa va tashkilotda ish joyi ajratib berilishini nazarda tutadi yoki davlat xususiy sherikchilikda berilgan imtiyozlarni olishimiz mumkin. Ammo ijtimoiy tadbirkorlikning tadbiq etilishi ushbu kunda yuzaga kelayotgan, hali tartibga solinmagan yoki to'liq tartibga solinmagan ayrim ijtimoiy muammolarni bartaraf etadi Taniqli olimlarning olib borgan tadqiqotlari shuni kо‘rsatadiki, tadbirkorning о‘z faoliyati sohasida olib boradigan ishlari kо‘p qirralidir. Bu bozor siyosatining о‘zgarishi bilan yoki korxonaning ichki va tashqi omillari ta’sirida aniqlanadi. Lekin tadbirkorning asosiy maqsadi manfaat (foyda) kо‘rish bilan bir qatorda, bozorda samarali faoliyat yuritishni ta’minlaydigan ishlarni amalga oshirishdir. Buning uchun tadbirkorlikni boshqarish va unga kо‘mak beruvchi zamonaviy menejment usullariga asoslangan mexanizmni yaratish va undan unumli foydalanishni ta’minlash zarurdir. Bozor sharoitida tadbirkorlikni boshqarishda uning quyidagi xususiyatlarini e’tiborga olish kerak: - tadbirkor har doim bozordagi talab va taklifni e’tiborga olib ish kо‘radi; - tadbirkor samaradorlikni ta’minlovchi say-harakatlar qilib, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish yо‘llarini qidiradi; - biznesning pirovard natijalariga javob beradigan shaxslar, oz biznesini erkin shart-sharoitlarda olib borishlariga yetarli imkoniyatlar yaratishadi; - kichik korxonaning pirovard natijalari, ya’ni uning ola-digan foyda yoki zarari faqat bozordagi oldi-sotdi jarayonida ma’lum bо‘ladi; - kichik biznes bilan shug‘ullanuvchi tadbirkor о‘z mablag‘larini harakatga solib, bozorda qanday xavf-xatarga duch kelishi yoki yakuniy natija qanday bо‘lishini aniq bilmaydi. Shunday qilib, tadbirkorlik – bu iqtisodiy faoliyatning alohida turi bо‘lib, uning zamirida mustaqil tashabbus, javobgarlik, tadbirkorlik g‘oyasiga asoslangan, foyda olishga yо‘naltirilgan, maqsadga muvofiq faoliyatdir. Tadbirkorlik iqtisodiy faollikning alohida turi bо‘lib, uning boshlang‘ich bosqichi, odatda, fikrlash faoliyati yoki uning natijasi bilan bog‘langan bо‘ladi, faqat u keyin moddiy shaklni oladi. Ijtimoiy tadbirkorlik esa yangilik kiritish, tovar ishlab chiqarish faoliyatini о‘zgartirish yoki korxonani (shu jumladan, ki chik korxonani) tashkil qilish sohasida ijodkorlikning mavjudligi bilan ta’riflanadi. Tadbirkorlik faoliyatining ijodkorlik jihatlari boshqaruvning yangi tizimda ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi usullari yoki yangi texnologiyalarini tadbiq etishda о‘z ifodasini topadi. Ijtimoiy tadbirkorning о‘zi tadbirkorlik faoliyatining asosiy subyekti bо‘ladi. Ammo tadbirkor yagona subyekt emas, har qanday holda u ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmatning iste’molchisi hamda har xil vaziyatlarda yordamchi yoki raqib sifatida bо‘luvchi davlat bilan о‘zaro hamkorlik qilishga majbur. Iste’molchi ham, davlat, ham, yollanma (ishchi) xodim ham tadbirkorlik faoliyati subyektlari qatoriga kiradilar. Tadbirkor va iste’molchining о‘zaro munosabatlarida tadbirkor faol subyekt kategoriyasiga kiradi. Iste’molchi esa bunda passiv rol о‘ynaydi. Bu о‘zaro munosabatlarni tahlil qilishda iste’molchi tadbirkorlik jarayonining indikatori rolini bajaradi. Tadbirkor faoliyati predmetini tashkil qiluvchi barcha narsa iste’molchining ijobiy bahosiga ega bо‘lgan holdagina amalga oshirilishi mumkin. Bunda is te’molchi tomonidan tovarga baho beriladi va keyin u yoki bu tovarni harid qilishga tayyorligi aniqlanadi. Tadbirkor о‘z faoliyatini rejalashtirish va tashkil qilishda iste’mol chining kayfiyati, istagi, manfaatlarini hisobga olishi kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor uchun iste’molchining manfaatlariga muvofiq harakat qilishdan boshqa iste’molchiga ta’sir qilishning yо‘li yо‘qdir. Ammo bu tadbir kor iste’molchining manfaatlariga muvofiq harakat qilishi kerakligini bildirmaydi. Tadbirkorning о‘zi iste’mol chining talabini shakllantirishi, yangi iste’mol ehtiyojlarini yaratishi (agar haridor uchun zarur bо‘lgan yangi tovar yaratilsa) mumkin.Shundan kelib chiqqan holda tadbirkor lik faoliyatini tashkil qilishning ikki usulini keltirish mumkin: 1. iste’molchi manfaatini aniqlash; 2. iste’molchiga yangi tovar yoki xizmatlarni «majburan qabul qildirish» usuli. Shunday qilib, tadbirkorning asosiy maqsadi – о‘z iste’molchilariga ega bо‘lish yо‘lida tovarga bо‘lgan ehtiyojni aniqlashdan iboratdir. Tadbirkor о‘z iste’molchilarini shakllantirishda quyidagi asosiy omillarni hisobga olishi kerak: - tovarning yangiligi va uning haridor manfaatiga mos kelishi; - tovar yoki xizmatlarning sifati; - tovar yoki xizmatlarning narxi; - tovarning universallik darajasi; - tovarning tashqi kо‘rinishi, uning haridor talablariga mosligi; - sotuvdan keyingi servis xizmatlaridan foydalanish imko-niyati - tovarning qabul qilingan umumiy yoki davlat standartlariga mosligi; - tovar va xizmatlar reklamasining jozibaliligi, xaridor diqqatini о‘ziga jalb qilishi va hokazo. Xulosa shundan iboratki, agar ijtimoiy ishlab chiqarish nuqtai nazaridan ijtimoiy tadbirkor faol subyekt rolida bо‘lsa, unda tadbirkorlik jarayonining о‘zi, uning samaradordigi va mazmuni nuqtai nazaridan iste’molchi faol rol о‘ynaydi va tadbirkor bu omilni inkor eta olmaydi. Tadbirkorning shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlari, imkoniyat-lari va ishga doir sifatlari tadbirkorlikning harakatlantiruvchi kuchi bо‘ladi. Tadbirkorning ishga doir sifat lari quyidagi tamo- yillarga asoslanishi kerak: 1. birinchidan, bozorning tovarlar va xizmatlar bilan ta’min-lanish darajasini tahlil qilish yо‘li bilan iqtisodiy xо‘jalik tizimida о‘z о‘rnini topish; 2. ikkinchidan, shaxsiy ishlab chiqarish tuzilmasini yaratishga tayyorlik qobiliyati; 3. uchinchidan, marketing tadqiqotlari natijalaridan kelib chiq-qan holda, dastlabki tadbirkorlik hisob-kitoblarini amalga oshirish; 4. tо‘rtinchidan, tadbirkorlik loyihasini amalga oshirishda rahbarlikni tо‘g‘ri yо‘lga quyish qobiliyati; 5. beshinchidan, yangi texnik, texnologik g‘oyani birinchi bо‘lib hayotga tadbiq etish hamda ushbu g‘oyadan amalda foydala nish, undan qanday yakuniy natija, mahsulot yoki xizmatlar olish mumkinligini tasavvur qila olish. Tadbirkorning ushbu ishbilarmonlik tamoyillari uning ijodkorligiga asoslanadi. Aynan ana shu ijodkorlik Y.Shumpeter fikriga asosan, tadbirkorga boshqalar e’tibor qilmagan va bilmagan ishlarga e’tibor qilib, faoliyat yuritish imkonini beradi. Ijodkorlik tadbirkorni ta’riflashda asosiy mezon bо‘ladi, ammo u har xil shakllarda namoyon bо‘lishi mumkin. Tad birkor boshqa ijodkor kishilar tomonidan amalga oshirilgan kashfiyotlar, topil-malardan qanday qilib samarali foy dalanish mumkinligini biladi. Shu bilan birga, u bu yangiliklardan haridorning qiziqishini uyg‘otuvchi yangi, ajoyib narsa ishlab chiqarish sohasida foydalanish yо‘llarini topa oladi. Ammo kashfiyot va yangilik faqat tovar turining yangi tarkibiy qismini yaratishda emas balki tovar ishlab chiqarishni yangilash jarayoniga jalb qilishni talab qilmaydigan oddiyroq shakllarda ham namoyon bо‘ladi. Masalan, u tovar о‘ramining yangilanishi, an’anaviy tovarga yangi xususiyatlar va sifatlar berish kо‘rinishida namoyon bо‘lishi mumkin. Tadbirkor faoliyatining boshqa tomonlarida ham kashfiyotchilik elementlarini qо‘llash mumkin. Masalan, u ishlab chiqarishning, mahsulotni sotishni boshqarishning yangi shakllarini topadi, sheriklik munosabatlarini о‘rnatadi, ishlab chiqarishning yangi texnologiyalaridan foydalanadi. Tadbirkorlikning yana bir muhim xususiyati ishlab chiqarish jarayonida yangi g‘oyalarning amalga oshirilishi bozor tomonidan qanday qabul qilinishini oldindan kо‘ra bilish qobiliyatida namoyon bо‘ladi. Shu jihatdan qaraganda, yangilikni bozorda tatbiq etish va iste’molchining javobini bitta jarayonga birlashtira olish tadbirkor muvaffaqiyatining garovidir. Kо‘pgina tadqiqotchilar jamiyatda tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchilar soni kо‘payib borayotganligini ta’kidlaydilar. Ma’lumotlarga kо‘ra, mustaqil faoliyat yurituvchi aholining 8-10% qismi tadbirkorlik bilan shug‘ullanishi mumkin. Tadbirkorlik har qanday boshqa kasb kabi ishbilarmonlik si fatlarini talab qiladi. Tadbirkorning muvaffaqiyatini belgilovchi keyingi shart – agressivlikdir. Bunda gap, birinchidan, tadbirkorga nimadadir birinchilikka ega bо‘lishlik ishonchini beruvchi, ikkinchidan, tadbirkorning aniq maqsadga qaratilgan harakatlarni bajarishida tashabbusni tortib olishga harakat qiluvchi agressivlik haqida ketayapti. Shunday qilib, bu о‘rindagi agressivlik amalda g‘oyalar, loyiha va tashabbusni tortib olish va uni tez amalga oshirishni bildiradi. Bunday agressivlik atrofdagilarga (hammadan oldin raqiblarga) tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri zarar keltirmaydi, u bevosita zarar keltirishi mumkin (agar birov qandaydir tovarni ishlab chiqarishda tashabbusni о‘z qо‘liga olsa, boshqa kishi bunday tovarni ishlab chiqara olmaydi, demak, tovar ishlab chiqarish bо‘yicha tashabbusni birinchi bо‘lib boshlagan tadbirkorning harakati u mо‘ljallagan daromadni olishiga imkon bermaydi). Har qanday faoliyatdan kutiladigan samara insonga, avvalo uning mehnat madaniyati darajasiga bog‘liqdir. Masalan, yaponlar о‘zla-rining «iqtisodiy mо‘jizalari» asosida nafaqat ilm, ilmiy-texnik va texnologik yutuqlar, balki mehnat madaniyatining о‘zgarishi yotganligini ta’kidlaydilar. Yaponiya ekspertlarining fikriga kо‘ra, buning uchun yapon jamiyatiga 30 yil kerak bо‘lgan. Mehnat madaniyati deganda ishlab chiqarishni tashkil qilish darajasi, mehnatning yangi, samaraliroq usullarini qо‘llash, hamkasb-lar va qо‘l ostidagilar bilan muomalada samimiylik, yangi g‘oyalar, texnologiyalarni qidirish, mulkka va ishlab chiqarish munosabat-lariga ehtiyotkorona yondashish tushuniladi. Korxona faoliyatini boshqarishda tо‘g‘ri qaror qabul qilish tadbirkorning eng muhim sifatlaridandir. Boshqacha qilib aytganda, bu tadbirkorning о‘z faoliyati, о‘z biznesi sohasida javobgarlikni о‘z zimmasiga olishidir. Xaqiqatdan ham tadbirkor, qaror qabul qilib, uni amalga oshirishda nafaqat о‘z sheriklari oldida, balki о‘zining kelajakdagi qarorining oqibati uchun javobgarlikni ham о‘ziga oladi. Binobarin, javobgarlikni о‘ziga olish jarayoni (http://www.fayllar.org/10-maruza-asosiy-xojalik-jarayonlarini-hisobga-olish- metodolog.html), ayni bir vaqtda, xavf-xatarni о‘ziga olishni ham bildiradi. Shunday qilib, xavf-xatarni kо‘ra bilish va uni bartaraf etish uchun tayyorlik ham tadbirkorga xos bо‘lgan muhim sifatdir. Tadbirkorlik niyatini amalga oshirish belgilangan darajada tadbirkorning motivlashuvi (manfaatdor bо‘lishi)ga bog‘liq. Tadbir-korlik nazariyasining asoschisi Y.Shumpeter uchta asosiy motivni ajratgan: - birinchidan, hokimlik qilish, hukmronlik, ta’sir qilishga ehtiyoj; - ikkinchidan, aniq harakatlarni bajarish orqali erishish mumkin bо‘lgan g‘alabaga iroda, muvaffaqqiyat sari harakat; - uchinchidan, mustaqil ish faoliyati beruvchi ijodkorlik quvonchi. Ammo, Y.Shumpeter tomonidan taklif qilingan motivlashtirish nazariyasi g‘arbiy mamlakatlar tadbirkorlarining fikrlash uslubini aks ettiradi. Tadbirkorlikning tarixiy tomirlariga ega bо‘lgan О‘zbekistonda tadbirkorlikning zamonaviy haqiqatlarga asoslangan о‘z motivi bо‘lishi kerak. О‘zbekistonda tadbirkorlik faolligiga qaytish bir qator о‘ziga xos alomatlar va xususiyatlar bilan birga bо‘ladi. Bizning mamlakatimizda tadbirkorlikni motivlashtirish xususiyatlari quyidagi alomatlarga ega: - о‘z salohiyatini amalga oshirishga harakat qilish; - eng muhim, iqtisodiy va ijtimoiy samara keltiruvchi g‘oyalar-ni amalga oshirish istagi; - tо‘rachilik tuzilmalari bilan bog‘liklikdan qochish, hara-katlar erkinligi va faoliyat kо‘rsatish jarayonida mustaqil bо‘lish; - qiziqarli ish bilan mustaqil va erkin shug‘ullanish; - о‘zining ijtimoiy maqomi va obrо‘sini oshirishga intilish ham-da о‘ziga va о‘z yaqinlariga munosib turmush sharoitlarini ta’minlash. Kо‘rsatib о‘tilgan istaklarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun tadbirkor bir qator izchil harakatlarni amalga oshirishi kerak. Bu harakatlar tanlab olingan ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish shakllariga bog‘liq. Shu muno sabat bilan tadbirkor о‘z faoliyatini tashkil qilishning quyidagi ikkita tarkibiy qismini tahlil qilishi kerak: 1. bozor va unda vujudga keladigan vaziyat; 2. ishlab chiqarish tuzilmasi. Ish muhitini tahlil qilishda tadbirkor bu qismlar о‘rtasidagi о‘zaro aloqalarni о‘rnatishning samarali usulini topishi kerak. Ammo, bunga erishish qiyin. Chunki, birinchidan, ikkala tarkibiy qismlar sifati turlicha. Bozor dinamik о‘zgaruvchan mexanizmdan iborat. Unga doimo kuzatiladigan talab, taklif, narx, raqobat sharoitlarining о‘zgarishi xosdir. Shu bilan bir vaqtda ishlab chiqarish tuzilmasi konservativ, kam о‘zgaruvchan. Ishlab chiqarish dasturlari har kunlik о‘zgarishlarni kо‘zda tutmaydi. Ikkinchidan, bozor va ishlab chiqarish fazo va vaqtda bо‘lingan. Fazoviy bо‘linish shuni bildiradiki, bozordagi о‘zgarishlar ishlab chiqarish tuzilmasidagi xuddi shunday о‘zgarishlarni keltirib chiqara olmaydi. Bu holat vaqt bо‘yicha bо‘linish bilan ham chuqurlashadi, tadbirkor ishlab chiqarish dasturini shakllantiradi va uni bozor-dagi vaziyat haqidagi axborotlar bilan asoslaydi. Ammo dasturni bajarish ma’lum bir vaqtni talab qiladi, shu vaqt ichida bozorda jiddiy о‘zgarishlar rо‘y berishi mumkin. Buning natijasida ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmatlar bozorda kerak bо‘lmay qolishi mumkin. Shuning uchun tadbirkor muhim qarorlarni qabul qilish uchun asos bо‘lib xizmat qiluvchi marketing tadqiqotlari bozorda vaziyatning rivojlanish bashoratiga asoslanishi kerak. Bu matematik statistika usullarini qо‘llashni, qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlarining sifatini oshirishga imkon beruvchi iqtisodiy-matematik modellarni ishlab chiqishni talab qiladi. Qaror qabul qilish, mas’uliyatni zimmasiga olish kabi funksiyalar tadbirkorlikni boshqarish faoliyati bilan bog‘laydi. Shuning uchun ham tadbirkorni menejerdan ajratmoq zarur. Bularning har biri о‘ziga xos funksiyalarni bajaradi. Bir tomondan tadbirkorlik faoliyatining mazmuni boshqarish faoliyatidan kengroq bо‘lsa, boshqa tomondan har bir ishbilarmon ham menejment funksiyalarini bajara olmay di. Menejment asoslariga bag‘ishlangan kitobda bu xaqda yaxshi fikr bildiriladi: «Shaxsiy tavakkalchilik, moliyaviy imko-niyatga bо‘lgan munosabat, tinimsiz qattiq mehnat qilish kabi xususiyatlarga ega bо‘lgan tadbirkor yiriklashib borayotgan korxonani boshqarib ketadi, degan gap emas».Menejerning «shakllanmagan tuzilmani shakllantirish» qobi-liyati ishi yurishib ketayotgan ishbilarmonga doimo ham xos bо‘laver-maydi. Shu sababli yirik korxonalar rahbariyatiga menejerlar kelmoqda. Sotsiolog olim Frank Yang tomonidan taklif qilingan tadbirkorlik nazariyasi boshqa ko'plab tadbirkorlik nazariyalaridan ajralib turadi, chunki u individual darajadagi kalibr va e'tiqodlar tadbirkorlikni rivojlantirishga yordam beradi degan g'oyaga qarshi. Ushbu nazariyaga ko'ra, individual darajadagi fazilatlarga e'tibor berish hech qachon tadbirkorlik tendentsiyalarini rivojlantirishga yordam bermaydi 16 Binobarin, koronavirus pandemiyasi aholi daromadini oshirishda ishlab chiqarishni rivojlantirish, tadbirkorlik sub’ektlarini ko‘paytirish, ayniqsa, kam 16 https://www.projectguru.in/sociological-theories-of-entrepreneurship/ ta’minlangan va ishsiz aholi qatlamlarini daromadi keskin kamayishining oldini olish o‘ta muhim va dolzarb vazifa ekanini ko‘rsatdi. Albatta, bunday murakkab sharoitda aholini, ayniqsa, uning ehtiyojmand qatlamini ijtimoiy va moddiy qo‘llab- quvvatlashga katta e’tibor qaratilib, moddiy yordam va ko‘makka muhtojlar ro‘yxatiga kiritilgan oilalargarespublika byudjetidan bir martalik moddiy yordam puli berildi. Lekin davlat g‘aznasi tomonidan berilgan bir martalik yordam bilan ularning muammosini butunlay hal etib bo‘lmaydi. Xo‘sh, unda muammoga yechim topish uchun nima qilish kerak? Bu borada mamlakatimizda qanday chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda? Davlatdan moliyaviy ko‘mak oladigan oilalar sonini oshirish bilan masalaga barham berish mumkinki? Fikrimizcha, bugungi kunda ijtimoiy ahamiyatga molik muammolarni hal etishda yangi yondashuvlarni tatbiq etish, xalqaro tajribada keng qo‘llaniladigan usullarni joriy etish muhim ahamiyatga ega. Demak, bu masalaga bugun hayotimizda keng kirib kelayotgan ijtimoiy tadbirkorlikni rivojlantirish orqaligina yechim topish zarur.Shu o‘rinda ijtimoiy tadbirkorlik nima va u nega kerak, uning bugungi kundagi ahamiyati nimalardan iborat, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Aksincha, tadbirkorlik faqat guruhlar yoki shaxslar bunday sifatni rivojlantirish uchun zarur bo'lgan sifatlar to'plamini aniqlay va baholay olsagina rivojlanishi mumkin. “Bizning yana bir muhim vazifamiz kichik biznes va tadbirkorlik sohasini qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish, mamlakatimiz iqtisodiyqudratini, yurtimizda tinchlik va barqarorlik, ijtimoiy totuvlikni mustahkamlashdan, bu soha ulushini yanada oshirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berishdan iborat. Nega deganda, tadbirkor nafaqat o‘zini va oilasini, bal ki xalqni ham, davlatni ham boqadi.Men takror bo‘lsa ham, aytishdan hech qachon charchamayman, ya’ni «Xalq boy bo‘lsa, davlat ham boy va qudratli bo‘ladi». Shuning uchun bundan keyin tadbirkorlikni rivojlan tirishga to‘sqinlik qilish-davlat siyosatiga, Prezident siyosatiga to‘sqinlik qilish, deb baholanadi. Prinsipial jihatdan g‘oyat muhim bo‘lgan bupozitsiyamizni yana bir bor alohida ta’kidlab o‘tishni muhim va zarur deb hisoblayman” 17 -deya ta’kidlagan Sh. Mirziyoyev. Tadbirkorlikning zamonaviy sotsiologik nazariyalari nuqtai nazaridan ushbu nazariya shuni ko'rsatadiki, tadbirkorlik fazilatlari klasterlarini aniqlash shaxsning muvaffaqiyatli tadbirkor bo'lishi uchun ushbu ishonchlilik maqsadlarini amalga oshirishga ta'sir qiluvchi motivatsiya bo'lib xizmat qiladi. Biroq, nazariya shuni ta'kidlaydiki, agar muvaffaqiyatli tadbirkorlik fazilatlari rivojlanishi kerak bo'lsa, individual darajadagi tadbirkorlik xususiyatlari har doim bir tomonlama bo'lishi kerak va guruh darajasidagi naqshlar oldindan ta'kidlanishi kerak (Pawar, 2013). Bu shuni ko'rsatadiki, bir guruh shaxslar jismoniy shaxslarga qaraganda muvaffaqiyatli tadbirkor bo'lishga ko'proq moyil. Zamonaviy tadbirkorlik sharoitida bir qancha sotsiologik omillar o'zgarmoqda. Misol uchun, raqamlashtirish biznesning deyarli barcha sohalariga kirib borgan holda tez sur'atlar bilan rivojlanmoqda. Turli hukumatlar tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan startap madaniyati, shuningdek, tadbirkorning jamiyatdagi katta o'zgarishlarga bo'lgan munosabati va intilishlarida o'zgarishlarga olib keladi. Biroq, zamonaviy tadbirkorlikning ba'zi holatlari 19-20-asrlarda mavjud bo'lganlardan tubdan farq qiladi, bu jamiyatlarda sotsiologik elementlarning yangi sinfini kafolatlaydi. Shuning uchun tadbirkorlikning yangi sotsiologik nazariyalarini ishlab chiqish zarur, ular ushbu omillarni o'z ichiga oladi va ularning dolzarbligiga asoslanadi. Ijtimoiy tadbirkorlik – bu jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal qilishga qaratilgan tadbirkorlik turi hisoblanadi. Soddaroq qilib aytganda, bu ijtimoiy maqsadlarni ko‘zlaydigan biznes bo‘lib, bunda daromadlar korxona egalarining daromadlarini ko‘paytirishga yo‘naltirilmaydi. Bunday korxonalarning ishiga asosan ijtimoiy jihatdan nobarqaror holatda bo‘lgan yoki nogironligi bo‘lgan shaxslar jalb etiladi. 17 Shavkat Mirziyoyev. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent-“O‘zbekiston”-2016 .15-bet. Amaldagi qonunchilik hujjatlariga muvofiq, aholining ijtimoiy zaif qatlamlari uchun ish o‘rinlarini yaratish, nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun mahsulot va asbob-uskunalar ishlab chiqaradigan korxonalar uchun soliq va boshqa turdagi imtiyozlar belgilangan. Biroq amaldagi qonunchilikda «ijtimoiy tadbirkorlik»ning huquqiy tushunchasi va ijtimoiy tadbirkorlikka oid munosabatlarni huquqiy tartibga solish mexanizmlari aniq belgilanmagan. Ijtimoiy tadbirkorlik borasida AQSH, Buyuk Britaniya, Polsha, Belgiya, Italiya va boshqa davlatlar qonunchiligi o‘rganilganda, ushbu tadbirkorlik faoliyatining yo‘lga qo‘yilishi natijasida aholining ijtimoiy zaif qatlamlari ish bilan ta’minlanishi bilan birga, ijtimoiy tovarlar ishlab chiqarish va ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish borasida yuqori natijaga erishilganini ko‘rish mumkin.Bundan anglash mumkinki, xorijiy mamlakatlarda ijtimoiy tadbirkorlikka oid munosabatlarning huquqiy tartibga solinishi natijasida aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlariga ish o‘rinlarini yaratish, ijtimoiy tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish borasida samarali natijalarga erishilgan. Oliy Majlis Qonunchilik palatasidagi O‘zLiDeP fraksiyasining navbatdagi yig‘ilishida muhokama qilingan «Ijtimoiy tadbirkorlik to‘g‘risida»gi qonun loyihasini ham ushbu yo‘nalishdagi ishlardan biri desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Qonun loyihasini ishlab chiqishda amaldagi qonunchilikda belgilangan o‘z resurslarini ijtimoiy sohaga yo‘naltirgan korxonalarni aniqlash mezonlari, ijtimoiy sohaga investitsiya jalb qilganlik uchun taqdim etiladigan imtiyoz va preferensiyalar hisobga olindi. O‘z navbatida, ijtimoiy korxonani aniqlash mezonlarining va ijtimoiy tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning yangi shakllari belgilandi. Ijtimoiy tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash yuridik shaxs yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar ijtimoiy korxonalarning reyestriga kiritilgan kundan keyingi oyning birinchi sanasidan boshlab tatbiq etilishi va ijtimoiy korxonalarning reyestridan chiqarilgan oyning birinchi kunidan bekor qilinishi nazarda tutilgan. Asosiy maqsadi ijtimoiy zaif qatlamni turmush darajasini yaxshilashdan iborat bo‘lgan qonun .loyihasida «ijtimoiy tadbirkorlik», «ijtimoiy korxona», «ijtimoiy korxonalarning reyestri», «aholining ijtimoiy ehtiyojmand toifalari», «ijtimoiy loyiha», «ijtimoiy tovar», «ijtimoiy xizmatlar», «ijtimoiy sohadagi faoliyat» va «favqulodda holatlar» tushunchalari belgilanmoqda. Ijtimoiy ahamiyatidan kelib chiqib, aholining ijtimoiy ehtiyojmand toifalariga mansub shaxslar sifatida I va II guruh nogironligi bo‘lgan shaxslar, nogiron bolalar, qaramog‘ida 16 yoshga to‘lmagan yoki nogironligi bo‘lgan bolalari bo‘lgan yolg‘iz shaxslar hamda «Mehribonlik» uylarining 30 yoshga yetmagan bitiruvchilari va jazoni o‘tash muassasalaridan ozod qilingan shaxslar belgilanmoqda. Mamlakatimizda ijtimoiy tadbirkorlik institutini yaratish va uni rivojlantirishning ayni fursati .Zero, ijtimoiy tadbirkorlik mavjud ijtimoiy muammolarni hal qilishning eng samarali usullaridan biri hisoblanadi. Mazkur qonun loyihasining qabul qilinishi shak-shubhasiz, ijtimoiy tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarish hamda ijtimoiy xizmatlarni ko‘rsatishda keng imkoniyatlar yaratadi. Ijtimoiy tadbirkorlik faoliyatining asosiy maqsadi ijtimoiy foydalilik hisoblanib , unga ko`ra korxonaning ishiga asosan ijtimoiy jihatdan nobarqaror holatda bo`lgan yoki nogironligi bo`lgan shaxslar jalb etiladi, shu bilan birga mazkur korxonalar ijtimoiy jihatdan foydali tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo`ladilar. Ijtimoiy tadbirkorlik uchun ko`plab imtiyoz va qulayliklar nazarda tutiladi, masalan dastlabki ikki yil davomida ish xaqi xarajatlarini qoplash, biznesni rivojlantirish uchun subsidiyalar ajratish, maslahat yordami, to`g`ridan- to`g`ri davlat yordami. Masalan, Janubiy Koreyada bir sohadagi biznesni rivojlantirish uchun har yili 30 ming AQSh dollari miqdorida grant ajratiladi va o`n yildan ortiq davr mobaynidagi faol davlat siyosati natijasida mazkur mamlakatda ijtimoiy biznesning barqaror tizimi yaratilgan bo`lib, unga o`n minglab kishilar jalb etilgan. Ijtimoiy korxona bu xususiy tashkilot hisoblanadi, shunga ko`ra u davlat tashkiloti bo`lishi yoki davlat tomonidan boshqarilishi mumkin emas. MDH mamlakatlarida ijtimoiy tadbirkorlikka alohida e`tibor berilmaydi.Ijtimoiy korxonalarni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlashning namunali misoli bo`lib o`ziga xos rivojlanish yo`li va davlat ko`magining mukammal tizimiga ega Janubiy Koreya tajribasi hisoblanadi. Janubiy Koreyada ommaviy ishsizlik va turmush darajasining tushib ketishiga sabab bo`lgan 1997-yilda vujudga kelgan Osiyo moliyaviy inqirozi mamlakatda ijtimoiy tadbirkorlikning paydo bo`lishiga turtki bo`ldi. Aynan o`sha paytda mamlakat rahbariyati Koreyada deyarli bo`lmagan notijorat tashkilotlar va ijtimoiy korxonalarga murojaat etish bo`yicha qaror qabul qilgan. Mazkur sohani boshidan yaratishga to`g`ri kelgan. Tayyorgarlik davri deyarli o`n yil davom etgan va faqat 2007 yildagina puxta ishlab chiqilgan “Ijtimoiy tadbirkorlikni rivojlantirish to`g`risida”gi Qonun va ijtiomiy tadbirkorlik bilan bog`liq to`liq dasturlar paketi qabul qilingan. Ko'nikma va malakalar nuqtai nazaridan yoshlarning ijtimoiy tadbirkorligi ularga yigirma birinchi asr uchun zarur ko'nikmalarni shakllantirishga yordam beradi. Qobiliyatlarga kelsak, ular "to'rtta C" deb ataladigan to'rtta toifaga bo'linadi: tanqidiy fikrlash va muammolarni hal qilish, muloqot, hamkorlik va ijodkorlik 18 . Amaliy tajribalari tufayli ular biznes yuritish bilan bog'liq hamma narsani o'rganadilar. Eng muhimi, ular raqamli ko'nikmalarini oshiradilar. Raqamli texnologiyalar yoshlar va yoshlarning ijtimoiy tadbirkorligi uchun ulkan salohiyatga ega. Nihoyat, ular ijtimoiy tadbirkor yoshlarga o'zlarining ijtimoiy sabablari haqida ma'lumot berish uchun ko'proq odamlarga murojaat qilishlariga imkon beradi va ularga o'z tarmoqlarini kengaytirishga yordam beradi. Ijtimoiy tadbirkorlik jamiyat uchun ijobiy ta'sir ko'rsatadigan narsalarni yaratishdir. Ijtimoiy tadbirkorlik harakati kengayib borsa, bu dunyo global muammolar bilan kurashish uchun juda zarur bo'lgan tizimli o'zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. 18 https://ied.eu/blog/youth-social-entrepreneurship-making-the-world-a-better-place/ Ayniqsa, yoshlarni ijtimoiy tadbirkorlikka yo‘naltirish zarur. Ular ijtimoiy tadbirkor bo'lish va bir vaqtning o'zida ko'plab maqsadlarga erishish uchun mukammal nomzodlardir. Bu nafaqat yoshlarning ishsizlik darajasini pasaytiradi, balki ularni kasb-hunar bilan qurollantiradi, kelajakka tayyorlaydi. Umuman olganda, yoshlarning ijtimoiy tadbirkorligi har bir kishi uchun yaxshiroq dunyo yaratishi mumkin, chunki u innovatsion yechimlar bilan eng dolzarb ehtiyojlarni qondiradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ta’kidlaganidek: ”Yurtimizda tadbirkorlik sohasida yaratilayotgan qulay sharoitlardan foydalanib,yoshlarni o‘z mustaqil ishini ochishga da’vat qilish - bu ham dinimiz buyurgan yaxshi amallardan biri” 19 . Qonun ijtimoiy tadbirkorlik tushunchasiga aniq ta`rif berib, unga ko`ra ushbu faoliyat ijtimoiy xizmatlar ko`rsatishga yoki aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini ish o`rinlari bilan ta`minlashga yo`naltirilgan barcha tadbirkorlik faoliyati turlarini o`z ichiga oladi. Amaldagi qonunchiligimizda “ijtimoiy tadbirkorlik”ning huquqiy tushunchasi aniq belgilanmagan. Bugungi kunda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining alohida qarorlari bilan nodavlat maktabgacha ta`lim, nogironligi bo`lgan shaxslar uchun mahsulot va jihozlar ishlab chiqarish, shuningdek ruhiy buzilishlardan aziyat chekayotgan va nogironligi bo`lgan shaxslarni parvarish qilish bilan bog`liq tibbiy faoliyat sohalari uchun imtiyoz va qulayliklar, shu jumladan soliq va bojxona imtiyozlari taqdim etilgan. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 16 martdagi PQ-3606-son qarori bilan ruhiy holati buzilgan shaxslarning, shu jumladan, nogironlarning mehnat terapiyasi, ularni yangi kasblarga o`qitish va ishga joylashtirish uchun Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi psixiatriya muassasalari hududida davlat-xususiy sheriklik shartlarida davolash-ishlab chiqarish korxonalari tuzilishi belgilangan 20 . Mazkur davolash-ishlab chiqarish korxonalari 2018 yil 1 iyuldan 2023 yil 1 19 Shavkat Mirziyoyev. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz.Toshkent-“O‘zbekiston”-2017. 494-bet 20 https://lex.uz/ru/docs/-3588130 yanvargacha er solig`i, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig`i va mulk solig`idan, shuningdek, yagona soliq to`lovidan ozod qilingan. SEYW Erasmus+ Yevropa loyihasi bo lib, ijtimoiy tadbirkorlik va yoshlarʻ bilan ishlashning ikki dunyosi o rtasida ko prik bo lib xizmat qiladi ʻ ʻ ʻ 21 . Evropada yoshlar ijtimoiy tadbirkorligining salohiyatini tushunish o'zlarining ijtimoiy bizneslarini yaratishda ko'proq odamlarni jalb qilishga intiladi. Biz buni Yevropa va jahon muammolarini samarali hal qilish uchun doimiy innovatsiyalar va tadbirkorlik bilan qilishimiz kerak. SEYW loyihasi yoshlarda mana shu ikki fazilatni tarbiyalash orqali ularning o‘zlari o‘zgarish yaratuvchisi bo‘lishlari yoki boshqalarni ilhomlantirishlari uchun qo‘llab-quvvatlamoqchi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 15-sentabrdagi PF-6314- son Farmoniga muvofiq Tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakil tomonidan tadbirkorlik subyektlari faoliyatini tekshirish jarayonlarini muvofiqlashtirish va ularning ochiqligini ta’minlash, shuningdek, davlat nazorati funksiyalari, majburiy talablar va tadbirkorlik subyektlari faoliyatini tekshirish huquqiga ega mansabdor shaxslarning elektron reyestrlarini yuritish imkonini beruvchi “Yagona davlat nazorati” axborot tizimi ishga tushirilganligi ma’lumot uchun qabul qilindi 22 . Ishsizlika qarshi kurashishda, ijtimoiy foydali tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda rag`batlantiruvchi omil sifatidagi ijtimoiy tadbirkorlikning dolzarbligini hisobga olgan xolda, quyidagi masalalarni ko`rib chiqish maqsadga muvofiq: - ijtimoiy tadbirkorlikni rivojlantirish bo`yicha kompleks chora-tadbirlarni qamrab oluvchi dastur ishlab chiqish va qabul qilish masalasini ko`rib chiqish; 21 https://ied.eu/blog/youth-social-entrepreneurship-making-the-world-a-better-place / 22 https://lex.uz/uz/docs/-6195004 - mazkur sohadagi xorijiy tajribani hisobga olgan holda “ijtimoiy tadbirkorlik”ning huquqiy tushunchasini belgilash. Xususan, bunda ijtimoiy korxonalar ijtimoiy xizmatlar ko`rsatishini, aholining ijtimoiy jihatdan himoyaga muhtoj qatlamlari uchun ish o`rinlari yaratishi, daromadining 50% dan ko`pini korxona egalariga taqsimlamaslik, daromadlarni asosan ijtimoiy tadbirkorlikning asosiy maqsadiga yo`naltirish uchun investisiya qilishi lozimligini belgilash; - ijtimoiy tadbirkorlikni kengaytirish maqsadida, yoshlar, nogironligi bo`lgan shaxslar va aholining boshqa ijtimoiy jihatdan himoyaga muhtoj qatlamlari o`rtasida targ`ib qilish; - maslahat berish, jamoatchilik va ishbilarmon doiralarni ijtimoiy tadbirkorlikning afzalliklari haqida xabardor qilish, davlat xaridlariga ijtimoiy korxonalarni jalb etishni rag`batlantirish; - ijtimoiy yo`nalishdagi tadbirkorlarni o`qitish bo`yicha kurslarni tashkil etish va oliy ta`lim muassasalarida yangi yo`nalishlarni joriy etgan holda ijtimoiy biznesni samarali yuritish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; - qisman moliyaviy qo`llab-quvvatlash yoki investisiyalarni jalb qilish imkoniyatlarini taqdim etish orqali muvaffaqiyatli ijtimoiy tashabbuslarni rivojlantirishga ko`maklashish. 1-bob bo‘yicha xulosalar. Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq, soglom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning oz ijodiy va intellektual salohiyatini royobga chiqarish, zamon talablariga javob beradigan mehnat bozorida raqobatbardosh kadrlar tayyorlash uchun zarur shart-sharoitlar va imkoniyatlarni yaratish boyicha maqsadli yonaltirilgan chora-tadbirlar amalga oshirildi. Jamiyat taraqqiyotini ilm-fan rivojisiz tasavvur qilib bolmaydi. Chunki, ilm-fan ishlab chiqarish, uning moddiy asosini yaratish, texnologik rivojlantirish va eng asosiysi-kadrlar bilan ta’minlash vazifalarini oz zimmasiga oladi. Mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatini yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini amaliyotga keng joriy etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yoshlar – xalqimizning asosiy tayanchi va suyanchi. Shu sababli mamlakatimizda yoshlarning huquq va manfaatlarini ta’minlash, ularning ta’lim olishi, mehnat qilishi, bilim va qobiliyatini ro‘yobga chiqarishi, o‘z beznesini boshlashi uchun zarur sharoitlar yaratilmoqda. Fikrimizcha, bugungi kunda ijtimoiy ahamiyatga molik muammolarni hal etishda yangi yondashuvlarni tatbiq etish, xalqaro tajribada keng qo‘llaniladigan usullarni joriy etish muhim ahamiyatga ega. Demak, bu masalaga bugun hayotimizda keng kirib kelayotgan ijtimoiy tadbirkorlikni rivojlantirish orqaligina yechim topish zarur.Shu o‘rinda ijtimoiy tadbirkorlik nima va u nega kerak, uning bugungi kundagi ahamiyati nimalardan iborat, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Ijtimoiy ahamiyatidan kelib chiqib, aholining ijtimoiy ehtiyojmand toifalariga mansub shaxslar sifatida I va II guruh nogironligi bo‘lgan shaxslar, nogiron bolalar, qaramog‘ida 16 yoshga to‘lmagan yoki nogironligi bo‘lgan bolalari bo‘lgan yolg‘iz shaxslar hamda «Mehribonlik» uylarining 30 yoshga yetmagan bitiruvchilari va jazoni o‘tash muassasalaridan ozod qilingan shaxslar belgilanmoqda. Mamlakatimizda ijtimoiy tadbirkorlik institutini yaratish va uni rivojlantirishning ayni fursati .Zero, ijtimoiy tadbirkorlik mavjud ijtimoiy muammolarni hal qilishning eng samarali usullaridan biri hisoblanadi. Mazkur qonun loyihasining qabul qilinishi shak-shubhasiz, ijtimoiy tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarish hamda ijtimoiy xizmatlarni ko‘rsatishda keng imkoniyatlar yaratadi. Ijtimoiy tadbirkorlik faoliyatining asosiy maqsadi ijtimoiy foydalilik hisoblanib , unga ko`ra korxonaning ishiga asosan ijtimoiy jihatdan nobarqaror holatda bo`lgan yoki nogironligi bo`lgan shaxslar jalb etiladi, shu bilan birga mazkur korxonalar ijtimoiy jihatdan foydali tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo`ladilar. Ijtimoiy tadbirkorlik uchun ko`plab imtiyoz va qulayliklar nazarda tutiladi, masalan dastlabki ikki yil davomida ish xaqi xarajatlarini qoplash, biznesni rivojlantirish uchun subsidiyalar ajratish, maslahat yordami, to`g`ridan- to`g`ri davlat yordami. Masalan, Janubiy Koreyada bir sohadagi biznesni rivojlantirish uchun har yili 30 ming AQSh dollari miqdorida grant ajratiladi va o`n yildan ortiq davr mobaynidagi faol davlat siyosati natijasida mazkur mamlakatda ijtimoiy biznesning barqaror tizimi yaratilgan bo`lib, unga o`n minglab kishilar jalb etilgan. Ijtimoiy korxona bu xususiy tashkilot hisoblanadi, shunga ko`ra u davlat tashkiloti bo`lishi yoki davlat tomonidan boshqarilishi mumkin emas. Ijtimoiy tadbirkorlik borasida AQSH, Buyuk Britaniya, Polsha, Belgiya, Italiya va boshqa davlatlar qonunchiligi o‘rganilganda, ushbu tadbirkorlik faoliyatining yo‘lga qo‘yilishi natijasida aholining ijtimoiy zaif qatlamlari ish bilan ta’minlanishi bilan birga, ijtimoiy tovarlar ishlab chiqarish va ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish borasida yuqori natijaga erishilganini ko‘rish mumkin.Bundan anglash mumkinki, xorijiy mamlakatlarda ijtimoiy tadbirkorlikka oid munosabatlarning huquqiy tartibga solinishi natijasida aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlariga ish o‘rinlarini yaratish, ijtimoiy tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish borasida samarali natijalarga erishilgan 23 Bir so z bilan aytganda,yoshlar o rtasida ijtimoiy tadbirkorlikni rivojlantirishʻ ʻ mavjud ijtimoiy muammolarni hal qilishning eng samarali usullaridan biri sanaladi. Bu borada mazkur qonun loyihasining qabul qilinishi mamlakatimizda ijtimoiy tadbirkorlik faoliyati va ijtimoiy korxonalar ishini rag batlantirishga xizmat qilishiga ʻ aminman. 23 https://yuz.uz/uz/news/ijtimoiy-tadbirkorlik-jamiyatdagi-ijtimoiy-muammolarni-hal-eta-oladimi II. BOB . O‘ZBEKISTON YOSHLARIDA IJTIMOIY TADBIRKORLIK KO‘NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH VA RIVOJLANTIRISHNING SOTSIOLOGIK TAHLILI 2.1. Yoshlarni ijtimoiy tadbirkorlikka yo‘naltirish chora-tadbirlarining ijtimoiy samara dorligining sotsiologik tahlili Yoshlar ijtimoiy-demografik guruhi yetuklikka intilayotgan yosh yigit va qizlarni qamrab oladi. Ushbu yosh davri insonning ta’lim olishi, ma’lum kasb- hunar bilan jiddiy shugullanish hamda oilaviy hayotning debochasi sanaladi. Aynan, ushbu davrida yoshlarda kasbiy intellektual salohiyat shakllanadi va rivojlanadi. Intellektual salohiyat esa yosh avlodning fuqarolik pozitsiyasi, ya’ni, jamoa ehtiyojini shaxsiy ehtiyojlardan ustun qo‘yish, Vatan ravnaqi yolida zaruriy qarorlar qabul qilinishida faol ishtirok etishda namoyon boladi. Hozirda yoshlar ijtimoiy qatlam sifatida dunyo aholisining salmoqli qismini tashkil etmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoev ta’kidlaganlaridek: “Bugungi dunyo yoshlari – son jihatdan butun insoniyat tarixidagi eng yirik avloddir, chunki, ular 2 milliard kishini tashkil etmoqda” 24 . Aholining ushbu qatlami inson kapitali nuqtai- nazaridan qudratli kuchni o`zida mujassam etadi. Shu bois, “jamiyatimizda aholi, ayniqsa, yosh yigit-qizlarimizning ma’naviy va ma’rifiy saviyasini doimiy yuksaltirish – birinchi darajali ahamiyatga egadir”. Sotsiologiyaning tarmoq yo‘nalishi sifatida shakllangan Yoshlar sotsiologiyasi vakillaridan V.T. Lisovskiy yoshlar ijtimoiylashuvi birlamchi va ikkilamchi agentlar orqali amalga oshirilishini ko‘rsatar ekan: «Yoshlar – ijtimoiylashuv jarayoni bosqichidan o‘tayotgan aholi qatlami bo‘lib, nisbatan yetuk yoshda ta’lim, kasbiy, madaniy v boshqa ijtimoiy funksiyalarni o‘zlashtirgan bo‘ladi» - deydi2. Muallif yoshlar ijtimoiy-demografik guruhi yosh chegaralariga aniqlik kiritib, o‘rtacha 16-30 yoshli kishilarni kiritadi. 24 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг БМТ Бош Ассамблеясининг 72 сессиясида сўзлаган нуқтидан. 2018 йил 19 сентябрь. – Б.1. E. Erikson tomonidan ishlab chiqilgan epigenetik tamoyilga muvofiq, yoshlarda shaxsiyat rivojlanishi davomida identifikatsiya krizisi sodir bo‘ladi3. Bunday krizis jamiyatda o‘rnatilgan ijtimoiy me’yorlar va yoshlarda psixosotsial yetuklik o‘rtasidagi nomutanosiblik sababli shakllanadi. Ushbu nomutanosiblik bois yoshlik ziddiyatlarga to‘la, ammo, inson hayotidagi ijtimoiy ahamiyatli davr sanaladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki yoshlar sotsial hayotni jonlantiruvchi inson kapitalini hosil qiladi. aynan ushbu davrda individ katta hayotga mustaqil qadam qo‘yadi. Yoshlik davrida ijtimoiy me’yorlarga zid hatti-harakat, agressiya, og‘ma hulq-atvorni namoyon etishga ishtiyoq kuchayib boradi. «Yoshlarda og‘ma hulq, – deb yozadi J. Ueyn - ularning sarf etilmagan ichki quvvatini chiqarish yo‘lidir» 25 . G.Zabryanskiy ta’kidlashicha: «Zamonaviy jamiyatlarda ilgari surilayotgan maqsadlar va ularga erishish vositalari o‘rtasidagi ziddiyatlar yoshlarda ijtimoiy farovon hayotga qonuniy erishishda shubha tug‘diradi» 26 ..Oqibatda yoshlarda retretizm, ya’ni, alkogolli ichimlik, giyohvand moddalar iste’mol qilish, hattoki, suitsid orqali ijtimoiy hayotdan «uzoqlashish yoki uni tark etish» sodir bo‘ladi.. Hozirgi kunda respublikamizda 37 milliondan ortiq aholi mavjud. Hozirda amalga oshiralayotgan ijtimoiy islohotlar doirasida yoshlarning ta’lim-tarbiyasi orqali erishiladigan ijtimoiy istiqboli eng avvalo ijtimoiy ishlab chiqarishdagi mehnat faolligini ta’minlash orqali ularning ehtiyojlarini va manfaatlarini qondirib borish darajasiga bog’liqdir. Yoshlarning kasb tanlash, ish joylariga ega bo’lish, ishlab chiqarishning intensiv ravishda rivojlanishi va yuksak texnologik takomillashuvi jarayonida ko‘p jihatdan ta’lim tizimining sifat darajasiga bog’liq. Bu jihatdan yoshlar esa sotsiologiyasi bilan yaqindan aloqadadir. Yoshlar – xalqimizning asosiy tayanchi va suyanchi. Shu sababli mamlakatimizda yoshlarning huquq va manfaatlarini ta’minlash, ularning ta’lim olishi, mehnat qilishi, bilim va qobiliyatini ro‘yobga chiqarishi, o‘z beznesini boshlashi uchun zarur sharoitlar yaratilmoqda. 25 Уэйн Дж. Зимой в горах // Иностранная литература. 1972. № 5.- С. 235. 26 Лисовский В.Т. Социология молодёжи. – СПб: Университет, 1996. – с. 56. Mamlakatimizda bu borada yaxlit tizim yaratilib, yoshlarning biznes tashabbuslari, g‘oyalari va loyihalarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashilmoqda va shu orqali ularning bandligi ta’minlanyapti. Prezidentimizning bir qator farmon va qarorlariga asosan yoshlarning tadbirkorlik bilan shug‘ullanishlari uchun ajratib berilayotgan imtiyozli kreditlarning ahamiyati yuqori. Bu orqali yigit-qizlarimiz ham o‘zini, ham tengqurlarini ish bilan ta’minlamoqda. 2023 yil o‘tgan 9 oy davomida 121 ming 547 nafar yoshlarning tadbirkorlik loyihalari uchun 2 trln 438 mlrd so‘m imtiyozli kreditlar ajratib berildi. Tadbirkorlikka qiziquvchi yoshlarni innovatsion, startap va biznes loyihalarini moliyalashtirish tizimi yaratildi. Ushbu yo‘nalish bo‘yicha o‘quv dasturlari tayyorlanib, bugungi kunga qadar 91 nafar yoshlarning 44,3 mlrd so‘m qiymatdagi istiqbolli loyihalari moliyalashtirildi. O‘tgan davr mobaynida 95 ming nafar yoshlar doimiy ish o‘rinlariga joylashtirildi. Ularga zamonaviy kasblar, axborot texnologiyalari va xorijiy tillarni o‘rgatishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning yangicha tartibi – “Kelajak kasblari” loyihasi joriy etildi. Shuningdek, “Ishga marhamat” monomarkazlari, kasb-hunarga o‘qitish markazlari orqali 43 ming 554 nafar yoshlar kasb-hunarlarga o‘qitildi. Bu borada yigit-qizlar bandligini ta’minlash borasida ta’lim muassasalari o‘quvchi- talabalarini kasb-hunarga yo‘naltirish, ularga kelajakda mehnat bozorida talab yuqori bo‘lgan kasblarni o‘rgatishga qaratilgan “SkillsCamp” loyihasi ham o‘z samarasini berayapti. Mazkur loyiha doirasida ming nafar IT, kiberxavfsizlik, sun’iy intellekt, media, piar, SMM, turizm, brending, xorijiy tillar, biznes, startap, ta’lim, pedagogika, xalqaro huquq va munosabatlar, moliya, iqtisod, arxitektura va landshaft sohalariga qiziqqan yoshlar qamrab olindi. Shu bilan birga, yoshlarni kasb-hunar o‘rganishga qiziqtirish, ularning bandligini ta’minlash maqsadida 2023 yildan boshlab “Besh tashabbus olimpiadasi” doirasida ilk marotaba tikuvchilik, sartaroshlik, oshpazlik, qandolatchilik va hunarmandchilik yo‘nalishlarida — 4 bosqichda “Kasblar tanlovi” tashkil etilib, unda ishtirok etgan 4 ming 160 nafar yoshlarni rag‘batlantirish uchun jami 9 mlrd. 160 mln. so‘m miqdorida mablag‘lar ajratildi. Bundan tashqari, joylarda ishsiz yoshlarning daromad manbaini yaratish orqali bandligini ta’minlash maqsadida zaxiraga qaytarilgan yer maydonlarini dehqon xo‘jaligi tashkil etgan holda sabzavotchilik, poliz, dukkakli, moyli ekinlar, kartoshka yetishtirish kabi loyihalarni amalga oshirish uchun fuqarolarga 0,10 gektardan 1 gektargacha bo‘lgan o‘lchamlarda ochiq elektron tanlov orqali 30 yilga ijaraga berish tizimi joriy etildi. Birgina joriy yilning 9 oyida bu tizim orqali 79 ming 594 nafar yoshlarga 29 ming 534 gektar yer maydonlari ochiq elektron tanlov orqali 30 yilga ijaraga berildi. Shuningdek, norasmiy sektorda band bo‘lgan 501 ming nafar yoshlarni ijtimoiy, sanoat, qishloq xo‘jaligi, axborot kommunikatsiya, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida o‘zini-o‘zi band qilishga erishildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Normativ-huquqiy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Psixiatriya yordami ko‘rsatish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. 2018-yil 16-mart 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlar sanoat va tadbirkorlik zonalari faoliyatini tashkil etish hamda yoshlarning tadbirkorlikka oid tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. 2021- yil 21-aprel. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlari uchun ma’muriy va soliq yukini yanada kamaytirish, biznesning qonuniy manfaatlarini himoya qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni 2021-yil 15-sentabr. 4. Vazirlar Mahkamasining “Yoshlar sanoat va tadbirkorlik zonasi hamda Yosh tadbirkorlarni qo llab-quvvatlash jamg armasi to g risida nizomlarniʻ ʻ ʻ ʻ tasdiqlash to g risida”gi 294-son Qarori. 2021-yil 10-may. ʻ ʻ II. Rahbariy adabiyotlar 1. Shavkat Mirziyoyev. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent-“O‘zbekiston”-2016 2. Shavkat Mirziyoyev. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz.Toshkent-“O‘zbekiston”-2017. Asosiy adabiyotlar 1. R. A. Ubaydullayev, O. B Otamirzayev, M. B Bekmurodov, OK.Qayumov Sotsiologik tadqiqotlar amaliyoti (oquv uslubiy qollanma) T. Ijtimoiy fikr 2001- yil 2. N.S Aliqoriyev, R.T Ubaydullayeva “Umumiy sotsiologiya”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent-1999 3. U.P. Umurzakov, A.J Toshboyev Kichik biznes va tadbirkorlik-Sano standart nashriyoti. T:2014 4. Ф.Хайн. Конкурснсия как процсдура открития. "Мировая экономика и международниэ отношения" журнали, 1989. 12- сони. 5. А.АЙ.Шумпетер.Теория экономического развития., 1982 Internet manbalari 1. https://president.uz/uz/lists/view/6969 2. https://lex.uz/uz/docs/-6195004 3. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Tadbirkorlik 4. https://www.projectguru.in/sociological-theories-of-entrepreneurship/ 5. https://yuz.uz/uz/news/hududlarda-yoshlarning-tadbirkorlik-loyihalarini-qollab- quvvatlash-boyicha-yangi-tizimning-ishlash-mexanizmi 6. https://ied.eu/blog/youth-social-entrepreneurship-making-the-world-a-better-place / 7. https://uza.uz/oz/posts/yoshlar-tadbirkorligi-mamlakatimiz-iqtisodiy-rivojining- drayveri_554984 8. https://ied.eu/blog/youth-social-entrepreneurship-making-the-world-a-better-place /

MUNDARIJA

 KIRISH……………………………………………………….. 
I  BOB .Yoshlar va ijtimoiy tadbirkorlik tushunchalarining nazariy metodologik o‘rganilishi 
1.1.Yoshlarning ijtimoiy demografik guruh sifatida sotsiologik o‘rganish xususiyatlari 
1.2. Ijtimoiy tadbirkorlik tushunchasining ilmiy mazmun mohiyati 
 

1 bob bo‘yicha xulosalar......................................................................

 

 
II BOB.

O‘zbekiston yoshlarida ijtimoiy tadbirkorlik ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishning sotsiologik tahlili 

 

 
2.1.Yoshlarni ijtimoiy tadbirkorlikka yo‘naltirish chora-tadbirlarining ijtimoiy samarasi sotsiologik tahlili 
2.2.O‘zbekistonda yoshlar orasida ijtimoiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish istiqbollari 
   
   
   
   
Купить