Yuridik psixologiyaning fan sifatida shakllanishi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	210.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

44 Sotish

Yuridik psixologiyaning fan sifatida shakllanishi

Sotib olish

YURIDIK PSIXOLOGIYANING FAN SIFATIDASHAKILANISHI
Reja:
KIRISH
I BOB. YURIDIK PSIXOLOGIYA FANINING PREDMETI, VAZIFALARI
VA TIZIMI
1.1. Yuridik psixologiya ilmiy pedagogik fan sifatida
1.2. Yuridik psixologiyaning metodologik asoslari
I bob bo’yicha xulosa
II BOB. YURIDIK PSIXOLOGIYA FANINING TARIXIY RIVOJLANISHI
2.1. Yuridik psixologiyaning fan sifatida shakllanishi
2.2. Yuridik psixologiyaning fan sifatida shakilanishiga xissa qo’shgan olimlar
II bob bo’yicha xulosa
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Huquqiy psixologiyaning predmeti, tizimi va
mazmuni. Psixologiya va huquq fanida shaxs tushunchasi. Huquqni muhofaza
qilish faoliyati sub'ektlarining shaxsini o'rganishning psixologik usullari. Hissiyot,
idrok. Xotira tushunchasi va turlari. Fikrlash. Tasavvur va uning turlari. Diqqat.
Hissiyotlar. Hissiyotlar. Anksiyete holati, ruhiy zo'riqish. Ko'ngilsizlik. Ta'sir
qilish. Azob chekish. Shaxsning individual psixologik xususiyatlari (temperament,
xarakter va uning xususiyatlari). Sud-psixologik ekspertizani (SPE) tayinlashning
predmeti, asoslari, sabablari, uni tayyorlash va tayinlash, o'tkazish tartibi. Jinoiy
xulq-atvor psixologiyasi (jinoyat psixologiyasi). Huquqbuzar shaxsining
psixologiyasi. Jinoiy xulq-atvor psixologiyasi (jinoiy guruh psixologiyasi).
Advokatning kasbiy faoliyatining umumiy ijtimoiy-psixologik xususiyatlari.
Advokat shaxsi psixologiyasi. Advokatning kasbiy faoliyatining kognitiv quyi
tuzilishi. Advokatning kasbiy faoliyatidagi muloqot (kommunikativ quyi tuzilma).
So'roq qilish psixologiyasi. Advokatning kasbiy faoliyatining tashkiliy-boshqaruv
tuzilmasi. Sud jarayonining psixologik xususiyatlari.
Kurs ishining maqsadi: : talabalarni huquqni muhofaza qilish organlari
faoliyatida psixologik bilimlardan foydalanish shakllari va usullari bilan
tanishtirish
1. Kurs ishining vazifasi: Yuridik psixologiyaning nazariy asoslari
taqdimoti.
2. Psixologiya va huquqshunoslik o'rtasidagi munosabatlarning asosiy
muammolarini yoritish.
3. Qonun normalari bilan tartibga solinadigan faoliyat turlarida yuzaga
keladigan ruhiy hodisalar va qonuniyatlar bilan tanishish.
4. Sud-psixologik ekspertizasini tashkil etish va o'tkazish tamoyillari bayoni.
Kurs ishining predmeti: - huquqni muhofaza qilish va huquqni muhofaza
qilish faoliyatini o'rganishga tarixiy va zamonaviy ilmiy yondashuvlarni
shakllantirish va rivojlantirish;
3

- dastlabki tergovning psixologik asoslari, axloq tuzatish mehnat
psixologiyasi, mahkumlar, jabrlanuvchilar, guvohlar, shuningdek yuridik
shaxslarning psixologiyasi;
- advokat, davlat xizmatchisining psixologik madaniyati.
Kurs ishining ob’yekti: Yuridik Psixologiya fanini o’rganuvchi mutaxasislar
Kurs ishining metodi :
 Nazariy sxemalarni tasniflash
 Tadqiqot usullari - bu biz ishonchli ma'lumot oladigan ilmiy nazariyalarni
yaratish uchun ishlatiladigan usul va vositalar.
 slubiy bo'lim, bu huquqiy psixologiyaning predmeti, vazifalari, tizimi,
usullari va rivojlanish tarixini o'z ichiga oladi.
4

I BOB. YURIDIK PSIXOLOGIYA FANINING PREDMETI, VAZIFALARI
VA TIZIMI
1.1. Yuridik psixologiya ilmiy pedagogik fan sifatida
XX asr va uning erishilgan yutug’lari asosida va XXI asrning boshlanishida
juda ko’plab davlatlarda bo’lgani kabi dunyo xaritasida munosib o’rin olgan
mustaqil O’zbekistonda ham barcha sohalarda tub islohotlar amalga oshayapti. Bu
islohotlarning barchasi inson omilini har qachongidan ham yuqori saviyaga
ko’tarib, uning kuchi, idroki, salohiyati, ruhiy hamda ma’naviy barkamolligini
bevosita taraqqiyot, rivojlanish va sivilizasiya bilan uzviy bog’ladi. Bunda inson va
uning mukammaligi, o’z ustida ishlashi, o’z mukammalligi xususida qayg’urishi
muammosi har qachongidan ham dolzarb masalaga aylandi.
Inson psixologiyasini bilish, o’z taraqqiyotini va iqtidorini tashkil etishni
bilish, har qanday yosh davrda ham optimal ravishda ishga yaroqlilikni, turli
o’zgarishlarga psixologik jihatdan tayyorlikni ta’minlash, yangicha fikrlash va
tafakkur qilish, ro’y berayotgan jarayonlarni obyektiv va to’g’ri idrok qilish
qobiliyatini rivojlantirish muammolarini ilgari surilgan.
Shunday qilib, yangi davr har bir insondan o’z ichki imkoniyatlarini adekvat
bilish, shu bilimlar zahirasi bilan yaqinlari va hamkasblari psixik dunyosini
bilishni talab qilmoqda. Yangi davr va uning o’zgarishlarga boy hayoti endi endi
har bir kishining psixik hodisalar qonuniyatlarini bilish va shunga mos tarzda
oqilona va omilkorona ish yuritish zaruratini talab qilmoqda.
Jamiyat rivojlanishining xozirgi bosqichida, fanlar tizimida psixologiya fani
muhim ahamiyatga ega.
Akademik B.M. Kedrovning fikricha psixologiya o’zlashtirilayotgan
gumanitar, aniq va maxsus fanlarning markazini tashkil etadi (B.M.Kedrov, 1998).
Hozirgi kunda psixologik bilimlarga ehtiyoj kundan kunga ortib
bormoqda.
Psixologiya o’zi nima?
Psixologiya grekcha “psyuxe” (ruh) va “logos” (ta’limot, ilm) so’zlaridan
iborat bo’lib, an’anaviy ma’noda "ruh haqidagi fan" ma’nosini anglatadi.
5

Demak, psixologiya ruhiyat haqidagi fan ekan u inson ruhiy dunyosiga
aloqador barcha hodisalar va jarayonlar, tashqi olam sirlari va o’z-o’zimizni
bilishimizning asosida yotgan holatlar, xususiyatlar va xislatlarni o’rganadi.
Psixologiya bo’yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib psixika
deb berishadi. Psixika – bu inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi va ichki
olamni ongli ravishda aks ettirishimiz va anglashimizni ta’minlaydi.
Odam maktabgacha davrda o’yin, maktab davrida o’qish, mustaqil hayot
davrida mehnat kabi harxil faoliyat turlarida o’zini namoyon qiladi.
Mana shu turli davrlarda insonning ruhiyati (psixikasi) o’ziga xos
betakrorligi, xilmaxilligi bilan ajralib turadi. Ular shu qadar murakkabki, biz
ba’zan o’z-o’zimizni ham tushunmay qolamiz. Shuning uchun ham odamlarning
bilimdonligi nafaqat tashqi olamda ro’y berayotgan obyektiv hodisalar mohiyatiga
aloqador bilimlar majmuiga ega bo’lish bilan, balki hayotda munosib o’rin
egallash, o’z ichki imkoniyatlari va salohiyatidan samarali foydalangan xolda
faoliyatini oqilona tashkil etishning barcha sirlaridan boxabar bo’lish, o’ziga va
o’zgalarga ta’sir ko’rsatishning usullarini bilish va ulardan o’z o’rnida unumli
foydalanishini nazarda tutadi.
Psixologik bilimdonlikning murakkabligi aynan shundaki, atrofimizdagi
narsalar va hodisalarning mohiyatini bevosita xis qilib bilishimiz mumkin, lekin
psixik hayotga aloqador bo’lgan jarayonlarni, miyamiz, ongimizda ro’y berayotgan
narsalarning mohiyatini o’zimizda bilvosita bilamiz.
Shunday qilib, psixologiya fanida o’rganadigan jarayonlar va hodisalar
murakkab va xilmaxil. Ularni o’rganishning ikki jihati bor: bir tomondan, ularni
o’rganish qiyin, ikkinchi tomondan oson ham. Osonligi shundan iboratki, ular
bevosita o’zimizda berilgan, ularni uzoqdan qidirish shar emas, boshqa tomondan,
ular umumiy qonuniyatlar va tamoyillarga bo’ysunadi.
Yurist-huquqshunos faolitining eng muhim tomoni, bu – insonlar bilan
ishlashdir. Bu masalaning mazmunmohiyati bir nechta o’zaro bog’liq bo’lgan
aspektlarda ko’rishimiz mumkin:
- odamlarni o’ rganish va ularga ba h o berish ;
6

- psixologik alo q a o’ rnatish va uni rivojlantirish ;
- ularga kerakli ta’sir o’ tkazish ;
- o’ rgatish, o’q itish , tarbiyalash va h . k.
Yuridik faoliyat bilan bog’liq bo’lgan xodimlar uchun psixologik bilimlarni
egallash juda ham muhimdir. Psixologik bilimlar yuridik sohasiga doir
ma’lumotlarning tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi. Ular nafaqat yurist uchun
mavjud bo’lgan maxsus muammolarni hal etishga yordam beradi, balki ish bilan
birgalikda “ayblash”, “jinoyatchi shaxs”, “jinoiy xulq atvor” kabi asosiy jinoiy
huquqiy tushunchalarning yechimini yuridik psixologiya nuqtai nazaridan ko’rib
chiqishni talab etadi.
Psixologiya fanining turli tarmo q lari mavjud va ular tomonidan inson
psix ika si ani q shart-sharoit lar da o’ rganiladi , masalan:
- u mumiy psixologiya ;
- b olalar psixologiya si;
- pe dagogik va yoshlar psixologiya si;
- tibbiyot psixologiya si;
-
- s port psixologiya si;
- a viasiya va kosmos psixologiya si;
- h arbiy psixologiya ;
- i jtimoiy psixologiya ;
- etnopsixologiya;
- oilaviy hayot psixologiyasi ;
- psixodiagnostika;
- yu ridik psixologiya kabilar.
Ilk bor psixologiya va yurisprudensiya sohasining birgalikdagi ilmiy
tadqiqotlari va ular natijasida olingan ma’lumotlar " sud psixologiyasi " atamasi
bilan fanlar tizimida o’z o’rnini egallay boshlagan edi ( 1690, 1720) . Lekin yuridik
psixologiya o’z yo’nalishini fan sifatida XIX asrning oxirida isbotlashga
qadam qo’ydi.
7

Yuridik psixologiya ilmiy pedagogik fan bo’lib hisoblanib “inson-huquq”
tizimidagi psixologik qonuniyat va tamoyillarni o’rganishga va bu tizimning
samaradorligini oshirish uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga harakat qiladi.
Yuridik psixologiyaning zamonaviy tushunchasi, bu – huquqiy tartibga
solish sharoitlaridagi shaxs va faoliyatning turli psixologik aspektlarini
o’rganuvchi fan bo’lib, u tizimli yondashuv orqali oldida turgan vazifalarni hal
etishga va rivojlantirishga o’z maqsadini qaratadi. Psixologiya va
yurisprudensiyaning uyg’unlashganligi fanni ikki tomonlama boyitishga va sud
faoliyatidagi dolzarb muammolarni hal etishga yordam beradi.
Psixologiya va yurisprudensiyaning birlashganligi jamiyatning ehtiyojidan
kelib chiqilgan. Bu birlashish ichki qonuniyatlar bilan bog’lik bo’lib mavjud
bo’lgan fanning obyekti, predmeti va usullari nimalardan iborat, uning umumiy
fanlar bilan aloqadorligi va u yerdagi o’rni qanday ekanligi kabi savollarni
o’rganishga qaratilgan.
Yuridik psixologiyaning paydo bo’lishi qonuniy hodisa ekan, bu yerda
nimaga asoslanib umumiy psixologiyadan yuridik psixologiya maxsus fan sifatida
ajralib yurisprudensiya fani uchun yordamchi yo’nalish bo’lib chiqqanligini
aniqlab olish lozim.
Umumiy psixologiya Yurisprudensiya
yuridik psixologiya (maxsus fan) yuridik psixologiya (yordamchi
yo’nalish)
S.L. Rubinshteyning fikricha, barcha nazariyalar shu jumladan,
psixologiya fanining asosiy vazifasi o’rganilayotgan hodisalarning maxsus
qonuniyatlarini ochib berishdan iborat (Rubinishteyn S.L. 1978).
Psixologiya inson psixikasining paydo bo’lishi,rivojlanishi va namoyon
bo’lishi qonuniyatlarini o’rganadi:
8

paydo bo’lishi
rivojlanishi qonuniyatlari
namoyon bo’lishi
Yuridik psixologiya sud ishlarini yurgizish jarayonida, shaxsning
hulqatvorini maxsus o’rganishda yurisprudensiya sohasida kerakli va muhim
bo’lgan amaliy vazifalarni yechishga yordam beradi.
Amaliyotda psixologik bilimlarni ikki usul orqali qo’llash mumkin:
bevosita , bu usul mavjud qonun qoidalar, qonuniyatlar asosidagi bilimlarni
shu paytning o’zidayoq faoliyatda ishlatish mumkinligini bildiradi (ya’ni, qabul
qilish, tasavvur, his qilish, sezish, fikrlash, diqqat, xotira kabi psixik jarayonlarga
oid bilimlarni hozir – zahod qo’llash);
bilvosita, bunda qonuniyatlar asosida yig’ilgan bilimlardan hozir zaxod
foydalanish mumkin emas. Buning uchun aniq faoliyat sharoitida, o’zgarishlarga
duch keladigan qonuniyatlarni bilish va tahlil qilish uchun ma’lum vaqt kerak
bo’ladi.
Yuridik psixologiya fanida aynan psixologik bilimlardan bilvosita usuli
orqali foydalanish keng yo’lga qo’yilgan (Ramul K.A. 1995g.).
Masalan, dastlabki tergov, sud tergovi va sudlanuvchilarni qayta tarbiyalashda
yuzaga keluvchi murakkab insonlararo psixologik munosabatlar, shaxsni
o’rganish, maxsus hodisalarda namoyon bo’luvchi psixik jihat va holatlarni chuqur
o’rganish va oqilona xulosalar chiqarishda ma’lum tajribani qo’lga kiritish kerak
bo’ladi
1.2 Yuridik psixologiyaning metodologik asoslari
9

Yuridik psixologiyaning metodologik asoslari Atrofimizdagi butun borliq,
ya’ni tabiat, odamlar, vaziyat, hodisa va imkoniyatlarning ongimizda faol
tasvirlanishini "bilish" deb ataladi.
Ong bu faqat odamgagina taalluqli bo’lgan obyektiv dunyoni oliy
shaklidagi tasviri va bu tavsir uyg’unlashgan psixik jarayonlar orqali amalga
oshiriladi.
Odam ongi 2 ta xususiyatga ega:
b iologik materiya substratiga ko’ra bosh miyaning funksiyasi;
ijtimoiy ongning ideal ravishda jamiyat tajribasi, ijtimoiy muhit bilan
bog’liq bo’lgan funksiyasi.
Masalan, tafakkurimiz ong orqali ideal ravishda ongning mahsulini tashkil
qilsa, psixik jarayonlar (sezgi, qabul qilish, tasavvur, fikrlash) material (biologik)
xarakterda o’z faoliyatini olib boradi..
Bilish maxsus oliy shakldagi tasavvur hisoblanib, u bor narsalarning shaxsiy
holatidagi chegaralaridan chiqib ketishi mumkin.
borliq borliq
hozirgi zamonni bulg’usi zamonni
idrok qilish hozirgi paytda kelgusi paytdagi idrok qilish
ongning tasviri ongning tasviri

borliqning borliqning
haqiqiyligi bo’lishi, mumkinligi
haqiqatdan ongda aks etishi ongda aks etishi ehtimol
10

Bilish tabiati uning imkoniyat, shart-sharoitlari, haqqoniyligini bilish
nazariyasiga ta’luqli bo’lib u orqali o’rganiladi.
Ijtimoiy bilishning xususiyatlari shundan iboratki, odam har vaqt ham
o’rganilayotgan obyektlarni ko’zdan kechira olishga, u bilan muloqotda bo’lish va
tadqiqotlar o’tkazishga imkoniyat topa olmaydi. Chunki sodir bo’layotgan
hodisalar o’zining ma’nosiga to’g’ri kelmasligi mumkin (masalan, yuridik
psixologiya nuqtai nazaridan voqyea sodir bo’lgan joyda topilgan predmetlar
haqiqiy hodisaga tegishli bo’lmasligi mumkin). Shuning uchun ham voqyea va
hodisalarning haqqoniyligini aniqlab olishda katta va murakkab fikr yuritish kerak
bo’ladi.
Yuridik psixologiyada doimo qonunbuzarlar, jinoiy ish va jinoyatchilar
to’g’risida ma’lumotlar olinadi. Bu ma’lumotlarni topish, tahlil qilish va ularga
baho berish bilish aspektining mazmunini tashkil qiladi (masalan, tergov ishlarini
olib borish, jinoiy ishni fosh qilish, jinoyat sodir bo’lishi to’g’risida ogohlantirish
ishlarida).
Amaliyotda bilishning 3 turi mavjud:
1. oddiy (kundalik hayotimizdan kelib chiqqan, hayotiy tajribamiz asosidagi
bilimlar);
2. ilmiy (aniq tekshirib ko’rilgan, tabiat va jamiyat qonunlari asosida
isbotlangan bilimlar);
3. falsafiy (bilimlarimiz obyektiv haqiqatga aylangan, subyekt tomonidan
haqiqiy tasvirga ega, obyektiv tabiat tomonidan tan olingan).
Ushbu tasavvurlar mantiqiy fikr yuritish, predmet va hodisalarni sezilarli
darajada qabul qilish, mantiqiy xulosalar chiqarib isbotlab berish natijasida yuzaga
keladi.
Odil sud va huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatining xususiyatlaridan
kelib chiqib A.K. Dulov (1998) 6 ta faoliyat turlarini ko’rsatib o’tadi:
- bilish faoliyati;
- konstruktiv faoliyat;
11

- kommunikativ faoliyat;
- ta shkil iy faoliyat;
- ta rbiya viy faoliyat;
- tasdiqlovchi faoliyat.
Mazkur faoliyatlar asosida olingan ma’lumotlar oddiy, ilmiy va falsafiy
nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi va tahlil qilish uchun manbaa yaratiladi.
Yuridik psixologiya fanining metodologik masalalarini quyidagi ilmiy
tartibda ko’rib chiqishimiz mumkin:
dialektika
mantiq
nazariy bilish
Mantiq aniq kategoriyalar tizimi, bilishning mazmuniy tomoni va uning
paydo bo’lish va rivojlanishjarayoni bo’lib hisoblanadi va u
nazariy bilish bilan bog’liq:
(boshlang’ich va umumiy sharoitdagi
mavjud bo’lgan bilishlarni o’rganish);
dialektika bilan bog’liq: (tabiat, jamiyat va tafakkur jarayoni hamda
rivojlanishning uyg’unlashgan qonunlarni o’rganish).
Yuqoridagi ilmiy nizom nazariya va usulning birligini aniqlab beradi. Bu
birlik odamga atrofdagi borliqni mustaqil ravishda tushinib yetishiga yordam
beradi.
12

Nazariya bu, aniq tushunchalar tizimi bo’lib, ular
tadqiqot obyekti, uning ichki aloqalari, rivojlanish
qonunlarning mazmunini tasvirlaydi.
Usul natijaviy funksiyani bajarib, u
subyekt obyektga nisbatan o’zini qanday tutish,
maqsadga erishish uchun qanday amaliy opera t siyalarni
bajarishi kerakligini belgilab beradi.
Nazariya va usulning tadqiqotda qo’llanilishi uslubiyotda namoyon bo’ladi.
Tadqiqot uslubiyoti – bu, izchil operasiyalar va qo’llanayotgan usullarni
tartibga soluvchi qoidalar tizimi.
Amaliy va nazariy jihatdan haqiqatni bilish uchun usul nazariya orqali o’z
vazifalarini bajaradi.
Yuridik psixologiya metodologiyasi yurisprudensiya va umumiy psixologiya
metodologiyalari birligida namoyon bo’ladi.
Metodologiya bu, nazariy va amaliy faoliyatni tashkil qilish va tuzishga
qaratilgan tamoyil va uslublar tizimi tushunchasi, haqiqatni bilish va isbot qilish
usullari haqidagi ta’limotdir.
Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, uslubiy tadqiqot usullardan tashqari tadqiqot
shakllariga ega.
Usul bu obyektga nisbatan bo’lgan psixologik bilimlarni egallash harakatini
anglatsa, shakl shu bilimlarni egallash bosqichlari ma’nosini bildiradi. Ma’lum bir
paytda yig’ilgan bilimlarni o’rganishda ilmiy muammo, faktlar, gipoteza va
nazariyadan foydalanish mumkin.
Psixologikhuquqiy bilimlarni

ilmiy muammo
13Predmeti
obektini
tariflab beradi
Predmet obekr bo’lgan
harakatni belgilab
beradi

faktlar
gipotezalar
nazariya shakllar i orqali qo’lga kiritish mumkin.
Oddiy shakldagi bilimlar (tushuncha, fikr yuritish, xulosa chiqarish)
keyinchalik ilmiy bilish darajasiga ko’tariladi.
Ilmiy bilimlar empiriya, ya’ni tajribadan nazariyaga kelib tushib shakllana
boshlaydi. Bu bilimlar hayot davomida tekshirib, taqqoslanib keyin ilmiy
bilimlarga aylanadi.
Obyektiv dunyoni tushunibetish aniq ilmiytadqiqot usullardan tashqari
qo’shilib ketgan usullar orqali amalga oshiriladi. Masalan: induksiya-deduksiya,
tahlil-sintez, abstraksiyalash-umumiylashtirish va boshq.
Yuridik psixologiyaning nazariy bilish usullari tizimi
Usullar tizimi dialektika usullarining umumiyilmiy va xususiyilmiy
darajasida shakllangan bo’ladi.
Umumiy dialektika usuli obyektiv dunyoni mantiqiy, tarixiy, psixologik
tomonlardan o’rganishni talab qilsa, umumiyilmiy usul – tahlil sintez,
induksiya-deduksiya, taqqoslash, aniqlikdan-abstraksiyaga, statistik-matematik,
kibernitik kabi usullar orqali o’rganishni nazarda tutadi.
Xususiyilmiy usuli – suhbat o’tkazish, kuzatish, eksperiment, test sinovlari,
anketa ma’lumotlarini yig’ish yo’lari orqali bilimlarga ega bo’lishni anglatadi.
Umumiy dialektik usullarni nazariy bilish
Umumiyilmiy usullarini ifodalaydi
Xususiyilmiy
14

Nazariy bilish usullarini qanday metodologik tamoyillar orqali qo’lga
kiritish kerak?
Metodologik tamoyillarni qo’llash uchun quyidagi talablarga e’tibor
qaratish lozim:
1) hodisa, voqyea, jarayonlar va atrofmuhit boshqa tizimlar bilan bog’liq
bo’lgan holda o’rganilishi kerak;
2) ilmiy tadqiqotlar obyektiv ravishda amalga oshirilishi kerak, tadqiqotchi
kuzatuv davomida va xulosalar chiqarish paytida o’zi tomonidan hyech qanday
o’zgartirishlar kiritishi mumkin emas;
3) nazariy tomonidan taqdim etiladigan ma’lumatlarning umumiylik darajasi
va shakli me’yorida bo’lishi kerak (agarda bu daraja yuqori yoki past bo’lsa
uning sifat – xususiyati, ahamiyati yo’qolib qolishi mumkin) . Umumiyliklar
falsafiy qoidalar, nazariy xulosa, aniq sonlarda va haqqoniylik kabi shakllarda
berilishi mumkin.
4) dastlabki xabarlarning qadrqimmati bo’lishi lozim. Bu degani, nazariya
dastavval u yoki bu hodisaning rivojlanish holatini ko’ra olishi va u to’g’risida
habar berishini nazarda tutadi. Shakllanib borayotgan qonun qaysi sharoit va
tarmoqlarda qo’l kelishini tasdiqlaydi;
5) qayta tekshirish. Bu degani, paydo bo’layotgan nazariyani sinchkovlik
bilan eksperiment, amaliyot, tahlilar orqali qabul qilish lozim;
6) nazariyaning dalillarga to’g’ri kelishi. Qo’lga kiritilgan dalillar nazariy
tomondan isbotlangan bo’lishi lozim.
Nazariy bilishning metodologik tamoyillari .
Nazariy bilishning quyidagi metodologik tamoyillari mavjud:
1.Bilishning o’ziga xos tamoyili. Har bir tadqiqotlarning o’ziga kerakli
bo’lgan usullari bor, ularni qay darajada va qayerda ishlatish va qachon to’xtatish
kerakligini bilish lozim.
15

2.Tizimlilik tamoyili. Ya’ni, o’rganilayotgan predmetni tizim sifatida qabul
qilish kerak (jinoiy huquq, kriminalogiya, dastlabki tergov, sud, qayta tarbiyalash
jarayonlari). Bu aspektlar birbirlari bilan o’zaro bog’liq.
3.Rivojlanish tamoyili. O’rganilayotgan obyekt har vaqt harakatda bo’lishini
nazarda tutish lozim.
7. Yuridik faoliyatda shaxsni o’rganishning psixologik usullari.
Shaxsni o’rganishda uning psixologik xususiyatlari, psixik jihat va sifatlari,
tarbiyasi, faoliyati va yig’ilgan tajribalariga e’tibor berish lozim bo’ladi. Ya’ni:
biologik nuqtai nazaridan temperamenti (nerv tizimining jihatlari; faol
holatga kelishipasayishi, rivojlanishi, doimiyligi) psixik jarayonlari (sezgi, qabul
qilishi, tasavvuri va h.k.);
ijtimoiy nuqtai nazaridan jamiyatga bo’lgan munosabati (dunyoqarashi,
e’tiqodi, intilishi, muloqoti, qoniqishlari, ijtimoiy rollari va h.k.)
bilimi, tajribasi intellektual va psixologik xususiyatlari (aqliy sifatlari,
madaniyati, dunyo qarashlarining kengligi; psixik xususiyati; tafakkuri,
xotirasining imkoniyatlari va h.k.) kabi masalalar o’rganiladi.
Shaxsni o’rganishda quyidagi usullardan foydalanish mumkin:
- psixologik testlar;
- 10 ta so’z o’rganish va 10 ta so’zni takrorlash qay darajada ekanligini
aniqlash (A.R.Luriya bo’yicha);
- tushunchalarni taqqoslash (1 juft so’zlarning o’xshashligi va farqini
aniqlash);
- voqyealarning ketmaketligini aniqlash (kartochkalarni to’g’ri tahlab
voqyeani ketmaketligini yoritib berish);
bilvosita eslab qolish (kartochkalar orqali so’z yordamida kerakli
kartochkani topish).
Nazariy bilish usullari.
Yuqorida t a ’ ki d langan idek nazariy bilish usullari bu:
- dialekti k;
16

- umumiy - ilmiy ;
- xususiy - ilmiy usullar dir .
Shaxsga ta’s i r ko’rsatuvchi psixologik usullar quyidagilardan iborat:
- ma’lumot berish (og’zaki, yozma ravishda, sxema va grafiklar orqali);
- qopqon o’yinlari orqali;
- ta’sir o’tkazish;
- ishontirish;
- refleksiya ni yuzaga keltirish (shaxsiy analiz qilish , shaxsiy xulq va
ruhiy h olati ustidan fikr yuritishi , h ayolan o’zini o’zganing o’rniga qo’yib ko’r ishi
kabi ma’lumotlarni olish);
- f ikr yuritish vazifalarni qo’llash (yolg’on ko’rsatmalar berilayotgan
paytda kerakli bo’lgan vazifalarni o’z vaqtida qo’yi lishi va yechimini topilishi.)
Yuridik psixologiyada s ud psixologik ekspertiza usullari yordamida ko’plab
kerakli ma’lumotlarni yig’ish mumkin bo’ladi.
Sud-psixologik ekspertizasi turlari ga quyidagi usullar kiradi :
- jinoiy ishga taalluqli bo’lgan ma’lumotlarni psixologik talqin qilish;
- anamnez (biografik) usuli;
- kuzatish va tabiiy eksperiment;
- shaxsni individual psixologik xususiyatlarini o’rganish ;
- ps i xoanaliz;
- anketalardan foydalanish;
- suhbat;
- kompyuter diagnostika usuli (test orqali psixogramma tuzish).
17

I bob bo’yicha xulosa
Xulosa qilib aytganda, turli psixologik va yurisprudensiyaga oid usullar
tizimli yondoshish orqali faoliyat jarayonining asosiy psixologik qonuniyatlari,
o’zaro hamkorlikni chuqur talqin qilish, shaxs strukturasi va huquqiy normalarning
tizimini o’rganish va ularga aniq tavsif berishga yordam beradi.
Umumiy dialektika usuli obyektiv dunyoni mantiqiy, tarixiy, psixologik
tomonlardan o’rganishni talab qilsa, umumiyilmiy usul – tahlil sintez,
induksiya-deduksiya, taqqoslash, aniqlikdan-abstraksiyaga, statistik-matematik,
kibernitik kabi usullar orqali o’rganishni nazarda tutadi.
Yuridik psixologiya huquqshunoslarning so'rovlariga javob sifatida paydo
bo'lgan, aslida u advokatga o'z savollariga javob izlashda yordam berish uchun
mo'ljallangan amaliy fandir. Mustaqil nazariy fan bo'lmagani uchun u o'z
metodologiyasiga ega emas - uning tamoyillari va usullari umumiy psixologik.
Huquqiy psixologiya fanlararodir. Huquqiy psixologiya psixologik va huquqiy
bilimlar chorrahasida vujudga kelgan va rivojlanganligi sababli u ham umumiy
psixologiya, ham huquq fanlari bilan bog`liq. Bu fan nisbatan yosh, taxminan ikki
yuz yil. Shunisi e'tiborga loyiqki, bu yo'nalish psixologiya bilan deyarli bir
vaqtning o'zida paydo bo'lgan: psixologiya va yuridik psixologiya butun
rivojlanish yo'lini "qo'lda" bosib o'tgan.
18

II BOB. YURIDIK PSIXOLOGIYANING FAN SIFATIDA
SHAKLLANISHI.
2.1. psixologiyaning fan sifatida shakllanishi.
Odil sudlovni o’rnatishda psixologik bilimlardan foydalanish qadim
zamonlardan boshlangan.
Antik va o’rta asr (mil. av. 3-asr va 5-17asr) larda jinoiy javobgarlikka
tortish uchun empirik tajribalardan foydalanilgan.
Empiriya – bu odamning ichki dunyosi asosida to’plangan tajriba tashqi
dunyo (atrof-muhit, sharoitlar, munosabatlar) dan yiroq bo’lganligini bildiradi.
Inson “qafasda”, uning ichki dunyosini o’zgartirib bo’lmaydi, uning tabiati asli
shunday degan fikrlar bo’lgan edi.
Odam “qafas”da bo’lganligi sababli unga ta’sir ko’rsatuvchi kuchlar
o’rganilmagan edi.
O’rta asr davrlarda jinoyatchilar o’z aybini tan olmasligi va aybiga iqror
bo’lmasligi natijasida ularni turli hil qiynoqlarga solib kerakli ko’rsatmalarni olish
tajribasi keng tarqalgan edi ( uzoq muddatdagi jismoniy va ruhiy qiynoqlar,
o’liklar yotgan qorong’i xonalarga qamash va h.k.)
Burjua hukm surgan davrdan boshlab ilk bor psixologik bilimlar paydo
b o’ldi . Oshkoralik va tortishuv asosida olingan guvo h larning k o’ rsatmalari katta
a h amiyatga ega b o’ l a boshladi .
Rossiyada jinoyatchilikda jinoyatchining psixologiyasiga etibor berish
kerakligi to’g’risida I.T.Posashkov (1652-1726) faol fikr yuritadi. Uning nuqtai
nazari bo’yicha jinoyatchilarning boshqa odamlarga nisbatan salbiy ta’sirini
yo’qotish maqsadida ularning xulqatvorini tavsiflash kerak bo’ladi.
V.N.Tatishev (1686-1750) fikriga ko’ra “qonunlarni yoshlikdan bilish
lozim, ularni bilmaslik buzilishga olib keladi”, degan nazariya ilgari suriladi.
Knyaz M.M.Sherbatovning fikriga ko’ra qonun chiqarishda xalqning
psixologiyasi, insonlarning yuragini bilish lozimdir (1733-1790). U birinchilardan
bo’lib jinoyatchini muddatdan avval chiqarib yuborish masalasini ko’targan.
19

19-asrda I. Gofbauerning “Sud hayotida psixologiyani qo’llash” va
I.Fridrixning “Sud psixologiyasiga oid muntazam qo’llanma” deb nomlangan
ilmiy izlanishlarida psixologik nuqtai nazaridan shaxs, uni ayblash tushunchasi,
sud jarayoni, psixologiyasi kabi savollar keng yoritib berilgan.
20-asrda I.S.Barshevning “Jinoiy huquqshunoslik fani”,
N.Ya.YanovichYanevskiyning “Jinoiy adliya to’g’risida fikrlar” kabi ishlarida
psixologiya bilimlariga katta e’tibor qaratilgan.
I.S. Barshevning fikri bo’yicha “psixologiyani bilmaslik bu tirik insonlarni
emas, balki o’lganlarni sud qilish demakdir”.
Badiiy asarlarda ham (F.M. Dostoyevskiy, L.N.Tolstoy, A.B.Chexov va
boshq.) insonning ichki dunyosi, uning xissiyotlari, ichki tuyg’ulari haqida so’z
yuritiladi.
Yuridik psixologiyaning 20-asrdagi rivojlanishiga A.F.Koni katta hissa
qo’shadi. Uning asarlarida sud faoliyatining psixologiyasi, guvohlar va
jabrlanuvchilar psixologiyasi va ko’rsatmalariga katta urg’u berilgan.
A.S.Tagerning “Sud psixologiya” sini rivojlantirishga katta hissa
qo’shganligi uning bir necha ilmiy tadqiqot ishlarda ishtirok etganligidan dalolat
beradi. U “Guvohlar turli psixologik holat va hodisalarning ta’siri ostida o’z
ko’rsatmalarini bayon qilishlari mumkin” , degan fikrni ilgari suradi (ko’rish,
eshitish, eslab qolish, gapirib berishning individual xususiyatlari turli vaqtlarda
turlicha bo’lishi mumkin.)
XX asrning 30-yillarida jamiyatda, shu jumladan ilmfanning turli
tarmoqlarida keskin o’zgarishlar yuz beradi. Psixologiya fani qariyib 30- yil
davomida pedagogika faniga bo’ysinib, yuridik psixologiyaga oid ishlar to’xtatilib,
yirik ilm fan, san’at arboblari o’zlarining ishlaridan chetlatilib qatag’on
bo’lganliklari kabi hodisalar keng tarqalgan bo’ladi.
Faqatgina 50-yillarning oxirlari va 60-yillarning boshlarida psixologiya fani
va shu o’rinda yuridik psixologiya fani astasekinlik bilan katta va og’ir zarbalardan
so’ng tiklana boshlaydi:
20

1964- yil–sobiq SK KPSS qaroriga binoan yuridik psixologiya fanini
rivojlantirish va yuridik ma’lumotlarni yangilash ishlari boshlanadi.
1971-yil–sud psixologiyasiga bag’ishlangan 1-Butunittifoq
konferensiyasi bo’lib o’tadi.
1986-yil–yuridik psixologiya faniga bag’ishlangan 2-Butunittifoq
konferensiya Tartu shahrida tashkil qilinadi.
1989- yil–Leningrad shahrida yuridik psixologiya bo’yicha barcha Oliy
o’quv yurtlari uchun ishchi dasturlarni tuzish va tasdiqlash kabi tadbirlar
amalga oshiriladi.
XX- asrning 90-yillarida Rossiya olimlari tomonidan yuridik psixologiya
sohasi bo’yicha olib borilgan yirik ilmiytadqiqot ishlari keng yo’lga qo’yiladi.
Hozirgi kunda yuridik psixologiya predmetining zamonaviy tarzdagi ifodasi
ilmiyamaliy fanga asoslangan bo’lib, “inson-huquq” tizimidagi psixologik
qonuniyatlarni o’rganish va shu tizimning samaradorligini oshirish uchun kerakli
bo’lgan tavsiyalar ishlab chiqish ma’nosini bildiradi.
Yuridik psixologiya predmetini ta’riflashda ko’plab olimlar tomonidan
turlixil yondashuvlar bo’lgan: yuridik psixologiyaning predmeti huquq normalari
bilan bog’liq psixik hodisa, mexanizm, qonuniyatlarga qaratilgan ( A.R.Ratinov,
1989); yuridik psixologiya, bu-bir tomondan psixik hodisalarning paydo bo’lishi
va rivojlanishi, ikkinchi tomondan noqonuniy harakatlar asosida insonning
psixikasini o’rganishdir (A.V.Dulov, 1990), kabi fikrlar ilgari suriladi.
Yuridik psixologiya fanida psixologiya va yuridik bilimlar bir butunlikni
tashkil qiladi va ular birbirlari bilan uzviy bog’liq. Yuridik psixologiya predmeti
tarkibiga qo’yidagi tushunchalar kiradi:
psixologik: yuridik:
jarayon; faoliyat moyilligi;
holat; huquq moyilligi;
hodisa; delikto moyilligi;
faoliyat; aql-rioya moyilligi;
shaxs; motiv;
21

qo’llash; ayblanish;
xulqatvor; qasddan harakat qilish kabilar.
muloqot...
19-asr oxiri va 20-asr boshlari psixologiya, psixiatriya va bir qator huquqiy
fanlarning (birinchi navbatda jinoyat huquqi) jadal rivojlanishi bilan bog'liq. Bu
fanlar namoyandasi bo lgan bir qancha olimlar o sha davrda ilg or pozitsiyalarniʻ ʻ ʻ
egallaganlar (I.M.Sechenov, V.M.Bexterev, S.S.Korsakov, V.P.Serbskiy, A.F.Koni
va boshqalar).
Psixologiya, psixiatriya va huquq fanlarining rivojlanishi yuridik
psixologiyani mustaqil ilmiy fan sifatida rasmiylashtirish zaruriyatini keltirib
chiqardi. P.I. Kovalevskiy ichida 1899 г. psixopatologiya va huquqiy psixologiyani
bir-biridan ajratish, shuningdek, ushbu fanlarni yuridik ta'lim kursiga kiritish
masalasini ko'tardi.
Taxminan o'sha davrda jinoyat huquqining antropologik va sotsiologik
maktablari o'rtasida kurash boshlandi. Antropologik maktabning asoschisi K.
Lombroso bo'lib, u o'zining tabiiy xususiyatlariga ko'ra tuzatib bo'lmaydigan
"tug'ma jinoyatchi" nazariyasini yaratdi.
Sotsiologik maktab vakillari utopik sotsializm g‘oyalaridan foydalanganlar
va jinoyatchilik sabablarini ijtimoiy omillarga tushuntirishga hal qiluvchi ahamiyat
berganlar. Sotsiologik maktabning ba'zi g'oyalari o'z davri uchun progressiv
bo'lgan elementlarni o'z ichiga olgan. 20- asr boshlarida huquqiy psixologiyada
eksperimental tadqiqot usullari qo llanila boshlandi.
ʻ
Ushbu davrning ko'plab asarlari guvohlik psixologiyasiga bag'ishlangan.
Bular I. N. Xolchevning “Orzuli yolg onlar”, G. Portugalovning “Gudolik haqida”
ʻ
(1903), E.M. Kulischer, guvohlik va sud tergovi psixologiyasi (1904). Xuddi shu
mavzuda M.M.ning ma’ruzalari tinglandi. Xomyakov "Guvoh psixologiyasi
masalasida" (1903), A.V. Zavadskiy va A.I. Elistratov "Taklifsiz savollarning
22

guvohlarning ko'rsatmalarining ishonchliligiga ta'siri to'g'risida" (1904), O.B.
Goldovskiy "Guvohlik psixologiyasi" (1904). L.E.ning asarlari. Vladimirova, G.S.
Feldshteyn, M.. N. Gernet, jinoyatchi shaxsining psixologiyasini o'rganadi.
Sud psixologiyasidagi eng keng qamrovli ish Hans Grossga tegishli edi.
Uning .da chop etilgan "Jinoyat psixologiyasi" asarida 1898 г bir qator
psixologlarning eksperimental tadqiqotlari natijalaridan foydalanilgan.
Jinoyatni tergov qilish psixologiyasini o'rganishda psixologiyaning
eksperimental usulini bevosita qo'llash oldinga katta qadam bo'ldi. Ushbu uslubni
yaratuvchilardan biri, frantsuz psixologi Alfred Binet birinchi bo'lib taklifning
bolalar guvohligiga ta'siri masalasini eksperimental ravishda o'rgangan. 1900 yilda
u taklifning bolalar guvohligiga ta'siriga bag'ishlangan maxsus bobda
"Suggestibility" nomli kitobini nashr etdi. Unda A. Binet qiziqarli xulosalar
chiqaradi: 1) savollarga javoblar doimo xatolarni o'z ichiga oladi; 2) sud majlisi
bayonnomasida ko‘rsatuvlarni to‘g‘ri baholash uchun savollar ham, ularga berilgan
javoblar ham batafsil bayon etilishi kerak.
1902 yilda nemis psixologi Uilyam Shtern tomonidan guvohliklarning
ishonchlilik darajasini aniqlash bo'yicha tajribalar o'tkazildi. V. Stern o'z
ma'lumotlariga asoslanib, guvohlik printsipial jihatdan ishonchsiz, yovuzdir,
chunki "unutish - bu qoida, eslash - istisno". V. Stern Berlin Psixologik
Jamiyatining yig'ilishida o'z tadqiqotining natijalarini ma'lum qildi va Evropada
ular yuridik doiralarda katta qiziqish uyg'otdi. Keyinchalik V. Stern aniq idealistik
xususiyatga ega bo'lgan shaxsiy xotira kontseptsiyasini yaratdi. Ushbu
kontseptsiyaga ko'ra, inson xotirasi ob'ektiv voqelikning in'ikosi emas, balki uni
faqat shaxsning g'arazli manfaatlari, individualistik niyatlari, g'ururi, bema'nilik,
shuhratparastlik va hokazolar uchun buzish vazifasini bajaradi.
V.Sternning ma'ruzasi rossiyalik huquqshunoslar orasida ham keskin
reaktsiyaga sabab bo'ldi. V. Sternning Rossiyadagi ashaddiy tarafdorlari O.B.
Goldovskiy va Qozon universiteti professori A.V. Zavadskiy va A..I. Elistratov.
23

Ular mustaqil ravishda B. Sternning tajribalariga o'xshash bir qator tajribalar
o'tkazdilar va shunga o'xshash xulosalar chiqardilar. O.B.ning o‘zi Goldovskiy
shunday dedi: "Xatolarning psixologik sabablari boshqacha va guvoh tomonidan
tasvirlangan rasmni haqiqat bilan taqqoslashdan olingan xulosa juda achinarli.
Guvoh aniq nusxani bermaydi, faqat uning o'rnini bosuvchi shaxsni beradi.
Germaniyada O. Lippmann, A. Kramer, V. F. List, S. Yaffa va boshqalar sud
psixologiyasi masalalari bilan ham shug'ullanishgan 1903 г . V. Stern List va Gross
hamkorligida “Reports on the Psychology of Testimony” jurnalini nashr eta
boshladi.
Sud psixologiyasi bo'yicha tadqiqotlar boshqa mamlakatlarda ham olib
borilgan: Frantsiyada - Klapared, AQShda - Meyers, shuningdek, Kattell 1895 г .
talabalar xotirasi bilan tajriba o'tkazdi, so'ngra guvohlarning ko'rsatmalarining
aniqlik darajasi indeksini tuzishni taklif qildi.
I. G. Shcheglovitov tomonidan V. Sternning tajribalarini ko'rib chiqish
xarakterlidir. U shunday deb yozgan edi: “Oxirgi kuzatuvlar ko rsatuvlardaʻ
haqiqatning beixtiyor ko plab buzib ko rsatilgan holatlari borligini ko rsatmoqda,
ʻ ʻ ʻ
shuning uchun ham jinoyatning tashqi holatini faqat guvohlar yordamida
aniqlashdan qochish kerak”.
Ammo shuni ta'kidlash kerakki, o'sha davrdagi barcha huquqshunoslar va
psixologlar guvohliklarga salbiy munosabatda bo'lishmagan. Ular orasida, birinchi
navbatda, eng yirik rus advokati A.F. Otlar. Sankt-Peterburg universiteti yuridik
jamiyatining jinoiy bo'limi yig'ilishida O.Goldovskiyning "Guvohlarning
ko'rsatmalari psixologiyasi to'g'risida" gi ma'ruzasi bo'yicha bahs-munozarada
A..F. Koni V. Stern va O. Goldovskiylarning xulosalariga keskin qarshi chiqdi.
Uning so'zlariga ko'ra, "Sternning tergovlari o'ta biryoqlama ekanligini yashirib
bo'lmaydi, bu haqiqatni ham yashirib bo'lmaydi, mohiyatiga ko'ra, bu xuddi
guvohlarga qarshi kampaniya bo'lgani kabi, sudyalar va ayniqsa sudyalarga qarshi
kampaniyadir". Keyinchalik o‘sha jamiyat yig‘ilishida A.F.Koni xuddi shu masala
24

bo‘yicha mustaqil ma’ruza qildi, bu mohiyatan guvohlarning ko‘rsatmalarining
ishonchsizligi haqidagi asossiz da’volarga javob bo‘ldi.
Qozon universiteti olimlari. A. Lazarev va V. I. Valitskiy Sternning
qoidalari amaliyot uchun ahamiyatli bo'lmasligini, guvohlik ko'rsatuvidagi eng
muhim yovuzlik bu beixtiyor xatolar emas, balki guvohlarning ongli yolg'onidir,
bu odatda ishonilganidan ko'ra tez-tez uchraydi: deyarli to'rtdan uch qismi.
guvohlar haqiqatdan chetga chiqadi.
V.Stern va boshqalar o zlarining psixologik tadqiqotlarida ob yektivʻ ʼ
voqelikning psixik aksining o ziga xos xususiyatlarini tushunmasliklarini
ʻ
ko rsatdilar. Shunday qilib, ular ixtiyoriy xotiraning mohiyatini unga ta'sir qiluvchi
ʻ
omillarning miya tomonidan passiv ravishda bosib olinishining tasodifiy natijasi
deb hisoblashgan. Xorijiy psixologiyadagi turli xil xotira nazariyalarini ko'rib
chiqish shuni ko'rsatdiki, "ular uchun asosiy va umumiy kamchilik shundaki, xotira
faoliyat mahsulidir va birinchi navbatda sub'ektning amaliy faoliyati, shuningdek,
alohida, mustaqil ideal sifatida o'rganilmagan. faoliyat." Bu xotira haqidagi
mexanistik va idealistik g'oyalarni yuzaga keltirgan asosiy sabablardan biri edi.
XIX asr o'rtalarida. Chezare Lombroso birinchilardan bo'lib antropologiya
nuqtai nazaridan jinoiy xatti-harakatlarning mohiyatini ilmiy tushuntirishga
harakat qildi. Lombroso nazariyasi bizning zamonamizda o'z izdoshlarini topadi.
Uning aks-sadolarini zamonaviy nazariyalarda, masalan, Klaynfelterning
xromosoma anomaliyalari nazariyasida, tug'ma tajovuzkorlik va buzg'unchi
harakatlar haqidagi freyd va neofreyd ta'limotlarida topish mumkin.
Ko‘rinib turibdiki, Ch.Lombrozoning antropologik nazariyasi mantig‘iga
oxirigacha amal qilinsa, jinoyatchilikka qarshi kurash “tug‘ma” jinoyatchilarni
jismonan yo‘q qilish yoki umrbod izolyatsiya qilish yo‘li bilan olib borilishi kerak.
Jinoiy xulq-atvorning mohiyatini tushuntirishda biologizatsiya yondashuvi jinoyat
ijtimoiy hodisa sifatida o‘rganila boshlagan paytdayoq Lombrozo zamondoshlari
tomonidan jiddiy, adolatli tanqidga uchragan edi.
25

2.2. Yuridik psixologiyaning fan sifatida shakilanishiga xissa qo’shgan
olimlar
Yurisprudensiyada psixologik bilimlarga qiziqish tabiatshunoslikdagi
yutuqlar ta'sirida psixologiya mustaqil fanga aylanganidan ancha oldin paydo
bo'lgan. Mustaqil fan sifatida psixologiya shundan beri mavjud 1879 nemis
psixologi Vilgelm Vundt (1832–1920) birinchi psixologik eksperimental
laboratoriya ochgan yil. Biroq, allaqachon 1792 Nemis tabiatshunosi K.
Ekartsxauzen (1752–1803) “Jinoyatlarni muhokama qilishda psixologik
bilimlarning zarurligi haqida” kitobini yozgan. Keyin I.X. Shaumann (1768-1821)
"Jinoyat psixologiyasi haqidagi fikrlar", individual jinoyat huquqi tushunchalarini
tahlil qiladi. Shunday qilib, in 18-19-asrlar yangi huquqiy mafkura asosida
psixologik va huquqiy bilimlarning ixtisoslashgan tarmog'i - jinoiy, keyin esa
kengroq - sud psixologiyasi vujudga keladi.
Ikkinchi yarmida 19-asr huquqning antropologik maktabi dunyoga keldi,
huquqshunoslarning “inson omili”ga qiziqishi ortib bormoqda. IN 19-asr
oxiri kriminalistika va kriminalistikaning shakllanishi munosabati bilan sud-
tibbiyot, keyin esa yuridik psixologiya jadal shakllantirilmoqda. Jeneva
universitetida sud psixologiyasi bo'yicha ma'ruza qilgan taniqli frantsuz psixologi
E. Klapared sud-psixologik muammolar doirasini sezilarli darajada kengaytirdi
va yigirmanchi asrning boshlarida. “huquqiy psixologiya” atamasini kiritdi. Sud-
tibbiyot fanining asoschisi Xans Gross "Jinoyat psixologiyasi" fundamental asarini
yaratdi, unda u sud psixologiyasini umumiy psixologiyaning amaliy tarmog'i deb
hisobladi. G.Gross huquqshunoslarni eksperimental psixofiziologiyaning
zamonaviy yutuqlari bilan (Gustav-Teodor Fexnerning hislar naqshlari haqidagi
ta'limoti bilan), inson psixomotor reaktsiyalarining xususiyatlari, fikrlash, xotira
shakllari va boshqalar bilan tanishtirdi. Shakllanish psixologiyasi va psixologiyasi.
dalillarni qabul qilish rivojlanmoqda (Marbe, Stern, Wertheimer). Albert Xelving
so‘roq qiluvchi (politsiyachi, sudya, ekspert) va so‘roq qilinuvchi (ayblanuvchi,
26

jabrlanuvchi, guvoh) psixologiyasini rivojlantiradi, so‘roq qilishning psixologik
texnikasini ishlab chiqadi.
Biroq, chuqur psixologiya paydo bo'lgunga qadar20-asrning birinchi
yarmida sud psixologiyasi asosan empirik, tavsiflovchi fan bo'lib qoldi.. Jinoiy
shaxs, uning motivatsion sohasi shafqatsizlik, tajovuzkorlik, qasos olish, shaxsiy
manfaatdorlik, uyatsizlik, sadizmga moyillik kabi amorf tushunchalar bilan
tavsiflangan, ijtimoiy-psixologik naqshlar uzoq vaqt davomida unutilgan.
Jinoyatlarning sabablarini ommaviy o'rganishda ular jinoyatchilarning o'zlarining
fikriga tayandilar. Keyingi navbatda jinoyatchi shaxsini psixodiagnostika qilish, bir
jinsli jinoyat sodir etgan shaxslarni psixologik tahlil qilish muammosi bo'ldi. Bir
qator maxsus tadqiqotlar paydo bo'ladi. Shunday qilib, A.Byer katta empirik
materialdan (markaziy Stokgolm qamoqxonasidagi mahbuslar) foydalanib,
"Qotillik psixologiyasi" tadqiqotini o'tkazdi, ushbu toifadagi jinoyatchilarning
ruhiy "zaif tomonlari" ni, ularning ijtimoiy moslashuvi xususiyatlarini, ijtimoiy
begonalashish.
Zigmund Freydning psixoanalitik nazariyasi ta'siri ostida sud-psixologlar
jinoyatchilarning ongsiz doirasiga kirib borishga, chuqur shaxsiy shakllanishlarni
(Frans Aleksandr, Gyugo Staub, Alfred Adler, Valter Bromberg va boshqalar)
ochishga harakat qila boshladilar. Mahkumlar psixodiagnostik testlar va boshqa
psixoanalitik usullar (L.Xablin-Smit va boshqalar) yordamida tekshirildi.
Psixologlar va kriminologlar shunday xulosaga kelishdiki, jinoyatchilarning
aksariyatida Z.Freyd tomonidan Superego (Super-I) deb atagan shaxsning
rivojlangan psixik sohasi yo‘q, ijtimoiy o‘zini o‘zi boshqarishning ichki tuzilishi
buzilgan. , inhibitiv va qo'zg'atuvchi jarayonlarning o'zaro ta'sirida nomutanosiblik
mavjud. Jinoiy moyillik, bu mualliflarning fikriga ko'ra, o'z Egosini (I)
barqarorlashtirishda muvaffaqiyatsizliklar natijasida, erta ruhiy travmatizm
natijasida shakllanadi.
27

Yigirmanchi asrning birinchi yarmidaSud-tibbiyot (jinoyat) psixologiyasi
ayniqsa jadal rivojlandi Germaniya . Nemis kriminologlari o‘z tadqiqotlarida
asosiy e’tiborni jinoyatchining shaxsini, uning muhitini o‘rganishga qaratdilar
(Frans fon List, Morits Lipman va boshqalar).
Nemis sud psixologiyasi va kriminologiyasida psixopatologik va biologik
tendentsiyalar o'zini namoyon qildi. Jinoyatlarning asosiy sabablarini psixologik va
psixopatik omillar: iroda anomaliyalari, tafakkur, kayfiyatning beqarorligi va
hokazolarda ko‘rish boshlandi. Ernst Zeling va Karl Vayndler jinoyatchilarning
turlarini tasniflashga birinchi urinishlardan biri bo‘lib, faqat shu yo‘l bilan deb
hisoblashgan. jinoyatning asl sabablarini aniqlash mumkinmi? Ular sakkiz turdagi
jinoyatchilarni aniqladilar: professional, mulkiy, jinsiy, tasodifiy, ibtidoiy
munosabatda bo'lgan, g'arazli (ishonchli), bezorilar, ishlashni istamaydigan. Ushbu
jinoyatchilarning shaxsiy xususiyatlarini, ularning fikriga ko'ra, fanlar majmuasi -
biologiya, psixologiya va psixiatriya o'rganishi kerak.
Qo'shma Shtatlarda yuridik psixologiya an'anaviy ravishda sud ekspertizasi
bilan chambarchas bog'langan. Ushbu tadqiqotlar universitetlarda jamlangan, lekin
odatda Federal Adliya Departamenti tomonidan boshqariladi.
Italiyada sud psixologiyasi an'anaviy ravishda klinik yo'nalishga,
Frantsiyada - ijtimoiy-psixologik va sotsiologik yo'nalishga qaratilgan. Belgiya va
Fransiyada voyaga yetmaganlar jinoyatlarini o‘rganish markazlari mavjud.
Yaponiyada jinoyat tadqiqotlari asosan psixiatriyaga qaratilgan.
Zamonaviy tadqiqotlarda jinoyatchilikning ijtimoiy-psixologik omillari
orasida ijtimoiy nazoratdagi nuqsonlar, ijtimoiy aloqalarning buzilishi, jinoiy
o'rganish uchun qulay shart-sharoitlar, ijtimoiylashuvdagi nuqsonlar ajralib turadi.
Xorijiy huquqiy psixologiya sohasidagi eng yirik asarlarning mualliflari: G. Toch
(Huquqiy va jinoiy psixologiya. Nyu-York, 1961), M. Lipmann (Advokatlar uchun
psixologiya asoslari. Leyptsig, 1914), D. Abraxamsen (jinoyatchi). psixologiya.
Nyu-York, 1967), belgiyalik kriminolog va psixiatr R. Luvage (Psixologiya va
28

jinoyat. Gamburg, 1956), N. Jonston (Jazo va tuzatish psixologiyasi, London,
1970), G. Tosb (Jinoyat va jinoiy sudlov psixologiyasi. Nyu-York, 1979);
"Jinoyat psixologiyasi" fanidan ma'ruzalar o'qildi. 1806 , va sud
psixologiyasi bo'yicha birinchi monografiya Qozonda nashr etilgan 1874 yil ,
muallifi professor A.U. Frese (1826-1884). Psixiatr bo'lgan muallif sud
psixologiyasining predmeti "ruhiy hayotning normal va g'ayritabiiy ko'rinishlari
haqidagi bilimlarimizni huquqiy savollarga qo'llash" deb hisoblagan.
1877 yilda advokat L.E. Vladimirov "So'nggi tadqiqotlarga ko'ra
jinoyatchilarning psixologik xususiyatlari" maqolasini nashr etdi, unda u
jinoyatning ijtimoiy sabablari individual belgilar bilan bog'liqligini, ularni
o'rganish advokatlar uchun majburiy ekanligini ta'kidladi.
XIX asr oxirida. eksperimental psixologiyaning rivojlanishi bilan bog'liq
holda sud psixologiyasi asta-sekin mustaqil fan sifatida shakllanmoqda. Uning eng
yirik vakili D.A. Dril ta'kidladiki, psixologiya va huquq bir xil hodisalar -
insonning ongli hayoti qonunlari bilan shug'ullanadi.
XIX asrning 80-yillarida. taniqli rus huquqshunosi A.F. Jinoyat huquqining
psixologiya bilan bog'lanishiga doimo katta e'tibor bergan Koni. Shu bilan birga,
taniqli rus psixiatrlari va psixologlari faol ishlay boshladilar - V.M. Bekhterev, S.S.
Korsakov va
V.P. serb. V.M. Bexterev o'ziga xos sud-psixologik muammolarni ishlab
chiqdi va S.S. Korsakov va V.P. Serbskiy psixiatriya va sud psixologiyasi o'rtasida
chegaradosh bo'lgan bir qator samarali tushunchalarni ilgari surdi. Shu bilan birga,
professional psixologlar ham jinoyat psixologiyasi masalalariga murojaat qilishdi -
N.Ya. Grot, A.V. Zavadskiy, A.F. Lazurskiy.
Ustida 19-20-asrlar oxirida.Rossiyada jinoiy jarayon ishtirokchilarining psixologik
tadqiqoti (ekspertizasi) muammolari keskin. Bir qator hollarda jinoyat
psixopatologiya sifatida ko'rib chiqildi. Biroq, K.Lombrozoning tug'ma
29

jinoyatchilik haqidagi g'oyalari Rossiyada keng tarqalmagan va etakchi
huquqshunoslar tomonidan keskin tanqid qilingan.
Yigirmanchi asrning boshlarida Rossiyada psixologik huquq maktabi
shakllanmoqda, uning asoschisi huquqshunos va sotsiolog L.I. Petrazhytskiy,
1898-1918 yillarda. Sankt-Peterburg universitetining huquq falsafasi tarixi
kafedrasi mudiri. Petrajitskiy huquq va davlat haqidagi fanlar psixik hodisalarni
tahlil qilishga asoslanishi kerak, deb hisoblagan. Biroq, Petrajitskiy huquqning
ijtimoiy shartlanishini psixologik shartlashtirish bilan almashtirib, faqat psixik
jarayonlar haqiqatda mavjud, ijtimoiy-tarixiy shakllanishlar esa ularning tashqi
prognozlari ekanligini ta'kidladi. Petrajitskiy freydizm ta’sirida psixikaning ong
osti-emotsional sohasining kishilar xulq-atvorida, huquqiy normalarning
shakllanishidagi rolini bo‘rttirib ko‘rsatdi. Psixologik huquq maktabi huquq va
psixologiyaning to'liq mos kelishidan kelib chiqqan. Huquqiy psixologiya
huquqning psixologik maktabi tomonidan huquq va psixologiya o'rtasidagi chegara
sohasi sifatida tushunilmagan. Biroq, psixologik huquq maktabining umumiy
muvaffaqiyatsizligiga qaramay, u huquqshunoslarning e'tiborini huquqning
psixologik jihatlariga qaratdi. Petrajitskiyning g'oyalari sud psixologiyasining
rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi XX asr boshlari
Rus sotsiologiya maktabining shakllanishida. ijtimoiy psixologiya va
kriminologiyada Pitirim Aleksandrovich Sorokin (1889-1968) katta rol o'ynagan.
1922 yilda Sovet Rossiyasidan surgun qilingan Pitirim Sorokin Garvard
universiteti sotsiologiya kafedrasi dekani va Xalqaro sotsiologiya assotsiatsiyasi
prezidenti bo'ldi. P.A.ning klassik asarlari. Sorokin ("Zamonaviy sotsiologik
nazariyalar", "Jinoyat va jazo, jasorat va mukofot" va boshqalar) AQShda va
ko'plab Evropa mamlakatlarida keng nashr etilgan. Talabalik yillarida ham Sorokin
Bexterev, Petrajitskiy, Pavlov, Kovalevskiy, Rostovtsev bilan hamkorlik qilgan.
P.Sorokin barcha xulq-atvor qoidalarini uch guruhga ajratadi: ruxsat etilgan,
taqiqlangan va tavsiya etilgan. Xulq-atvor stereotiplarining (naqllarining)
dinamikasi ijtimoiy va madaniy dinamikaga bog'liqdir ("Ijtimoiy va madaniy
30

dinamika" 4 jildda, 1937–1941). Ijtimoiy va madaniy dinamikaning bir vaqtning
o'zida bo'lmasligi tufayli guruhlararo va guruh ichidagi nizolar paydo bo'ladi.
Guruh birligi yo parchalanadi yoki majburan saqlanib qoladi. "Protestantlar" ijobiy
sanktsiyalar - mukofotlar va salbiy sanktsiyalar - jazolar orqali itoatkorlikka
keltiriladi. Ijtimoiy qonuniyatni buzish jinoyatga, unga ijtimoiy munosabat esa
jazoga aylanadi. Shuni hisobga olish kerakki, Sorokin, "rasmiy qonun" va jamiyat
mentaliteti o'rtasida har doim ma'lum bir nomuvofiqlik mavjud. Va bu
nomuvofiqlik qanchalik katta bo'lsa, ijtimoiy jarayonlar tezroq rivojlanadi.
1902-1903 yillarda G.S.ning ikki jildlik tadqiqoti. Feldshteyn "Aybdorlik
doktrinasining psixologik asoslari". Taniqli huquqshunos M.N. Gernet «Jinoyat
huquqi» (1913) darsligiga «Jinoyatchi psixologiyasi» va «Mahbus psixologiyasi»
bandlarini kiritgan. Biroq, sud psixologiyasiga oid barcha ishlarda XX asr
boshlari. psixologik qoidalar faqat individual huquqiy hodisalarga mexanik
ravishda qo'llanilgan.
1907 yilda V.M.ning tashabbusi bilan. Bekhterev va D.A. Dril nomidagi
ilmiy va o'quv psixonevrologiya instituti tashkil etilgan bo'lib, uning dasturi "Sud
psixologiyasi" kursini ishlab chiqishni o'z ichiga oladi. Va ichida 1909
yil Psixonevrologiya instituti doirasida Kriminologiya instituti tashkil etildi. Sud
psixologiyasi bilan professional psixologlar shug'ullana boshladilar va shu vaqtdan
boshlab u psixologiyaning mustaqil amaliy tarmog'i sifatida rivojlana boshladi.
Sud psixologiyasida asosiy muammolar doirasi belgilab berilgan - jinoyatchilar,
guvohlar va jinoyat protsessining boshqa ishtirokchilari psixikasini o'rganish,
yolg'on tashxisini qo'yish va boshqalar. V.M. Bekhterev.
IN inqilobdan keyingi birinchi yillarjinoyatchilarning turli guruhlari
psixologiyasini, jinoyat sodir etishning psixologik shart-sharoitlarini, sud
protsessining individual ishtirokchilari psixologiyasini, sud-psixologik ekspertiza
muammolarini, huquqbuzarlarni tuzatish psixologiyasini keng o‘rganish boshlandi.
31

Sud-tibbiyot (jinoyat) psixologiyasi tan olingan va nufuzli bilim sohasiga aylanib
bormoqda.
1923 yilda allaqachon kriminolog S.V boshchiligidagi I Butunrossiya
psixonevrologiya kongressida. Poznyshev, jinoiy psixologiya bo'limi ishlagan.
Qurultoyda sud-psixologlar malakasini oshirish zarurligi, shuningdek, jinoiy
psixologik tadqiqotlar bo‘yicha idoralar ochish maqsadga muvofiqligi qayd etildi.
Shundan so‘ng ko‘pgina shaharlarda – Moskva, Leningrad, Kiev, Odessa, Xarkov,
Minsk, Boku va boshqalarda jinoyat-psixologiya kabinetlari va ilmiy-sud-
ekspertiza kabinetlari tashkil etilgan bo‘lib, ularda jinoyatchi psixologiyasini
o‘rganuvchi sud-psixologiya bo‘limlari mavjud. va jinoyat. .
1925 yilda Moskvada Jinoyat va jinoyatchilikni o rganish davlat institutiʻ
tashkil etildi. Institutning biopsixologik seksiyasiga yirik psixologlar jalb qilingan.
O'z faoliyati davomida (1929 yildagi qayta tashkil etilishidan oldin) institut 300 ga
yaqin maqolalarni, shu jumladan sud psixologiyasi muammolariga bag'ishlangan
maqolalarni nashr etdi. 20-yillarning sud psixologiyasi bo'yicha eng muhim
ishlardan K. Sotoni, S.V., Poznyshev, A.R. Luriya, A.E. Brusilovskiy.
Jinoyatchilarning turli guruhlari - qotillar, bezorilar, jinsiy huquqbuzarlar va
boshqalarni ommaviy psixologik tekshiruvlar o'tkazdi, axloq tuzatish psixologiyasi
muammolari o'rganildi va ko'rsatuvlarni eksperimental o'rganish Moskva
Psixologiya institutining ish rejasiga kiritildi.
1930 yilda Inson xulq-atvorini o'rganish bo'yicha birinchi kongress bo'lib
o'tdi, unda sud psixologiyasi seksiyasi ishladi. Seksiyada A.S.ning ma’ruzalari
tinglandi va muhokama qilindi. Tager "Sud psixologiyasini o'rganish natijalari va
istiqbollari to'g'risida" va A.E. Brusilovskiy "Jinoyat jarayonida sudlanuvchi
psixologiyasining asosiy muammolari". A.S.ning hisobotida. Tager tomonidan sud
psixologiyasining asosiy bo'limlari ko'rsatilgan: 1) jinoiy psixologiya
(jinoyatchining xulq-atvorini psixologik o'rganish), 2) protsessual psixologiya (sud
ishini tashkil etishni psixologik o'rganish), 3) penitentsiar psixologiya (tadqiqot).
32

tuzatish faoliyati psixologiyasi). Biroq, o'sha paytda ham katta biologizatsiya
xatolariga yo'l qo'yilgan. 1930-yillarning boshlarida ushbu xatolarning keskin
tanqid qilinishi, shuningdek, keyingi huquqiy ixtiyoriylik sud-psixologik
tadqiqotlarning asossiz to'xtatilishiga olib keldi. Qonuniylikning elementar asoslari
buzilgan.
Oliy nazorat instantsiyasi SSSR prokuraturasi 1935 yilda uning direktivasi
qonunbuzarlikni rasman sanksiya qildi: "Sudda tergov qilish uchun etarli hujjatli
dalillar mavjud bo'lmagan ishni SSSR NKVDning maxsus yig'ilishiga ko'rib
chiqish uchun yuboring." Shaxsning elementar huquqlarini, qonun ustuvorligini
buzish jazo apparati normasiga aylandi. Bu esa jamoatchilik huquqiy ongidagi
chuqur deformatsiyalarga, huquq tizimidagi anomaliyalarga olib keldi. “Inqilobiy
qonuniylik” tushunchasi inson huquqlarini buzishning dahshatli quroliga aylandi.
Jamiyatning ijtimoiy va qadriyat yo'nalishini yo'qotish mavjud edi. Siyosiy
hokimiyat samarali umumiy ijtimoiy boshqaruv vositasi sifatida emas, balki
shaxsning o'zini namoyon qilishini bostirish vositasi sifatida qarala boshlandi.
Insonning ijodkorlik, dunyoni anglash, tafakkur erkinligi jandarmeriya ta'qibining
asosiy ob'ektiga aylandi. Insonning mohiyatan hayotbaxsh ma'naviyati ta'qibga
uchradi, uning ruhiyati buzildi. Sovet huquqshunosligida huquqning mohiyatini
tushunish hukmron sinfning irodasi, deviant xatti-harakatlarni tartibga solish,
nazorat qilish va jazolash vositasi sifatida o'rnatildi. Qonunlarning ijtimoiy-
huquqiy va ijtimoiy-psixologik mohiyatini bunday e'tiborsiz qoldirish muqarrar
ravishda ularda ifodalangan qadriyatlar va tartibga solish imkoniyatlarining
qadrsizlanishiga, ijtimoiy tartibga solishning yagona mexanizmining barbod
bo'lishiga va butun ijtimoiy va ijtimoiy munosabatlarning asta-sekin
parchalanishiga olib keldi. normativ tartib.
Oldin 60-yillarning o'rtalarihuquqiy psixologiya muammolari unutilib qoldi.
1960-yillarda yuzaga kelgan jamiyatni demokratlashtirish tendentsiyalari
rivojlanishga sabab bo'ldi ijtimoiy fanlar , huquqiy psixologiya sohasidagi
tadqiqotlar ham kuchaydi.
33

1964 yilda KPSS Markaziy Komitetining “Mamlakatda yuridik fanni yanada
rivojlantirish va yuridik ta limni takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”giʼ ʻ ʻ
farmoni e lon qilindi. Ushbu Farmon asosida
ʼ 1966 yilda Mamlakatning yuridik
fakultetlarida umumiy va sud psixologiyasini o‘qitish joriy etildi. Bu muhitda sud
psixologiyasi, so'roq qilish psixologiyasi va tuzatish psixologiyasi bo'yicha
tadqiqotlar paydo bo'la boshladi. 1966 yilda Moskvada nashr etilgan "Sovet jinoyat
protsessida dalillar nazariyasi" jamoaviy ishida "Isbotlash jarayonida kognitiv
faoliyatning psixologik xususiyatlari" bandi "Tasdiqlash jarayoni" bobiga
kiritilgan. professor AR tomonidan Ratinov. 1967 yilda nashr etilgan
"Tergovchilar uchun sud psixologiyasi" monografiyasi muhim voqea bo'ldi.
1971 yilda Sovet Ittifoqida sud psixologiyasi muammolari bo'yicha birinchi
Butunittifoq konferentsiyasi bo'lib o'tdi. SSSR psixologlar jamiyatida "Sud
psixologiyasi" bo'limi ishlay boshladi. Jinoyatchilikning sabablarini o rganish va
ʻ
oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqish Butunittifoq instituti tarkibida
psixologiya sektori tashkil etildi. Bir qator yuridik maktablarda yuridik psixologiya
kafedralari tashkil etilmoqda. Psixologiya kafedrasi SSSR Ichki ishlar vazirligi
Akademiyasi tarkibida tashkil etilgan. Butunrossiya umumiy va sud psixiatriya
ilmiy-tadqiqot institutida. V.P. Serbskiy nomidagi psixologiya laboratoriyasi
yaratildi. Biroq, psixologiya va huquq o'rtasidagi bog'liqlik faqat sohada amalga
oshirildi
Jinoiy adolat. 70-yillarda Davlat va huquq institutining bir qator yetakchi
xodimlari (Kudryavtsev V.N., Nersesyants V.S., Yakovlev A.M. va boshqalar)
huquqshunoslarni huquqning gumanistik mohiyatiga tubdan qayta yo naltirishdi,
ʻ
uni talqin qilishda repressiv tarafkashlik bartaraf etildi. 70-yillarda yuz bergan
huquqiy paradigmadagi sezilarli o'zgarishlar yuridik kadrlar tayyorlashda tegishli
o'zgarishlarni talab qildi. Yuridik maktablarda yuridik psixologiya fanini o‘qitish
advokatlarni insonparvarlik yo‘nalishida qayta yo‘naltirish, ularning “inson omili”
sohasidagi vakolatlarini kengaytirishning asosiy vositalaridan biriga aylandi.
34

IN xozirgi vaqtmahalliy huquqiy psixologiya ko plab tadqiqotchilarʻ
(A.V.Dulov, V.L.Vasilev, M.I.Enikeev, M.M.Kochenov, A.R.Ratinov,
V.V.Romanova, A.M.Stolyarenko) sa y-harakatlari tufayli kengaytirilgan ilmiy fan
ʼ
maqomiga ega bo ldi. Biroq uning ko‘pgina yo‘nalishlari, bo‘limlari hali yetarlicha
ʻ
ishlab chiqilmagan. Bularga fuqarolik sudlovi psixologiyasi, xususiy va
tadbirkorlik huquqi psixologiyasi, sudya, advokat, prokuror psixologiyasi, sud
qarorlari, jazoni individuallashtirish va boshqalar kiradi. Qonun ijodkorligining
ijtimoiy-psixologik muammolari, shaxsning huquqiy ijtimoiylashuvi va
ijtimoiylashuvi. mahkumlar chuqurroq o'rganishni talab qiladi. Jamiyatni ijtimoiy
isloh qilish munosabati bilan yangi ijtimoiy-psixotiplar, demokratik huquqiy ongni
shakllantirish mexanizmlari va vujudga kelayotgan huquqiy davlat sharoitida
huquqni ijro etuvchi xulq-atvorning stereotiplarini o‘rganish zarurati tug‘iladi.
shuningdek, yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda kriminogen omillarni o'rganish.
35

II bob bo’yicha xulosa
Yuridik Psixologiyaning fan sifatida shakilanishi va jinoyatchi va
jabirlanuvchilar bilan ishlash jarayonida insonning turli yoshdagi va ijtimoiy
guruhlar bilan muloqot qilishda psixologik aloqa o'rnatish qobiliyati. Boshqacha
qilib aytganda, hissiy aloqa deb ataladigan psixologik aloqani o'rnatish har qanday
aloqaning asosiy shartidir va bundan tashqari, uning maqsadi muayyan
vaziyatlarda qaror qabul qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni olishdir.
Insonning xushmuomalaligi xarakter va fe'l-atvor fazilatlari tufayli tabiiy bo'lishi
mumkin, lekin ko'pincha uni tarbiyalash va rivojlantirish kerak. Huquqiy faoliyat
barcha ko'rinishlarida odamlar bilan muloqot qilish bilan bog'liq. Va ko'pincha
ekstremal sharoitlarda. Va turli maqsadlarni ko'zlab, muloqot funktsiyasi birinchi
o'ringa chiqadi. Shuning uchun advokat yaxshi natijalarga erishish uchun
psixologik aloqa o'rnatish usullarini bilishi va ulardan o'z maqsadlarida
foydalanishi kerak.
36

XULOSA
Yuridikshunoslik faoliyati xodimlari o‘z faoliyatlarida ko‘pincha asabiy
taranglik holatlarini boshdan kechiradilar. Shuning uchun bu soha xodimlari
o‘zlarini jismoniy va ruhiy jihatdan asrashi, qobiliyatlarini yo‘qotmaslik uchun har
qanday sharoitda his-tuyg‘ularini jilovlashi, boshqara bilishi zarur. Hissiyot
(emotsiya – lotincha hayajonlanish, qo‘zg‘alish demakdir) kishining real borliqqa
nisbatan shaxsiy munosabatiga oid kechinmalaridir. Hissiyot tushunchasi boshdan
kechirilayotgan his-tuyg‘ularning aniq, nisbatan oddiy shaklini anglatadi va
faoliyatni boshqarishda yetakchi jarayon sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. His-
tuyg‘ular ijobiy va salbiy ma’no-mazmunga ega bo‘ladi. Ijobiy his-tuyg‘ular
qoniqish, quvonch, hayrat, shodlik, g‘ururlanish, o‘ziga ishonch, yoqtirish,
nazokat, muhabbat, minnatdorlik, xotirjamlik, yengil tortish va hokazolarni
bildiradi. Salbiy his-tuyg‘ular sirasiga g‘am-qayg‘u, qoniqmaslik, zerikish, g‘am-
g‘ussa, nochorlik, xafalik, xavfsirash, qo‘rquv, dahshatga tushish, afsus,
qayg‘urish, hafsalaning pir bo‘lishi, g‘azab, nafrat, rashk, shubha, uyat va
hokazolar kiradi. Ijobiy his-tuyg‘ular asab tizimiga o‘z navbatida ijobiy ta’sir
ko‘rsatib, organizmning sog‘lomlashuviga sabab bo‘lsa, salbiy his-tuyg‘ular esa
uning yomonlashuviga, xastalanishiga olib keladi. Kishi hayotida his-
tuyg‘ularning kayfiyat, ehtiros va affekt singari ko‘rinishlari mavjud. Kayfiyat –
eng muhim ahamiyatga ega emotsional holatlardan bo‘lib, kechinmalarning
ma’lum vaqt mobaynida davomiyligi va ixtiyorsizligini belgilaydi. Yuridikshunos
kayfiyatini boshqara olishi, zarurat tug‘ilganda esa ta’sir o‘tkazilayotgan,
muloqotda bo‘linayotgan obyekt (kishi)da muayyan kayfiyatni uyg‘ota bilishi
lozim. Kayfiyat tug‘diruvchi sabab va shart-sharoitlar to‘rt guruhga bo‘linadi:
Organizmdagi jarayonlar (bemorlik, charchoq kayfiyatni tushiradi, aksincha
tansihatlik, to‘laqonli uyqu kayfiyatni yaxshilaydi). Tashqi muhit (ifloslik,
shovqin-suron, dimiqqan havo, asabni buzadigan tovushlar, xonaning yoqimsiz
bo‘yog‘i kayfiyatga yomon ta’sir qiladi. Ozodalik, sokinlik, toza havo, yoqimli
musiqa, xonaning yorqin bo‘yoqlari kayfiyatni ko‘taradi). Kishilar o‘rtasidagi
munosabatlar (atrofdagi kishilarning xushmuomalaligi, ishonchi va odobi, qo‘llab-
37

quvvatlashi insonni tetiklashtiradi va hayotga muhabbatni oshiradi, qo‘pollik,
befarqlik, ishonchsizlik, beodoblik esa kishi kayfiyatini buzadi). Fikrlash jarayoni
(obrazli tasavvurlarda aks etgan ijobiy his-tuyg‘ular ko‘tarinki kayfiyatni
belgilaydi, salbiy his-tuyg‘ular uyg‘otuvchi obrazlar, tasavvurlar kayfiyatga salbiy
ta’sir qiladi). Ehtiros muayyan faoliyat turiga kuchli intilish bilan bog‘liq davomli
va barqaror emotsional holatdir. Faoliyat esa ijobiy yoki salbiy mazmun kasb etishi
mumkin. Affekt (lotincha affektus-ruhiy hayajon)-kuchli, jo‘shqin va nisbatan
qisqa muddatli emotsional kechinmalar tariqasida ro‘y beradigan psixologik holat
hisoblanadi. Yuridikshunos har qanday ehtiroslarga, shart-sharoitlarga bog‘liq
ravishda kayfiyatni moslashtirishi va affekt darajasiga tushmaslikka harakat qilishi
lozim. Yuridikshunos faoliyatida estetik his-tuyg‘ular katta ahamiyat kasb etadi.
Ular muomalada yanada yaqqol namoyon bo‘lib, suhbatdoshining estetik
kechinmalarini his etgan va ularga lozim darajada munosabat bildira olgan kishi
odatda, obro‘-e’tibor va hurmatga sazovor bo‘ladi. Vaziyatning ta’siroti odam
organizmida kuchli hayajonlanish holatini vujudga keltirishi va bu Yuridikshunos
ishchanligini oshirishi yoki bemorlik holatiga tushirib qo‘yishi mumkin. Ko‘pincha
kuchli hayajonlanish oqibatida kishining kasallikka duchor bo‘lib qolishi ehtimoli
bo‘ladi. Hissiyotlarni jilovlay oladigan Yuridikshunos xavf-xatar bosqichini yengib
o‘tib, stress omillari bilan faol kurasha oladi va o‘zini qo‘lga ola biladi. Hissiyotga
beriluvchi Yuridikshunosda xavf-xatar hissi qo‘rquvga aylanadi va oxir-oqibatda
kishini vahimaga, holsizlikka duchor qiladi. Kishilarning stress holatlariga
bardoshliligi ikki yo‘l bilan, ya’ni hissiyotlarini jilovlashni mashq qilish va o‘qib-
o‘rganish bilan ta’minlanishi mumkin. Umuman olganda har qanday noqulay
vaziyat, noxush holatning o‘tkinchiligini doimo hisobga olish insonning
qiyinchiliklar oldida dovdiramasligi, xotirjamligini saqlashi, kayfiyatining
ko‘tarinki bo‘lishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida ish unumdorligiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi, jamoa va oilada sog‘lom psixologik muhitning barqaror bo‘lishini
ta’minlaydi.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Huquqiy psixologiya: darslik / [I. B. Lebedev va boshqalar]; ed. V. Ya.
Kikotya. - 2-nashr, qayta ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha - M. : UNITI [va
boshqalar], 2010. - 479 p.
2. Aminov, Ilya Isakovich. Huquqiy psixologiya [Elektron resurs]: elektron.
darslik universitetlar uchun nafaqa / I. I. Aminov. - M.: UNITI-DANA, 2011
yil.
3. Vasilev, Vladislav Leonidovich. Huquqiy psixologiya: universitetlar, daryolar
uchun darslik. M-vom general va prof. ta'lim Ros. Federatsiya / V. L. Vasilev;
Sankt-Peterburg. Rossiya Ichki ishlar vazirligi universiteti. - 6-nashr, qayta
ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha - Sankt-Peterburg [va boshqalar]: Peter, 2010.
- 604 p.
4. Enikeev, Marat Isxakovich. Huquqiy psixologiya: darslik / M.I. Enikeev;
Ta'lim va fan vazirligi Ros. Federatsiya, Moskva. davlat qonuniy akad. ular.
O. E. Kutafina. - 10-nashr, qayta ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha - M. :
Prospekt, 2010. - 335 p.
5. Enikeev, Marat Isxakovich. Huquqiy psixologiya asoslari: darslik / M. I.
Enikeev. - M. : NORMA, 2011. - 447 p.
6. Kosolapova, Natalya Valerievna Huquqiy psixologiya: ma'ruza matnlari / N.
V. Kosolapova, A. I. Ivanova. - M. : Yurayt, 2009. - 143 b.
7. Semenova, O.V. Huquqiy psixologiya. Ma'ruza matnlari. - M .: "A-Prior",
2010. - 240 b.
8. Romanov, Vladimir Vladimirovich Huquqiy psixologiya: universitetlar,
daryolar uchun darslik. Ta'lim vazirligi Ros. Federatsiya / V. V. Romanov. -
4-nashr, qayta ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha - M. : Yurait [va boshq.], 2010.
- 525 p.
9. Romanov, Vladimir Vladimirovich., muallif-komp. Huquqiy psixologiya.
O'quvchi / muallif-komp. V.V. Romanov; Ros. yuridik akad. Rossiya
Federatsiyasi Adliya vazirligi. - 2-nashr, qayta ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha
- M. : Yurayt, 2010. - 471 b.
39

10. Smirnov, Vladimir Nikolaevich Huquqiy psixologiya: darslik. nafaqa / V. N.
Smirnov. - M. : UNITI [va boshqalar], 2010. - 319 p.
11. Smirnov, Vladimir Nikolaevich Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari
faoliyatidagi psixologiya: darslik. nafaqa / V. N. Smirnov, E. V. Petuxov. -
M. : UNITI [va boshqalar], 2010. - 207 p.
12. Sorokotyagin, Igor Nikolaevich Huquqiy psixologiya: darslik, rec. Ta'lim
vazirligi Ros. Federatsiyalar / I. N. Sorokotyagin, D. A. Sorokotyagin; Ural
davlati qonuniy akad. - 2-nashr, qayta ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha - M. :
Yurayt, 2011. - 456 b.
13. Chufarovskiy, Yuriy Valentinovich. Huquqiy psixologiya: darslik / Yu. V.
Chufarovskiy. - 3-nashr, qayta ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha - M. :
Prospekt, 2010. - 470 p.
14. Chufarovskiy, Yuriy Valentinovich. Savol-javoblarda huquqiy psixologiya:
darslik. - Moskva: Prospekt, 2011. - 256 p.
Qo'shimcha adabiyotlar:
1. Huquqiy psixologiya: terminologik lug'at / [A. M. Bandurka va
boshqalar; ed. A. M. Bandurki]. - Magadan: Timchenko A. N., 2009. -
428 p.
2. Aminov, Ilya Isakovich. Advokat faoliyati psixologiyasi: darslik.
universitetlar uchun nafaqa / I. I. Aminov. - M. : UNITI, 2009. - 615 b.
3. Aschaffenburg, Gustav. Jinoyat va unga qarshi kurash: shifokorlar,
huquqshunoslar va sotsiologlar uchun jinoiy psixologiya / Gustav
Aschaffenburg. - M. : INFRA-M, 2010. - 240 p.
4. Kirichenko, Aleksandr V. Huquqiy akmeologiya: darslik. nafaqa / A. V.
Kirichenko; umumiy tahririyati ostida. A. A. Derkach; Ros. akad. davlat
Rossiya Federatsiyasi Prezidenti huzuridagi xizmat. Federatsiya. - M. :
RAGS nashriyoti, 2007. - 282 p.
5. Mixaylova, Valentina Platonovna. Huquqiy psixologiya: darslik. nafaqa /
V. P. Mixaylova, N. I. Korytchenkova, L. A. Aleksandrova: Ros. akad.
40

ta'lim, Moskva. psixologik va ijtimoiy in-t. - M. : Flinta [va boshq.],
2008. - 391 p.
6. Pershina, Olga Vasilevna. Huquqiy psixologiya bo'yicha qisqa kurs:
darslik. nafaqa / O.V. Pershina, Ya.I. Faber. - 3-nashr.. o'chirildi. - M .:
"OK-book" nashriyoti, 2011. - 128.
7. Plevako, Fedor Nikiforovich. Tanlangan nutqlar / Fedor Nikiforovich
Plevako; [kirish. Art. G. M. Reznik]. - M. : Yurayt, 2010. - 649 b.
8. Chufarovskiy, Yuriy Valentinovich. Tezkor-qidiruv va tergov faoliyati
psixologiyasi: darslik. nafaqa / Yu. V. Chufarovskiy. - M. : Prospekt,
2010. - 208 b.
9. Shpar, V.B. Eng so'nggi psixologik lug'at / V.B. Shapar, V.E. Rosssoxa,
O.V. Chapar. - Rostov n / D .: Feniks, 2007. - 806 p.
41

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I.BOB. YURIDIK PSIXOLOGIYA FANINING PREDMETI, VAZIFALARI
VA TIZIMI
1.1. Yuridik psixologiya ilmiy pedagogik fan sifatida ..............................................5
1.2. Yuridik psixologiyaning metodologik asoslari ..................................................9
I bob bo’yicha xulosa ..............................................................................................18
II.BOB. YURIDIK PSIXOLOGIYA FANINING TARIXIY RIVOJLANISHI
2.1. Yuridik psixologiyaning fan sifatida shakllanishi……………………………19
2.2. Yuridik psixologiyaning fan sifatida shakilanishiga xissa qo’shgan olimlar..26
II bob bo’yicha xulosa .............................................................................................36
XULOSA................................................................................................................37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.........................................39
TAVSIYA
ILOVA
42

Yuridik psixologiyaning fan sifatida shakllanishi

Sotib olish