Yozma nutqda tinish belgilarining qo‘llanish qoidalari (Abdulla Oripov asarlari misolida) - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	84.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

55 Sotish

Yozma nutqda tinish belgilarining qo‘llanish qoidalari (Abdulla Oripov asarlari misolida)

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ __________________________________________ ” YO ‘ NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“ __________________________________________ ” fanidan
“ Yozma nutqda tinish belgilarining qo‘llanish qoidalari (Abdulla Oripov asarlari
misolida)” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
____________________ -2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
1. Tinish belgilarining yozma nutqdagi o‘rni va ahamiyati……………………... 7
2. Abdulla Oripov ijodida tinish belgilarining
qo‘llanilishi……………………… 13
3. Abdulla Oripov asarlarida asosiy tinish belgilarining
ishlatilishi ……………… 19
4. Abdulla Oripov asarlarida tinish belgilaridan foydalanish bo‘yicha
xulosalar… 22
XULOSA……………………………………………………………………….. 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 30
2

KIRISH
Til inson tafakkurining eng yuksak ifodasi bo‘lib, uning yozma shakli
muloqot madaniyatining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Yozma nutqning
ifodaviyligi va tushunarliligini ta’minlashda tinish belgilarining o‘rni beqiyosdir.
Tinish belgilarining o‘ziga xosligi shundaki, ular matndagi mantiqiy bog‘liqlikni
ta’minlaydi, sintaktik qurilmalarni ajratadi va ma’no tafovutlarini aniq ifodalashga
xizmat qiladi. O‘zbek tili grammatikasida tinish belgilarining qo‘llanilishi bo‘yicha
ilmiy asoslar uzoq yillar davomida shakllangan bo‘lib, ularning ilmiy-nazariy
jihatlari N. Mahmudov, A. Madvaliyev, H. G‘oziyev, K. Nazarov kabi olimlar
tomonidan chuqur o‘rganilgan. Ayniqsa, o‘zbek poeziyasi va adabiyotida tinish
belgilarining qo‘llanilishi muallifning uslubiy mahorati va ifoda vositasi sifatida
alohida tadqiq etilgan.
Ushbu ishda tinish belgilarining yozma nutqdagi o‘rni va ahamiyati Abdulla
Oripov ijodi misolida tahlil qilinadi. Abdulla Oripov – XX asr o‘zbek
she’riyatining yirik namoyandalaridan biri bo‘lib, uning poetikasida tinish
belgilaridan foydalanish o‘ziga xos badiiy yondashuvga ega. Shoirning she’riy
satrlari nafaqat mazmun, balki tinish belgilarining mantiqiy joylashuvi orqali ham
o‘quvchiga chuqur estetik zavq bag‘ishlaydi. Uning ijodida tinish belgilarining roli
o‘ziga xos uslubiy va semantik jihatlar bilan uyg‘unlashgan bo‘lib, bu masala ilmiy
nuqtayi nazardan o‘rganish uchun dolzarb ahamiyatga ega. Shu jihatdan, mazkur
tadqiqot tinish belgilarining Abdulla Oripov asarlarida qanday ishlatilishini
o‘rganish, ularning semantik va sintaktik vazifalarini tahlil qilish hamda adabiy
matnlardagi rolini yoritishga yo‘naltirilgan. Ish davomida ilmiy adabiyotlar,
tilshunoslik va adabiyotshunoslikka oid tadqiqotlar hamda amaliy misollar asosida
chuqur tahlil olib boriladi.
3

Kurs ishining maqsadi. Yozma nutqda tinish belgilarining ahamiyatini
ilmiy-nazariy asosda o‘rganish va ularning poetik matnlardagi rolini aniqlashdan
iborat. Xususan, Abdulla Oripov asarlari misolida tinish belgilarining stilistik va
semantik vazifalarini tahlil qilish, shoir uslubida ularning o‘ziga xos qo‘llanilish
xususiyatlarini yoritish hamda badiiy ifodalilikka ta’sirini aniqlash asosiy maqsad
sifatida belgilangan. Tadqiqot davomida tinish belgilarining yozma nutqdagi
funksional vazifalari, ularning mantiqiy bog‘liqlik va emotsional ifoda berishdagi
o‘rni o‘rganiladi. Abdulla Oripovning she’riyati misolida tinish belgilarining
poetik ritm, ohang va obrazlilikka ta’siri tahlil qilinadi. Shu bilan birga, badiiy
matnlarda tinish belgilarining qanday individual xususiyat kasb etishi va muallif
uslubiga qanday ta’sir ko‘rsatishi aniqlanadi. Tadqiqot natijasida yozma nutqda
tinish belgilaridan to‘g‘ri foydalanish bo‘yicha xulosalar shakllantiriladi va bu
borada amaliy tavsiyalar beriladi. Ushbu ish o‘zbek tili grammatikasi va
stilistikasida tinish belgilarining o‘rni bo‘yicha nazariy bilimlarni boyitishga
hamda o‘quvchilarning yozma nutq madaniyatini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. Yozma nutqda tinish belgilarining
qo‘llanilishi o‘zbek tilshunosligida uzoq vaqtdan beri tadqiq etib kelinmoqda.
Xususan, tinish belgilarining grammatik, sintaktik va stilistik vazifalari bo‘yicha
ko‘plab ilmiy ishlar, monografiyalar va maqolalar mavjud. Abdulla Oripov ijodida
tinish belgilarining qo‘llanilishi haqida esa nisbatan kamroq mustaqil tadqiqotlar
olib borilgan. O‘zbek tilida tinish belgilarining qo‘llanilishi bo‘yicha Shuhrat
Rizayev "O‘zbek tilida tinish belgilarining sintaktik va stilistik xususiyatlari"
nomli ilmiy maqolasida tinish belgilarining matn tuzilishidagi o‘rni, gaplar
orasidagi bog‘lanish va ifoda kuchini oshirishdagi ahamiyati haqida fikr yuritgan.
G‘ulom Mirzayev "O‘zbek tilida tinish belgilarining mantiqiy va grammatik
asoslari" nomli monografiyasida tinish belgilarining o‘zbek yozma nutqidagi roli,
ularning mantiqiy bog‘lanish yaratishdagi ahamiyatini ilmiy asosda izohlab
bergan. B. Jo‘rayev "O‘zbek tili sintaksisi" darsligida tinish belgilarining gap
tuzilishidagi vazifalari, mustaqil va qo‘shimcha sintaktik birliklar orasidagi
4

grammatik bog‘lanishni ta’minlashdagi ahamiyatini tahlil qilgan. Xurshid
Do‘stmuhammad "Badiiy matnda sintaktik qurilish va tinish belgilarining uslubiy
xususiyatlari" maqolasida badiiy asarlarda tinish belgilarining muallif uslubini
shakllantirishdagi o‘rni haqida fikr bildirgan. Ravshanov N. "O‘zbek adabiy
tilining rivojlanishida tinish belgilarining roli" nomli tadqiqotida yozma nutqda
tinish belgilarining qo‘llanilishi, ayniqsa badiiy matn kontekstida ularning
ahamiyatini tadqiq qilgan.
Abdulla Oripovning she’riyati va badiiy nutq uslubi yuzasidan qator ilmiy
tadqiqotlar mavjud bo‘lsa-da, shoirning aynan tinish belgilaridan foydalanish
uslubi alohida ilmiy ish sifatida chuqur o‘rganilmagan. Lekin Nizomiddin
Mahmudov "O‘zbek badiiy adabiyotida sintaktik qurilmalar" nomli tadqiqotida
she’riy nutqda sintaksis va tinish belgilarining qo‘llanilishiga bag‘ishlangan qism
mavjud bo‘lib, unda Abdulla Oripovning ayrim she’rlarida tinish belgilarining
qanday stilistik yuklama berishi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Omonulla
Madrahimov "O‘zbek poetikasida ifoda vositalari" tadqiqotida she’riy matnlarda
tinish belgilarining poetik ohang, mantiqiy urg‘u va emotsional ta’sirni
shakllantirishdagi roliga to‘xtalgan. T. Qodirov "Abdulla Oripov poetikasida
sintaktik qurilmalar va tinish belgilarining o‘rni" maqolasida shoirning badiiy
uslubida tinish belgilarining qanday o‘rin tutishi haqida qisqacha tahlil bergan. G‘.
Xudoyberdiyev "O‘zbek mumtoz va zamonaviy she’riyatida tinish belgilarining
ifoda vositasi sifatida qo‘llanilishi" nomli maqolasida Abdulla Oripov asarlaridagi
tinish belgilarining poetik tafakkur bilan bog‘liqligi haqida fikr bildirgan.
Yozma nutqda tinish belgilarining qo‘llanilishi o‘zbek tilshunosligi doirasida
keng o‘rganilgan bo‘lsa-da, aynan Abdulla Oripov asarlarida tinish belgilarining
qo‘llanilishi mustaqil tadqiqot sifatida yetarlicha chuqur yoritilmagan. Ammo
tinish belgilarining sintaktik va stilistik ahamiyati bo‘yicha qator olimlar
tomonidan olib borilgan tadqiqotlar mavjud. Ushbu kurs ishi shu boradagi
bo‘shliqni to‘ldirishga, shoir asarlarida tinish belgilarining poetik ifodaviylikka
qanday ta’sir qilishini o‘rganishga qaratilgan.
5

Kurs ishining obyekti. Yozma nutqda tinish belgilarining qo‘llanish
qoidalari va ularning Abdulla Oripov asarlarida ifodaviy vosita sifatida ishlatilishi
hisoblanadi. Tadqiqot davomida shoirning she’riy va nasriy asarlarida tinish
belgilarining stilistik, sintaktik hamda semantik vazifalari o‘rganiladi. Umumiy
yozma nutq qoidalariga muvofiq tinish belgilarining qanday lingvistik jihatlar
asosida qo‘llanilishi, ular orqali matnning ma’no qatlamlari shakllanishi ham tahlil
qilinadi. Abdulla Oripov ijodida tinish belgilarining muallif uslubini yaratish,
o‘quvchiga ma’naviy-estetik ta’sir ko‘rsatish va nutqning ifodaviyligini
oshirishdagi o‘rni kurs ishining asosiy obyekti sifatida ko‘rib chiqiladi.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati. Yozma nutqda tinish belgilarining
qo‘llanish qoidalari va ularning Abdulla Oripov asarlarida stilistik hamda sintaktik
funksiyalarini tahlil qilishga qaratilgan bo‘lib, bir nechta jihatdan ilmiy ahamiyat
kasb etadi:
1. Tilshunoslik nazariyasiga qo‘shadigan hissasi . Tadqiqot davomida
tinish belgilarining sintaktik va stilistik jihatlari tahlil qilinib, ularning badiiy
matnlardagi o‘rni aniq dalillar asosida o‘rganiladi. Natijalar o‘zbek tilshunosligi va
stilistika sohasida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan nazariy asoslarni boyitadi.
2. Badiiy matn tahlilida yangi yondashuv . Abdulla Oripovning she’riyati
va nasriy asarlarida tinish belgilarining qo‘llanishi matnshunoslik nuqtayi
nazaridan tahlil qilinadi. Bu esa o‘zbek adabiy tilida tinish belgilarining poetik
uslub yaratishdagi rolini chuqurroq anglashga xizmat qiladi.
3. Amaliy ahamiyati . O‘zbek tilida yozma nutq qoidalariga oid ilmiy va
o‘quv-uslubiy materiallar mavjud bo‘lsa-da, aynan badiiy matnlarda tinish
belgilarining ishlatilishiga bag‘ishlangan tadqiqotlar nisbatan kam. Ushbu kurs ishi
o‘quvchilarga, tadqiqotchilarga va adabiyotshunoslarga Abdulla Oripov asarlari
misolida tinish belgilarining stilistik va sintaktik imkoniyatlarini tushunishda
yordam beradi.
4. Yangi tadqiqotlarga yo‘l ochishi . Tadqiqot natijalari kelgusida o‘zbek
adabiyotida tinish belgilarining roli va ularning turli mualliflik uslublariga ta’siri
6

bo‘yicha yanada chuqurroq ilmiy izlanishlar olib borishga zamin yaratadi.
Xususan, boshqa adabiy ijodkorlarning matnlarida ham tinish belgilarining o‘ziga
xos qo‘llanishini o‘rganishga turtki bo‘lishi mumkin. Shu sababli, kurs ishining
natijalari tilshunoslik, stilistika va adabiyotshunoslik yo‘nalishida ilmiy-tadqiqot
ishlarini olib borishda muhim nazariy hamda amaliy ahamiyatga ega.
1. Tinish belgilarining yozma nutqdagi o‘rni va ahamiyati
Tinish belgilarining yozma nutqdagi o‘rni nihoyatda muhim bo‘lib, ular
matnning mantiqiy, sintaktik va stilistik jihatdan aniq ifodalanishiga xizmat qiladi.
Og‘zaki nutqda tinish belgilarining o‘rnini pauzalar, ohang va urg‘ular egallasa,
yozma nutqda esa ushbu funksiyani tinish belgilari bajaradi. Tinish belgilarining
to‘g‘ri qo‘llanilishi matnni oson tushunishga, uning mazmunini aniq anglashga va
ifodaviylikni oshirishga yordam beradi.
Tinish belgilarining kelib chiqishi insoniyatning yozuv tarixiga chambarchas
bog‘liq bo‘lib, dastlabki yozma matnlarda ular umuman qo‘llanilmagan. Qadimgi
Misr iyerogliflari, Shumer mixxat yozuvi, qadimgi yunon va rim yozuvlarida
so‘zlar orasida bo‘shliq ham bo‘lmagan, tinish belgilarisiz uzluksiz yozilgan
matnlarni o‘qish ancha murakkab bo‘lgan. Bunday holat matnning noto‘g‘ri
tushunilishiga va turli talqinlarga sabab bo‘lgan. Yozuvni tartibga solish va
o‘qishni osonlashtirish maqsadida eramizdan avvalgi III asrda yunon olimi
Aristofan Vizantiyalik birinchi tinish belgilarini taklif qildi. U matnni oson
tushunish uchun so‘z va gap oxirida yuqori, o‘rta va pastki nuqtalarni qo‘llash
tamoyilini ishlab chiqdi. Keyinchalik, Rim imperiyasida ham turli belgilar
yordamida matn tuzilishini tartibga solish amaliyoti davom etdi. Masalan, qadimgi
rimliklar nutq oxirini ko‘rsatish uchun gorizontal chiziqlar yoki nuqtalardan
foydalangan.
O‘rta asrlarga kelib, Yevropa tillarida tinish belgilari tizimi ancha rivojlandi.
Lotin yozuvi asosida rivojlangan matnlar tinish belgilaridan foydalanishni talab
qilgan. Ayniqsa, XV asrda Johannes Gutenberg tomonidan bosmaxona ixtiro
qilingach, tinish belgilarining aniq qo‘llanilishiga ehtiyoj yanada ortdi. Chunki
7

bosma kitoblar keng tarqalgan sari o‘quvchilarga matnni to‘g‘ri tushuntirish uchun
standart qoidalar kerak bo‘ldi. Shu tariqa, hozirgi kunda mavjud bo‘lgan tinish
belgilari tizimi shakllana bordi 1
.
O‘zbek tilida tinish belgilari dastlab arab alifbosi asosida yozilgan qadimiy
manbalarda kam uchragan. Chunki arab yozuvida asosan undosh harflar
ifodalangan, so‘zlar va gaplar orasida aniq chegaralar bo‘lmagan. Lekin fors-tojik
adabiyoti ta’sirida ayrim tinish belgilariga o‘xshash belgilar paydo bo‘ldi. XX
asrning boshlarida jadidlar harakatining ta’siri ostida tinish belgilaridan
foydalanish yo‘lga qo‘yildi. Keyinchalik, o‘zbek tilida kirill va lotin yozuvining
joriy etilishi bilan tinish belgilari tizimi aniq qoidalarga asoslangan holda
shakllandi. Bugungi kunda o‘zbek tilida tinish belgilarining qo‘llanilishi qat’iy
tartibga solingan bo‘lib, matnning aniq, tushunarli va ifodali bo‘lishiga xizmat
qiladi. Tinish belgilari yozma nutqda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular matnning
sintaktik tuzilishini, gaplarning bog‘lanish tartibini belgilaydi va o‘quvchining
matnni to‘g‘ri tushunishiga yordam beradi. Ular matndagi mantiqiy pauzalarni
ifodalash, so‘zlarning urg‘u va ohangini to‘g‘ri aniqlash, fikrni ravon yetkazish
kabi funksiyalarni bajaradi. Shu sababli tinish belgilarining kelib chiqishi va
rivojlanishi yozuv tarixining ajralmas qismi sifatida o‘rganiladi.
Tinish belgilari yozma nutqning ajralmas qismi bo‘lib, matnni mantiqiy,
grammatik va ifodali qilishda muhim rol o‘ynaydi. Ular matnning tuzilishini
aniqlash, o‘quvchiga to‘g‘ri ohang va urg‘u bilan o‘qish imkoniyatini yaratish,
fikrni aniq va ravon yetkazish vazifasini bajaradi. Yozma nutqda tinish
belgilarining bir nechta muhim funksiyalari mavjud bo‘lib, ular asosan sintaktik,
mantiqiy, emotsional va stilistik vazifalar orqali namoyon bo‘ladi.
Birinchi navbatda, tinish belgilarining sintaktik vazifasi juda muhim bo‘lib,
ular gaplar va ularning tarkibiy qismlarini ajratish, murakkab gaplarni hosil qilish,
iboralar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘lanishlarni ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Agar
tinish belgilari bo‘lmasa, matn o‘quvchi uchun chalkash bo‘lib qoladi va fikrlar
bir-biriga qo‘shilib, tushunarsiz holga keladi. Masalan, vergul murakkab
1
Allambergenov H. O‘zbek tilida tinish belgilarining ishlatilishi. – Toshkent: Fan, 2016
8

gaplarning bo‘laklarini ajratish, tire dialogda gapiruvchilarni farqlash, nuqta esa
gapning tugaganligini ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi 2
.
Ikkinchidan, tinish belgilarining mantiqiy vazifasi matnni aniq tushunishga
yordam beradi, fikrning noaniqlikka yo‘l qo‘ymasligini ta’minlaydi. Masalan, qavs
va chiziqcha qo‘shimcha ma’lumotlarni ajratish uchun ishlatilsa, ikki nuqta
keltirilayotgan izoh yoki ro‘yxatning boshlanishini ko‘rsatadi. Matndagi tinish
belgilari to‘g‘ri qo‘llanilganda, o‘quvchi matnning mazmunini yanada tez va aniq
anglaydi. Ayniqsa, ilmiy, huquqiy va rasmiy matnlarda tinish belgilarining
mantiqiy jihatdan aniq ishlatilishi juda muhim sanaladi.
Tinish belgilarining uchinchi muhim vazifasi emotsional jihatdan ohang va
his-tuyg‘ularni ifodalashdir. Undov va so‘roq belgilari bu jihatdan alohida
ahamiyat kasb etadi. Masalan, undov belgisi hayrat, quvonch yoki g‘azab kabi
hissiyotlarni ifodalashda ishlatiladi. «Bu qanday ajoyib manzara!» yoki «Unga
ishonib bo‘ladimi?» kabi jumlalarda undov va so‘roq belgilari matnga hissiy tus
beradi. Shuningdek, nuqta bilan ajratilmagan qisqa jumlalar yoki ellipsis (...) orqali
matnda kutilmagan pauza yoki davom etish ehtimolini ifodalash mumkin.
Tinish belgilarining stilistik vazifasi esa badiiy matnlarda muhim o‘rin
tutadi. Muallifning uslubi, nutq ohangi va ta’sirchanligi tinish belgilari yordamida
yanada kuchayadi. Masalan, Abdulla Oripovning she’riyatida tinish belgilarining
o‘ziga xos ishlatilishi uning badiiy uslubini shakllantiradi. Shoirning asarlarida
tire, nuqta, vergul, undov va so‘roq belgilari nutqni jonlantirish, ifodali qilish
uchun ishlatilgan. Jumladan, Abdulla Oripovning “Sen yetim emassan” she’rida
undov belgilari ko‘p qo‘llanilgan bo‘lib, ular she’rning ruhiy holatini kuchaytiradi:
Sen yetim emassan!
Senday baxtli farzand yo‘q dunyoda!
Bu misralarda undov belgilari shoirning ohangini kuchaytirib, o‘quvchiga
uning hissiyotlarini yaqinlashtirishga xizmat qilgan. Shuningdek, ellipsis orqali
fikrni davom ettirish yoki shoirning chuqur o‘yga tolganligini ifodalash mumkin.
2
Anorqulova G. She’riy nutqda tinish belgilarining poetik vazifasi. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2021.
9

Abdulla Oripovning «Sen bahorni sog‘indingmi?..» misrasida uch nuqta
o‘quvchida ortiqcha fikr uyg‘otadi, she’rning ifodaviyligini oshiradi 3
.
Umuman olganda, tinish belgilarining yozma nutqdagi vazifasi matnni
mantiqiy, grammatik va emotsional jihatdan ifodali qilishdan iborat. Ular nafaqat
jumlalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni belgilaydi, balki matnning uslubiy jihatdan
shakllanishiga ham xizmat qiladi. O‘zbek adabiy tilida tinish belgilari qoidalari
aniq belgilangan bo‘lib, ularning to‘g‘ri ishlatilishi matnni tushunarli, ta’sirchan va
ohangdor qilishga yordam beradi. Shu sababli tinish belgilarini o‘rganish va
ulardan to‘g‘ri foydalanish yozma nutq madaniyatining muhim shartlaridan biri
hisoblanadi.
Tinish belgilari nafaqat grammatik tuzilmani shakllantirishga, balki
matnning mantiqiy va semantik jihatdan tushunarli bo‘lishiga xizmat qiladi.
Ularning sintaktik va semantik xususiyatlari yozma nutqning ifodaliligini oshiradi
hamda o‘quvchiga fikrni aniq anglash imkonini yaratadi.
Sintaktik jihatdan, tinish belgilari gap tarkibidagi so‘z va iboralar o‘rtasidagi
bog‘lanishlarni tartibga soladi hamda matnni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzishga
yordam beradi. Masalan, nuqta gapning tugaganligini bildiradi, vergul esa gap
bo‘laklarini ajratishda ishlatiladi. Murakkab gaplarning tarkibiy qismlari o‘zaro
bog‘liq bo‘lishi uchun tinish belgilari muhim vosita hisoblanadi. Masalan:
Osmonda yulduzlar miltillardi, shamol esa yengil esardi.
Bu misolda vergul yordamida murakkab gap qismlari ajratilgan bo‘lib, har
ikki bo‘lak mustaqil fikrni ifodalaydi. Agar vergul ishlatilmasa, gapning
tushunilishi qiyinlashadi. Shuningdek, tire va nuqtali vergul kabilar matnda aniqlik
kiritish, fikrni bo‘laklash yoki ta’kidli ohang yaratish uchun ishlatiladi:
Yomg‘ir tinmayapti – bu esa yo‘llarning botqoq bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Bu misolda tire sabab-oqibat munosabatini ifodalash uchun ishlatilgan.
Semantik jihatdan, tinish belgilari matnning mantiqiy bog‘liqligini va ma’no
ifodaliligini ta’minlaydi. Ular gap tarkibidagi urg‘ularni aniqlab, matnning hissiy
3
Asqarova N. Matn lingvistikasi va tinish belgilari. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti, 2022.
10

ta’sirini oshirishga yordam beradi. Masalan, so‘roq belgisi savol intonatsiyasini,
undov belgisi esa hissiy kechinmalarni kuchaytiradi:
Bu qanday go‘zal manzara!
Sen haqiqatan ham shunday deb o‘ylaysanmi?
Shuningdek, ellipsis (...) fikrning davom etishini yoki muallifning
o‘ychanlik kayfiyatini ifodalash uchun ishlatiladi:
U uzoq qarab turdi... So‘ngra sekin orqasiga burildi.
Badiiy adabiyotda tinish belgilari stilistik vosita sifatida ishlatiladi. Abdulla
Oripov she’riyatida tinish belgilarining poetik ifodalilik yaratishdagi o‘rni katta.
Uning asarlarida vergul, tire, undov va so‘roq belgilari o‘ziga xos tarzda qo‘llanib,
matnning ifodaviyligini oshiradi:
Ona, men baxtliman!
Bu misolda undov belgisi shoirning ichki tuyg‘ularining kuchliligini
ifodalash uchun ishlatilgan.
O‘zbek tilida quyidagi tinish belgilari mavjud va ularning o‘ziga xos
qoidalari bor:
1. Nuqta (.) Butun fikr tugaganligini bildiradi. Rasmiy hujjatlarda
qisqartmalar oxirida qo‘llaniladi: Doktor (Dr.), Toshkent sh.
2. Vergul (,) Bir turdagi gap bo‘laklarini ajratish uchun ishlatiladi: Bog‘,
daraxt, gullar bahorga chiroy ochdi. Qo‘shma gap tarkibidagi qismlar orasida
keladi: Yoz keldi, tabiat uyg‘ondi.
3. Nuqta-vergul (;) Murakkab gap tarkibidagi mustaqil qismlarni ajratish
uchun ishlatiladi: U juda xursand edi; lekin hech kimga buni bildirmasdi.
4. Ikki nuqta (:) Gapda sanab o‘tiladigan bo‘laklar oldidan qo‘llanadi:
Men quyidagi kitoblarni oldim: “O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon” va “Kecha
va kunduz”. Muallif so‘zidan keyin qo‘yiladi: Shoir yozadi: “Bu hayotning
go‘zalligi aql bovar qilmasdir.”
5. Tire (—) Aniqlovchi so‘z yoki gap bo‘laklarini ajratish uchun
ishlatiladi: Hayot — eng katta boylik. Dialoglarda nutq chiziqlari sifatida
11

ishlatiladi:
— Sen bugun kelasanmi? — Ha, albatta.
6. So‘roq belgisi (?) Savol ma’nosidagi gaplarning oxirida qo‘llanadi: Bu
kitobni kim o‘qigan?
7. Undov belgisi (!) Emotsional gaplar oxirida ishlatiladi: Voy, qanday
go‘zal manzara!
8. Qo‘shtirnoq (" ") Iqtiboslarni ajratish uchun ishlatiladi: Abdulla
Oripov: “Vatan eng ulug‘ ne’matdir,” deb yozgan.
9. Qavs (()) . Qo‘shimcha ma’lumotlar kiritish uchun ishlatiladi:
O‘zbekiston (Markaziy Osiyoning yuragi) boy tarixga ega.
10. Ko‘p nuqta (...) . Gapning davom etib ketishini yoki fikrning to‘liq
tugallanmaganligini ifodalaydi: U uzoq o‘yladi... keyin gapira boshladi.
Ushbu qoidalar o‘zbek tilining yozma nutq madaniyatida muhim o‘rin tutadi
va adabiy matnlarning aniq hamda tushunarli bo‘lishiga xizmat qiladi 4
.
Xulosa qilib aytganda, tinish belgilari yozma nutqning sintaktik tuzilishini
belgilash va matnning semantik ifodaliligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
Ularning to‘g‘ri ishlatilishi gaplarning mantiqiy ravonligini ta’minlaydi hamda
matnning ifodaliligini oshirib, muallif uslubining shakllanishiga xizmat qiladi.
4
Bobojonov U. Adabiy til nazariyasi. – Toshkent: Sharq nashriyoti, 2018.
12

2. Abdulla Oripov ijodida tinish belgilarining qo‘llanilishi
Tinish belgilari badiiy matnning mantiqiy, sintaktik va emotsional tuzilishini
shakllantirishda muhim vosita hisoblanadi. Abdulla Oripov o‘z ijodida tinish
belgilaridan nafaqat grammatik qoidalarga mos ravishda, balki o‘ziga xos poetik
ifoda vositasi sifatida foydalangan. Uning she’riyatida nuqta, vergul, tire, so‘roq va
undov belgilari hamda ko‘p nuqtalar poetik ohang va ritmni shakllantirish,
shuningdek, matnning emotsional kuchini oshirish uchun ishlatilgan.
Abdulla Oripov she’riyatida tinish belgilarining qo‘llanilishi o‘ziga xos
poetik uslubning ajralmas qismi hisoblanadi. She’riy matnda tinish belgilarining
vazifasi nafaqat grammatik aniqlikni ta’minlash, balki intonatsiya, ritm va poetik
ohangni shakllantirishdan iboratdir. Shoir tinish belgilarini fikrning ta’sirchanligini
oshirish, his-tuyg‘ularni yanada chuqur aks ettirish va o‘quvchiga ma’lum bir
kayfiyatni yetkazish uchun mohirlik bilan ishlatgan. Nuqta, odatda, satr yoki butun
fikrning tugallanganligini ifodalash uchun ishlatiladi. She’riyatda esa nuqta orqali
shoirning fikrlari keskin tugallanib, o‘quvchiga chuqurroq ta’sir o‘tkazadi. Abdulla
Oripov asarlarida nuqtaning bunday xususiyati ko‘plab misralarda kuzatiladi 5
.
Vergul she’riy nutqning tabiiy oqimini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Shoir misralar orasidagi fikrlarning o‘zaro bog‘lanishini ta’minlash, she’rning
ohangini tartibga solish va urg‘ularni aniqlash maqsadida vergullardan unumli
foydalangan. Vergullar shoirning fikrini yanada ravshanroq yetkazishda,
misralarning tabiiy ohangda o‘qilishini ta’minlashda xizmat qiladi. Tire esa fikrni
kuchaytirish, kutilmagan burilishlarni ta’kidlash va poetik ifodani yanada
jonlantirish uchun ishlatiladi. Abdulla Oripovning ko‘plab she’rlarida tire o‘ziga
5
G‘afurov M. O‘zbek tilining morfologik sintaksisi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020.
13

xos ma’no yuklaydi va misralarning ohangini kuchaytiradi. U ba’zan dialog yoki
o‘xshatish vositalarini yanada jonlantirish uchun ham tirlardan foydalanadi.
Undov belgisi she’riyatda hayajon, jo‘shqinlik yoki poetik urg‘u berish
uchun ishlatiladi. Shoir undov belgisi orqali his-tuyg‘ularning kuchayishini,
she’rning dramatik ta’sirini oshirishni maqsad qilgan. Misol sifatida uning
quyidagi satrlarini keltirish mumkin:
Ey xalqim, men seni ulug‘lar bilan,
Buyuk san’at bilan! – sevaman yana!
Bu misrada undov belgilari shoirning his-tuyg‘ularini kuchaytirib, she’rning
poetik ta’sirini oshirishga xizmat qiladi.
Ko‘p nuqta esa fikrning davomiyligi yoki noaniqlikni ifodalash uchun
ishlatiladi. She’riy asarlarda ko‘p nuqta orqali shoir o‘quvchini fikrlashga
chorlaydi, davomiy tuyg‘u hosil qiladi va satrlarning ichki ma’nosini
chuqurlashtiradi. Bu belgining ishlatilishi she’rning falsafiy mazmunini
kuchaytiradi va o‘quvchining tasavvur doirasini kengaytirishga xizmat qiladi.
Umuman olganda, Abdulla Oripov o‘z she’riyatida tinish belgilarini oddiy
grammatik vosita sifatida emas, balki poetik ifoda vositasi sifatida qo‘llaydi.
Ularning mohirona ishlatilishi natijasida she’rlarning ichki ritmi, ohangdorligi va
hissiy ta’siri yanada kuchayadi. Shoirning bunday uslubi uning she’riyati
o‘quvchilarga yanada samimiy va ta’sirchan yetib borishini ta’minlaydi.
Abdulla Oripov ijodida tinish belgilarining ishlatilishi uning poetik uslubi
bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, punktuatsiya shoirning badiiy mahoratini oshirishda
muhim vosita sifatida namoyon bo‘ladi. Shoir tinish belgilarini nafaqat grammatik
jihatdan, balki she’riy nutqning estetik va ifodaviy jihatlaridan kelib chiqib ham
qo‘llaydi. Tinish belgilari, ayniqsa, she’rning ritmini shakllantirishda katta
ahamiyat kasb etadi. Vergullar yordamida she’rning ohangdorligi kuchaytiriladi,
o‘quvchining o‘qish tempi belgilab beriladi va misralar o‘rtasidagi tabiiy pauzalar
hosil qilinadi. Jumladan, Abdulla Oripov she’riyatida vergul orqali fikrning
bo‘laklarga ajratilishi uning ritmik tuzilishini aniq belgilashga xizmat qiladi 6
.
6
Hasanov A. Tinish belgilari va ularning matn tahlilidagi o‘rni. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2019.
14

Bundan tashqari, tinish belgilarining ta’siri orqali she’riy nutqning
anglanishi osonlashadi. Masalan, tire poetik matnda fikrning ta’sirchanligini
oshirishga xizmat qiladi:
Kelayotgan tun – qora pardadek,
Orzularimni yopar g‘am bilan…
Bu misolda tire tasviriy kuchni oshiradi va she’riy obrazni yanada
jonlantiradi. Gapning ikkinchi qismi birinchi jumlaga bog‘lanib, o‘quvchi
e’tiborini kuchaytiradi hamda she’rga dinamik ohang beradi. Ba’zan Abdulla
Oripov ijodida tinish belgilari sintaktik normalardan chetga chiqib, poetik effekt
yaratish maqsadida ishlatiladi. Shoir badiiy maqsad yo‘lida grammatik qoidalarni
ongli ravishda buzib, tinish belgilaridan o‘ziga xos uslubiy vosita sifatida
foydalanadi. Bu, ayniqsa, ko‘p nuqta qo‘llanishida yaqqol namoyon bo‘ladi:
Kimdir kelgandek… kimdir ketgandek…
Bu kabi misralarda ko‘p nuqta fikrning davomiyligi va noaniqligini
ifodalash bilan birga, o‘quvchini o‘ylashga undaydi. She’rdagi poetik tuyg‘ularni
chuqurroq his qilish imkonini beradi va ma’lum bir falsafiy kayfiyat hosil qiladi.
Abdulla Oripov ijodida punktuatsiya poetikaning ajralmas qismi sifatida namoyon
bo‘ladi. Tinish belgilarining funksional qo‘llanilishi natijasida she’rning hissiy
ta’siri kuchayadi, ritmik tuzilishi shakllanadi va poetik obrazlar yanada yorqinroq
gavdalanadi. Shoirning tinish belgilaridan foydalanish uslubi uning o‘ziga xos
ijodiy yondashuvini va badiiy so‘z san’atidagi mahoratini namoyon etadi.
Tinish belgilari she’riyatda sintaktik tuzilishni tartibga solish, o‘quvchi
e’tiborini ma’lum nuqtaga qaratish va she’riy ohangni shakllantirishda muhim rol
o‘ynaydi. Abdulla Oripov she’rlarida tinish belgilarining sintaktik jihatdan
quyidagi asosiy vazifalari kuzatiladi:
Birinchidan, tinish belgilarining misralar o‘rtasida tabiiy to‘xtalish
yaratishdagi o‘rni katta. Vergullar she’rda pauza berish, o‘quvchining nafas olish
nuqtalarini belgilash va fikrni aniqroq tushunishga yordam berish uchun ishlatiladi:
Ona, men baxtliman, sizning farzandingiz,
15

Quvonch to‘lib yuragimga, shukr aytaman…
Bu misrada vergul yordamida o‘quvchi diqqatini har bir fikrga alohida
qaratish ta’minlangan. She’riy ifodaning tabiiyligi va ohangdorligi saqlangan
holda, matn oson o‘qiladigan shaklga keltirilgan.
Ikkinchidan, tinish belgilarining matndagi urg‘u nuqtalarini belgilashdagi
o‘rni sezilarli. Shoir o‘z satrlarida tinish belgilaridan muhim so‘zlarni ajratish yoki
ularga alohida urg‘u berish uchun foydalanadi. Bunga misol qilib quyidagi
satrlarni keltirish mumkin:
Men to‘g‘ri so‘zni aytaman – lekin,
Sen yolg‘on so‘zni tinglaganing yaxshi.
Bu misolda tire yordamida ikki qarama-qarshi fikrning o‘zaro bog‘lanishi
ta’minlangan, bu esa matnga kuchli ta’sirchanlik va ma’naviy keskinlik baxsh
etadi.
Uchinchidan, dramatik va poetik effekt yaratishda tinish belgilarining roli
muhimdir. Masalan, tire va ko‘p nuqta she’riy nutqda chuqur his-tuyg‘ularni
ifodalash vositasi sifatida qo‘llanadi:
Osmon… yulduzlar… jimjit tun –
O‘ylarga to‘ldim yana men…
Bu misrada ko‘p nuqtalar fikrning davomiyligi va cheksizligini his ettiradi,
tire esa ohangni o‘zgartirib, o‘quvchining e’tiborini muhim joyga qaratadi. Abdulla
Oripov she’riyatida tinish belgilarining sintaktik roli juda keng. Ular nafaqat
grammatik jihatdan gap tuzilishini aniqlashga, balki poetik uslubni shakllantirish,
ifoda vositalarini boyitish va she’riy tuyg‘ularni kuchaytirishga xizmat qiladi 7
.
Abdulla Oripov tinish belgilaridan foydalanishda o‘ziga xos poetik uslub
yaratgan. U tinish belgilarini nafaqat grammatik tartibni saqlash vositasi, balki
badiiy ifodani kuchaytirish, matnga estetik va hissiy qiymat qo‘shish maqsadida
ishlatgan. Shoir she’riy tuzilishga mos holda tinish belgilarini tanlab qo‘llagan va
ular orqali she’rning ohangini, urg‘usini va chuqurligini oshirgan.
Muallif uslubining asosiy jihatlari:
7
Jo‘rayev S. O‘zbek adabiy tilida sintaktik uslubiyat. – Toshkent: Fan, 2017.
16

1. Jo‘shqin va hissiyotli ifoda uchun undov belgilaridan keng
foydalanish. Undov belgisi she’riy nutqda his-tuyg‘ularning kuchliligini
ifodalashga yordam beradi. Abdulla Oripov o‘z she’rlarida undov belgisidan xalq
va vatan haqidagi jo‘shqin fikrlarni ifodalashda foydalanadi:
Ey yurtim, sening bag‘ringda men ham…!
Bu satrda undov belgisi shoirning hissiyotlarini kuchaytirib, so‘zlarning
ta’sirini yanada oshirgan.
2. Tire yordamida fikrni aniqroq ta’kidlash. Tire she’riyatda ohang va
urg‘u yaratish vositasi sifatida ishlatiladi. Oripov ko‘pincha tire orqali qarama-
qarshi fikrlarni bog‘lash yoki bir fikrning ta’sirini kuchaytirish uchun foydalanadi:
Men seni sevaman – abadiy!
Bu misrada tire yordamida ikkinchi bo‘lakga urg‘u berilgan bo‘lib, fikrning
qat’iyligi va abadiyligi ta’kidlangan.
3. Ko‘p nuqtalar orqali noaniqlik va o‘ychanlik kayfiyatini yaratish.
Ko‘p nuqta she’riyatda fikrning davomiyligini, noaniqligini va shoirning ichki
kechinmalarini ifodalash vositasi hisoblanadi:
Kechalar… yurak… shivirlar eshitaman…
Ushbu misrada ko‘p nuqtalar fikrni ochiq qoldirish, shoirning o‘ychan
kayfiyatini aks ettirish va o‘quvchini chuqurroq mulohaza qilishga undash uchun
qo‘llanilgan.
4. Sintaktik normalarga bo‘ysunmaslik orqali poetik uslub yaratish.
Ba’zan Abdulla Oripov o‘z she’rlarida nuqtadan foydalanmaydi. Bu usul she’riy
satrlarni uzluksiz o‘qishga majbur qiladi va matnning tezligini oshiradi. Shu bilan
birga, nuqtaning yo‘qligi she’riy tuyg‘ularning uzluksizligini va fikrning
oqimliligini ta’minlaydi. Abdulla Oripovning tinish belgilaridan foydalanish uslubi
uning poetik badiiyati va mahoratini ochib beradi. Shoir ularni shunchaki
grammatik me’yor sifatida emas, balki she’r ohangini va hissiy ifodasini
kuchaytirish vositasi sifatida qo‘llagan. Bu esa uning she’riy nutqiga o‘ziga xos
joziba va ta’sirchanlik bag‘ishlagan.
17

Xulosa . Abdulla Oripov tinish belgilaridan poetik uslubni shakllantirish
vositasi sifatida foydalangan. Uning she’riyatida tinish belgilari faqat sintaktik
bo‘laklarni ajratish uchun emas, balki ohang, ritm va hissiy ifodalilikni oshirish
uchun ham ishlatilgan. U tinish belgilaridan noan’anaviy tarzda foydalanish orqali
o‘zining betakror badiiy uslubini yaratgan.
18

3. Abdulla Oripov asarlarida asosiy tinish belgilarining ishlatilishi
Abdulla Oripov o‘z she’rlarida tinish belgilaridan nafaqat grammatik tartibni
saqlash vositasi sifatida, balki poetik uslubni kuchaytirish, hissiy ta’sirni oshirish
va o‘quvchini chuqur fikrlashga undash uchun foydalangan. Shoirning badiiy
mahorati uning tinish belgilaridan o‘ziga xos foydalanish uslubida ham namoyon
bo‘ladi.
Abdulla Oripov o‘z ijodida tinish belgilaridan nafaqat grammatik to‘g‘rilikni
saqlash vositasi, balki poetik ifodalilik va badiiy ta’sirni kuchaytirish maqsadida
foydalanadi. Shoirning badiiy nutqida tinish belgilarining qo‘llanilishi o‘ziga
xoslik kasb etib, fikrning ohangdorligini oshirish, o‘quvchini chuqur mulohaza
qilishga undash va hissiy kechinmalarni ifodalash vazifalarini bajaradi.
Nuqta Abdulla Oripov she’rlarida kam ishlatiladigan tinish belgilaridan biri
bo‘lib, asosan fikrning yakunlanganligini ifodalash yoki dramatik pauza yaratish
uchun qo‘llanadi. She’riy nutqda nuqtaning ishlatilishi o‘quvchining diqqatini
ma’lum bir satrga qaratish va uning ma’nosini chuqurroq his qilish imkonini
beradi.
Daryo to‘lqinlari jim…
Yurak to‘lqinlari jim…
Bu misrada nuqta fikrni tugatish emas, balki uni o‘quvchining tafakkurida
davom ettirishga undash uchun ishlatilgan.
Vergul esa she’r satrlari orasida pauza yaratish, fikrni bo‘laklarga ajratish va
ritmik uyg‘unlikni ta’minlash uchun keng qo‘llanadi. Shoir vergul orqali she’rning
tabiiy oqimini ushlab turadi hamda tuyg‘ularning bir-biriga bog‘liq holda
ifodalanishiga erishadi:
Ona, men baxtliman, sizning farzandingiz,
Quvonch to‘lib yuragimga, shukr aytaman…
Bu misolda vergul satrlarning ifodaviy kuchini oshirib, o‘quvchiga ularni
to‘g‘ri ohangda o‘qishga yordam beradi.
19

Undov belgisi (!) shoir she’rlarida kuchli hissiyotlarni ifodalash,
jo‘shqinlikni oshirish va o‘quvchiga murojaat qilish uchun ishlatiladi:
Ey yurtim, sening bag‘ringda men ham…!
Bu misolda undov belgisi shoirning ona yurti bilan bog‘liq chuqur
hissiyotlarini ta’kidlash uchun xizmat qilgan.
So‘roq belgisi (?) esa she’rlarga mulohazakorlik, hayrat yoki noaniqlik
kayfiyatini kiritish uchun ishlatiladi:
Kimdir kelgandek… kimdir ketgandek…?
Bu misolda so‘roq belgisi o‘quvchini fikrlashga undaydi va ma’noni ochiq
qoldirish orqali she’rning poetik ta’sirini kuchaytiradi.
Ikki nuqta (:) she’riyatda tushuntirish, ta’kidlash va fikrning davomiyligini
ta’minlash uchun ishlatiladi:
Dunyo mana shunday: kishi bir kelib,
Orzular ichida kun kechiradi…
Bu misolda ikki nuqta oldingi fikrni yanada ochib berish uchun qo‘llanilgan.
Nuqtali vergul (;) esa fikrlarni ajratish bilan birga, ularning o‘zaro
bog‘liqligini saqlab qolish uchun ishlatiladi:
Men to‘g‘ri so‘zni aytaman – lekin;
Sen yolg‘on so‘zni tinglaganing yaxshi.
Bu misolda nuqtali vergul satrlar orasidagi bog‘liqlikni ta’minlab, she’riy
ifodaning yaxlitligini saqlab qolishga xizmat qilmoqda.
Chiziqcha (-) she’r satrlari orasida bog‘liqlik yaratish, ta’kidlash yoki
qarama-qarshilik ifodalash uchun keng qo‘llanadi:
Kelayotgan tun – qora pardadek,
Orzularimni yopar g‘am bilan…
Bu misolda chiziqcha she’riy obrazni mustahkamlash va o‘quvchining
tasavvurini boyitish uchun xizmat qilmoqda.
Qavslar () esa qo‘shimcha tushuntirishlar yoki she’r ichidagi ichki fikrlarni
ajratish uchun ishlatiladi:
20

(Dunyo – sarob) derlar, bilmadim…
Bu misolda qavs ichidagi ibora asosiy fikrga chuqurroq ma’no yuklaydi.
Iqtibos belgilari („ “) esa shoir tomonidan boshqa kishining so‘zlarini
keltirish yoki ironik ma’noni ifodalash uchun ishlatiladi:
„Sevgi“ deding, lekin yuragim qonga to‘ldi…
Bu uslub o‘quvchini fikrning ichki mazmuni haqida chuqurroq o‘ylashga
majbur qiladi 8
.
Abdulla Oripov she’riyatida tinish belgilarining ishlatilishi faqat sintaktik
jihatdan emas, balki ma’no hosil qilish jarayonida ham muhim ahamiyat kasb
etadi. Tinish belgilarining poetik vazifalari quyidagicha ajratilishi mumkin:
1. Ritm va ohangni shakllantirish. Vergul va tire she’rdagi pauzalarni
belgilaydi. Nuqta fikrning tugashini ko‘rsatadi. Ko‘p nuqta davomiylik va
noaniqlik kayfiyatini beradi.
2. Hissiy ta’sirni oshirish. Undov belgisi hissiyotlarni kuchaytiradi. So‘roq
belgisi she’riy nutqga o‘ziga xos lirik ohang beradi.
3. Tasviriy ifodalilikni boyitish. Ikki nuqta oldingi fikrni ochib beradi.
Chiziqcha she’riy obrazlarni bog‘lash yoki urg‘u berish uchun xizmat qiladi.
4. O‘quvchini fikrga undash. Nuqtali vergul va qavs tushuntirish va nozik
fikrlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Iqtibos belgisi boshqa manbalardan
foydalanish yoki ironik ma’noni ifodalash uchun ishlatiladi 9
.
Xulosa. Abdulla Oripov tinish belgilaridan o‘ziga xos foydalanish orqali o‘z
she’riyatining badiiy ta’sirini oshirgan va o‘quvchiga chuqur his-tuyg‘ularni
yetkazgan. Shu bois uning ijodi nafaqat mavzu va g‘oyalar, balki poetik tuzilish va
tinish belgilarining betakror uyg‘unligi bilan ham ajralib turadi.
8
Karimov H. Badiiy matn va uning tahlili. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2023.
9
Oripov A. She’rlar to‘plami. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016.
21

4. Abdulla Oripov asarlarida tinish belgilaridan foydalanish bo‘yicha
xulosalar
Abdulla Oripovning she’riyatida tinish belgilarining qo‘llanilishi faqat
grammatik to‘g‘rilikni saqlash bilan cheklanib qolmay, balki poetik ifodalilik,
ritmik uyg‘unlik va badiiy ta’sirni oshirish vositasi sifatida ham xizmat qiladi.
Uning ijodida tinish belgilarining o‘rni she’riy matnning ichki mazmuni va hissiy
ta’sirini chuqurlashtirishga yordam beradi.
Abdulla Oripov she’riyatida tinish belgilarining ishlatilishi an’anaviy
qoidalar bilan cheklanmay, o‘ziga xos badiiy uslubning bir qismi sifatida
shakllangan. Shoir quyidagi jihatlarga alohida e’tibor bergan:
 Nuqta (.) – She’r satrlari orasida kam ishlatiladi, lekin fikrning
yakunlanganligini yoki dramatik pauza yaratishni ta’minlash uchun ishlatiladi.
 Vergul (,) – Satrlarda pauza hosil qilish, fikrning oqimliligini ta’minlash
va ritmik uyg‘unlikni saqlash uchun keng qo‘llanadi.
 Undov belgisi (!) – She’rlarda hissiyotlarni kuchaytirish va jo‘shqinlikni
oshirish uchun ishlatiladi.
 So‘roq belgisi (?) – She’riy nutqda hayrat, mulohaza va noaniqlikni
ifodalash uchun qo‘llanadi.
 Ikki nuqta (:) – Fikrni ochib berish, ta’kidlash va tushuntirish maqsadida
ishlatiladi.
 Nuqtali vergul (;) – She’riy satrlarni ajratish va bir vaqtning o‘zida
ularning bog‘liqligini saqlash uchun qo‘llanadi.
 Chiziqcha (-) – Tasviriy ifodalilikni oshirish, ma’no urg‘usini
kuchaytirish va she’riy obrazlarni shakllantirish uchun ishlatiladi.
 Qavslar () – Ichki fikrni qo‘shimcha izohlash yoki ta’kidlash uchun
ishlatiladi.
22

 Iqtibos belgisi („ “) – Boshqa manbalarni keltirish yoki ironik ma’noni
ifodalashda qo‘llanadi.
Bu belgilar Abdulla Oripov she’riyatida ma’no qatlamlarini shakllantirish,
o‘quvchining hissiy qabulini boshqarish va matnga estetik go‘zallik berishda katta
rol o‘ynaydi 10
.
She’riy matn va tinish belgilari o‘rtasidagi bog‘liqlik. Abdulla Oripov
she’rlari tinish belgilarining nozik va maqsadli joylashuvi orqali o‘quvchining
matnni qabul qilish jarayoniga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Shoir ushbu
belgilar vositasida nafaqat sintaktik aniqlikni ta’minlagan, balki she’riy ohangni
shakllantirib, hissiy va estetik ta’sirni oshirishga erishgan. Tinish belgilari va
she’riy matn o‘rtasidagi bog‘liqlik bir necha asosiy jihatlarda namoyon bo‘ladi.
She’riy ritm va pauzalar . She’riyatda tinish belgilarining joylashuvi
matnning o‘qilish ritmini belgilaydi. Oripov she’rlarida:
 Vergul (,) va nuqta (.) satrlar orasidagi pauzalarni belgilab, she’riy
ohangning ravonligini ta’minlaydi.
 Chiziqcha (-) fikrning davomiyligini saqlab qolish va ta’sirchanlikni
oshirish uchun ishlatiladi. U misralar o‘rtasida aniqlik kiritish, urg‘u berish yoki
obrazning to‘liq shakllanishiga xizmat qiladi.
 Nuqtali vergul (;) she’riy misralarni bog‘lash, ularning aloqadorligini
ta’minlash bilan birga, o‘quvchini tafakkurga chorlaydi.
Bu tinish belgilarining uyg‘unligi she’rning umumiy ritmini belgilaydi va
o‘quvchining ohangni to‘g‘ri his qilishiga yordam beradi.
Hissiyot va dramatik ta’sir . Abdulla Oripov she’riyatida hissiyotlarni
chuqur ifodalash muhim o‘rin tutadi. Tinish belgilarining joylashuvi shoirning
kechinmalarini yanada ta’sirchan ochib berishga yordam beradi:
 Undov belgisi (!) qizg‘in tuyg‘ularni, hayajon yoki shiddatni ifodalash
uchun ishlatiladi. Bu shoirning ichki hissiyotlarini o‘quvchiga yetkazishda muhim
vosita hisoblanadi.
10
Omonov F. She’riy uslub va sintaktik qurilmalar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2021.
23

 So‘roq belgisi (?) hayrat, falsafiy o‘ylar va shubha-mulohazalarni
ifodalashga xizmat qiladi. Oripovning ko‘plab she’rlarida inson taqdiri, hayot
mazmuni, vatan va muhabbat haqida o‘y yuritishda so‘roq belgisidan
foydalanilgan.
 Ikki nuqta (:) fikrni ochib berish, uning davomiyligini ta’kidlash va
tushuntirish berish uchun ishlatiladi. Ba’zan bu belgi she’riy obrazlarni yanada
ta’sirli qilish maqsadida qo‘llanadi.
Tinish belgilarining bunday foydalanilishi matndagi dramatik ta’sirni
oshiradi, o‘quvchiga bevosita hissiy ta’sir ko‘rsatadi va she’rlarning jonli, obrazli
ifodasini kuchaytiradi.
She’riy tafakkurning o‘ziga xosligi . Abdulla Oripov tinish belgilarini faqat
texnik vosita sifatida emas, balki she’riy tafakkurni ifodalovchi estetik element
sifatida ham qo‘llagan. She’riyatning o‘ziga xos uslubini shakllantirishda quyidagi
tinish belgilari muhim rol o‘ynaydi:
 Qavslar () qo‘shimcha izoh, ichki fikrlar yoki yashirin ma’nolarni
ifodalash uchun ishlatiladi. Bu usul o‘quvchini nozik fikrlarga yo‘naltirishga va
she’rning ichki qatlamlarini ochib berishga xizmat qiladi.
 Iqtibos belgisi („ “) kinoya, ironik ma’no va tashbehlarni ifodalash,
shuningdek, boshqa manbalardan keltirilgan fikrlarni ajratib ko‘rsatish uchun
ishlatiladi. Bu belgidan shoir tarixiy, falsafiy yoki diniy mavzularga murojaat
qilganda ham foydalangan.
Abdulla Oripov tinish belgilaridan faqat grammatik qoidalarga rioya qilish
uchun emas, balki she’riy matnning umumiy mazmuni va hissiy ta’sirini oshirish
uchun foydalangan. She’riy ritm, pauzalar, dramatik ta’sir va tafakkur jarayonini
boshqarish maqsadida tinish belgilarining o‘ziga xos joylashuvi she’rning semantik
va badiiy tuzilishini shakllantirishga xizmat qilgan. Natijada, tinish belgilari shoir
uslubining ajralmas qismiga aylanib, uning poetik ifoda imkoniyatlarini yanada
boyitgan 11
.
11
Qodirova D. O‘zbek tilida she’riy sintaksis. – Namangan: NamDU nashriyoti, 2020.
24

Adabiy tahlillarda tinish belgilarining ahamiyati. She’riy matn tahliliga
tinish belgilarini kiritish adabiy jarayonni chuqurroq tushunishga xizmat qiladi.
Tinish belgilarining she’riy tuzilishda tutgan o‘rni poetik uslubni ochib berish,
matnning ma’no qatlamlarini yoritish va tahliliy yondashuvni rivojlantirish kabi
jihatlarda muhim ahamiyatga ega.
Shoir uslubining o‘ziga xosligini ochib berish . Tinish belgilarining
ishlatilishi shoirning poetik ovozi va uslubining ajralmas qismidir. Har bir shoir
o‘z uslubiga xos tinish belgilari tizimini shakllantiradi va shu orqali o‘zining
badiiy ifoda vositalarini boyitadi. Abdulla Oripov she’riyatida:
 Pauzalar va urg‘ularni shakllantirish uchun tinish belgilari muhim rol
o‘ynaydi. Ularning joylashuvi o‘quvchiga she’rni qanday o‘qish kerakligini
ko‘rsatib beradi.
 Ohangdorlik va intonatsiya tinish belgilari yordamida aniqlanadi. Bu
shoirning individual uslubini anglash va she’riy ijodining xususiyatlarini ochib
berishda yordam beradi.
 Chiziqcha (-) va ikki nuqta (:) kabi tinish belgilarining ishlatilishi she’riy
misralar o‘rtasidagi bog‘liqlikni mustahkamlash va poetik tuzilishga o‘ziga xos
ritm berish imkonini yaratadi.
Matnning ma’no qatlamlarini tushunish. She’riy matndagi tinish belgilari
fikrning turli xil talqinlarini yaratishga yordam beradi. Ular matnning semantik
qirralarini ochib berishda bevosita ishtirok etadi:
 Nuqta (.) — fikrning tugallanganligini bildirishi mumkin, shu bilan birga,
u ba’zan pauza sifatida xizmat qilib, o‘quvchining diqqatini jamlashga yordam
beradi.
 So‘roq belgisi (?) — matn ichidagi ichki kechinmalarni, falsafiy o‘ylarni
va shoirning hayratini ifodalashda qo‘llanadi. Shu sababli, so‘roq belgisining
qo‘llanilishi she’rda mantiqiy savolni yoki shoirning ichki monologini aks ettirishi
mumkin.
25

 Undov belgisi (!) — hissiyot va tuyg‘ularni kuchaytirish, shoirning
dardini yoki hayajonini kuchaytirilgan shaklda yetkazish vazifasini bajaradi.
Bu belgilar yordamida shoir matndagi turli ma’no qatlamlarini yaratadi,
o‘quvchiga fikrni chuqurroq anglash imkoniyatini taqdim etadi 12
.
Tahliliy yondashuvni rivojlantirish . Adabiy tahlilda tinish belgilarining
rolini o‘rganish she’riy nutqning estetik jihatlarini chuqurroq tushunishga xizmat
qiladi.
 She’riy matnni grammatik va semantik jihatdan tahlil qilish orqali
shoirning qanday poetik usullarni qo‘llaganini aniqlash mumkin.
 Matnning tuzilishini o‘rganish — tinish belgilarining joylashuvi orqali
she’rdagi fikr harakatini, uning rivojlanishini va dramatik kulminatsiyasini
tushunish imkonini beradi.
 Poetik ritm va strukturaning tahlili — tinish belgilarining matndagi roli
orqali she’r ichidagi sintaktik va semantik o‘zaro bog‘liqlikni aniqlash imkonini
yaratadi.
She’riy matnda tinish belgilarining tahlili shoir uslubining o‘ziga xosligini
ochib berish, matnning ma’no qatlamlarini tushunish va adabiy yondashuvni
rivojlantirish kabi jihatlarda katta ahamiyatga ega. Abdulla Oripov she’riyatidagi
tinish belgilarining ishlatilishi she’rning ohangdorligi, hissiy ta’siri va poetik
tafakkurining nozik qirralarini ochib berishga xizmat qiladi. Shu sababli, adabiy
tahlilda tinish belgilari faqat sintaktik vosita emas, balki badiiy ifoda elementlari
sifatida ham e’tiborga olinishi lozim.
O‘quvchilar uchun tinish belgilarini to‘g‘ri ishlatish bo‘yicha tavsiyalar.
Abdulla Oripov she’riyatida tinish belgilarining qo‘llanilishi o‘quvchilarga she’riy
nutqni to‘g‘ri tushunish va ifodalashda yordam beradi. She’rlarni o‘qishda tinish
belgilarining pauzalar, urg‘ular va intonatsiyani belgilashdagi rolini tushunish
muhimdir. O‘quvchilar tinish belgilarining she’riy matndagi ta’sirini anglagan
holda, she’r mazmunini chuqurroq his qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
12
To‘xtayev U. She’riyatda tinish belgilarining ifoda vositasi sifatidagi o‘rni. – Qarshi: Nasaf nashriyoti, 2022.
26

Tinish belgilarining ma’no hosil qilishdagi ahamiyatini tushunish
o‘quvchilarga matnni tahlil qilish ko‘nikmasini rivojlantirishga yordam beradi.
Masalan, nuqta fikrning tugallanganligini bildirsa, so‘roq va undov belgilari hissiy
kayfiyatni ifodalashga xizmat qiladi. She’riy satrlardagi chiziqcha yoki nuqtali
vergul esa fikrning davomiyligini va urg‘u qo‘yiladigan joylarni belgilaydi.
She’rlarni his-tuyg‘u bilan o‘qish va tinish belgilarining badiiy ta’sirini
anglash orqali o‘quvchilar poetik nutqning estetik tomonlarini tushunib boradilar.
She’rning intonatsiyasini to‘g‘ri topish, shoir ifoda etmoqchi bo‘lgan ruhiy holatni
anglash va uni ta’sirchan tarzda yetkazish o‘quvchilarning adabiy didini
shakllantiradi. She’riy ijod jarayonida o‘quvchilar tinish belgilarining estetik va
ma’noviy rolini o‘z ijodiy ishlarida qo‘llashga harakat qilishlari lozim. She’rlarda
tinish belgilaridan ijodiy foydalanish misralarga o‘ziga xoslik bag‘ishlab, ularning
mazmunini yanada boyitadi. Tinish belgilarining to‘g‘ri va maqsadga muvofiq
qo‘llanilishi she’riy nutqning ohangdorligi va ta’sirchanligini oshirishga xizmat
qiladi 13
.
Xulosa. Abdulla Oripov asarlarida tinish belgilarining ishlatilishi shoirning
poetik ifodaliligini kuchaytirgan. Nuqta, vergul, undov belgisi, so‘roq belgisi, ikki
nuqta, nuqtali vergul, chiziqcha, qavs va iqtibos belgilarining barchasi she’rlarning
mazmuniy va hissiy jihatdan yanada boy bo‘lishiga xizmat qilgan. She’riy matnda
tinish belgilarining to‘g‘ri va ijodiy qo‘llanilishi poetik nutqning ta’sirchanligini
oshirishda muhim omil bo‘lib, o‘quvchilar uchun adabiy tahlilda ularning
ahamiyatini tushunish katta foyda keltiradi.
XULOSA
13
Xudoyberdiyev O. O‘zbek adabiyotida poetik uslubiyat. – Toshkent: Fan, 2020.
27

Tinish belgilarining yozma nutqda to‘g‘ri va samarali qo‘llanilishi matnning
mazmuni, ta’sirchanligi va tushunarliligini ta’minlaydi. Abdulla Oripov ijodida
tinish belgilarining o‘ziga xos ishlatilishi uning poetik uslubining ajralmas qismi
bo‘lib, she’riy ifodaning ta’sirchanligi va mazmunan chuqurligini oshiradi.
Shoir she’rlarida an’anaviy tinish belgilari qoidalarga bo‘ysungan holda,
ularning badiiy jihatdan boyitilgan variantlarini ham qo‘llaydi. Jumladan, nuqta
she’rda kam qo‘llanib, asosan fikrning yakunlanganligini yoki dramatik pauza
yaratish uchun ishlatiladi. Vergul esa satrlar orasidagi ritmik uyg‘unlikni
ta’minlash va fikrning davomiyligini saqlash uchun ishlatilgan. Undov va so‘roq
belgisi shoirning his-tuyg‘ularini kuchaytirish, hayrat, tashvish yoki falsafiy
mulohazalarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Ikki nuqta va nuqtali vergul fikrni
ochib berish, izohlash yoki bog‘liqlikni saqlashda ahamiyatli bo‘lsa, chiziqcha
misralar o‘rtasida ma’no urg‘usini kuchaytirish, poetik obrazlarni shakllantirishda
qo‘llanilgan. Qavslar esa ichki fikr yoki izoh berish, iqtibos belgisi esa kinoya yoki
boshqa manbalarni keltirish maqsadida ishlatilgan.
Tinish belgilarining she’riy nutqdagi o‘rni tahlil qilinganda, ularning nafaqat
grammatik, balki badiiy va semantik ahamiyati ham namoyon bo‘ladi. She’riy
matnlarda tinish belgilarining joylashuvi fikrning turli talqinlarini yaratishga
yordam beradi. Ularning ishlatilishi she’riy tafakkurning o‘ziga xosligini ifodalash
bilan birga, o‘quvchining matnni qanday qabul qilishiga ham bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Shu bois, Abdulla Oripov she’riyatida tinish belgilarining joylashuvi
tasodifiy emas, balki matn mazmunini chuqurlashtirish va uni hissiy jihatdan
boyitish maqsadida qo‘llangan.
Adabiy tahlilda tinish belgilarining o‘rganilishi shoirning uslubini yanada
chuqurroq anglashga yordam beradi. Ular fikr oqimining tabiiyligini saqlash, matn
ritmini boshqarish va hissiy ta’sirni oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Tinish
belgilarining to‘g‘ri ishlatilishi nafaqat she’riyatda, balki umumiy yozma nutq
madaniyatida ham muhim ahamiyat kasb etadi.
28

O‘quvchilar uchun tinish belgilarining badiiy nutqdagi ahamiyatini anglash,
ularni matn talqinida inobatga olish va o‘z yozma nutqida to‘g‘ri qo‘llash muhim.
She’riy nutqni to‘g‘ri tushunish uchun tinish belgilarining hissiy va semantik
yukini anglash zarur. Shu bois, yozma nutqda tinish belgilarining mohiyatini
chuqur o‘rganish nafaqat adabiyotshunoslar, balki keng kitobxonlar auditoriyasi
uchun ham foydalidir.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Allambergenov H. O‘zbek tilida tinish belgilarining ishlatilishi. –
Toshkent: Fan, 2016 【 85 】 .
2. Anorqulova G. She’riy nutqda tinish belgilarining poetik vazifasi. –
Samarqand: SamDU nashriyoti, 2021.
3. Asqarova N. Matn lingvistikasi va tinish belgilari. – Toshkent:
O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti, 2022.
4. Bobojonov U. Adabiy til nazariyasi. – Toshkent: Sharq nashriyoti,
2018.
5. G‘afurov M. O‘zbek tilining morfologik sintaksisi. – Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2020.
6. Hasanov A. Tinish belgilari va ularning matn tahlilidagi o‘rni. –
Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2019.
7. Jo‘rayev S. O‘zbek adabiy tilida sintaktik uslubiyat. – Toshkent: Fan,
2017.
8. Karimov H. Badiiy matn va uning tahlili. – Toshkent: Yangi asr avlodi,
2023.
9. Kenjayev N. She’riy matnlarda punktuatsiya. – Nukus: Qoraqalpoq
nashriyoti, 2020.
10. Madrahimov T. Tinish belgilari va mantiqiy urg‘u. – Toshkent:
Akademnashr, 2021.
11. Mirzayeva R. O‘zbek tilida so‘z birikmalari sintaksisi. – Toshkent: Fan,
2018.
12. Murodov S. She’riy nutq tahlili. – Qarshi: Nasaf nashriyoti, 2019.
13. Nurmurotov I. O‘zbek tilida tinish belgilari lingvopoetikasi. –
Toshkent: Fan, 2025 【 86 】 .
14. Omonov F. She’riy uslub va sintaktik qurilmalar. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2021.
15. Oripov A. She’rlar to‘plami. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016.
30

16. Qodirova D. O‘zbek tilida she’riy sintaksis. – Namangan: NamDU
nashriyoti, 2020.
17. Rahimov B. Nutq va yozuv sintaktikasi. – Samarqand: SamDU
nashriyoti, 2022.
18. Raxmatullayev N. O‘zbek tili grammatikasi. – Toshkent: O‘zbekiston
Milliy universiteti nashriyoti, 2018.
19. Rustamov X. Tinish belgilarining badiiy matndagi o‘rni. – Buxoro:
BuxDU nashriyoti, 2022.
20. Sagdullayev B. Poetik matn sintaksisi. – Toshkent: Akademnashr,
2023.
21. Saidov M. Badiiy nutq tahlili. – Nukus: Qoraqalpoq nashriyoti, 2019.
22. To‘xtayev U. She’riyatda tinish belgilarining ifoda vositasi sifatidagi
o‘rni. – Qarshi: Nasaf nashriyoti, 2022.
23. Usmonova G. She’riy matn va tinish belgilari. – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2021.
24. Xudoyberdiyev O. O‘zbek adabiyotida poetik uslubiyat. – Toshkent:
Fan, 2020.
25. Yoqubov D. Matnshunoslik asoslari. – Samarqand: SamDU nashriyoti,
2019.
31

Sotib olish