Yuksak ma’naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O’rta Osiyo allomalari merosining o’rni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	89.8KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	06 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Husniddin Tojiyev

Ro'yxatga olish sanasi 06 May 2024

8 Sotish

Yuksak ma’naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O’rta Osiyo allomalari merosining o’rni

Sotib olish

MAVZU: YUKSAK MA'NAVIYATLI YOSHLARNI TARBIYALASHDA
O'RTA OSIYO ALLOMALARI MEROSINING O’RNI
Reja:
Kirish………………………………………………………………………………3
I BOB. YUKSAK MA'NAVIYATLI YOSHLARNI TARBIYALASHDA
O'RTA OSIYO ALLOMALARI G’OYALARIDAN FOYDALANISH………
5
1.1. Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalash……………………….….…………
5
1.2. Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo allomalari
fikrlari.. .10
II BOB. YUKSAK MA'NAVIYATLI YOSHLARNI TARBIYALASHDA
O'RTA OSIYO ALLOMALARI MEROSINING O’RNING
AHAMIYATI.. 16
2.1. Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo allomalari
merosi...16
2.2. Beruniy qoldirgan ilmiy merosi………………………….…………….…….25
XULOSA………………………………………………………..………………..29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………..…………31
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: O’rta Osiyo tarixiy voqealarga g’oyat boy o’lka
bo’lishi bilan birga azaldan ilm-fan , madaniyat va ma’naviyatning markazlaridan
biri bo’lib kelgan. Bu o’lka dunyoga ma’naviyat va ma’rifatning barcha sohalarida
yuzlab, minglab olamshumul ulug’ zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan.
Umumbashariyat ma’rifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz bevosita
ishtirok etganlar, uning taraqqiyoti va boyishiga ulkan hissa qo’shganlar. O’rta
Osiyoning madaniy merosi jahon madaniyati va ma’rifatining uzuviy ajralmas
tarkibiy qismidir.
Endilikda jahon ma’naviyati va ma’rifati saltanatida o’z o’rinlariga ega
bo’lgan ulug’larimizni teran anglash, o’rganish va ulug’lash vaqti keldi. Afsuski,
salkam 150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik avtoritar tuzum hukmronligi davrida
respublikamiz yosh avlodi, Islom Karimov aytganidek, «...necha yillar bizni
tariximizdan, dinimizdan, ma’naviy merosimizdan g’ofil etishga urindilar, -
natijada ular o’z xalqning tarixini, uning boy tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-falsafiy , axloqiy
madaniyatidan bahramand bo’lish, o’rganishdan mahrum bo’lib keldi».
Ajdodlarimiz e’zozlab kelgan, asrlar qa’ridan olib o’tilgan falsafiy-axloqiy
pand-nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni ko’zlab yurgizilgan siyosat qurboni
bo’ldi, e’tibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning ma’naviyatiga salbiy ta’sir
o’tkazdi. Vaholanki, Islom Karimov «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot
yo’li» kitobida ta’kidlanidek: «...o’tmishdagi allomalarning bebaho merosi
qanchadan-qancha avlodlarning ma’naviy-ruhiy ongini va turmush tarzini
shakllantirgan edi va u hamon ta’sir ko’rsatmoqda».
Mustaqillik tufayli o’rganish, tahlil etish imkoniyatiga ega bo’lgach, ona
zaminimiz ma’naviy merosini chuqurroq o’rganish biz yoshlarning vazifamiz,
inchunun, o’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi.
IX-XV asrlarni Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida shartli ravishda
«Renessans» (uyg’onish) davri deb atashadi. Ma’naviyat va ma’rifatning g’oyat
gullab-yashnashi bu davr uchun xarakterli bo’lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari,
ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari yetishib chiqqan. Dunyoviy fanlarning tez
3

sur’atlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga ta’sir etdi. Bu jarayon,
ayniqsa halifa Ma’mun davrida (813-133 yil) Bag’dodda «Bayt-ul-hikma»
(Donolar uyi) tashkil etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va tabobati, hind
hisobi, al-ximiya va ilmu nujumga oid asarlar arab tiliga o’girildi.
Kurs ishining o rganilganlik darajasi: ʻ O’rta Osiyo tarixiy voqealarga
g’oyat boy o’lka bo’lishi bilan birga azaldan ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatning
markazlaridan biri bo’lib kelgan. Bu o’lka dunyoga ma’naviyat va ma’rifatning
barcha sohalarida yuzlab, minglab olamshumul ulug’ zotlar, davlat arboblarini
tarbiyalab bergan. Umumbashariyat ma’rifatparvarligini yaratishda buyuk
ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar, uning taraqqiyoti va boyishiga ulkan hissa
qo’shganlar va ulug’lash vaqti keldi.
Kurs ishining maqsadi: O’rta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining
boshlanishi buyuk allomalar al-Farg’oniy va al-Xorazmiylar nomi bilan bog’liqdir.
U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari “Astranomiya va
astralyabiyaga kirish”, “Falakdan bo’ladigan sabablar”, “Astralyabiya fani
usullari”, “Osmon harakatlari va yulduzlar ilmi” va boshqalardir. Asar XII
asrdayoq lotin tiliga tarjima etilib, ko’p asrlar davomida Evropada astronomiya
bo’yicha qo’llanma, darslik sifatida xizmat qilib kelgan. U Evropada al-Fraganus
nomi bilan mashhur bo’lgan.
Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi:
1. Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalash
2. Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo allomalari fikrlari
3. Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo allomalari merosi
4. Beruniy qoldirgan ilmiy merosi
Kurs ishining obyekti Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta
Osiyo allomalari merosining o’rni va uning asosiy tamoyillari
Kurs ishining predmeti: Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta
Osiyo allomalari merosining o’rni va ahamiyatini yoritish
Kurs ishining tuzilishi. Kirish 2 ta bob va 4 ta reja, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat.
4

I BOB. YUKSAK MA'NAVIYATLI YOSHLARNI TARBIYALASHDA
O'RTA OSIYO ALLOMALARI ALLOMALARI G’OYALARIDAN
FOYDALANISH
1.1. Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalash
O’rta Osiyo tarixiy voqealarga g’oyat boy o’lka bo’lishi bilan birga azaldan
ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatning markazlaridan biri bo’lib kelgan. Bu o’lka
dunyoga ma’naviyat va ma’rifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab
jahonshumul ulug’ zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat
ma’rifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar,
uning taraqqiyoti va boyishiga ulkan hissa qo’shganlar. O’rta Osiyoning madaniy
merosi jahon madaniyati va ma’rifatining zuviy ajralmas tarkibiy qismidir.
Endilikda jahon ma’naviyati va ma’rifati saltanatida o’z o’rinlariga ega
bo’lgan ulug’larimizni teran anglash, o’rganish va ulug’lash vaqti keldi. Afsuski,
salkam 150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik totalitar tuzum hukmronligi davrida
respublikamiz yosh avlodi, Islom Karimov aytganidek, «...necha yillar bizni
tariximizdan, dinmizdan, ma’naviy merosimizdan g’ofil etishga urindilar, -
natijada ular o’z xalqning tarixini, uning boy tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy
madagiyatidan bahramand bo’lish, o’rganishdan mahrum bo’lib keldi».
Ajdodlarimiz e’zozlab kelgan, asrlar qa’ridan olib o’tilgan falsafiy-axloqiy
pand-nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni ko’zlab yurgizilgan siyosat qurboni
bo’ldi, e’tibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning ma’naviyatiga salbiy ta’sir
o’tkazdi. Vaholanki, Islom Karimov «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot
yo’li» kitobida ta’kidlanidek: «...o’tmishdagi allomalarning bebaho merosi
qanchadan-qancha avlodlarning ma’naviy-ruhiy ongini va turmush tarzini
shakllantirgan edi va u hamon ta’sir ko’rsatmoqda».
Mustaqillik tufayli o’rganish, tahlil etish imkoniyatiga ega bo’lgach, ona
zaminimiz ma’naviy merosini chuqurroq o’rganish biz yoshlarning vazifamiz,
inchunun, o’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi.
IX-XV asrlarni Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida shartli ravishda
«Renessans» (uyg’onish) davri deb atashadi. Ma’naviyat va ma’rifatning g’oyat
5

gullab-yashnashi bu davr uchun xarakterli bo’lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari,
ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari yetishib chiqqan. Dunyoviy fanlarning tez
sur’atlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga ta’sir etdi. Bu jarayon ,
ayniqsa halifa Ma’mun davrida Bag’dodda «Bayt-ul-hikma» (Donolar uyi) tashkil
etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-ximiya va
ilmu nujumga oid asarlar arab tiliga o’girildi. Bunda Markaziy Osiyodan etishib
chiqqan mutafakkirlar al-Xorazmiy, al-Farg’oniy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy
kabi mutafakkirlar ham katta rol o’ynadilar.
Renessans – uyg’onish davri madaniyati, ma’naviyati va ma’rifati mohiyat-
e’tibori bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga
murojaat qilish, bamisoli uning qayta uyg’onishni anglatadi. Uyg’onish davri
namoyondalari qarashlari insonning cheksiz imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql-
idrokiga ishonib qarashi bilan ajralib turadi.
Fanda Sharq va g'arb uyg’onish davri tushunchalari ishlatiladi. Ular umumiy,
o’xshash tomonlari bilan birga, ma’lum farq, o’ziga xos xususiyatlari jihatidan
ham ajralib turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq
uyg’onish davri IX-XII asrlarni, so’nggi uyg’onish davri XIV-XV asrlarni o’z
ichiga olsa, g'arb uyg’onish davri XV-XVII asrlarni o’z ichiga olishi bilan
farqlanadi. g'arb uyg’onish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos
bo’lsa, Sharqda masalaning g’arbdagidek keskin qo’yilishini ko’rmaymiz.
Sharq va g'arb uyg’onishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat
qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik),
gumanizmni targ’ib etish va boshqalarda namoyon bo’ladi.
Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega:
1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti ;
2) yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish;
3) astranomiya, matematika, minerologiya, jug’rofiya, kimyo va boshqa tabiiy
fanlar rivoji;
4) uslubda (metodologiya)- rastionalizm, mantiqning ustunligi;
6

5) insoniy do’stlik, yuksak axloqiylikning targ’ib etilishi; 6) falsafaning keng
darajada rivoj topishi;
7) adabiyot, she’riyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning
qomusiy xarakterda ekanligi.
Bu davrga kelib, avvalo O’rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va
madaniyatning yirik o’chog’iga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy
markazlar tashkil topdi. Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Farg’oniy, Beruniy, Imom
al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at-Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad
Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi O’rta Osiyolik olimlar
va ulamolarning dongi butun dunyoga taralgan edi 1
.
O’rta Osiyoning qadimiy , qo’hna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand
kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va ma’naviyatning markaxi bo’lib
kelganligi bilan ajralib turadi.
O’rta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar
al-Farg’oniy va al-Xorazmiylar nomi bilan bog’liqdir. Ularning har ikkovi ham
Bag’doddagi “Bayt-ul-hikma”ning etakchi ilm sohiblaridan sanalgan. 1998 yilda
al-Farg’oniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti
861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari “Astranomiya
va astralyabiyaga kirish”, “Falakdan bo’ladigan sabablar”, “Astralyabiya fani
usullari”, “Osmon harakatlari va yulduzlar ilmi” va boshqalardir. Farg’oniyning
“Astranomiya asoslari” kitobi o’sha davrdagi astranomiya sohasidagi bilimlarning
qomusi bo’lgan. Unda qadimgi falakiyotshunoslik bilimlari, uning qoidalari,
usullari bayon qilingan. Asar XII asrdayoq lotin tiliga tarjima etilib, ko’p asrlar
davomida Evropada astronomiya bo’yicha qo’llanma, darslik sifatida xizmat qilib
kelgan. U Evropada al-Fraganus nomi bilan mashhur bo’lgan.
Al-Xorazmiy (780-850 yy.) Sharqning buyuk mutafakkiri, qomusiy olimdir.
Uning ilmu-nujum, geodeziya, geografiya va ayniqsa riyoziyot sohasidagi
xizmatlari beqiyosdir. U arab, hind, lotin, yunon, fors tillarini bilgan.
1
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 yildagi "2022 — 2026 yillarga mo'ljallangan Yangi
O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida"gi PF-60-son Farmoni. https://lex.uz/docs/5841063#5843878
7

Xorazmiy bir qancha kitob va risolalarning muallifidir. Bulardan eng
mashhuri “Kitob al-jabr va al-muqobala” asaridir. Bu asar riyoziyotda yangi
mustaqil fan – algebraning vujudga kelishiga zamin bo’ldi. U tenglamalarni
echishning ikki usulini – al-jabr, ya’ni qarama-qarshi ishoralarni yagona musbat
ishoraga keltirish va al-muqobala, ya’ni bir hil hadlarni qarama-qarshi qo’yishni
kashf qildi.
Xorazmiy “Sind Hind”, “Ziji Xorazmiy”, “Astrolyabiya bo’yicha risola”,
“Quyosh soati haqida risola”, “Erning shakli haqida kitob”, “Trigonometrik
jadvallar”, “Musiqa bo’yicha risola”, “Tarix haqida” va boshqa asarlarning
muallifi. Uning buyuk xizmatlaridan biri Evropa va Yaqin Sharq ilmini qadimgi
hindlarning o’nlik tizimi bilan tanishtirish bo’ldi. Uni Evropada “Algaritmus” deb
yuritganlar.
Sharq falsafiy, ijtimoiy, axloqiy fikri rivojini Abu Nasr Farobiysiz (873-950)
tasavvur etish qiyin. U “Sharq Aristoteli”, “Ikkinchi muallim” degan unvonga
sazovor bo’lgan mutafakkirdir. Sharqda qadim Yunonistonning eng mashhur
faylasufi Aristotel “Birinchi muallim” deb yuritilgan. Farobiy ko’p tillarni bilgan
qomusiy olimdir. U yaratgan asarlarning umumiy soni 160 ta bo’lib, uni ikki
guruhga ajratish mumkin: 1) qadimgi Yunon faylasuflari va tabiatshunoslarini –
Aristotel, Platon, Evklid, Galen va boshqalarning ilmiy merosini tarjima qilish,
sharhlash, targ’ib qilish va o’rganishga bag’ishlangan asarlar; 2) o’rta asr fanining
tabiiy, ijtimoiy-falsafiy sohalariga oid risolalar. Masalan, “Aristotelning
“Metafizika” asariga izoh”, “Aristotelning “Osmon sistemasi” kitobiga izoh”,
“Aristotelning “Etika” kitobiga sharh”, “Substanstiya haqida so’z”, “Masalalar
manbai”, “Qonunlar haqida kitob”, “Bo’shlik haqida kitob”, “Musiqa haqida
so’z”, “Fozil odamlar shahri” va boshqalarni ko’rsatish mumkin.
Farobiyning fikricha insonning va jamoatning g’alabaga erishuvi, yaxshilikni
qo’lga kiritishi, axloqiy va aqliy mukammallikka ko’tarilishi inson va jamoaning
o’z qo’lidadir. U davlatni fozil va johil davlatlarga bo’ladi. Fazilatli shaharlarda
ilm-fan, falsafa, axloq-ma’rifat birinchi o’rinda bo’lmog’i lozim deb biladi. Shunda
jamiyat etuklikka erishadi. Fozil shahar boshlig’i bilimli, haqiqatni sevuvchi,
8

yolg’on va yolg’onchilarga nafrat bilan qarashi , adolatni yaxshi ko’ruvchi va
adolat uchun kurashuvchi bo’lishi kerak deb aytadi. Farobiy insonni kamoloti
uchun xizmat qilgan, hayr-ehsonli ishlar, go’zal insoniy fazilatlarni yaxshilik deb
hisoblaydi. Insonning kamolotiga to’sqinlik qiluvchi dangasalik, bekorchilik kabi
yomon odatlar, bilimsizlik, ongsizlik, kasb-hunarga ega bo’lmaslik kabi
nuqsonlarni yomonlik deb, kishilarni undan ogohlantiradi.
Farobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga erishuvdan iborat, kishilar
bunga olamni o’rganish, kasb-hunar va ilmlarni o’zlashtirish – ma’rifatli bo’lish
orqali erishadi deb qaraydi.
Xorazmlik buyuk olim Abu Rayhon Beruniy (973-1048) jahon fani tarixida
eng mashhur siymolar qatoridan joy olgan, o’z davridagi deyarli hamma fanlarga
katta hissa qo’shgan, mashhur qomusiy ilm sohibi, yirik tabiatshunos va
faylasufdir. U o’z umri davomida 150 dan ortiq asarlar yaratgan. Shulardan eng
mashhurlari “Qadimgi ajdodlardan qolgan yodgorliklar”, “Ma’sud qonuni”,
“Hindiston”, “Geodeziya”, “Mineralogiya”, “Saydana” va boshqalardir. Garchi
Beruniy falsafiy-axloqiy masalalarga oid asar yozmagan bo’lsada, ammo ko’pgina
asarlarida bu masala haqida fikrlar bayon etgan.
Beruniy xalqlar o’rtasidagi do’stlikni va ilmiy hamkorlikni yuksak qadrlaydi.
Uni eng insoniy-axloqiy sifat deb maqtab, amalda o’zi ko’rsatgan. Bir necha yil
Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini o’rganib, bu
tilgan Evklidning “Elementlar”, Ptolomeyning “Almajistiy” asarlarini tarjima qildi
va hind olimlarni yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. O’zi esa hindlarning
ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini o’rgandi.
Bu haqida Beruniyning o’zi shunday deb yozadi: “O’zimni ... ularning
munajjimlari huzurida, ustoz huzurida turgan shogirddek ta’zim bilan tutar edim...
So’ng hisob ilmining haqiqiy yo’llarini ularga ravshanlashtiradigan bo’ldim...
ularning kattalari meni o’z tillari bilan “Daryo” deb maqtar edilar”.
Beruniy fikricha, kishilar uchun dunyoda turli hollar bor. Bu maqtaluvchi –
yaxshilik va qoralanuvchi – yomonlikdir. Maqtaluvchi yaxshi hollar bo’lib,
ularning tayanchini poklik va tozalik deb ko’rsatdi.
9

Beruniy o’z davrining eng ko’zga ko’ringan ilm-fan homiysi edi. U mamlakat
ravnaqini fan, ma’rifat ravnaqida ko’rgan. Ilm-fan, ma’rifat sahovatli xizmatni
o’tashi mumkin deb hisoblaydi. U shunday yozadi: “Mening butun fikru-yodim,
qalbim – bilimlarni targ’ib qilishga qaratilgan, chunki men bilim orttirish
lazzatidan bahramand bo’ldim. Buni men o’zim uchun katta baxt deb
hisoblayman”.
1.2. Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo allomalari
fikrlari
Insonning oliy fazilati boshqalar haqida, ayniqsa, kambag’allar haqida
g’amxo’rlik qilishdan iboratdir. Beruniy doimo xalqlarning do’st, inoq, ittifoq
bo’lib yashashi uchun kurashib keldi. U insonga, u yaratgan madaniyatga qirg’in
keltiruvchi urushlarni qoraladi. Beruniy madaniy hamkorlik va ilm-ma’rifatning
keng tarqalishiga katta e’tibor bergan allomadir.
Jahon madaniyati va ma’rifatiga katta hissa qo’shgan, Sharq va Evropada
“Shayx-ur-rais – olimlar boshlig’i” unvoniga ega bo’lgan alloma Abu Ali ibn
Sinoning (980-1037) ilmiy merosi biz uchun bebaho xazinadir. U o’z umri
davomida 450 dan ortiq asarlar yaratgan. Uning “Tib qonunlari” nomli 5 jilddan
iborat kitobi asrlar davomida Sharq va Evropada medistina bo’yicha asosiy
qo’llanma bo’lib xizmat qilib kelmoqda.
Ibn Sino yoshligida zo’r mehnat, izlanish , g’ayrat bilan ilmlarni o’rganishga
kirishgan. U bu haqida shunday yozadi: “Uyquga ketgan vaqtimda ham
o’ngimdagi masalalarni ko’rardim. Shu holatda ko’p masalalar tushumda menga
ayon bo’lardi... shu zaylda hamma ilmlarni, mustahkam egallay oldim. Insonning
imkoniyat darajasida egallaydigan darajada bilimni egallab oldim. Aristotelning
“Metafizika”sini “qirq bir marta qayta o’qidim”. U menga hatto yod bo’lib ham
qoldi. Lekin shunday bo’lishiga qaramay, men uni va uning maqsadlarini tushuna
olmasdim”, - deb yozadi u tarjimai holida. Ibn Sino bu muammoni Farobiyning
Aristotel “Metazifika”siga yozgan sharhini o’qib hal qiladi.
Ibn Sino umrining ko’p qismini sarsonlikda o’tkazishga qaramay –
matematika, astranomiya, fizika, kimyo, biologiya, farmakologiya, psixologiya,
10

filologiya, falsafa va tabobat sohasida barakali ijod qilgan mutafakkirdir. Uning
asarlaridan 100 tachasi bizgacha etib kelgan, xolos. Ular qatoriga o’rta asr
ilmining barcha muhim sohalarini o’z ichiga olgan, xususan – mantiq, fizika,
matematika, metafizikani to’liq qamrab olgan “Kitob ash-shifo”, 20 tomdan iborat
“Kitob ul-insof”, “Donishnoma”, “Lison ut-tayr”, “Solomon va Ibsol”, “Hayy
ibn Yaqzon” kabi asarlari kiradi. U o’zining falsafiy-axloqiy asarlarida
hukmdorlarni qonunsizliklarga qarshi kurashishga, xalqning talablariga quloq
solishga, adolat yuzasidan ish yuritishga chaqiradi. Adolatni inson xatti-
harakatining eng yaxshi bezagi deb ko’rsatadi.
Uning fikricha, yaxshilik donolikda, donolik esa hodisalarni bilish orqali
qo’lga kiritiladi. Bilim, ma’rifat inson hayotining ajralmas tomonidir.
Ibn Sino “Solomon va Ibsol” qissasida rostgo’ylik, sadoqat, pok muhabbat,
irodaning makr ustidan g’alabasini tasvirlaydi 2
.
Mutafakkir kishilarni do’stlik va haqiqatga, do’stlikning qadriga etishga
chaqiradi. Insonni esa olamdagi mavjudotlar ichida eng buyuk zot, deb qaraydi.
Shunday qilib, Ibn Sino o’rta asr Sharq va Evropa madaniyati va ma’rifati
taraqqiyotiga juda katta ta’sir ko’rsatdi.
IX-XII asrlar ma’naviyati va ma’rifati rivojida XI asrning ko’zga ko’ringan
shoiri Yusuf Xos Hojib ham katta o’rin tutadi. Yusuf Xos Hojib o’zining yagona
dostoni bo’lmish “Qutadg’u bilig” bilan mashhurdir. Bu asar 1069 yilda yozilgan
bo’lib, uni shoir Qashg’ar hokimi Sulaymon Asrlon qoraxonga bag’ishlagan. Shu
asari uchun unga Xos Hojib, ya’ni buyuk xonning maxsus maslahatchisi unvoni
berilgan. Doston qahramonlari – hokim Kuntug’di adolat ramzi, vazir Oyto’ldi
baxt ramzi sifatida, vazirning o’g’li O’gdulmish aql ramzi sifatida tasvirlanadi.
Mutafakkir inson faqat jamiyatda , boshqa kishilar bilan muloqotda va foydali
mehnatda chinakam kamolotga etadi, degan g’oyani ilgari suradi. Insonga foyda
keltirmaydigan inson – o’likdir, deb ta’kidlaydi. Jamiyatda mehnat ahli –
dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar hal qiluvchi rol o’ynaydi, deb
2
Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag'ishlangan Oliy Majlis
palatalarining qo'shma majlisidagi nutq /SH.M. Mirziyoyev. - Toshkent : O'zbekiston, 2017.
11

uqtiradi. Shuning uchun, Yusuf Xos Hojib hokimga adolatli bo’lish,
o’zboshimchalik va qonunsizlikka yo’l qo’ymaslikni maslahat beradi.
Mutafakkir fikricha, odam kimligidan qat’iy nazar inston bo’lishi lozim,
chunki dunyoda faqat insoniylikkina abadul-abad qoladi. Shu sababli o’z nomini
hamisha yaxshilik bilan eslashni istagan kishi faqat yaxshilik qilishi lozim. U
shunday yozadi: “Kimning odobi yaxshi va axloqi to’g’ri bo’lsa, u kishi
maqsadiga etadi va baxt unga kulib boqadi”, chunki “yaxshi axloq jamiki
yaxshiliklarning zaminidir”.
Yusuf Xos Hojib ilm va ma’rifatni jamiyatning taraqqiyotiga, gullab-
yashnashiga olib keluvchi kuch deb bilib, ularni egallashgan da’vat etadi. U kishini
zulmat ichidagi uyga, bilimni esa ana shu uyni nurafshon etuvchi mash’alga
o’xshatadi.
Shoir kishilarni so’zlaganda o’ylab gapirishga chaqiradi. So’zingga ehtiyot
bo’l, boshing ketmasin, tilingga ehtiyoj bo’l, tishing sinmasin. Ma’nodor so’z
donolik alomati, bema’ni so’z mahmadanagarchilik axmoqlik alomatidir. Shu bois
odam ko’proq quloq solib, kam gapirishi kerak deb aytadi.Yusuf Xos Xojib
shuningdek, insonning tashqi qiyofasi uning ichki ma’naviy dunyosiga mos
bo’lishiga katta ahamiyat beradi. Mutafakkir yolg’onchi, munofiq kishilar jamiyat
uchun zararli, bunday kishilardan uzoq bo’lish kerak deydi.
Shunday qilib, XI asrda yashab ijod qilgan Yusuf Xos Hojib «Qutadg’u bilig»
asarida ma’rifatparvarlik, yuksak axloqiylik g’oyalarini ilgari suradi. Bu asar katta
ma’naviy, ma’rifiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega.
Biz o’rganayotgan davrda axloqiy-didaktik mavzuda asar yaratgan va shuhrat
qozongan shoir Ahmad Yugnakiydir. U XII asr oxiri va XIII asrning birinchi
yarmida yashab ijod qilgan. Undan bizgacha «Hibatul-haqoyiq» dostoni etib
kelgan. U o’z dostonida dunyoning bevafoligi, o’tkinchiligi haqida gapirib: dunyo
go’yo karvon faqat ozgina fursat to’xtab o’tiladigan rabot (karvonsaroy), shu
sababli, ta’kidlaydi u, bu dunyodagi rohat-farog’atga intilish befoyda, uni deb
azob-uqubat chekishga arzimaydi, chunki «sen bugun ko’rib turgan boylik ertaga
g’oyib bo’ladi, sen o’zimniki deb bilgan buyumlar boshqalarga qolib ketadi.
12

Shuning uchun faqat yaxshilik urug’ini sekish uchungicha yashash kerak deb
uqtiradi. U bilimli, ma’rifatli kishilarni etuk kishilar deb hisoblaydi. Inson bilan
bilimni ajratib bo’lmaydi, faqat bilimli kishigina kamol topishi mumkin de
ta’kidlaydi.
Uning fikricha, inson olim bo’lgandan keyingina ulug’lik darajasiga
ko’tariladi va yaxshi nom qoldiradi. Bilimsiz kishi sog’lom bo’lsa ham, u o’likdir
deb ko’rsatadi. Bilim inson uchun bitmas-tuganmas mulkdir, deb ta’kidlaydi.
Shoir, axloq-odobdagi asosiy narsa tildir, til baxtiyorlik va baxtsizlikning sababidir
deb uqtiradi. Shu bilan birga olim halollik va haqgo’ylik, saxiylik inson uchun
fazilat , unga intilish kerak deya, xasislik va badfe’llikni qoralaydi. Kamsuqumlik
va kamtarinlik insonni ulug’laydi, deb ko’rsatadi.
Kishilarga faqat yaxshi odamlardangina do’st orttirishini maslahat beradi.
Faqat yaxshi ishlar qilibgina yaxshi natijalar kutish mumkin, chunki «...tikan ekib,
hosiliga uzum olmaysan» deb aytadi.
2. XVI-XIX asrlarda O’rta Osiyo xalqlari ma’naviy-ma’rifiy tafakkur
taraqqiyoti ikki yo’nalishda bordi. Birinchisi O’rta Osiyoning o’zida ro’y berdi.
Ikkinchisi Hindistonda Boburiylar davridagi O’rta Osiyolik mutafakkirlarning
ijodida namoyon bo’ldi (Bobur, Humoyun, Akbar, Shohjahon va boshqalar).
XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning boshlarida O’rta Osiyo
ma’naviy-ma’rifiy qarash rivoji Boborahim Mashrab (1653-1711) nomi bilan
chambarchas bog’liq. Mashrabdan boy ma’naviy badiiy meros qolgan. Mashrab
o’sha vaqtda Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida tarqalgan tasavvufning
qalandarlik oqimiga e’tiqod qilib, o’zining isyonkorona she’rlari bilan jamiyatdagi
adolatsizlikka qarshi kurash olib borishga harakat qilgan. O’z g’azallarida axloqiy,
ma’naviy poklikka erishish, hayotdagi illatlarga qarshi kurashni kuylaydi.
U o’zi yashagan davr hokimlaridan adolatni kutadi. Hatto ularga murojaat
qilib, xalq to’g’risida g’amxo’rlik qilishni, ularning arz-dodiga quloq solishni
so’raydi. Mashrab kishilarni boylikka hirs qo’ymaslikka, o’zgalarga yaxshilik
qilishga, sahiylikka, halol bo’lishga, o’z mehnati evaziga yashash, nafsni tiyishga
chaqiradi.
13

Mashrab o’z ijodida xulq-odob masalalariga katta e’tibor berib, odamlarni
yaramas hatti-harakatlardan, takabburlik va yolg’on so’zlashdan saqlanishga
undaydi. Uning ma’naviy-axloqiy dunyoqarashida farzandning ota-onani hurmat
qilishi, ularni yuksaklikka ko’tarish g’oyasi muhim o’rin tutadi. Xususan,
farzanddan otaning rozi bo’lishi lozimligi, aks holda yomon oqibatlarga olib
kelishi haqida yozadi. Mashrab ijodidagi bunday g’oyalarning mustaqil
O’zbekiston yoshlarini ma’naviy kamolga etkazishda ahamiyati katta.
XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning boshlarida ijod qilgan O’rta
Osiyolik mutafakkirlardan biri Mirza Abdulqodir Bedildir (1644-1721). Undan
juda boy ma’naviy meros qolgan. Unga Sharq Gegeli degan unvon, tavsif
berilganki, bu uning zamonasining hamda Sharqning buyuk va yuksak ma’naviyat-
ma’rifat egasi bo’lganligini ko’rsatadi.
Bedil o’z asarlarida avvalo inson haqida, mirishkor dehqon haqida alohida
mehr, hurmat va ehtirom bilan gapiradi. U insonni irqiy, milliy va diniy
e’tiqodlaridan qat’iy nazar hurmat va ehtiromga sazovor oliy zot deb biladi. Bu
haqida shunday deydi: “Har kimki, hazrati insonni sajdaga sazovor demasa, u
mal’undir”. Qanday ajoyib fikr. Ushbu fikr har qanday davr uchu ham adolatli va
oliyjanobdir. Inson borliqning, olamning toji. Inson o’z baxtini o’zi yaratadigan
zot deb qaraydi. “Odam abadiy yashashi mumkinmi?” – degan savolga mutafakkir
ijobiy javob beradi.
Bedil insonga ikki xil abadiylik xosligini aytadi. Birini umumiy abadiylik –
hamma narsaga, shu jumladan odam tanasiga ham xos moddiy abadiylik.
Ikkinchis xususiy abadiylik – o’z faoliyati, mehnati, yaxshi ishi bilan
insonlarga manfaat etkazgan kishilarga xos. Bedil tiriklining ma’nosini – daraxt
o’tkazish, ekin ekish , ularni parvarishlash, bechoralarga xayr-sahovat ko’rsatish,
ojizlaroga yo’l ko’rsatish, bemorlarni borib ko’rish va boshqalardan iborat deb
qaraydi.
Insonning abadiyligini belgilovchi omillardan biri ilmdir deydi mutafakkir.
Inson umrining boqiyligi, adabiyligi haqidagi bunday qarashlar tahsinga sazovor.
Zero, tarixda abadiy nomi qolgan ma’naviy tirik siymolar faqat ilm-ma’rifat va
14

o’zlarining yaxshi ishlari bilan o’z nomlarini abadiyatga muhrlab ketganlar. Ular
yoqqan ilm-ma’rifat shamlari mnecha asrlar bo’yicha insoniyat yo’lini yoritib
kelmoqda va yana necha asarlar yoritgusidir. Bunday siymolar qatoriga dunyoviy
va diniy ilmlar sohiblari kiradi.
XVII-XIX asrlar ma’naviyati va ma’rifati rivojida Turdi, Huvaydo, Gulhaniy,
Mahmur, Nodirabegim, Uvaysiy, Munis Xorazmiy, Ogahiy, Feruz va
boshqalarning o’rni va roli ham beqiyosdir.
XIX asrda O’rta Osiyoda ma’naviyat va ma’rifat rivoji Ahmad Donish (1827-
1897) ijodi va ma’rifatparvarlik faoliyati bilan chambarchas bog’lanib ketganligini
alohida qayd etish lozim. U inson turli fanlarni egallab, dunyo sirlaridan voqif
bo’la oladi, deydi.
“Biz – dunyoni gullab-yashnatish uchun, er osti boyliklarini topish uchun,
dunyoning ajoyib sirli tomonlarini tadqiqetish uchun, uning hamma qit’alarini va
aholisini bilish uchun tug’ilganmiz”deydi Ahmad Donish. U ilmni, ma’rifatni
rivojlantirish, xalqni savdoxon qilish orqali qoloqlikdan qutilish mumkin deb
ma’rifatparvarlik g’oyalarini ilgari suradi. O’zbek ma’rifatchiligi Muqumiy,
Furqat, Avaz O’tar, Zavqiy va boshqalar ham alohida o’rin tutadi.
15

II BOB. IMOM BUXORIY VA IMOM TERMIZIYNING HADIS ILMINI
O’RGANISH AHAMIYATI
2.1. Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo allomalari
merosi
Ma’rifatparvarlik g’oyalari Maxmudxo’ja Behbudiy, Munavvar qori,
Abdulqodir Shakuriy, Ishoqxon Ibrat, Abdulla Avloniy, Abdurrauf Fitrat,
Abdulhamid Cho’lpon, Abdulla Qodiriylar kabi jadidchilar faoliyati va ijodida,
millat ozodligi uchun kurash bilan bog’lanib ketganligini alohida qayd etish lozim.
Jadidchilik aslida ma’rifatparvarlik harakatining ko’rinishidir. Ma’rifatning
lug’aviy ma’nosi bilim demakdir. Ma’rifatni hayotgan singdirish esa maorif tizimi
orqali amalga oshiriladi. Ma’rifat bilim va madaniyatning mazmuni bo’lib, maorif
esa ushbu mazmunni yoyish qurolidir. Ma’rifat asosan umumiy va o’rta maxsus
bilim beruvchi maktab va o’quv yurtlarida amalga oshiriladi. Ma’rifat tushunchasi
maorif tushunchasidan keng bo’lib, bilim va madaniyatni yoyish va
yuksaltirishning barcha turlarini va shakllarini o’z ichiga oladi. Insoniyatning bir
jamiyatdan ikkinchi jamiyatga o’tishi ma’rifatparvarlikdan boshlanadi 3
.
Jadid so’zi arabchadan yangilanish, yangi usul ma’nolarini anglatadi. U yangi,
zamonaviy maktab, matbuot, milliy taraqqiyot usullari , yo’llari va tarafdorlarining
umumiy nomi. Jadidchilikning asosiy g’oya va maqsadlari quyidagilardan iborat:
Turkistonni o’rta asrchilik, feodal qoloqlik, xurofotlardan tozalash, millatni
zamonaviy taraqqiyot yo’liga olib chiqish, milliy davlatni bunyod etish,
konstitustion, parlament va prezident idora usulidagi ozod jamiyatni qurish, turkiy
tillarga davlat maqomini berish, milliy qo’shin tuzish va h.k.lardan iboratdir.
Turkistondagi jadidchilik harakati milliy-ozodlik kurashi jarayonida yuzaga
kelgan tarixiy ijtimoiy harakatdir. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida bu
harakatning tarixiy ahamiyati katta bo’lgan, bu davrda jamiyatning ma’naviy
inqirozi chuqur ildiz otgan bo’lib, milliy madaniyatni ko’tarmay, umuminsoniy
qadriyatlarni o’zlashtirmasdan turib, ma’rifat, tarbiyaviy ishlarni keng yo’lga
qo’ymasdan turib ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy taraqqiyotga erishish mumkin emas
3
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan 2017-yil 7-fevralda tasdiqlangan "O'zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida"gi Farmon. Manba: www.lex.uz
16

edi. Jadidchilar millatni qoloqlik, hurofot botqog’idan oilb chiqish uchun harakat
qilishi bilan birga shariatga qat’iy rioya qilish orqali maktab va madrasalarda
ta’lim berish tizimini dunyoviy bilimlar berish asosida isloh qilish g’oyalarini
ilgari surganlar va buni amalda ko’rsatib berganlar. Jadidchilik harakati milliy
uyg’onish va milliy ong yuksalishida katta ahamiyat kasb etgan.
Shunday qilib, O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviy va ma’rifiy qarashlari
xalqimizning boy ma’naviy merosining ajralmas qismi sanaladi. O’rta Osiyo
xalqlari ma’naviy va ma’rifiy qarashlarida inson va uning fazilatlari, ta’lim-tarbiya,
axloq muammolari markaziy o’rinni egallab keldi. Unda komil inson muammosi
o’ziga xos ravishda o’z ichimini topganligini alohida qayd etishimiz mumkin.
O’rta Osiyo tarixiy vaqealarga g’oyat boy o’lka bo’lishi bilan birga azaldan
ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatning markazidan biri bo’lib kelgan. Bu o’lka
dunyoga ma’naviyat va ma’rifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab
jahoshumul ulug’ zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat
ma’rifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar uning
taraqqiyoti va boyishga ulkan hissa qo’shganlar. O’rta Osiyo madaniy merosi
jahon madaniyati va ma’rifatining uzviy ajralmas tarkibiy qismidir.
Endilikda jahon ma’naviyati va ma’rifati saltanatida o’z o’rinlariga ega
bo’lgan ulug’larimizni teran anglash, o’rganish va ulug’lash vaqti keldi. Afsuski,
salkam 150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik totalitar tuzum hukumronligi davrida
mamlakatimiz navqiron avlodi, Islom Karimov aytganidek, necha yillar bizni
tariximizdan, dinimizdan, ma’naviy merosimizdan g’ofil etishga urindilar, natijada
ular o’z xalqining tarixini, uning boy tabiiy ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy
madaniyatdan baxramand bo’lish, o’rganishdan maxrum bo’lib keldi1.
Ajdodlarimiz e’zozlab kelgan, asrlar qa’ridan olib o’tilgan falsafiy-axloqiy
pand-nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni ko’zlab yurgizilgan siyosat qurboni
bo’ldi, e’tibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning ma’naviyatiga salbiy ta’sir
o’tkazadi. Vaholanki, Islom Karimov “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot
yo’li” kitobida ta’kidlaganidek: “... o’tmishdagi allomalarning bebaho merosi
17

qanchadan-qancha avlodlarning ma’naviy-ruhiy ongini va turmush tarzini
shakllantirgan edi va u hamon ta’sir ko’rsatmoqda”2
Mustaqillik tufayli ona zaminimizning ma’naviy merosini chuqurroq
o’rganish, taxlil etish imkoniyatiga ega bo’ldik. O’z tarixini bilmagan xalqning
kelajagi ham bo’lmaydi. Ona zaminimizda bundan necha asrlar avval yaratilib, to
hanuz yurtimizga ko’rk bag’ishlab turgan qadimiy obidalar, asori atiqalar
xalqimizning yuksak salohiyati, kuch-qudrati, bunyodkorlik an’analari haqida,
Vatanimizning shonli tarixi to’g’risida tasavvur va tushunchalar beradi, shu
muqaddas diyorda yashaydigan har bir inson qalbida g’urur-iftixor tuyg’ularini
uyg’otadi.1
IX-XII asrlarni Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida “Renessans”
(Uyg’onish) davri deb atashadi. Ma’naviyat va ma’rifatning g’oyat gullab-
yashnaganligi bu davr uchun xarakterli bo’lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari,
ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari etishib chiqqan. dunyoviy fanlarning tez
sur’atlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga ta’sir etdi. Bu jarayon,
ayniqsa, xalifa Ma’mun ibn Xarun ar Rashid (813-833yy) davrida Bog’dodda “Bay
tul-hikmat (Donishmandla uyi tashkil etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va
tabobati, hind hisobi, al-Ximiya va ilmi Nujumga oid asarlar arab tiliga o’grildi.
Bunda Markaziy Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlar Abbos ibn Said Javhariy,
Axmad ibn Abdulloh Marvaziy, Axmad, al –Farg’oniy, Muxammad al
Xorazmiylar ham katta hissa qo’shganlar.
Renessans – uyg’onish davri madaniyati, ma’naviyati va ma’rifati mohiyat-
ej’tibori bilan dunyoviy gumanistik dunyoqarashi, antik davr madiniy merosiga
murojaat qilish bamisoli uning qayta uyg’onishini anglatadi, tabiiy fanlar rivoji,
fanda universallik (qomusiylik)ni, gumanizmni targ’ib etish va boshqalarda
namoyon bo’ladi.
Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega:
madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunosligining taraqqiyoti;
yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanii;
astranomiya, matematika, minerologiya, jo’g’rofiya, kimyo va boshqa
18

tabiiy fanlar rivoji;
uslub (metodologiya)da –ratsionalizm, mantiqning ustunligi;
insoniy do’stlik, yuksak axloqiylikning targ’ib etilishi;
falsafaning keng darajada rivoj topishi;
adabiyot, she’riyat, ritorikaning keng miqyosda rivojlanishi;
bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi.
O’rta Osiyoning ko’hna va hamisha navquron Buxoro, Xiva, Samarqand kabi
shaharlarida qadimdan fan, madaniyat va ma’naviyatning markazi bo’lib
kelganligi bilan ajralib turadi. O’rta Osiyo tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining
boshlanishi buyuk allomalar Muso Muhammad al-Xorazmiy, Axmad al-Farg’oniy,
Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sinolarning nomi bilan
bog’liq.
Axmad al-Fag’oniy (798-861yy.) mashhur falakiyotshunos olim. Uning
asosiy asarlari “Falakiyot ilmining usullari haqida” kitob, “Axmad al-Farg’oniy
jadvali”, “Usturlab bilan amal qilish haqida” kitob, “Usturlab yasash haqida” qitob,
“Simoviy harakatlar va yulduzlar fanining majmuasi haqida” kitob va boshqalar.
Axmad al-Farg’oniyning “Astronomiya asoslari” kitobi o’sha davrdagi
astronomiya sohasidagi bilimlarning qomusi bo’lgan. Unda qadimgi
falakiyotshunoslik bilimlari, uning qoidalari, usullari bayon qilingan. Asar XII
asrdayoq lotin tiliga tarjima etilib, ko’p asrlar davomida Evropada astronomiya
bo’yicha qo’llanma, darslik sifatida xizmat qilib kelgan 4
.
Muxammad al-Xorazmiy (783-850 yy).
Olimga dastlabki buyuk shuhratni “Hisob al-Hind” “Hind hisobi” nomli
risolasi olib keldi. Mazkur risolada jahon fani tarixida birinchi marta unlik sistema
va uning amaliy ahamiyati haqida so’z boradi.
Axmad al-Farg’oniyning bu asarlaridagi ilmiy kashfiyotlari bilan jahon fani
va madaniyati taraqiyotiga munosib hissa qo’shdi. Quyosh tutilishini oldindan
aytib berdi. Erning sharsimon ekanligini kashf etilishi olimga katta shuxrat
4
https://constitution.uz/oz
19

keltiradi. 1998 yil YuNESKO tomonidan allomning tavollud topganligini 1200
yilligi keng nishonlandi.
Al-Xorazmiy tomonidan “O” (Nul Tsifr)ning kashf qilinishi insoniyat ilmiy
tafakkurining beqiyos ulkan yutug’idir. al-Xorazmiy tomonidan yozilgan “Hisob al
–Hind” kitobida eng muhim oltita arifmetik amallar – qo’shish, ayirish,
ko’paytirish, bo’lish, darajaga ko’tarish va kvadrat ildiz chiqarish kabilar ishlab
chiqilgan va uning uslub va qonunlari kashf etilgan edi.
al-Xorazmiyning yana bir buyuk xizmati algebra fanining kashf etganidir.
Algebraning mustaqil fan sifatida vujudga kelishi va rivojlanishi al-Xorazmiy
faoliyati bilan bog’liq. “Algebra” atamasining o’zi al-Xorazmiy tomonidan
yozilgan (“Al-jabr va al-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob”) nomli risoladagi
“al-jabr” so’zining lotincha talaffuz ifodasidan kelib chiqqan.
Algoritmlar azariyasini ham al-Xorazmiy nomi bilan bog’langanligi, hatto
“Algoritm” atamasi ham lotincha ifoda etilgan “Dixi Algoritmik” (dediki al-
Xorazmiy) so’zidan kelib chiqqanligini hech kim inkor etolmaydi.
“Algoritm” tushunchasi hozirgi zamon kibenetika EHM (elektron hisoblash
mashinasi) va hozirgi zamon informatsion texnologiya hamda jarayonlarning
asosiy kategoriyasiga aylandi.
Muxammad al-Xorazmiy “Hisob al-Qind”, “Ziji Xorazmiy”, “Astrolyabiya
bo’yicha risola”, “Quyosh soati haqida risola”, “Erning shakli haqida” kitob,
“Trigonomitrik jadvallar”, “musiqa bo’yicha risola”, “Tarix haqida” va boshqa
asrlarning muallifi.
Sharq falsafiy, ijtimoiy, axloqiy fikri rivojini Abu Nasr Farobiy (873-950 y)
siz tasavvur etish qiyin. U “Sharq Aristoteli”, “Ikkinchi mualim” degan unvonga
sazovor bo’lgan mashhur mutafakkirdar. Sharqda qadam Yunonistonning eng
mashhur faylasufi. Aristotel “Birinchi muallim” deb yuritilgan. Farobiy 70 dan
ortiq til bilgan qomusiy omil. U yaratgan asarlarning umumiy soni 160 dan ortiq
bo’lib, uni ikki guruhga ajratish mumkin.
20

1. Qadimiy Yunon faylasuflari va tabiatshunoslari-Aristotel, Platon, Evklid,
Galen va boshqalarning ilmiy merosini tarjima qilish, sharxlash, targ’ib qilish va
o’rganishga bag’ishlangan asarlar:
2. O’rta asr fanining tabiiy, ijtimoiy-falsafiy sohalariga oid risolalar.
Jumladan “Aristotelning” “Metafizika” kitobining maqsadi to’g’risida”,
Aristotelning “Osmon sistemasi” kitobiga izoh”, Aristotelning Etika “kitobiga
sharx”, “Qonunlar haqida kitob”, “Bushliq haqida kitob”, “Musiqa haqida so’z”,
“Falsafani bo’lishdan oldin nimalarni bilish kerakligi to’g’risida”, “Falsafiy
savollar va ularga javoblar”, “Inson a’zolari haqida risola”, “Donolik asoslari”,
“Mantiq ilmiga kirish”, “Aql to’g’risida”, “Fozil odamlar shahri” va boshqa
asarlarni ko’rsatish mumkin. Farobiyning fikricha insonning va jamiyatning
g’alabaga erishuvi yaxshilikni qo’lga kiritishi, axloqiy va aqliy mukammallikka
ko’tarilishi inson va jamoatining o’z qo’lidadir.
U davlatni fozil va johil davlatlarga bo’ladi. Fazilatli shaharlarda ilm falsafa,
axloq-ma’rifat birinchi o’rinda bo’lmog’i lozim, deb biladi. Shunda jamiyat
etuklikka erishadi, deydi. Fozil shahar boshlig’i bilimli, haqiqatni sevuvchi,
yolg’on va yolg’onchilarga nafrat bilan qarovchi, adolatni yaxshi ko’ruvchi va
adolat uchun kurashuvchi bo’lishi kerak deb aytadi. Farobiy insonning kamoloti
uchun xizmat qilgan, xayr – ehsonli ishlar, go’zal insoniy fazilatlarni yaxshilik deb
hisoblaydi. Insonning kamolotiga to’sqinlik qiluvchi dangasalar, bekorchilar kabi
yomon odatlar bilimsizlik, ongsizlik, kasb-hunarga ega bo’lmaslik kabi
nuqsonlarni yomonlik va, kishilarni undan ogohlantiradi.
Farobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga erishuvdan iborat, kishilar
bunga olamni o’rganish, kasb-hunar va ilmlarni o’zlashtirish-ma’rifatli bo’lish
orqali erishadi deb qaraydi.
Abu Nasr Farobiy o’zining “Fozil odamlar shahri” kitobida inson takomilini
to’rt bosqichga bo’ladi.
Ilk bosqichda inson qalbi guyoki o’rmon bo’lib, unda g’azab, yolg’on va
Shaholat hukmron bo’ladi.
Komillik yo’liga kirishga ahd qilgan insonda o’zini-o’zi anglashga
21

qat’iy urinish ehtiyoji to’g’iladi.
Tinimsiz mehnat natijasida inson takomilligining ikkinchi bosqichiga
ko’tariladi. Bu davrda o’zini tiya bilish va adolat kabi xususiyatlarni asosiy
mezonga aylantiradi.
3. Inson takomilining uchinchi davri ijodiy davr hisoblanib, unda mustahkam
bilim, e’tiqod, o’zgalarni tushunish ustuvor mavqe kasb etadi.
4. Inson komillik sari intillar ekan, o’z takomilining turtinchi davrida donolik,
faylasuflik maqomiga erishadi. Bu davrda uning adolati va muxabbati ham
mukammal darajaga etadi. Muhimi, u nafaqat o’zini, balki boshqalarni ham baxt-
saodat sari etaklay oladi.
Abu Nasr Farobiyning fikricha inson o’z-o’zidan baxtli bo’la olmaydi, u
baxtli bo’lishi uchun jamiyat unga ma’naviy unsurlarni taqdim qilib berishi kerak.
Buning uchun avvalo odamlarni axloqiy jihatdan fozillashtirish darkor. Demak
odamlarni fozillashtirish uchun quyidagilarni bilish lozim.
Kishini tuyg’u quvvati oziqlantiradi va tuyg’u hayol surishiga turki beradi.
Xayol tafakkurini hosil qiladi.
Kishilardagi eng birlamchi quvvat-to’yg’udir. Tuyg’usi ulgan kishi
axloqiy-ruhiy jihatdan rivojlanmaydi. Shu sababli Farobiy tuyg’u hayolning,
hayol tafakkurining manbai bo’lishini o’qtiradi. Odamlar o’z tuyg’ularini avaylashi
kerak, bu bilan xayol surishga yo’l ochiladi, xayol tufayli fikrlash va anglash kelib
chiqadi. Farobiy bu uch tuyg’uni tarbiyalashni o’qtirgach, endi qalb va miyani
tushuntiradi. Qalb badanning hech bir a’zosiga bo’ysunmaydi, miya xam shunday,
lekin u faqat qalbga bo’ysunadi. Chunki qalb tuyg’ular, hislar va sezgilar makoni
bo’lishi bilan insonning butun vujudini boshqaradi va miya ham undan quvvat
oladi. Farobiy miyaning qalbga bo’ysunishini ta’kidlash bilan ma’naviy manba
aqilda emas, ruhiy tuyg’ularda ekanligiga ishora qiladi. Demak tuyg’ularni
tarbiyalash bilan ma’naviyat hosil qilish mumkin va bu xol axloqiy fazilatlarni
o’zlikda tarkib topishiga olib keladi 5
.
5
https://lex.uz/docs/-185391
22

Abu Rayxon Beruniy (973-1048y.) -buyuk qomusiy olim va mashhur
mutafakkir. Beruniy ilm-fanning deyarli barcha sohalari bilan shug’ullangan
allomadir. U o’z umri davomida 160 dan ziyod asarlar yaratgan. Shulardan
mashhurlari “Qadiimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”,
“Geodeziya”, “Menerologiya”, “Saydana” va boshqa asarlarida tarix, falsafa,
ta’lim-tarbiyadan tashqari geologiya, astronomiya fanlarining dolzarb
muammolariga doir tadqiqotlar olib borgan.
Beruniyning tabiiy-ilmiy yutuqlaridan biri shundanki, u Erning markaz
emasligini, uning quyosh atrofida harakat qilishi haqidagi geliotsentrik g’oyani
ilgari surdi. Beruniyning bu ilmiy xulosasi o’sha davrdan 500 yil o’tgandan keyin
astronom Kopernik tomonidan ilmiy asosda tasdiqlandi.
Beruniyning mashhur “Hindiston” (Hindistonning aqlga sig’adigan va
sig’maydigan ta’limotlarini aniqlash kitobi) asari 1030 yilda yozilgan. Bu asar
G’arb va Sharq olimlari tomonidan yuksak baholangan. Hindistonda sanskrit tilini
puxta o’rganish uning hind madaniyati, adabiyoti va Hindistonning o’sha davr
olimlari bilan yaqinlashishi bu mamlakat haqida o’lmas asar yaratishga imkon
berdi.
“Hindiston” hajmi jihatdan juda katta asar. Hozirgi zamon xindiston olimlari
Beruniyning bu asarini hind madaniyati tarixini yoritish nuqtai nazaridan juda
yuqori baholaydilar va muhim manba deb biladilar. Tarixda Amerika qit’asini
1492 yilda dengiz sayyohi Xristafor Kalumb kashf qilganligi qayd qilingan. Ammo
bu borada Beruniyning ilmiy farazi mavjudligi ham ma’lum. Olim o’zining
“Hindiston” asarida er yuzining tuzilishi, dengiz va quruqlik to’g’risida gapirib,
Erning choragi ma’muraidir. Ma’murani G’arb va Sharq tomondan muhit urab
turadi. Beruniy Evropalik olimlardan 450 yilcha oldin. Amerika qit’asi haqida o’z
asarlarida yozgan.
Beruniy birinchidan bo’lib Aristotelnign fan sohasidagi xizmatlariga yuksak
baho berishi bilan tanqidiy fikrlarni ham bildiradi. Beruniy Aristotelning “Tabiiy
joy”, “Dunyoning yagonaligi”, “Og’irlik va engillik” kabi tushunchalarini tanqid
qiladi. Aristotelning “og’ir va engil” degan tushunchasidan farqli ravishda Beruniy
23

Ibn Sinoga yozgan e’tirozlarida hamma narsaning er markazi tomon tortilishi
haqidagi fikrini olg’a surdi. Bu tortilish kuchi haqidagi nazariyaning ishlab chiqish
yo’lida qo’yilgan muhim qadam edi. Beruniyning bu nazariy xulosalari XVII asr
boshida ingliz olimi I.N’yueton kashf etgan “Butun dunyo tortilish” qonuni bilan
ilmiy jihatdan asoslandi.
Beruniy yoshlarni ilmga o’rgatish jarayonida aqlga va tajribadan o’tgan
bilimga tayanish lozimligi to’g’risidagi g’oyani ilgari surgan holda, bolalar bilishi
va o’rganishi lozim bo’lgan fanlarni haqiqiy fanlar (til, adabiyot, falsafa, tarix,
etnografiya, she’riyat, psixologiya, matematika, fizika, jug’rofiya, geodeziya,
falakiyot, minerologiya, tibbiyot)ga bo’ladi. Bu fanlarning har biriga o’z
davrigacha bo’lgan bilimlarni umumlashtirib, o’zining yangi xulosalari bilan katta
hissa qo’shdi. Jumladan, Beruniy umuman til, til ilmi haqida gapirib, til kishilar
o’rtasidagi aloqa va fikr almashuvi vositasigina emas, balki til ilmi barcha
fanlarning asosini o’rganishi kaliti deyiladi.
Buni men o’zim uchun katta baxt deb hisoblayman.
Insonning eng oliy fazilati boshqalar haqida, ayniqsa, yoshlar haqida
g’amxurlik qilishdan iboratdir. Beruniy doimo xalqlarning do’stligini, inoq, ittifoq
bo’lib yashashi uchun kurashib keldi. U insoniyatga, u yaratgan madaniyatga
qirg’in keltiruvchi urushlarni qoraladi. Beruniy madaniy hamkorlik va ilm-
ma’rifatning keng tarqalishiga katta e’tibolr bergan allomadir.
Markaziy Osiyoda uyg’onish davrining eng mashhur mutafakkiri Abu Ali al-
Husayn ibn Abdulloh Ibn Sino (980-1037yy.) falsafa, tabobat, tabiatshunoslik,
falakiyot, tilshunoslik, mantiq, adabiyot, pedagogika, psixologiya, fizologiya, fiqh,
musiqa kabi fan sohilariga bag’ishlab 450 dan ziyod yozgan asarlari bilan jahon
ilm-fani rivojiga ulkan hissa qo’shgan va o’z davrida “Shayx-ar-rais” (Olimlar
raisi) unvoni bilan taqdirlandi.
Olimning falsafaga oid asarlarining eng yirigi “Kitob ash-shifo” bo’lib,
mantiq, fizika, matematika, metofizika va ilohiyot qismlarini o’z ichiga oladi.
Mantiqning o’zi 9 kitob, fizika 8 kitob, matematika 4 kitob, ilohiyot 1 kitob, jami
22 ta kitobdan ibrat. “Kitob an-nojat”, “Ash-shifo”ning qisqartirilgan turi bo’lib,
24

tabiat, ilohiyot, riyoziyot qismlardan iboratdir. “Danishnoma” ham mantiq,
ilohiyot, tabiat, geometriya, astranomiya, arifmetika, musiqa kabi qismlardan
iborat. Salomon va Isbol” falsafiy asar. Ibn Sino bilan Beruniyning yozishlari-
fizikaga va falsafaga oid 18 ta maktub. Ibn Sinoning maktublariga Beruniyning
e’tirozlari nomli risola chop etilgan.
Ibn Sino falsafada Aristotel ta’limoti izdan borib, Farobiy
g’oyalarini yanada kamolotga erishtirdi. Faylasuf Sharq allomalariga xos
bo’lgan xususiyat, ya’ni axloq, odob, inson psixologiyasining kamolotiga alohida
ahamiyat beradi.
Ayniqsa, Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarida talqin etilgan
ta’lim-tarbiya xususidagi fikrlar g’oyat muhimdir. U bola tarbiyasini
tug’ilmasdan ona qornidaligidanoq boshlash masalasiga alohida e’tibor beradi.
Uning fikricha, bola tug’ilganidan boshlab esa ayoqqa turguncha ma’lum tartibda
tarbiyalanib borishi lozim. Bu tartib o’z vaqtida ovqatlantirish, cho’miltirish,
yo’rgaklash, uxlatish kabi muayyan tartib va qoidalardan iborat. Bola tabiatini
mustahkamlashdagi muhim vositalar asta-sekin tebratish, musiqa eshittirish, ashula
aytishdan iborat bo’lib, yaxshi uxlaydi.
Tebratish uning tanasiga, musiqa uning ruhiyatiga orom bahsh etadi.
“Bolaga do’q qilma, yomon bo’lma qo’pol, uyqu qochar, qurqar, oxir bulur
battol, yumshoq o’rni o’xlaganda, qarong’uluq tushub tursin misli tunday...
Uyg’oq chog’i yorug’likdan ayirmagil, yulduz – samo ko’rsun bola shodlinur dil.
Rang- tuslarni ko’rsat unga turli-tuman, kunduz kuni, etmoq ersang kuzni ravshan.
Gar istasang, o’rgatmoqqa so’zi kalom, erkalatib ovoz chiqar har xil muqom”.
Zero, bolaning o’spirinlikka o’tish davri tarbiyasi o’ziga xos xususiyatga ega
bo’lib, bu davrda ularda xulq-atvor shakllanadi. Ibn Sino nazarida, “Bola xulqini
mo’’tadillikda saqlashga alohida e’tibor berish kerak. Bundan ikki manfaat bor.
Biri bolaning ruhi uchun bo’lib, u yoshlikdan boshlab yaxshi xulqli bo’lib o’sadi
va keyinchilik bu unga ayrilmas malaka bo’lib qoladi.
2.2. Beruniy qoldirgan ilmiy merosi
25

Abu Rayhon Beruniyni bir qancha fanlarni negizida yangilik va ihtirolar
qilganligi haqida gapirib o'tilgan. Beruniyni Xorazmning hukmdori Abu Abbos
Ma'mun II ibn Ma'mun tomonidan tashkil etilgan akademiyasida olib brogan
xizmatlari haqida izoh berilgan.
O'rta asrning buyuk qomusiy olimi Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-
Beruniy zamonasining bir qator fanlari: astronomiya, fizika, matematika,
geodeziya, geologiya, mineralogiya, tarix kabilarni chuqur o'rgandi. U Xorazmning
qadimgi poytaxti Kot shahrida tug'ildi va yoshligidanoq ilm-fanga qiziqishi orta
bordi. Beruniy keyinchalik mashhur olim Abu Nasr Mansur ibn Iroq qo'lida ta'lim
oldi. Ibn Iroq astronomiya, geometriya, matematikaga oid bir qancha asarlar yozib,
shulardan 12 tasini Beruniyga bag'ishlaydi. Beruniy ona-tilidan tashqari yana bir
qancha tillarni: arab, so'g'diy, fors, suryoniy, yunon va qadimgi yahudiy tillarini,
keyinchalik Hindistonda Sanskrit tilini o'rganadi 6
.
Beruniy falakiyot, riyoziyot, geodeziya, jug'rofiya va mineralogiya va tabiiy
fanlarni yaxshi bilgan, shuningdek, tarixchi, xronolog va tilshunos sifatida ham
ajralib turardi. U o'z davrining deyarli barcha fanlarini mukammal o'rgangani
sabab qomusiy alloma deb nomlanadi va ko'plab ilm sohalarida tinimsiz
izlanishlari uchun mo'l-ko'l mukofotlangan.
O'z ilmiy asarlaridan birida yozishicha, u Xorazmda yashagan davrida, 990
yillardan boshlab Kot shahrida muhim astronomik kuzatishlar o'tkazgan. Bu
kuzatishlar uchun o'zi astronomik asboblar ixtiro etgan. Xorazm zodagonlari
orasida taxt uchun boshlangan kurashlar olimning bu ilmiy ishlarini davom
ettirishga imkon bermaganligi bois 22 yoshida vatanini tashlab chiqib ketishga
majbur bo'ldi va bir qancha vaqt Kaspiy dengizining janubi-sharqiy sohilidagi
Jurjon shahrida muhojirlikda yashadi. Beruniy "Osor al-boqiya an alqurun al-
xoliya" ("Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar") Abu Rayhon Beruniy ilmiy-
madaniy merosining ahamiyati va uning fan asarini Jurjonda muhojirlik davrida
yoza boshlagan va 1000 yilda tamomlagan. "Osor al-boqiya" Beruniyga juda katta
shuhrat keltirdi, uni fanning hamma sohasiga qiziquvchi buyuk olim ekanini
6
Karimov I.A.O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. - Toshkent: O`zbekiston, 1996.
26

ko'rsatdi. Bundan tashqari Beruniy Jurjonda astronomiya, netrologiya tarixiga oid
10 dan ortiq asar yozdi. Beruniy Xorazmning yangi hukmdori Abu Abbos Ma'mun
II ibn Ma'mun tomonidan mamlakatning yangi poytaxti Urganchga chaqirtirildi.
Xorazmshoh tomonidan juda katta izzat-ikrom bilan qabul qilingan. Beruniy
Urganchda Ma'munning bevosita rahnamoligida vujudga kelgan ilmiy markazda
faoliyat ko'rsatadi.
Xorazmning Mahmud G'aznaviy tomonidan bosib olinishi Beruniy hayotini
xavf ostiga qo'yadi. U Xorazmshoh saroyidagi barcha olimlar bilan birga G'azna
shahriga asir qilib olib ketiladi. Beruniyning 1017-1048 yillarda G'aznada
kechirgan hayoti, bir tomondan nihoyat og'ir kechgan bo'lsa, ikkinchi tomondan,
uning ilmiy faoliyati uchun eng mahsuldor davr bo'ldi. Beruniyning "Xorazmning
mashhur kishilari" asari ham shu davrda yaratilgan. Uning muhim astronomik-
geografikasari "Tahdid nihoyot al-amoniya li tas'hidimasofat al-masokin" ("Turar
joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini
aniqlash" - "Geodeziya") 1025 yilda yozib tugatilgan. Beruniyning "Munajjimlik
san'atidan boshlang'ich tushunchalar" asari ham 1029 yil G'aznada yozilgan.
Asarning forscha, arabcha nusxalari bizgacha yetib kelgan. Unda o'sha zamon
astronomiyasi bilan bog'liq bo'lgan bir qancha fanlar haqida muhim ma'lumotlar
berilgan. Beruniyning "Hindiston" nomli mashhur yirik asari "Tahqiqmolil-Hind
min ma'-qudamaqbulafil-aqlavmarzula" ("Hindlarning aqlga sig'adigan va
sig'maydigan ta'limotlarini aniqlash kitobi") 1030 yilda yozilgan bo'lib, bu shoh
asar G'arb va Sharq olimlari, shu jumladan, hozirgi zamon hind olimlari tomonidan
yuksak baholangan. Mahmud G'aznaviyning Hindistonga qilgan yurishlaridan
birida shohga hamroh bo'lgan Beruniy, u yerda Sanskrit tilini puxta o'rganishi hind
madaniyati, adabiyoti va Hindistonning o'sha davr olimlari bilan yaqindan
tanishishga hamda bu mamlakat haqida o'lmas asar yaratishga imkon berdi.
"Hindiston" asari yozib tugatilgan yili Mahmud G'aznaviy vafot etdi va uning
o'rniga taxtga o'g'li Mas'ud o'tirdi. Bu davrda Beruniyning ahvoli ancha
yaxshilandi. Astronomiyaga oid "Mas'ud qonuni" asarini sulton Mas'udga
bag'ishladi. O'sha asr olimlaridan biri Yoqutning yozishicha: "Mas'ud qonuni"
27

kitobi matematika va astronomiya bo'yicha ungacha yozilgan hamma kitoblar izini
o'chirib yuborgan" Beruniy o'z asarlari ro'yxatini tuzgandan keyin yana ikkita
muhim kitobini yozgan. Bulardan biri "Mineralogiya" dir. Bu risola o'z zamonasi
uchun Markaziy Osiyova Yaqin Sharq, hatto Ovro'poda ham mineralogiya
sohasida eng yaxshi, tengi yo'q asar hisoblanadi. Beruniyning oxirgi asari -
"Dorivor o'simliklar haqida kitob" ining qo'lyozmasi XX asrning 30-yillarida
Turkiyada topildi. Asar "Saydona" nomi bilan mashhur, unda Beruniy Sharq,
ayniqsa Markaziy Osiyoda o'sadigan dorivor o'simliklarning to'la tavsifini beradi.
Beruniy shogirdi Abul Fadl as-Seraxsiy ma'lumoti bo'yicha 11 dekabr 1048 yilda
vafot etgan.
Beruniy so'nggi avlodlarga katta ilmiy meros qoldirdi. Beruniyning o'z davri
ilm-fanining turli sohalariga oid 160 dan ortiq tarjimalari, turli hajmdagi asarlari,
yozishmalari qolganligi bizga ma'lum. Yuqorida ko'rsatib o'tilgan katta hajmdagi
asarlaridan tashqari astronomiya, astrologiya, matematika, geodeziya, geologiya,
mineralogiya, geografiya, arifmetika, tibbiyot, farmakologiya, tarix, filologiya
masalalariga oid qator risolalar yaratdi va sanskit tilidan arabchaga, arab tilidan
Sanskrit tiliga tarjimalar qildi, badiiy ijod bilan ham shug'ullanib she'rlar yozdi 7
.
"Astrologiyaga kirish", "Astronomiya kaliti", "Jonni davolovchi quyosh kitobi",
"Ikki xil harakatning zarurligi haqida", "Ko'paytirish asoslari", "Ptolemey
"Almagesti" ning Sanskritchaga tarjimasi", "Foydali savollar va to'g'ri javoblar",
"Farg'oniy "Elementlariga tuzatishlar", "Turklar tomonidan ehtiyotkorlik", "Oq
kiyimlilar" va karmatlar haqida ma'lumotlar", "She'rlar to'plami", "Al-Muqanna
haqidagi ma'lumotlar tarjimasi", "Ibn Sino bilan yozishmalar" shular
jumlasidandir.
7
www. pedagog. uz
28

Xulosa
O’rta Osiyo tarixiy vaqealarga g’oyat boy o’lka bo’lishi bilan birga azaldan
ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatning markazidan biri bo’lib kelgan. Bu o’lka
dunyoga ma’naviyat va ma’rifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab
jahoshumul ulug’ zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat
ma’rifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar uning
taraqqiyoti va boyishga ulkan hissa qo’shganlar. O’rta Osiyo madaniy merosi
jahon madaniyati va ma’rifatining uzviy ajralmas tarkibiy qismidir.
Endilikda jahon ma’naviyati va ma’rifati saltanatida o’z o’rinlariga ega
bo’lgan ulug’larimizni teran anglash, o’rganish va ulug’lash vaqti keldi. Afsuski,
salkam 150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik totalitar tuzum hukumronligi davrida
mamlakatimiz navqiron avlodi, Islom Karimov aytganidek, necha yillar bizni
tariximizdan, dinimizdan, ma’naviy merosimizdan g’ofil etishga urindilar, natijada
ular o’z xalqining tarixini, uning boy tabiiy ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy
madaniyatdan baxramand bo’lish, o’rganishdan maxrum bo’lib keldi1.
Ajdodlarimiz e’zozlab kelgan, asrlar qa’ridan olib o’tilgan falsafiy-axloqiy
pand-nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni ko’zlab yurgizilgan siyosat qurboni
bo’ldi, e’tibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning ma’naviyatiga salbiy ta’sir
o’tkazadi. Vaholanki, Islom Karimov “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot
yo’li” kitobida ta’kidlaganidek: “... o’tmishdagi allomalarning bebaho merosi
qanchadan-qancha avlodlarning ma’naviy-ruhiy ongini va turmush tarzini
shakllantirgan edi va u hamon ta’sir ko’rsatmoqda”2
Mustaqillik tufayli ona zaminimizning ma’naviy merosini chuqurroq
o’rganish, taxlil etish imkoniyatiga ega bo’ldik. O’z tarixini bilmagan xalqning
kelajagi ham bo’lmaydi. Ona zaminimizda bundan necha asrlar avval yaratilib, to
hanuz yurtimizga ko’rk bag’ishlab turgan qadimiy obidalar , asori atiqalar
xalqimizning yuksak salohiyati, kuch-qudrati, bunyodkorlik an’analari haqida,
Vatanimizning shonli tarixi to’g’risida tasavvur va tushunchalar beradi, shu
muqaddas diyorda yashaydigan har bir inson qalbida g’urur-iftixor tuyg’ularini
uyg’otadi.1
29

IX-XII asrlarni Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida “Renessans”
(Uyg’onish) davri deb atashadi. Ma’naviyat va ma’rifatning g’oyat gullab-
yashnaganligi bu davr uchun xarakterli bo’lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari,
ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari etishib chiqqan. dunyoviy fanlarning tez
sur’atlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga ta’sir etdi. Bu jarayon,
ayniqsa, xalifa Ma’mun ibn Xarun ar Rashid (813-833yy) davrida Bog’dodda “Bay
tul-hikmat (Donishmandla uyi tashkil etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va
tabobati, hind hisobi, al-Ximiya va ilmi Nujumga oid asarlar arab tiliga o’grildi.
Bunda Markaziy Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlar Abbos ibn Said Javhariy,
Axmad ibn Abdulloh Marvaziy, Axmad, al –Farg’oniy, Muxammad al
Xorazmiylar ham katta hissa qo’shganlar.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 yilning 14-
15 aprel kunlari Samarqand viloyatiga qilgan tashrifi chog‘ida Imom Buxoriy
yodgorlik majmui qoshida xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini qurish taklifini
bildirib, shunday degan edi: “Buyuk mutafakkir bobomiz, barcha muhaddislar
peshvosi Imom Buxoriy mangu qo‘nim topgan ushbu maskanda o‘ziga xos
ma’naviy-ruhiy muhit mavjud. Majmuaga ziyoratga kelgan odam bu markazga
ham kirib, o‘ziga katta ozuqa olsin, bobolarimiz hikmatlaridan o‘rganib ketsin.
Shunda ularning qalbida ulug‘ ajdodlarimiz bilan faxrlanish tuyg‘usi rivoj topadi,
ayni paytda shunday buyuk zotlarning avlodi mas’uliyatini his etadi”.
30

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1.Mirziyoev Sh.M. Biz milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom
ettiramiz va uni yangi bosqichga ko'taramiz. T. 1. - Toshkent: O'zbekiston .. 2017
yil.
2. Mirziyoev Sh.M. Biz buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birgalikda quramiz. - Toshkent: O'zbekiston. 2017 yil.
3. Mirziyoev Sh.M. Birgalikda biz erkin va obod, demokratik O'zbekiston
davlatini barpo etamiz. - Toshkent: O'zbekiston. 2017 yil.
4. Karimov.I.A O'zbekiston: milliy mustaqillik, iqtisodiyot, siyosat,
mafkura. T. 1. - Toshkent: O'zbekiston, 1996 yil.
5. O`zbekiston tarixini o`qitish va o`rganishning yagona konsepsiyasi.-T.:
1996.
7.O`zbekiston tarixi fanidan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun
o`quv dasturi.-T.:2004.
8.Jahon tarixi fanidan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o`quv
dasturi.-T.:2004.
9.O`zbekiston tarixi umumta’lim va yangi turdagi maktablarning V-XI
sinflari uchun dastur T. 1997.
10. Karimov.I.A Yuksak ma naviyat — yengilmas kuchʼ 2008-yil
Elektron ta’lim resurslari
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. https://lex.uz/docs/-185391
4. https://constitution.uz/oz
31

Yuksak ma’naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O’rta Osiyo allomalari merosining o’rni

Sotib olish