Yurtimiz tarixini yoritishda Arab-Fors tilida yozilgan manbalar - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	60.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

79 Продаж

Yurtimiz tarixini yoritishda Arab-Fors tilida yozilgan manbalar

Купить

Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………2-5
I BOB. Rivojlangan o‘rta asrlar davri tarixiga doir arab va Fors tilida yozilgan
manbalar.
1.1 Arab tilidagi tarixiy, tarixiy-jug‘rofiy va adabiy asarlar …………………6-10
1.2 Ibn al Asr va Shaxobuddin Nasaviyning asarlari manba sifatida……..11-15
II BOB. O’rta osiyo tarixiga oid fors tilida yozilgan manbalar.
2.1 F ors tilida yozilgan yurtimiz tarixiga oid asarlar....................... ................16-24
2.2 Fors-tojik tilid a gi geografik, tarixiy va ad a biy asarlar…………………..25-33
Xulosa ………………………………………………………………………..34-35
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….36-37
Kirish
1

Ma vzuning dolzarbligi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o‘z
yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o‘zligini anglashga qiziqishi ortib
bormoqda. Bu tabiiy hol. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini, o‘zi
tug‘ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, hullaski, Vatanini tarixini bilishni istaydi.
Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi xudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat Sharq, balki,
umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini butun jahon tan olmoqda. Bu
qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar, fozilu-fuzalolar, olimu-ulamolar,
siyosatchilar, sarkardalar yetishib chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari
mana shu zaminda yaratilgan, sayqal topgan. Eramizgacha va undan keyin qurilgan
murakkab suv inshootlari, shu kungacha ko‘rku-fayzini, mahobatini yo‘qotmagan
osori atiqalarimiz qadim-qadimdan yurtimizda dehqonchilik, hunarmandchilik
madaniyati, me’morchilik va shaharsozlik san’ati yuksak bo‘lganidan dalolat beradi.
Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi tosh-yozuvlar, bitiklardan
tortib, bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq
qo‘lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, ahloq, falsafa,
tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik, dehqonchilikka oid
o‘n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir.
Bunchalik katta merosga ega bo‘lgan xalq dunyoda kam topiladi.
Shuning uchun ham bu borada jahonning sanoqli mamlakatlarigina biz bilan bellasha
olishi mumkin, deb dadil ayta olamiz. Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan
hayotiy tajribalari, diniy, ahloqiy, ilmiy qarashlarini o‘zida mujassam etgan bu nodir
qo‘lyozmalarni jiddiy o‘rganish davri keldi. Chunki o‘zingizga ma’lum, Sho‘rolar
zamonida tarixiy haqiqatni bilishga intilish rag‘batlantirilmas edi, hukmron mafkura
manfaatlariga xizmat qilmaydigan manbalar xalq ko‘zidan iloji boricha yiroq
saqlanardi. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich
Mirziyoyevning 2017 yil 22 dekabrda birinchi marta mamlakat parlamenti Oliy
Majlisga murojaatnoma taqdim etdi. Ushbu murojaatnomada: “Hozirgi kunda
2

О‘zbekistonimizning kitob fondlarida 100 mingdan ziyod qо‘lyozma asarlar
saqlanmoqda. Afsuski, bu nodir kitoblar hali tо‘liq о‘rganilmagan, ular olimlar va о‘z
о‘quvchilarini kutib turibdi. Ushbu noyob asarlarda bugungi davr о‘rtaga qо‘yayotgan
juda kо‘p dolzarb muammolarga javob topish mumkin” 1
-degan fikrlari katta
ahamiyatga ega.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi dolzarb muammolardan biri-
o‘zbek xalqining ma’naviy merosini tiklash va uni yanada kamol topishi uchun keng
imkoniyatlar ochish kerak edi. O‘zbekiston mustaqil taraqqiyotga qadam qo‘yganidan
buyon o‘tgan yillar davomida ma’naviy sohada yuz bergan o‘zgarishlarning eng
muhimi, xalqning uzoq yillar mobaynida to‘plagan boy tarixiy-ma’naviy merosiga
e’tiborning kuchayishi bo‘ldi. Mamlakatimiz bir necha bor ajnabiy bosqinchilar
hujumiga duchor bo‘lgan, qaramlik zulmi ostida qolgan bo‘lsa-da, xalq o‘zligini
yo‘qotmadi, o‘zining boy ma’naviy merosini avaylab saqlab va boyitib keldi.
Ayniqsa, so‘nggi mustamlakachilik davrida ma’naviy merosga sinfiy nuqtai nazardan
yondashish oqibatida milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz progressiv va reaksion
bloklarga bo‘lindi. Reaksion deb baholangan milliy qadriyatlarimiz, odatlarimiz va
an’analarimiz qoralandi, tanqid ostiga olindi. Ko‘pgina tarixiy yodgorliklar buzildi,
qarovsiz qoldi, kitoblar va qo‘lyozmalarni nashr etish, o‘rganish man etildi yoki
e’tiborsiz qoldirildi.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi. Yurtimiz tarixiga oid bo’lgan arab-fors
tilida yozilgan manbalarni o’rganish maqsadi etib bergilandi. Vazifalari esa
quyidagilar etib bergilandi:
- Rivojlangan o‘rta asrlar davri tarixiga doir arab va Fors tilida
yozilgan manbalarni tahlil qilish;
- Arab tilidagi tarixiy, tarixiy-jug‘rofiy va adabiy asarlarni
o’rgaish; - Ibn al-Asr va Shaxobuddin Nasaviyning asarlari manba
1
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Халқ сўзи//
2017 йил, №258 (6952) 23 декабр
3

sifatidada yoritib berish;
- F ors tilida yozilgan yurtimiz tarixiga oid asarlar ni
o’rganish; - Fors-tojik tilid a gi geografik, tarixiy va ad a biy
asarlarni tahlil qilishdir. Kurs ishining obekti va predmeti Yurtimiz tarixiga
oid bo’lgan arab-fors tilida yozilgan manbalarni o’rganish mavzuning obyekti etib
bergilandi. Mavzuning predmeti esa ushbu davrga oid bo’lgan manbalardan, ilmiy
materiallardan, maqolalar va tadqiqotlardan o’rganib mavzuni yoritirishdir.
Kurs ishining o’rganilganlik darajasi Mustaqillik
yillarida xozirgi O‘zbekiston xududlarida kechgan davlatilik va ijtimoiy iqtisodiy
jarayonlar tarixini tadqiq etish borobarida ko‘plab tadqiqotchi olimlar asarlarida antik
davr muarrixi asarlariga xususan “Avesto”, Eron, Hind, Xitoy va Qadimgi
Yunoniston hamda Rim manbalariga to‘xtalib o‘tilgan bo‘lsa, o‘rta asrlarda xususan
rivojlangan o‘rta asrlarda kechgan ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy taraqqiyot
masalalari ko‘proq arab sayoxlari hamda mahalliy muarrixlarning asarlarida bayon
etilganligi tarixchilarning asarlarida tadqiq qilindi. Shuningdek, ushbu muammo
manbashunoslik nuqtai nazaridan B.Ahmedov, A.Sagdullaev, T. Saidqulov, A.
Xabibullaev, A. Madraimov va boshqalarning asarlarida yoritilgan bo‘lsa-da, ushbu
manbalarning O‘rta Osiyo xalqlari tarixida tutgan o‘rni va ularni jamlagan holda
yagona tadqiqot qilinmagan. Shu bois ham biz ushbu bitiruv malakaviy ishimizda
O‘rta Osiyo xalqlari tarixiga doir antik davr manbalariga oid yozilgan asar va ilmiy
maqolalardagi materiallarni jamlagan xolda ushbu davrlarda kechgan ijtimoiy
jarayonlarni ochib berishga harakat qildik. Ushbu kurs ishini biz asosan rivojlangan
o‘rta asrlar davri tarixini o‘rganishda muhim manbalarga tayanib, arab va fors-tojik
tilidagi manbalarga tarixiy-jug‘rofiy va adabiy asarlar asosida yozishga xarakat
qildik. Rivojlangan o‘rta asrlar davriga oid manbalarni taxlil qilishdan iborat.
Rivojlangan o‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda kechgan ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy
4

taraqqiyot masalalarining o‘sha davr tarixiy, adabiy, geografik asarlarida muarrixlar
tomnidan qay tartibda yoritilganinini tadqiq qilishdan iborat.
Kurs ishning ilmiy ahamiyati shundaki biz ushbu kurs ishimizda ilk bor
rivojlangan o‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda kechgan ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy
taraqqiyot masalalar, o‘zbek davlatchiligi tarixida muhim rol o‘ynagan ushbu
davrdagi davlatlarning tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etuvchi birlamchi
manbalar asosan maxalliy muarrixlarning arab va fors-tojik tilida bitgan asarlarini
ushbu davr tarixini yoritishda birlamchi manbalar sirasiga kirishini ochib berishga
xarakat qildik. Kurs ishining tuzilish tarkibi kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
5

I BOB. Rivojlangan o‘rta asrlar davri tarixiga doir arab va Fors tilida yozilgan
manbalar.
1.1 Arab tilidagi tarixiy, tarixiy-jug‘rofiy va adabiy asarlar
Rivojlangan o‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda sodir bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy
voqealar arab va fors-tojik tilida bitilgan juda ko‘p tarixiy manbalarda o‘z aksini
topgan. X-XV asrlarla O‘rta Osiyoga bir necha ajnabiy, asosan arab sayyoxlari tashrif
buyurib bu yerda ko‘rgan-kechirganlarini o‘z asarlarida yozib qoldirganlar. Bu
sayyoxlar qatoriga Abu Dulaf, al-Muqaddasiy, al-Idrisiy, Yoqut Hamaviy singari arab
olimlarini kiritish mumkin. Abu Dulaf (X asr) o‘z asarlarida o‘lkamizning tarixiy
geografiyasini o‘rganish uchun muhim bo‘lgan ma’lumotlar mavjud. Abu Dulaf
qator Sharq mamlakatlari, shu jumladan Movarounnaxrga safar qilib, ma’lum muddat
davomida bu yerdagi xukmdorlar saroyida xizmat qilgan. Safarlari chog‘ida yiqqan
materiallari asosida u "Risolat ul-avval" ("Birinchi risola") va "Risolat ul-uxro"
("Ikkinchi risola") nomli asarlar yaratgan. Abu Dulafning xar ikkala asarining
qo‘lyozmasi 1923 yilda Mashxad kutubxonalarining biridan topilgan. Mazkur
qo‘lyozmani atroflicha taxlil etgan I. Yu. Krachkovskiy Abu Dulaf asarlarida
keltirilgan fakt va dalillar ob’ektiv ekanligini ta’kidlaydi. O‘lkamizning XII asrdagi
tarixiy-geografiyaga doir ma’lumotlar Al-Idrisiyning «Nusxat al-mushtok» (asarning
to‘liq nomi «Nuzimat al-malok faxtiran ul-ofok», ya’ni «Jaxon bo‘ylab kezib xoldan
toygan kishining ovunchog‘i», ayrim xollarda mazkur asar Sitsiliya qiroli Rojerga
bag‘ishlanganligi sababli «Kitob al-rujoriy» deb ataladi) va Yoqut Hamaviy
«Mu’jai ul buldon» («Mamlakatlar ro‘yxati») nomli asarlarida ham uchraydi 1
.
X asrda yashab o‘tgan yana bir arab geograf olimi al-Muqaddasiy
947 yilda Quddus shaxrida tug‘ilib, 1000 yilda vafot etgan. Uning to‘liq ismi: Abu
Abdullox Muhammad ibn Axmad ibn Abubakr Muqaddasiy. 947 yili Kuddusi
sharifda tug‘ilgan; Butun musulmon mamlakatlari bo‘ylab sayoxat qilgan; 1000 yili
vafot etgan. Al-Muqaddasiy sayoxat vaqtida to‘plangan hamda boshqa manbalardan
1
Maдраимов A., Фузаилова Г. Maнбашунослик. – T.: Фан, 2007. B.64.
6

olingan aniq ma’lumotlar asosida 955 y o‘zining «Axsan at-taqosim fi ma’rifat al-
aqolim («Iqlimlarni o‘rganish uchun eng yaxshi qo‘llanma») nomli qimmatli asar
yozib qoldirgan. Asarning ikkita taxriri mavjud 1
.
Birinchi taxrir (986y.) Somoniylarga, so‘nggi taxrir (989 y.) esa
Fotimiylarga bag‘ishlangan. «Axsan at-taqosim» muqaddima va ikki qismdai iborat.
Muqaddimada muallif asarning yozilish tartibi va o‘zidan avval o‘tgan geograf
olimlarning asarlariga to‘xtalib o‘tgan. Birinchi qismda arab mamlakatlari (Arabiston
yarim orolida joylashgan mamlakatlar Iroq Mesopotamiya, Suriya, Misr, Mag‘rib)
hamda Kichik Osiyoning geografik xolati, mashxyr shaxarlari, osori atiqalari, aholisi
va uning mashg‘uloti, e’tiqodi hamda urf-odatlari, aholidan to‘planadigan soliq va
jarimalar va ularning umumiy xajmi, shuningdek, xap bir mamlakat va viloyatning
ma’muriy tuzilishi hamda mashxur kishilari xaqida ma’lumot berilgan. Ikkinchi
qismida Ajam mamlakatlari (Xuroson, Seiston, Movarounnaxr) tavsiflangan. «Axsan
at-taqosim» ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy (madaniy xayotga oid qimmatli aniq
ma’lumotlari bilan boshqa geografik asarlardan ajralib turadi va arab mamlakatlari,
shuningdek, O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy tarixini o‘rganishda
muhim manba bo‘ladi. Asarning arabcha matni 1877 yili de Gue tomonidan chop
etilgan. 1906, 1967 yillarda asar qayta nashr qilingan. Bu davr tarixini o‘rganishda arab
tilida bitilgan tarixiy asarlarning ahamiyati g‘oyat muhimdir.
Ayniqsa, Utbiy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn al-Asir,
Shaxobuddin Nasaviylarning qalamiga mansub asarlar diqqatga sazovardir. Bulardan biri
Utbiydir. Xaqiqiy ismi Abu Nasr Muhammad ibn Abdujabbor Utbiy (taxm. 961-1077
yoki 1036 yy.). Asli Eronning Ray shaxridan bo‘lib, badavlat va nufuzli zodagon
xonodoniga mansubdir. Ona tarafdan tog‘alari: Abu Ja’far Utbiy va Abulxusayn
Abdulla ibn Axmad al-Utbiy Somoniylardan Abdumalik ibn Nux. (954—661 yy.),
Abu Mansur (961—976 yy.) va Abulqosim Nux II ibn (976—997 yy.)ning vaziri
bo‘lishgan. Abu Nasr Mahammad Utbiy ham yuqori davlat lavozimlarida turgan.
1
Ahmedov. B – O’zbekiston tarixidan manbalari. “O’qituvchi”. T:. 2001., B.63.
7

Masalan, u Somoniylarning Xurosondagi noibi Abu Ali ibn Simjur (989-998 yy.),
so‘ngra Ziyoriylardan Shams ul-Maoliy Qobus ibn Vushmagir (978—1012 yy.)ning
shaxsiy kotibi, keyinchalik /aznaviylardan Sabuktakin (977-997), Sulton Mahmud
(998—1030 yy.) hamda Sulton Mas’ud (1031—1041 yy.) saroyida xizmat qilgan.
Masalan, u Sulton Mahmudning elchisi sifatida (999 y.) Garchistonga borgan; keyin
Ganj rustakda sohib barid bo‘lib ishlagan va 1023 yili Sulton Mahmudning amri bilan
xizmatdan chetlatilgan. Manbalarda, xususan as-Saolibiy antologiyasida aytilishicha,
al-Utbiy bir necha yirik asar yozgan.
Lekin, ulardani faqat bittasi — «Tarixi Yaminiy» («Yamin
ud-davla tarixi») nomi bilan mashxur bo‘lgan tarixiy asargina saqlanib qolgan.
Olimning yana bir asari — “ Latoif al-quttob ” («Kotiblarning latif so‘zlari») ning faqat
nomigina saqlanib qolgan, xolos. «Tarixi Yaminiy» amir Sabuktakin hamda Sulton
Mahmud zamonida G‘aznaviylar imperiyasi tarkibiga kirgan. Afg‘oniston, Xuroson,
Xorazm va qisman Movarounnaxrning 975—1021 yillardagi ijtimoiy-siyosiy tarixini
bayon etadi. Asarda Qoraxoniylarning Movarounnaxrni bosib olishi (992—996
yillari) haqida keltirilgan ma’lumotlar benihoyat qimmatlidir. «Tarixi Yaminiy» o‘rta
asr tarixshunosligiga xos og‘ir uslub (saj) bilan yozilgan. Asarda xukmron sinfning
maqsad manfaatlari ximoya qilinadi, xususan Sulton Mahmud va uning yaqinlari
ko‘klarga ko‘tarib maqtaladi. Shuning bilan birga, olim uzluksiz davom etgan
urushlar, zulm, turli-tuman soliq va jarimalar tufayli xonavayron bo‘lgan mehnatkash
xalqning og‘ir turmushiga ham ayrim o‘rinlarda ko‘z tashlab o‘tadi.
Mazkur asarning arabcha matni Dehli
(1874 y.), Buloq (1874 y.) va Loxur (1883 y.) shaharlarida chop etilgan. Undan ayrim
parchalar fransuz, nemis va ingliz tillarida (tarjimonlar: K. Shefer, T. Nyoldeke, Elliot
va Douson) chop etilgan. «Tarixi Yaminiy»ning forscha tarjimalari ham bor. Eng
durusti Abu Sharif Nosih al-Jorbozaqoniy qalamiga mansub bo‘lib, 1856, 1956, 1966
yillari Eronda nashr etilgan. Asarning Reynolde tomonidan qilingan inglizcha
8

tarjimasi ham mavjud (London, 1858 y.).
Buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy
tarix faniga oid bir necha asarlar yozib qoldirgan. Bulardan biri «Osor ul-bokiya al-
kurun jaxoliya», («Kadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») asari bo‘lib, bu asarni u
1000 yilda Gurgonda, shu shaxar xukmdori Kobus ibn Vishmagir, Ziyoriy saroyida
xizmatda bo‘lgan chog‘ida yozadi. «Osor ul-bokiya» asari shu bilan ham qimmatliki,
unda oldingi davrlarda yaratilgan va keyinchalik yo‘qolib ketgan ko‘pgina
manbalardan foydalanilgan. Beruniy o‘z asarida folklor va etnografiyaga doir qiziqarli
ma’lumotlar keltiradi. Biz uchun kitobda keltirilgan Iskandar Zulqarnayn, Moniy,
Zardusht, Muqanna kabi tarixiy shaxslar xayotiga doir ma’lumotlar qimmatlidir. Bu
asar eng qadimgi davrdan to islomiyatgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.
Beruniyning bizgacha yetib kelmagan «Tarixi Xorazm» nomli asarida Xorazmning
Gaznaviylar davlati tarkibidagi tarixi (1017-1043) bayon etiladi bu asarning ayrim
parchalari Bayxakiy va Hamaviy asarlarida saqlanib qolgan.
Yirik arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1234)
bir necha tarixiy asarlar yozib qoldirgan. Biz uchun uning «Al komil fi-t-tarix» nomli
12 jildlik asari muhimdir. Asarning I-VI jildlari komnilyatsiya bo‘lib, muallif Tabariy,
ibn Miskavayx, As-Sulamiy va boshqalarning asarlaridan keng foydalangan.
Asarning VII-XII jildlari muhim ahamityaga ega bo‘lib, 924-1031 yillar orasida Sharq
mamlakatlari, jumladan O‘rta Osiyoda bo‘lib o‘tgan voqelarni o‘z ichiga oladi. Bu
qism asosan qo‘lyozma manbalar, shuningdek tarixni yaxshi bilgan kishilar bergan
axborot hamda muallifning shaxsiy kuzatishlari bilan to‘plangan faktik materiallar
asosida yozilgan. Asarning mug‘ullar istilosiga bag‘ishlangan XII jildi aloxida
qimmatga egadir. Ibn al-Asirning "Al komil fi-t-tarix" asari Xivada Muhammad
Rahimxon II xukmronligi davrida o‘zbek tiliga tarjima qilingan. XIII asrning ko‘zga
ko‘ringan tarixchilaridan biri Shaxobuddin Muhammad Nasaviy shaxsan mug‘ullarga
qarshi janglarda ishtirok etgan edi. 1224-1231 yillarda Nasaviy sulton Jaloliddin
9

Manguberdining xizmatida bo‘ldi va 1241 yilda o‘zining "Sirot us-sulton Jaloluddin
Menkburni" nomli asarini yozib qoldirdi. Asar muqaddima va 108 bobdan iborat.
Asarning I-IV boblarida Mug‘ullar davlatining tarixi bayon etiladi. V-XXII boblar
xorazmshox Alouddin Muhammad ning xayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan. XXIII
bobdan boshlab kitobning to oxirigacha mug‘ul istilosi va xorazmshox Alouddin
Muhammad ning o‘z yurtini sharmandalarcha tashlab qochishi, sulton Jaloliddinnnng
xayoti va uning mug‘ul istilochilari bilan olib borgan kurashi, uning Ozarboyjon
hamda Iroqdagi faoliyati va nixoyat fojiali xalokati xikoya qilinadi. "Sirot us-
sulton"ning, ayniqsa, 1224-1231 yillar voqealarini o‘z ichiga olgan boblari original
ahamiyatga ega. Chunki bayon qilingan voqealarning ko‘pchiligida muallif shaxsan
ishtirok etgan.
10

1.2 Ibn al Asr va Shaxobuddin Nasaviyning asarlari manba sifatida
Ibn al-Asir katta va nufuzli arab qabilasi Banu Bakrning nasliga mansub
bo lib,ʻ Mesopotamiyaning yuqori qismida yashagan va Diyor Bakr shahriga o z ʻ
nomini bergan. U Majd ad-Din va Diyo'ad-Din Ibn Asirning ukasi edi. Al-Asir
Mosulda ilmiy hayot kechirgan, tez-tez Bag'dodga tashrif buyurgan va bir
muddat Saladin qo'shini bilan Suriyada sayohat qilgan.
Keyinchalik Halab va Damashqda yashagan. Uning asosiy asari “ Al-Komil fi
at-Tarix ” ( “To liq tarix”
ʻ ) “Jahon tarixi” edi. U Mosul shahrida vafot etgan 1
. Reuters
agentligiga ko‘ra, uning qabri 2014-yil iyun oyida “ Al-Qoida ”ning “ Iroq va Shom
Islom Davlati” (IShID) bo‘limi a’zolari tomonidan Mosulda tahqirlangan. To liq
ʻ
tarix ( arabcha : ạlkạml fy ạltạrykh , al-Komil fit-Tārikh), Ali ibn al -Asir tomonidan
yozilgan klassik islom tarixi kitobidir. Taxminan tuzilgan. 1231/628 hijriy, u eng
muhim islom tarixiy asarlaridan biridir. Ibn al-Asir Quddusni salibchilardan tortib
olgan va Levantdagi , Antioxiya knyazligi va Tripoli okrugi ancha qisqargan va faqat
bir nechta shaharlarnikurd generali Saladinning zamondoshi va mulozimlarining
a zosi ediqirg'oq
ʼ Quddus Qirolligi uchun .
“Al komil fit-tarix” (To liq tarix)
ʻ bir necha jildlar, yillar va kichik
bo limlarga ajratilgan.
ʻ Har bir jild xronologik tartibda yillarga bo'lingan 2
. Jumladan,
hijriy 491 yil boshlanadi, “keyin bir to‘qson to‘rt yuz yil boshlandi”. Har yili asosiy
voqealarga bag'ishlangan bir nechta bo'limlar mavjud, ular xronologik tartibda bo'lishi
shart emas. Ushbu bo'limlar Saljuqiylar imperiyasi kabi yirik davlatlarning o'limi,
tug'ilishi va sulolaviy merosini o'z ichiga olishi mumkin. Kichik bo'limlar shuningdek,
yirik siyosiy voqealarni, franklar yoki tatarlar ( mo'g'ullar ) kabi guruhlarning paydo
bo'lishi va 1099-yilgi Quddus qamali kabi yirik janglarni o'z ichiga oladi.
Ibn al-Asirning Rus tasviri asosan etnologik emas va alohida urf-odatlar yoki
batafsil geografiya bilan bog'liq emas. Aksincha, u Kaspiy mintaqasiga bostirib kirgan
1
Maдраимов A., Фузаилова Г. Maнбашунослик. – T.: Фан, 2007. B .64.
2
Рашидиддин Фазлуллоҳ. Жомеъ ут-таворих. //Ўзбекистон Тарихи: Хрестоматия. – Т., 2014. B.48.
11

va eng muhimi, Vizantiya imperiyasiga yollanma askar sifatida xizmat qilgan xalq
sifatida ruslarning harbiy ahamiyatini tushuntiradi. Komildagi ruslarga bir qancha
havolalar Vizantiya harbiy amaliyotlari bilan bog liq. ʻ Varangiylarning strategik
ahamiyatini arablar al-Muqaddasiy (taxminan 945–1000) davridayoq tan olishgan, u
ruslarni “ikki xil vizantiyaliklar” ( jinshon min ar-Rumiy ) deb ta riflagan edi.
ʼ
Komilda ruslar haqidagi birinchi ma'lumot 943 yilga oid ikkita yozuv bo'lib,
ruslarning Kavkazga bosqiniga ishora qiladi. Ikkinchi yozuv 1071 yilgi Manzikert
jangida Rusning ishtiroki bilan bog'liq. Tarixning katta qismi salib yurishlari davri
bilan bog'liq; Bu qism DS Richards tomonidan uch jildda tarjima qilingan
bo'lib, Imod ad-Din Zengiy , Nur ad-Din va Saladinlar davriga qadar salibchilarning
kelishi haqida. Darhaqiqat, ibn al-Asirning salib yurishlari boshlanishi haqidagi
tasviri, ayniqsa, salib yurishlarining boshlanishiga musulmonlar nuqtai nazaridan
ma'lumot beradi. Ibn al-Asir salib yurishlarining boshlanishini siyosiy intriga
muammosi va uning franklar istilosi nuqtai nazaridan tarixiy ahamiyatini, bor-yo‘g‘i
uzluksiz sxemadagi bir voqea sifatida tavsiflaydi 1
. U 1085-86-yillardagi voqealarning
kelib chiqishini franklar Andalusiyadagi islom erlariga birinchi marta bostirib
kirishi bilan bog'laydi va salib yurishlarini 1091-yilda Sitsiliyaning zabt etilishi bilan
bog'laydi. Ibn al-Asir salib yurishining bevosita kelib chiqishi ortidagi
siyosiy intrigani uchta manbaga bog'laydi: Rojer I , Fotimiylar va Vizantiya
imperatori . Al-Asirning so'zlariga ko'ra, Rojer I Suriyaga bostirib kirishni
manipulyatsiya qilgan va Bolduin boshchiligidagi salibchilar qo'shinlari tomonidan
Quddusga yurish qilgan - bu Flandriya va Quddusning turli "boldvinlari" ning
birikmasi. Rojer I o z hisobida aytilishicha, Afrikani zabt etishdan oldin Sitsiliyadan
ʻ
oraliq stansiya sifatida foydalanish haqidagi Bolduin so roviga doir hamrohlarining
ʻ
mulohazalarini rad etish uchun “bir oyog ini ko tarib, baland ovozda o pirdim”.
ʻ ʻ ʻ Bu
hikoya qanchalik asosli bo'lishidan qat'i nazar, ibn al-Asir ba'zi ijodiy tahririyatga
1
Al-Asir, Ali ibn (2008), Ibn al-Asirning salib yurishlari davridagi yilnomasi al-Komil fi'l-Ta'rixdan , jild. 3, DS
Richards tomonidan tarjima qilingan, London: Ashgate Publishing , ISBN 978-0754669524 jild. 01–12,
12

berilib ketgandir, chunki hatto o'rta asrlardagi islom yozuvchilari ham ba'zida o'z
dushmanlarini qoralashni odat qilganlar. Ibn al-Asir ta rifida Rojer Bolduinʼ
boshchiligidagi frank qo shinlarini “hosildan yillik foyda”ni saqlab qolish uchun
ʻ
Sitsiliya orqali Shimoliy Afrika o rniga Suriya va Quddus tomon yo naltiradi va shu
ʻ ʻ
bilan Rojerning siyosiy ziyrakligi va hisob-kitobini namoyish
etadi. Antioxiyadan birinchi salib yurishini boshlashga qaror qildi. Bunday holda,
ibn al-Asir salib yurishlarining boshlanishini Antioxiyani qamal qilish bilan
tavsiflashi ajablanarli emas. 1097-yilda salib yurishlari frank istilolarining uzoq
tarixiy naqshining bir qismi bo'lib, alohida hodisa sifatida
kontseptsiyalashtirilmaganligi sababli, Fulcher Chartrelik kabi zamonaviy evropalik
yilnomachilar shunday qilishga intilishgan. Bundan tashqari, Ibn al-Asir Frank
qo shinlarini Suriyaga yo naltirishining yana bir sababi sifatida Rojerning Afrikadagi
ʻ ʻ
musulmon hukmdorlar bilan do stona munosabatlarni saqlab qolishdan
ʻ
tashvishlanishiga ishora qiladi. Ibn al-Asir birinchi salib yurishining boshlanishini
shakllantirgan deb da'vo qilgan siyosiy intrigalarning ikkinchi manbai Misrdagi shia
Fotimiylar sulolasi edi.
Ibn al-Asir bu shunchaki "boshqa voqea" deb da'vo qilsa-da, u fotimiylar
franklarni Suriyaga bostirib kirishga undashda muhim rol o'ynaganligini aniq
ta'kidlaydi, chunki ular Saljuqiylar hokimiyatining kengayishi bilan tahdid qilingan va
himoya qilish uchun franklardan foydalanmoqchi edilar. Saljuqiylar
bosqinidan Fotimiylar Misri ibn al-Asir, saljuqiy sunniy musulmonlar sunniy
bo'lmagan Fotimiylarning "bid'atchi" amaliyotlariga qanday qarashlarini ko'rsatib,
Fotimiylar "musulmonlar" emasligini ko'rsatadi. Ibn al-Asir salib yurishining kelib
chiqishiga ta'sir ko'rsatadigan uchinchi siyosiy fitna manbai Vizantiya
imperatoridir. Ibn al-Asir Vizantiya imperatori Franklarni Vizantiya
erlaridan Levantga o'tishga ruxsat evaziga Antioxiyani zabt etishga rozi bo'lishga
qanday majburlaganini tasvirlaydi.
13

Ibn al-Asir Vizantiya imperatorining “asl niyati musulmonlarga hujum qilishga
undash edi, chunki u o zi ko rganʻ ʻ Kichik Osiyo ustidan yengilmas nazorati bo lgan ʻ
turklar har bir mamlakatni yo q qilishiga amin bo lganini tasvirlaydi.
ʻ ʻ ular."
Yana Ibn
al-Asir birinchi salib yurishining paydo bo'lishini frank qo'shinlarining o'z buyrug'ini
bajarish uchun siyosiy aktyorlar tomonidan manipulyatsiya qilingan mahsuli deb
hisoblaydi. 1
Birinchi salib yurishining boshlanishi nuqtai nazaridan ibn al-Asir 1097
yil iyul oyida Antioxiyani qamal qilishni boshlang'ich nuqta sifatida ta'riflaydi. Ibn al-
Asir o'z ta'rifida Antioxiya hukmdori Yag'i Siyoning Antioxiyadagi nasroniylarni
ichki qo'zg'olondan qo'rqib, qanday qilib quvib chiqarganini muhokama qiladi.
Ibn al-Asir quvib chiqarishni "himoya" harakati sifatida yozadi, bunda Yag'i
Siyyan Antioxiyadagi nasroniylarning oilalarini himoya qilishga uringan, garchi u bu
oilalarni garovda ushlab turgani aniq vaziyatga qaramay. Antioxiya xristianlarini
salibchilar qo'shinlariga qo'shilishdan qaytarish. Bundan tashqari, Ibn al-Asir
Antioxiyaning qulashini antioxiya quruvchisining xiyonati bilan izohlaydi va u
salibchilarni bu yerdan o tkazib yuboradi.
ʻ suv darvozasi , va Yag'i Siyan vahima
ichida qochib ketdi. Shunday bo lsa-da, Ibn al-Asirning hikoyalari hali ham qisman
ʻ
edi, chunki u Yag i Siyyonning qochishi qo rqoqlik o rniga vahima tufayli sodir
ʻ ʻ ʻ
bo lganini ko rsatmoqda;
ʻ ʻ u Yag‘i Siyanni parvozdan keyin katta qayg‘u va tavbaga
uchraganini tasvirlaydi. Bundan tashqari, Ibn al-Asir franklarning makkorligining
navbatdagi xatti-harakatlarini tasvirlaydi, chunki ular Halab va Damashq
hukmdorlariga "bir paytlar Vizantiyaga tegishli bo'lgan shaharlardan boshqa hech
qanday shaharga qiziqishlari yo'qligini aytish uchun" xabarlar yuborishgan. Bu
hukmdorlarni "Antioxiya yordamiga" kelishdan qaytarishga urinish.
Keyinchalik, Ibn al-Asir Antioxiyaning mag'lubiyat bilan
yakunlangan musulmon qamalini tasvirlaydi. Ushbu muvaffaqiyatsiz qamal paytida
Ibn al-Asir tasvirlagan voqealardan biri Pyotr Bartolomey tomonidan Muqaddas
Nayzaning topilishi edi, lekin Pyotr Bartolomey bunday "kashfiyot" dan oldin ma'lum
1
Шиҳобиддин Муҳаммад ан - Насавий . Султон Жалолиддин Мангуберди . - Тошкент : O’zbekiston, 2006. – 384 б .
14

bir joyda nayzani ko'mganligi kontekstida tasvirlangan. Qamal haqida Ibn al-Asir bu
muvaffaqiyatsizlikni musulmonlar ayblovini boshqargan va musulmonlarga “bunday
nafrat va nafrat bilan” munosabatda bo lmagani va musulmonlarga franklarniʻ
o ldirishga to sqinlik qilgan
ʻ ʻ Qavom ad-Daula Kerbuqa bilan bog laydi imkoniyat. ʻ Ibn
al-Asirning qamal haqidagi ta rifi frank qo shinlarining musulmonlar ustidan g alaba
ʼ ʻ ʻ
qozonishi bilan yakunlandi. Bu 1099-yilda salibchilar tomonidan Quddusni zabt
etishning birinchi qadami edi.
II BOB. O’rta osiyo tarixiga oid fors tilida yozilgan manbalar.
2.1 F ors tilida yozilgan yurtimiz tarixiga oid asarlar
15

X asrdan boshlab fors-tojik tilida ham ilmiy tarixiy asarlar yozila boshlandi.
Bora-bora arab tili ilm soxasida siqib chiqarildi. XV asrga kelib Movarounnaxr
tarixiga bag‘ishlangan asarlar asosan davlat tili vazifasini bajargan fors-tojik tilila
yoziladigan bo‘ldi. Oldingi davrlarda arab tilida yozilgan qator tarixiy asarlar ham
fors tiliga tarjima qilinar edi. Arabchadan fors tiliga o‘girilgan dastlabki tarixiy asar
Narshaxiyning "Buxoro tarixi" nomli kitobi edi. Bu asar 944 yilda yozilib, 1128 yilda
ibn Nasr Axmad al-Kuboviy tomonidan fors tiliga tarjima qilingan. U «arab tilidagi
nusxada so‘zlangan keraksiz va o‘qiganda kishi tabiatida malollik orttiradigan
narsalarni» qisqartirib yuborgan. Undan yarim asr o‘tgandan keyin asar yana qaytadan
taxrirga uchragan. 1178-1179 yillarda Muhammad ibn Zufar ibn Umar fors tilidagi
tarjimani ikkinchi marotaba qisqartirib bayon etgan 1
.
Asarning bizning zamonamizgacha yetib kelgan barcha
nusxalarida 1178-1220 yillar voqealari ham bayon qilinadi. Shunga qaraganda,
Narshaxiyniig "Buxoro" tarixi" kitobi uchinchi marta noma’lum muxarrir tomonidan
taxrir qilinganligi va to‘ldirilganligini bilib olish mumkin. Asarning asl nusxasi va al-
Kuboviy tarjimasi hamda Muhammad ibn Zufar taxrirlari bizgacha yetib kelgan.
Tarjimon Abu Nasr Axmad al-Kuboviy va muxarrir Muhammad ibn Zufar o‘z
ishlariga mustaqil tus berganlar. Ular Narshaxiyni tarjima va taxrir qilish bilan bir
qatorda asarni yangi manbalar asosida boyitganlar va keyingi yillar voqealari bilan
to‘ldirganlar. "Buxoro tarixi" islom dini va xukmron sinflar
pozitsiyasidan yozilganligi sababli mavjud tuzumga qarshi xarakatlar, jumladan
Muqanna qo‘zg‘olonini qoralash pozitsiyasidan yozilgan. Biroq, shunga qaramay
asarda katta tarixiy qimmatga ega bo‘lgan ma’lumotlar keltirilgan va ularni ilmiy
ob’ektiv ravishda taxlil qilish tarix fani uchun g‘oyat muhimdir . XI asrda yashab
o‘tgan yirik olim va davlat arbobi Nizomulmulk asl ismi Abu Ali al-Xasan ibn (Ali
ibn Xasan at-Tusiy) Saljuqiy sulton Alp Arslon hamda sulton Malikshox 1 larning
bosh vaziri bo‘lgan. Nizomulmulk Saljuqiylar davlatining ijtimoiy-siyosiy xayotida
1
Sevinchova. U. – “XV asrlar forsiy manbalarida movarounnahrdagi etnik jarayonlar”. T:.2022. B.78.
16

katta rol o‘ynagan. U feodal tarqoqlikka barham berish, markaziy davlat appartini
mustaxkamlash, davlatning moliyaviy ishlarini tartibga solish uchun kurash olib
bordi. Uning Nizomulmulk, ya’ni "Mamlakatni tartibga soluvchi" deb atalishi ham
shu sababdan. Nizomulmulk 1092 yilda Isfaxonda Bag‘dodga ketayotganda
Ismoiliylar (shia mazxabi oqimi) tomonidan o‘ldiriladi. Nizomulmulk davlatni idora
qilish masalalariga bag‘ishlangan "Siyosatnoma" asari bilan nom qoldirgan. Asar 51
bobdan iborat bo‘lib, unda markaziy davlat apparatining tuzilishi va uning moliyaviy
xisob-kitob ishlari, qo‘shinning tuzilishi, yuqori davlat mansablari va ularga
tayinlash tartibi, qabul qilish marosimlari hamda ularni tayyorlash va o‘tkazish
tartibi, mansabdorlar faoliyati ustidan nazorat qilish kabi umumdavlat masalalari
o‘rtaga qo‘yilgan. "Siyosatnoma"da O‘rta Osiyo tarixi
xaqida ham muhim va qimmatli ma’lumotlar bor. Somoniylar zamonida turk
g‘ulomlarining mamlakat ijtimoiy-siyosiy xayotida tutgan o‘rni, Turkiston xonlari
(Qoraxoniylar) saroyida xizmat qiluvchi xodimlarning maishiy axvoli, Somoniylar
xizmatida bo‘lgan amirlarning unvonlari, xorazmshox Oltintosh (11017-1032) bilan
sulton Mahmud G‘aznaviyning vaziri Ahmad ibn Xasan o‘rtasidagi yozishmalar
shular jumlasidandir. Bulardan tashqari asarda karpatiylar, botiniylar xarakati,
Muqanna qo‘zg‘oloni xaqida diqqatga sazovor ma’lumotlar bor. Sharqshunos olim R.
D. Zaxoderning fikricha, "Siyosatnoma"ning 43 ta bobi Nizomulmulk tomonidan
so‘nggi 8 ta bobi esa qariib 20 yildan keyin uni qaytadan taxrir qilgan noma’lum olim
tomonidan yozilgan. Asar bir necha xorijiy tillarga, shu jumladan o‘zbek tiliga tarjima
qilnib, nashr etilgan. XI asrla yashab o‘tgan yirik tarixchilardan yana biri
Abulxay Gardiziy xisoblanadi. Gardiziy o‘zining "Zayn ul-axbor" ("Xabarlar
bezagi') nomli asari bilan shuxrat qozongan. Asarda islomiyatdan oldingi Eron
podshoxlaridan to 1041 yilgacha Xurosonda bo‘lib o‘tgan voqealar xaqida so‘z
yuritiladi. Asarda O‘rta Osiyoning turkiy axolisi xaqida Xuroson va
Movarounnaxrning arablar istilosidan to XII asrgacha bo‘lgan siyosiy tarixi
17

to‘g‘risida keng ma’lumotlar beriladi. Faxriddin Muborakshox Marvarrudiy o‘zining
"Tarixi Muborakshox" nomli asari bilan mashxurdir. Asar 1206 yilda yozib
tugatilgan. asar 136 bobdan iborat bo‘lib, Muhammad payg‘ambardan boshlab
G‘aznaviylar va Guriylar xukmronlari davrigacha bo‘lgan voqealar bayon qilingan.
Asarning yana bir qimmatli tomoni shundaki, unda Turkistonning sarxadlari va
Turkistonda ishlab chiqarilgan mollar va matolar, ularning xorijiy mamlakatlarda
e’tibor qozongan navlari, turk qabila va urug‘lari, ularning tili va madaniyati xaqida
boy faktik ma’lumotlar keltiriladi. "Tarixi Muborakshox" asarining yagona qo‘lyozma
nusxasi Angliyada saqlanmoqda. Asarning bir qismigina ingliz tilida nashr etilgan,
xolos. XI asrda yashab o‘tgan tarixchi olimlardan yana bittasi Abu Fazl Bayxakiydir.
Bayxakiy 19 yil davomida G‘aznaviylar davlatining devoni rassilida (xorijiy
mamlakatlar bilan aloqa yurituvchi maxkama) dabir bo‘lib xizmat qildi va yana 11 yil
davomida shu devonga boshchilik qildi. Bayxakiy "Tarixi Oli Mahmud" ("Jome’ fi
tarixi Oli Sabuktakin" nomi bilan ham ma’lum) nomli 30 jildlik asar muallifidir.
Lekin bizgacha bu asarning 7, 8, 9-jildlari va qisman 6, 10-jildlari yetib kelgan Bu
qismlar sulton Ma’sud xukmronligi davrini o‘z ichiga olganligi bois "Tarixi
Mas’udiy" aeb ataladi 1
.
"Tarixi Mas’udiy" muallif o‘zi ko‘rgan va ishonchli kishilardan eshitgan
materiallar, shuningdek hukumat maxkamalarida saqlanayotgan rasmiy hujjatlar
asosida yozilgan. Asar faktik materiallarga boyligi, voqealarning keng va atroflicha
bayon etilishi va nihoyat zo‘r badiiy mahorat bilan yozilganligi bilan boshqa tarixiy
asarlardan farq qiladi. Asarda Sulton Mas’ud davrida G‘aznaviylar imperiyasining
ijtimoiy-siyosiy axvoli keng bayon etilgan. Shuningdek Safforiylar Saljuqiylar
tarixiga oid, G‘aznaviylar va Xorazm davlati, Saljuqiylar bilan Qoraxoniylarning
o‘zaro munosabatlariga doir ma’lumotlar bor. XIII asrda o‘tgan yirik tarixchi va
davlat arbobi Alouddin Otamalik Juvayniy 1226-1283 (arab, fors, mug‘ul va
1
Аҳмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии XVI - XVIII вв. Письменные памятники. – Т.,
1985. C.82.
18

uyg‘ur tillarini mukammal bilgan) uzoq muddat mug‘ul hukmdorlari saroyida xizmat
qilgan shaxsdir. Juvayniy turli topshiriqlar bilan 3 marotaba Mug‘uliston poytaxti
Qoraqurumga bordi. 1259 yili u Iroq va Xozoriston xokimi qilib tayinlandi va bu
lavozimda 20 yildan ko‘proq turdi. Aloiddin Otamalik Juvayniy "Tarixi jaxonkusho"
nomli asar yozib qoldirgan (1260) asar Z qismdan iborat. Birinchi qismda Mug‘ul
imperiyasi tarixi, ikkinchi qismda Xorzmshoxlar davlati va Xurosonning 1258
yilgachga bo‘lgan tarixi, uchinchi qismda Eronning 1256-1258 yillardagi siyosiy
axvoli bayon qilinadi. Asarni yozishda muallif Bayxaqiy, Faxruddin Roziy asarlaridan
foydalangan. Juvayniy o‘zining Movarounnaxr, Sharqiy Turkiston va Mug‘ulistonda
qilgan sayoxatlari chog‘ida yiqqan materiallaridan keng foydalangan.
Eronlik boshqa bir mashxur olim Rashiduddin (1247-1318)
iloxiyot, tabiiy fanlar, adabiyot, tarix, geografiya va boshqa fanlarni puxta egallagan
edi. Rashiduddin Abakaxon davrida uning shaxsiy tabibi bo‘lib xizmat qilgan.
Keyinchalik G‘ozonxon va Ultoyjuxonlarning vaziri bo‘lgan. Mazkur xonlarning
xomiyligi va o‘zining tadbirkorligi tufayli Rashiduddin o‘z zamonasining eng
badavlat va nufuzli kishisiga aylandi. Uning 80 ming gektar yeri, 250 ming
qo‘yi, 30 ming yilqisi va 10 ming tuyasi hamda boshqa boyliklari (jami 35 million
dinorga teng) bo‘lgan. Rashiduddin feodal tarqoqlik va separatizm tarafdori bo‘lgan
turk-mug‘ul zodagonlaridan farqli o‘laroq o‘troqlik hamda markaziy davlat
apparatini mustaxkamlash tarafdori bo‘lgan. Oxiri Rashiduddin Elxoniylar saroyida
fitna qurboni bo‘ldi. 1318 yilda uni Ultoyjuxonni zaxarlab o‘ldirishda ayblab qatl
etdilar. Uning barcha mol-mulki musodara etildi. Tabrizdagi 60 ming boy
kutubxonasi ham talon-taroj qilindi.
Rashiduddin juda ko‘p ilmiy asarlar yozgan. Lekin bizning
zamonamizgacha uning bittagina asari - "Jome’ ut-tavorix" yetib kelgan. "Jome’ ut-
tavorix" Sharq tarixnavisligida yangi an’anani boshlab bergan asardir. Rashiduddin
avval o‘tgan tarixchilarning ko‘pchiligi umumiy tarix deganda faqat musulmon
19

mamlakatlarning tarixini tushunganlar. Rashiduddin esa ulardan farqli ularoq,
Umumiy tarix deganda Sharq mamlakatlari bilan bir qatorda G‘ arb
mamlakatlari, Xitoy hamda Xindiston tarixini ham nazarda tutgan. "Jome’ ut-
tavorix" 1301-1311 yillarda G‘ ozonxonning topshirig‘iga mufoviq yozilgan. Asar
uch qismdan iborat: 1 mug‘ullar va ular asos solgan davlatlarning qisqacha tarixi: 2
Sharq mamlakatlari tarixi. Xitoy yaxudiylar, Rim imperiyasi, Franklar davlati va
Xindiston tarixi. Asarning uchinchi kismi bizgacha yetib kelmagan. "Jome’ ut-
tavorix"ning ayniqsa turk-mug‘ul xalqlari tarixini o‘z ichiga olgan qismi O‘rta va
Markaziy Osiyo xalqlarini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. XIII asrning
boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy xayotga ba g‘ ishlangan boblari ham g‘ oyat
q immatli ma ’ lumotlarga boyd ir. Rashiduddinning bu asari ko‘pgina tillarga
tarjima qilinib, nashr etilgan. Bu asar XV asrdayok o‘zbek tiliga tarjima
qilingan. Mug‘ullar davlati tarixi hamda mug‘ul istilosi davri Mirzo Ul ug‘ bekning
"To‘rt ul us tari xi" nomli asari da ham o‘ z aksi ni topgan . Bu asar kompilyativ
asar bo‘lib, asosan Rashiduddin, Juvayniy va boshqa mualliflarning asarlariga
tayanadi. XV
asrda yaratilgan tarixiy asarlarning katta bir guruxi Amir Temur va Temuriylar
davlati tarixiga bag‘ishlangan. Bunday asarlar qatoriga Nizomuddin Shomiy,
Muiniddin Natanzii, Xofizi Abru, Sharafuddin Ali Yazdiy, Abdurazzoq
Samarqandiy, Axmad ibn Arabshox. Mirx ond, Xondamir singari tarixchilar
asarlarini kiritish mumkin. Asli Tabriz shaxridan bo‘lgan Nizoimuddin Shomiy
1391 yilda Amir Temur Bag‘dodni olganida shu yerda bo‘lgan va Temur xizmatiga
qabul qilingan. Nizomuddin 1404 yilgacha Temur bilan birga bo‘lib, uning xarbiy
yurishlarida voqeanavis va voiz sifatida ishtirok etgan. 1402 yi lda Temur unga
o‘zining tar ixini aniq va sodda til da yozi shni buyurgan. Shomiy bu asarni 1402-
1404 yillarda yozib tamomlagan. Asar Temurning xokimiyatga kelishidan (1370) to
1404 yilgacha bo‘lgan voq ealarni o‘z ichiga olgan. "Zafarnoma" deb atalgan b u
20

kitobda Temurning shaxsi bir muncha ideallashtirilgan. Asar XIV asrning
ikk inchi yarmi - XV asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy tarixni o‘rganishda muhim va
ishonarli manbalardan biri xisoblanadi. Asarni yozishda m uallif Temurning
uyg‘ur kotiblari tomonidan yozilgan "Tarixi xo niy" nomli she’riy kitobdan,
boshqa original manbalardan foydalangan. Nizomiddin Shomiyning bu asari
o‘zbek tiliga tarjima qilinib, nashr qilingan. Temur va Temuriylar davri tarixiga
oid ma’lumotlar Xofizi Abruning "Majmuai Xofizi abru" va "Zubdat ut-tavorix"
nomli asar- larida keltiriladi. Xofizi Abruning birinchi asarida uning Rashi duddin
va Nizomuddin Shomiy asarlariga yozgan seyllari (ilovalari) e’tiborga loyiqdir 1
.
XV asrning yirik tarixchilaridan biri Sharafuddin ali Yazdiy
ham Amir Temurning xayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan "Zafarnoma" nomli
asari bilan shuxrat qozongan. Bu asar Nizomuddin Shomiyning "Zafarnoma"si
asosida yuksak badiiy maxorat bilan yozilgan. Sharafuddin Nizomuddin asarida
bayon qilingan voqealarni yangi manbalar a sosida to‘ldirilgan, ba’zilariga aniqlik
kiritadi. Uni yangi fakt va dalillar bilan boyitadi. Sharafuddinning "Zafarnoma"sida
Temurning shaxsi nixoyatda yuksaltirilgan. Shunga qaramay, uning shaxsiyati va
faoliyatidagi qarama-qarshiliklar va ziddiyatlar bir muncha xaqqoniy va to‘g‘ri
tasvirlangan. Asarning dastlabki qismi «Muqaddimayi Zafarnoma» deb ataladi. Unda
Temurgacha bo‘lgan davrda Mug‘ul imperiyasi tarkibiga kirgan mamlakatlar tarixi
aks ettirilgan Sharafuddin Ali Yazdiy asarining zo‘r qimmati shundaki, unda Mo‘g‘ul
imperiyasining tarkibida tashkil topgan Oltin O‘rda, Elxoniylar davlati, Chig‘atoy
ulusi, shuningdek Movarounnahrning Chingizxon zamonidan to Temur davlatining
paydo bo‘lishigacha bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda yoritib yuerilgan.
Asarning bu qismi “Tarixi Jahongir”, yoki “Muqaddimayi Zafarnoma” nomi bilan
ataladi va 1419 yili yozib tamomlangan. “Zafarnoma” asarining asosiy qismi,
muallifning dastlabki rejalariga ko‘ra, uch qism – maqoladan iborat bo‘lmog‘i,
1
История Узбекистана в источниках. Известия путещественников географов и учених XVI перв. пол.
Составитель Б.В.Лунин. – Т.: Фан, 1988. C .91.
21

birinchi qismda Amir Temur tarixi, ikkinchi qismda Shohruh Mirzo va nihoyat,
uchinchi qismda ushbu asar yozishning tashabbuskori Ibrohim Sultonning davrida
o‘tgan voqealar bayon etilishi mo‘ljallangan edi. Lekin, biz hozir asarning birinchi
qismigagina egamix, xalos. Uning ikkinchi va uchinchi qismlari saqlanmagan.
Ehtimol, ikkinchi va uchinchi qismlari yozilmay qolgan bo‘lsa kerak. “Zafarnoma”
asarining asosiy qismi 1425 yili yozib tamomlangan. Asarning qo‘lyozma nusxalari
ko‘p, xorijiy mamlakat kutubxonalari, xususan Toshkentda O‘zR FA Sharqshunoslik
institutida uning yigirma to‘rt nusxasi bo‘lib, ularning ikkitasiga (Inv. № 3440 va №
4472) XV va XVII asrlarda rasmlar ishlangan. “Zafarnoma” asari matni Hindiston
(1885-1888 yy.), Eron (1957 y.) va 1972 yili A.O‘.O‘rinboev tomonidan Toshkentda
chop qilingan. Asar ikki marta o‘zbek tiliga, ingliz, fransuz va turk tillariga tarjima
qilingan. Undan ayrim parchalar ingliz hamda rus tillarida bosilgan.
“Zafarnoma” asarining muqaddimasi
terma tarjimasi va 10 yilgi Movarounnahr voqealari bayoni O.Bo‘riev tomonidan
tarjima qilinib, 1996 yili nashr qilindi. Kitob O‘zbekiston va Markaziy Osiyo
mamlakatlari tarixini o‘rganishdagi ilmiy ahamiyati juda katta. Keyincha yaratilgan
tarixiy asarlarga bu kitobning ta’siri yaqqol seziladi. “Ulusi arba’-yi Chingiziy”
(“Chingiziylar to‘rt ulusi” (tarixi) yoki “Tarixi arba’ ulus” (“To‘rt ulus tarixi”) nomli
asar asosiy mualliflaridan biri, uning yaratilish tashabbuskori XU asrda o‘tgan buyuk
olim, yirik davlat arbobi, Shohruh Mirzoning o‘g‘li Muhammad Tarag‘ay Mirzo
Ulug‘bekdir. U 1394 yil 22 martida Amir Temurning Iroq va Ozarbayjonga qilgan
navbatdagi besh yillik harbiy yurishi vaqtida Sultoniya shahrida, Eron Ozarbayjonida
tug‘ilgan. Amir Temur saroyida hukm surgan an’anaga ko‘ra, shahzoda
sohibqironning katta xotini Saroymulk xonim, Bibi xonimning tarbiyasiga
topshiriladi. Oradan bir yil chamasi vaqt o‘tgach, 1395 yili Amir Temur Saroymulk
xonim va nabirasini Shohruhga qo‘gib Samarqandga jo‘natadi. 1398 yili Ulug‘bekka
mashhur qissaxon, shoir va olim, shayx Orif Ozariy (1382-1462 yy.) muallif etib
22

tayinlandi va u dastlabki asosiy ta’limni ana shu ajoyib shaxsdan oldi. Shahzoda Amir
Temurning bar qator harbiy harakatlarida, 1399-1404 yillari Turkiya va Suriyaga
qarshi o‘tkazilgan yurishda, 1404-1405 yili Xitoyga qarshi uyushtirilayotgan yurishda
qatnashdi. Amir Temur 1405 yil 18 fevralda vafot etgach, Movarounnahr taxtini
nabirasi Xalil Sulton zo‘rlik bilan egallab oldi. Bu vaqtda Ulug‘bek otasi Shohruh
xizmatida bo‘ldi. 1409 yili Xalil Sulton o‘z amirlari tomonidan asir olingach, Shohruh
Xurosondan Movarunnahrga kelib, Mirzo Ulug‘bekni Movarounnahr va Turkiston
hokimi etib tayinlandi. U 1449 yil 25 oktabrigacha bu mamlakatni boshqardi.
Mirzo Ulug‘bek yirik davlat arbobi, sarkarda edi. Lekin u buyuk olim va ilm-
fan hamda madaniyat homiysi sifatida tengi yo‘q edi. Samarqand uning davrida
Sharqning yirik ilm-fan va madaniyat markazlaridan biriga aylandi. Mirzo Ulug‘bek
ikki yirik asar yaratdi. Biri “Ziji jadidi ko‘ragoniy” (“Ko‘ragoniyning yangi
astronomik jadvali”) bo‘lib, 1437 yili yaratilgan kitobda ilmi nujumning nazariy va
amaliy masalalari qamrab olingan, o‘sha davrdagi eng yuksak ilmiy jasorat
hisoblangan. Olimning ikkinchi asari “Ulusi arba’-yi Chingiziy” bo‘lib, unda XIII-
XIV asrlarda Mo‘g‘ul imperiyasi tarkibiga kirgan mamlakatlarning ijtimoiy-siyosiy
tarixi qisqa tarzda bayon etilgan. Kitob 1425 yildan keyin tugallangan. “Tarixi arba’
ulus” muqaddima va to‘rt qismdan iborat. Muqaddimada o‘rta asrlarda tarixchilar
o‘rtasida hukm surgan an’anaga ko‘ra, islomiyatdan avval o‘tgan payg‘ambarlar,
turklarning afsonaviy ota-bobolari hisoblangan Yofas ibn Nuh va uning farzandi
Turkxon, shuningdek, turk mo‘g‘ul qabilalari va Chingizxon tarixi bayon etilgan.
Birinchi qism Ulug‘ yurt, ya’ni Mo‘g‘uliston va Shimoliy
Xitoy tarixi, O‘gadayxon (1227-1241 yy.), Chingizxonning uchinchi o‘g‘li davridan
to Ariq Bug‘o avlodi O‘rdoy qoon zamonigacha yuz bergan voqealarni o‘z ichiga
oladi. Ikkinchi qismda Jo‘ji ulusi, ya’ni Oltin O‘rda tarixi, Jo‘jixondan
davridan to Shohruhning zamondoshi bo‘lmish Muhammadxon zamonigacha, XIII-
XV asrning birinchi choragi tarixi bayon etilgan.
23

Uchinchi qismda Elxoniylar, ya’ni Eron hamda Ozarbayjonning XIII-
XIV asrlardagi tarixidan baxs yuritiladi.
To‘rtinchi qismda Chig‘atoy ulusining, Koshg‘ar, Yettisur, Movarounnahr,
Shimoliy Afg‘oniston hududidagi XIII-XIV asrlardagi tarixi talqin etilgan. Shuni ham
aytish kerakki, muallif mazkur ulusda hukmronlik qilgan har bir hukmdor xon ustida
qisqa va alohida-alohida to‘xtalib, ularning davrida sodir bo‘lgan voqealardan eng
muhimlarini yuayon etgan. “Tarixi arba’ ulus” asarining ayrim qismlari, xususan
uning to‘rtinchi qismi, ko‘p jihatdan Sharafuddin Ali Yazdiyning “Muqaddimayi
Zafarnoma”siga o‘xshab ketadi. Lekin Ulug‘bek asari birmuncha mukammaldir.
Bundan tashqari, unda to‘rt ulus o‘rtasidagi siyosiy munosabatlar, “o‘zbek”
etnonimining kelib chiqish vaqti xususida ham qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz.
Ushbu kitobning faqat qisqartirilgan tahririning to‘rt mo‘tabar qo‘lyozmasi yuizgacha
yetib kelgan. Ularning ikkitasi Angliyada, bittasi Hindistonda va to‘rtinchi nusxasi
AQShda saqlanmoqda.
Mirzo Ulug‘bek tarixiy asarining inglizcha tarjimasi 1838 yili Mayls tomonidan
Angliyada chop etilgan. O‘zbekcha tarjimasi B.Ahmedov, M.Hasaniy va
N.Norqulovlar bajarilib, 1994 yili Toshkentda chop etildi. “Tarixi arba’ ulus”
Markaziy Osiyo, O‘zbekiston va Qozog‘istonning XIII-XIV asrlardagi tarixini,
ayniqsa Chig‘atoy ulusi tarixini o‘rganishda muhim manbalardan biri vazifasini
o‘tashi mumkin. Asrlar davomida shakllangan an’anaga ko‘ra XVI-XIX asr tarixiga
doir juda ko‘p asar hamon fors-tojik tilida yozilgan edi. Bu tilda yozilgan asarlar
nixoyaatda ko‘p bo‘lib, ular xonliklar tarixi xar tomonlama teran yoritilgan.
24

2.2 Fors-tojik tilid a gi geografik, tarixiy va ad a biy asarlar
Fors-tojik tilida yozilgan tarixiy asarlar katta guruxi Muhammad
Shayboniyxon istilolariga bag‘ishlangan. Bu asarlar Mulla Shodiy Kamoliddin Binoiy
Fayzullox Ibn Ro‘zbexon va boshqalar qalamiga mansubdur. Mulla Shodiyning 1502
yilda ta’lif etgan «Fatxnoma» asarida Muhammad Shayboniyxon tavvaludidan 1451
to uning Samarqand shaxrini istilo qilishgacha bo‘lgan davrda Dashti Qipchoq
Xorazm va Movoraunnaxrda sodir bo‘lgan voqealar taxlil etgan. Asarda
Shayboniyxon askarlarining Movorounnaxr viloyatida qilgan yovuzliklari xaqida
qimmatli ma’lumotlar bor. Asar xozirga qadar bironta tilga tarjima qilinmagan va
nashr etilmagan. Asarning qo‘lyozma nusxasi Dushanbe, Toshkent va boshqa
shaxarlardagi kutubxonalarda bor. Toshkentdagi Sharqshunostlik institutida
saqlanayotgan nusxasi nodir xisoblanadi. Bu nusxa XVI asrda ko‘chirilgan ajoyib
mintaqalar bilan bezatilgan 1501 yilda umrining oxirigacha shayboniyxonlar saroyida
xizmat qilgan istedodli shoir va tarixchi Kamoliddin Binoiy u 1512 yilda Qarshi
shaxrini qizilboshlardan mudofaa qilishda qatnashgan va jangda xalok bo‘lgan
«Shayboniynoma» nomli asari muallifidur. Bu asar 1505-1507 yillar orasida yozilgan
bo‘lib, Shayboniyxonning tug‘ilishidan to ko‘chmanchi o‘zbeklar tomonidan
Movorounnaxr va Xorazmni bo‘ysindirishgacha qadar Dashti Qipchoq hamda O‘rta
Osiyoda sodir bo‘lgan voqealarni o‘z ichiga oladi. Binoiyning «Shayboniynoma»si
xozircha nashr etilmagan. Xorazmlik tarixchi Muhammad Yusuf Bayoniyning bu
asarni o‘zbekchaga qilgan tarjimasi ham mavjud.
Asli Eronlik bo‘lgan yirik olim Fazlullox ibn Ruzbexon
Shayboniyxon va Ubaydullaxon saroyida xizmat qilgan va ko‘pgina asarlar yozib
qoldirgan. Tarixchilar uchun uning «Mexmonnomayi Buxoro» nomli asari qadrlidir.
Bu asar Shayboniyxonning 1509 yilda qozoq sultonlari Jonish sulton, Axmad sulton
va boshqalarning ulusiga qilgan bosqinchilik yurishi tarixini bayon etadi. Ruzbexon
bu yurishda shaxsan ishtirok etgan, ro‘y bergan voqealarning ko‘pini o‘z ko‘zi Bilan
25

ko‘rgan, ba’zilarni esa xon va uning yaqin kishilaridan eshitgan. «Mexmonnomayi
Buxoro» asarining ikkita qo‘lyozma nusxasi mavjud bo‘lib, ular Turkiyadagi «Nuri
Usmoniya» kutubxonasida va Toshkentda, O‘zR FA Sharqshunoslik instituti
kutubxonasida saqlanadi. Toshkentdagi nusxasi avtografdir. Asarning forscha matni
Texronda (1962) va qisqartirilgan ruscha tarjimasi Toshkentda (1976) nashr etilgan.
Fors-tojik tilida ijod etgan yirik tarixchi olimlardan Yana biri Xondamirdir. (1475-
1535). Uning otasi Temuriy Sulton Muhammad mirzoning vaziri bo‘lgan. Ona
tomonidan Xondamir yirik tarixchi olim Mirxondning nabirasidir. Xondamir turli
Temuriy xukmdorlar saroyida xizmat qilgan. Hayotining so‘nggi davrida Bobur va
Xumoyun xuzurida xizmatda bo‘ldi va vofotidan so‘ng Dexli shaxrida Dafn etildi.
Xondamir o‘nga yaqin asar muallifidir. Uning tarixiy asarlar orasida «Xabib us-
siyar» («Do‘stning tarjimayi xoli») aloxida o‘rin tutadi. «Xabib us-siyar» asari
umumiy tarix tipida yozilgan bo‘lib, muqaddima, 3 jild va xotimadan iborat. Xar bir
jild 4 qism (juz)ga bo‘linadi. 3-jildning III va IV juzlari original bo‘lib, Xuroson va
Mavorounnaxrning XV asrning 90 yillaridan 1524 yilgacha bo‘lgan siyosiy va
ijtimoiy axvolni chuqur va atroflicha bayon etadi. «Xabib us-siyar»ning forscha matni
Bombey (1857) va Texronda(1954) nashr etilgan 1
.
Mashxur tojik adibi Zaynuddin Vosifiy (1485-1551) o‘zining «Badoe’
ul-vaqoe’» nomli asari bilan shuxrat qozongan. Bu memuar asarda 1512-1532 yillar
orasida muallifning Xuroson va Movarounnaxrda ko‘rgan-kechirganlari zo‘r maxorat
va yuksak san’at Bilan bayon etiladi. XVI asr yirik tarixchilaridan biri Mirzo
Muhammad Xaydar (1500, Toshkent-1551, Kashmir) «Tarixiy Rashidiy» nomli
asar muallifidir. Bu asar ikki qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismida Mo‘g‘iliston
xonlari tarixi Tug‘luq Temur xukmronligi boshlanishidan to Abdurashidxonning
taxtga chiqishigacha, 1348-1533, ikkinchi qismida esa xotira tarzida Qoshg‘ar, O‘rta
Osiyo, Afg‘oniston va Shimoliy Xindistonda XVI asrning birinchi yarmida sodir
bo‘lgan voqealar bayon qilinadi.
1
Alimova. D. Manbashunoslik. T:. Turon- Iqbol. 2019. B.139.
26

Eronlik tarixchi Xasanbek Rumlu (XVIasr) o‘zining 12 jilddan iborat
«Axsan at-tavorix» asarining original qismi bo‘lgan so‘nggi jildida Eron va qo‘shni
mamlakatlar, jumladan, O‘rta Osiyoning 1495-1577 yillardagi siyosiy tarixini bayon
etadi. Asarda Bobur va shox Ismoilning Shayboniylarga qarshi ittifoqi, Eron va
Shayboniylar o‘rtasida Xuroson uchun olib borilgan kurash va boshqa masalalar keng
yoritilgan. XVI asr ko‘zga ko‘ringan shoir va tarixchisi Xofiz Tanish Buxoriy
Abdullaxon II ning shaxsiy voqeanafisi bo‘lgan. U «Abdullanoma» asari bilan
shuxrat topgan. Asar XVI asr tarixi bo‘yicha eng muhim manbalaridan biri
xisoblanadi. Muallif o‘z asarini yozishda turli manbalardan foydalangan. 30-60 yillar
voqealari saroyda muntazam ravishda yuritilgan daftar, voqealar shoxidi bo‘lgan
keksa kishilarning og‘zaki axboroti asosida yozilgan. 70-80 yillar voqealari esa
muallifning o‘zi qatnashib to‘plagan materiallari asosida yozilgan. «Abdullanoma»
murakab saj’ uslubida yozilgan. Asar ko‘pgina tillarga, shu jumladan o‘zbek tiliga
tarjima qilinib, nashr etilgan. Buxoro xonligining Hindiston (Boburiylar
davlati) Bilan munosabatlari xaqida Abul Fazl Allomiyning «Akbarnoma» asaridan
e’tiborga loyiq ma’lumotlar uchraydi. Bu asarning forscha matni va inglizcha
tarjimasi nashr qilingan. Buxoro xonligining Eron Bilan munosabatlari esa Eronlik
tarixchi Iskandarbek Munshiyning «Tarixi olamoroyi Abbosiy» (1634) asarida
uchraydi. Buxoro xonligining XVII asrning 70-90 yillardagi axvoli va Buxoro bilan
Xiva siyosiy munosabatlarini o‘rganishda Samandarxoja Termiziyning «Dastur ul-
mulk» asari muhim ahamiyatga egadir. XVII asrda yashab o‘tgan boshqa bir tarixchi
olim – Muhammad Yusuf Munshiy «Tarixi Muqimxoniy» nomli asar yozib
qoldirgan. Asar muqaddima va 3 bobdan iborat. «Tarixi Muqimxoniy»ning original
qismi II va III boblaridir. Ikkinchi bobda Balx va qisman Buxoro xonligining XVII
asrdagi ijtimoiy-siyosiy hayoti, shuningdek bu xonliklarning xalqaro aloqalari,
uchunchi bobda esa 1702-1704 yillar voqealari, xususan Buxoro va Balx o‘rtasida
boshlangan qurolli kurash o‘rin olgan. Asarda xonlar va feodallarning zulmi,
27

mexnatkash xalqning og‘ir axvoli xaqida qiziqarli ma’lumotlar uchraydi. «Tarixi
Muqumxoniy» 1861 yilda eski o‘zbek tiliga tarjima qilingan. 1956 yilda A.
Semyonov tomonidan rus tiliga tarjima qilinib, Toshkentda nashr qilingan.
Subxonqulixon va Ubaydullaxon saroylarida bosh munshiy lavozimida
xizmat qilgan Mir Muhammad Amin Buxoriy «Ubaydull a noma» nomli asar
muallifidir. Bu asarda Buxoro xonligining 1702-1716 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy
va madaniy hayoti xaqida xikoya qilinadi. Ubaydullaxon va Abulfayzxon saroyida
xizmat qilgan boshqa bir olim-Abduraxmon Tole’ «Tarixi Abulfayzxon» nomli asar
yozgan. Abduraxmon Tole’ asarida Abulfayzxon davrida o‘zbek davlatining
inqirozga yuz tutishi o‘z aksini topgan. Jumladan, biz Buxorodan to‘la mustaqil
bo‘lgan Samarqand xonligining tashkil topishi va bu xonlikning xukmdori Rajabxon
xaqidagi ma’lumotlarni bilib olamiz. Biz Zarafshon va Shaxrisabz voxalarida sodir
bo‘lgan o‘zaro kurashlar, isyonlar va majorolar tafsilotlarini faqatgina mazkur asarda
uchratamiz. Muallif bu majorolarning xalq boshiga keltirgan kulfatlarin o‘z asarida
aks ettirgan. Ashtarxoniylar xonadoniga mansub bo‘lgan, lekin ko‘p kulfatlarni
boshdan kechirib, Turkiya va Xindistonda yashab, ko‘proq ilmiy ishlar bilan
mashg‘ul bo‘lgan Xoji Mir Muhammad Salim 1731 yilda Boburni Nosiruddinning
topshirig‘iga binoan «Silsilat us-salotin» asarini yozgan. 4 qismdan iborat bu asarning
so‘nggi ikki bobi aloxida ahamiyatga ega bo‘lib, O‘rta Osiyoning XVI-XVIII asrning
birinchi choragidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o‘z ichiga oladi. Xoji Mir Muhammad
Salim Buxoro xonlari Abdullaxon, Abdulmo‘minxon, DinMuhammad xon,
Imomqulixon, Abdulazizxon va Subxonqulixonlarning Hindiston, Eron va Turkiya
xukmdorlariga yo‘llagn 20 ta maktublari nusxalarini ham keltirgan. Bu maktublar
tarixiy manba sifatida muhim ahamiyatga egadir.
Ashtarxoniylar sulolasining inqirozi va manqitlar xukmronligining dastlabki
davrlari tarixi Muhammad Vafo (1689-1769)ning «Tuxfat ul-xoniy» asarida bayon
qilinadi. Ubaydullaxon saroyida kitobdor, Muhammad Rahimbiy zamonida qozilik
28

vazifalarida xizmat qilgan Muhammad Vafo 1722-1768 yillar voqealarini yozgan,
asarning qolgan qismini Olimbek ibn Niyozqulibek ismli nasaflik kishi qalamiga
mansubdir. «Tuxfat ul-xoniy» murakkab saj shaklida yozilgan bo‘lib, voqealarni to‘la
va keng yoritadi. Bu asarning qo‘lyozma nusxalari ko‘p, lekin xozirga qadar nashr va
boshqa tillarga nashr qilinmagan 1
.
«Tuxfat ul-xoniy» asari Buxoro amirligi tarixiga bag‘ishlangan dastlabki tarixiy
asar edi. Muhammad Vafodan so‘ng qator tarixchilar o‘z asarlarida Mang‘itlar
sulolasi xukmronligi davrini yoritganlar. XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX
asrning birinchi yarmida yashagan buxorolik tarixchilar Mullo Ibodullo va Mullo
Muhammad Shariflar «Tarixi Amir Xaydar» nomli asar yozib qoldirganlar. Bizgacha
bu asarning noma’lum muxarrir tomonidan qisqartirilgan nusxasi yetib kelgan.
«Tarixi amir Xaydar» muhim va ishonchli manbalar asosida yozilgan. Asar xozircha
nashr va boshqa tillarga tarjima qilinmagan. Buxorolik boshqa bir tarixchi Mir Olim
Buxoriy «Fatxnomayi Sultoniy» nomli tarixiy asar yozib, unda amirlardan
Shoxmurod, Xaydar va Nasrullo xukmronlik qilgan davrda sodir bo‘lgan voqealar
bayon qilinadi. Bu asar ham xozircha nashr etilmadi. XIX asrning ko‘zga ko‘ringan
mutafakkir shoiri va adibi Axmad Donish tarix soxasida barakali ijod qilgan alloma
olimlar qatoriga kiradi. U 1827 yilda tug‘ilib, 1897 yilda vafot etgan. 50 yillarda
Ahmad Donish amir Nasrullo xizmatiga qabul qilingan. 1870-yilda istefoga chiqib,
ijodiy va ilmiy ish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Ahmad Donish amir
Nasrullo va amir Muzaffarning elchilari tarkibida uch marta 1857, 1869 va 1974
yillarda Peterburgga safar qildi va Rossiyaning hayoti bilan yaqindan tanishdi. Bu
safarlar olimning dunyoqarashiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ahmad Donish Buxoroning
Rossiyaga nisbatan nixoyatda qoloq ekanligini anglab yetdi. U jamiyatni mavjud
qonun va davlat tartibini takomillashtirish yo‘li bilan qaytadan ko‘rish mumkin, deb
xisoblardi. Olimning bu qarashlari bu uning «Navodir ul-vaqoe’» asarida (1875-1882)
o‘z aksini topdi. Donish amirga davlatni boshqarish ishlarini qaytadan qurishni
1
Alimova. D. Manbashunoslik. T:. Turon- Iqbol. 2019. B.144.
29

maslaxat berdi. Amir bundan darg‘azab bo‘ldi va 70-yillarning oxirida Axmad Donish
poytaxtdan uzoqlashib, G‘uzorga qozi qilib yuborildi. 1885 yilda Amir Muzaffarning
vafotidan so‘ng, u Buxoroga qaytib keldi va qolgan umrini ilmiy izlanish bilan
o‘tkazdi. Tarixchilar uchun Axmad Donishning «Tarjimaiy xoli amironi Buxoroyi
sharif» nomli asari muxumdir. Mazkur asarda Doniyol, Shoxmurod, Xaydar,
Nasrullo va Muzaffar singari amirlar xukmronligi davrida sodir bo‘lgan voqealar
bayon qilinadi. Asarning fors-tojik tilidagi matni va qisqartirilgan ruscha tarjimasi
Dushanbeda nashr etilgan. Buxoro amirligi tarixga oid manbalarga qatoriga tarixchi
olim va shoir Mirzo Abdulazim Somiyning «Tuxfayi shoxiy» va «Tarixiy salotini
Mangitiya» nomli asarni ham kiritish mumkin. Amir Muzaffarning bosh munshisi
lavozimida xizmat qilgan. Mirzo Abdulazim Somiy bu asarida mazkur amirning
xukmronligi davrida ro‘y bergan voqealar imkon qadar batafsil yoritishga xarakat
qilgan. Yana bir buxorolik tarixchi Mirza Salimbek saroyga yaqin kishi bo‘lib, uzoq
muddat davomida Buxoro amirligida turli lavozimlarda xizmat qilgan. Uning «Tarixi
Salimiy» asarining asosiy qismi (Chingizxondan amir Muzaffar davrigacha)
kompilyatsiya bo‘lib, 1890-1920 yillar voqealarini o‘z ichiga olgan qismi original
ahamiyatga ega, chunki muallif bu voqealar ko‘pining shoxidi bo‘lgan.
Qo‘qon xonligi tarixini o‘zida aks ettirgan tarixiy manbalar talaygina.
Ularning qatoriga Muhammad Solih Toshkandiy, Niyoz Muhammad Xo‘qandiy,
Muhammad Hakimxon singari mualliflar asarlarini kiritish mumkin. Muhammad
Solih Toshkandiy «Tarixi jadidayi Toshkand» nomli asar muallifidir. Asar ikki
qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismida qadimgi zamonlardan to XV asrning
oxirigacha ikkinchi qismida esa Boburdan to 1880-yillargacha bo‘lgan voqealar
qalamga olinadi. Asarda Toshkent shaxri tarixi, butun O‘rta Osiyo miqyosidagi
voqealar bilan uzviy ravishda bog‘langan xolda bayon etilgan. Asar fors-tojik tilida
yozilgan bo‘lib, xozircha boshqa tillarga tarjima va nashr qilinmagan.
Niyoz Muhammad Xo‘qandiyning "Tarixi
30

Shoxruxiy» asari Qo‘qon xonligining mukammal tarixi xisoblanadi. Bu asarning
fors-tojikcha nashri Qozonda (1885) va Olmaotada (1987) nashr etilgan. Qo‘qon
xonligi tarixiga bag‘ishlangan yana bir asar – bu Muhammad Hakimxon To‘raning
«Muntaxab at–tavorix» asarlaridir. U Qo‘qon xoni Muhammad Alixonning yaqin
qarindoshi bo‘lib, bir vaqtlar viloyat xokimi ham bo‘lgan edi. Muhammad
Hakimxon zamonasining ilg‘or kishisi, keng ma’lumotli va bilimdon shaxsi edi. U
xonlarning agressiv siyosatini qoralaydi, xalq ommasiga xayrixoxlik kayfiyatlarini
oshkor etadi. Hakimxon to‘ra saroy tarixchisi bo‘lgan emas. Shuning uchun u
xonlarga nisbatan xushomadgo‘ylik qilmaydi, aksincha ularning xususan Muhammad
Alixonning olib borgan siyosati keskin ko‘riladi. Uni xulq-atvori buzuq kishi, deb
baxoladi. Natijada «Muntaxab at-tavorix»ning muallifi xonning g‘azabiga uchrab
uzoq yillar davomida Rossiya va Sharq mamlakatlarida sargardon bo‘lib yuradi va
musofirlikda vafot etadi. Quqon xonligi tarixga bag‘ishlangan boshqa asarlar ham
bor. Professor I. Voxidovning bergan ma’lumotiga ko‘ra, nazmu nasrda o‘zbek, tojik
va arab tillarida bitilgan bunday asarlarning soni 40 ga yaqindir. Bu manbalarni
chuqur o‘rganish Qo‘qon xonligining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti manzarasini
tiklash imkoniyatini beradi. XV asrlarga
oid tarixiy asarlar orasida forsiy tilli manbalar yetakchilik qiladi. Bu davrda tarixiy va
adabiy asarlarni forsiyda yozish ancha rivojlangan. Shu bois, boshqa tilda xususan,
arab tilida (Jamol Qarshiyning “Mulhaqot as-suroh” va b.) bitilgan asarlar ham qisqa
fursatda forsiyga o‘girilgan. XV asr ikkinchi yarmi-XVI asr boshlaridan turkiy tilda
tarixiy asarlar yozish birmuncha ko‘payganiga qaramay, forsiy tilli asarlarning
salmog‘i baland edi. Shu bois, tadqiqotda forsiy tilli manbalar asos qilib olindi. Etnik
ma’lumotlarni to‘ldirish va tasdiqlashda qo‘shimcha tarzda arabiy, turkiy, xitoy,
mo‘g‘ul, arman tilli manbalardan ham foydalanildi. Tadqiqotga jalb qilingan forsiy
manbalarni ikki guruhga bo‘lish mumkin 1
. Birinchi
guruhga – so‘nggi Xorazmshohlar hukmronligidan to Chig‘atoy ulusining
1
Sevinchova. U – “XV asrlar forsiy manbalarida movarounnahrdagi etnik jarayonlar”. T:.2022. B.11.
31

parchalanishigacha bo‘lgan davrni qamrab olgan o‘nga yaqin manbalar (Faxriddin
Muborakshoh, Sa’duddin Muhammad Avfiy, Juvayniy, Minhojiddin Juzjoniy,
Rashididdin, Vassof, Hamdulloh Qazviniy, Abul Qosim Qoshoniy va b.) kiradi. Bu
davr manbalaridagi etnik ma’lumotlarning ko‘lami turlicha. Xususan, Faxriddin
Muborakshohning “Tarixi Muborakshoh” asarida mintaqadagi etnik jarayonlarda
ishtirok etgan qirqqa yaqin etnoslar qatorida Movarounnahr bilan bog‘liq yigirmaga
yaqin (qarluq, chig‘il, xalaj, o‘g‘uz, tuxsi, kujat, qang‘li, yag‘mo, bayot va b.) urug‘-
qabilalar, ularning joylashgan o‘rni, xo‘jaligi va madaniyatiga doir ma’lumotlar aks
etgan. Undagi etnoslarning barchasi yirik qabila bo‘lmay, etnik guruhlar yoki urug‘
shaklidagi etnonimlar ham birga tilga olingan. Bu guruh
manbalari orasida Juvayniy, Juzjoniy, Rashididdinning asarlari etnik ma’lumotlarga
boyligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, ular davriy jihatdan bir-birini to‘ldiradi.
Juvayniyning “Tarixi jahonkushoy” asarida Markaziy Osiyodagi XIII asr
o‘rtalarigacha bo‘lgan etno-siyosiy jarayonlar, Chingizxon bosqini yillarida
Movarounnahr aholisi, mintaqaga kelib o‘rnashgan etnoslar to‘g‘risida aniq dalillar
mavjud. Juzjoniyning “Tabaqoti Nosiriy” asari davriy jihatdan Juvayniyniki bilan bir
davrga tegishli bo‘lsa-da, unda “Tarixi jahonkushoy”da keltirilmagan ma’lumotlar
ham kuzatiladi. Asarning Xorazmshohlar va mo‘g‘ullar tarixiga bag‘ishlangan 16 va
23-boblarida qarluq, qang‘li, xalaj, jaloyir, turkman, ig‘rak, qiyot, makrit, barlos,
nayman, qo‘ng‘irot, do‘rmon, toziy, turk kabi etnonimlar tilga olinib, mo‘g‘ullar
istilosi tufayli O‘rta Osiyo va Afg‘onistondan asir qilib olib ketilgan xalqlar
to‘g‘risida so‘z boradi. Markaziy Osiyo xalqlarining XIII asr oxiri-XV asr
boshlaridagi etnik tarixi keng yoritilgan manba Rashididdinning “Jome’ at-tavorix”
asaridir. Unda Chingizxonning turk-mo‘g‘ul qabilalarini birlashtirib, kerayit, o‘yrot,
nayman, ungut, tang‘ut, bahrin, qarluq, tatar kabi xalqlar ustiga yurishi,
Movarounnahrning qo‘lga kiritilishi, etno-siyosiy ahvol o‘rin olgan. Ammo unda
ba’zi chalkashliklar mavjud. Xususan, XIV asr oxiri-XV asr boshlarida Onon va
32

Kerulen bo‘ylaridagi qabilalar ittifoqi to‘g‘risidagi ma’lumotlarda bir ittifoqqa
kiruvchi qabilalar etnik mansubligidan qat’iy nazar yetakchi qabilaning genezisi bilan
bog‘lanib, nomlangan. Natijada aslida turkiy qabilalarning aksariyati mo‘g‘ul qabilasi
sifatida tilga olingan Tadqiqot doirasidagi etnik ma’lumotlar Avfiy, Vassof,
Hamdulloh Qazviniy, Abul Qosim Qoshoniy kabi mualliflarning asarlarida kamroq
aks etgan. Shu bilan birga ulardagi ba’zi etnik ma’lumotlar boshqa tarixiy asarlarda
uchramaydi. Ikkinchi guruh manbalariga – Amir Temur va Temuriylar davriga oid
o‘ndan ortiq tarixiy asarlar kiradi. Bu guruh forsiy manbalarining barchasi ham
Movarounnahr etnik manzarasini to‘liq tiklash imkonini bermaydi. Ayrim manbalarda
etnik ma’lumotlar juda kam. Jumladan, G‘iyosiddin Ali Yazdiy asarida mavzuga
aloqador o‘nga yaqin etnonimlar qayd etilgan, xolos. Amir Temur tarixiga oid
manbalar orasida etnik ma’lumotlar kengligi jihatidan Nizomiddin Shomiy
(yigirmaga yaqin etnonimlar), Sharafiddin Ali Yazdiy (o‘ttizdan ortiq etnonimlar) va
Muiniddin Natanziyning (yigirmaga yaqin etnonimlar) asarlari alohida ajralib
turadi1 . Temuriylar davri aks etgan manbalardan esa Abdurazzoq Samarqandiy va
Mirzo Haydarning asarlarida etnik ma’lumotlar birmuncha kengroq yoritilgan.
Ikkinchi paragrafda “Movarounnahrdagi etnik masalalarga aloqador asosiy
tadqiqotlar” tahlil qilingan.
33

Xulosa
Ko‘rib turibsizki, O‘zbekiston tarixining rivojlangan o‘rta asrlar davri tarixi
manbalari rang-barang va katta. Ular ko‘p tillarda yozilgan bo‘lib, asosan, arab, fors,
turk, mugul va boshqa tillarda yozilgan. Lekin, ularning ichidagi ma’lumotlarni bir
yerga to‘plab o‘rganishning O ‘ ZI bo‘lmaydi. Ularning hammasini bir bitiruv
malakaviy ishiga sig‘dirish ham mumkin emas. Shuning uchun, tarixshunos va
manbashunos olimlarning diqqat-e’tiborini tortish maqsadida, ular ning muhim-
muhimlariga qisqacha to‘xtalib o‘tdik, xolos.
Mazkur kurs ishida asosan, tarixiy, geografik, adabiy,
ya’ni aziz-avliyolar, tariqat yetakchilarining xayoti va karomatlariga bag‘ishlangan
asarlar, olimlar, yozuvchilar va sayyoxlarning esdaliklari, elchilarning xisobotlariga
diqqat-e’tiboringizni tortdik. Muhtaram birinchi Prezidentimiz I. A. Karimov 1998
yili bir guruh yetakchi tarixshunos olimlar bilan bo‘lgan uchrashuvda mamlakatda
tarix fanining bugungi axvolidan qoniqmayotganliklarini ro‘y-rost aytdilar. Bu,
shubhasiz, haq gap. Mana, milliy mustaqillikka erishganimizga ham o‘n yettinchi yil
o‘tayotibdi. Lekin shu paytgacha xolis, xaqqoniy tariximizni yoza olganimiz yo‘q.
Buning bitta sababi bor. Biz tarixning manbalarini yaxshi bilmaymiz, ko‘pchiligimiz
uni o‘qiy olmaymiz ham. Manbani yaxshi bilgan, bemalol o‘qiy oladigan
tarixchilarimiz yetishmaydi. Manbasiz esa tarixni, haqqoniy tarixni yozib bo‘lmaydi.
Birinchi Prezidentimizning so‘zlari bilan aytadigan bo‘lsak, «(tarixchilarimizning)
talabga javob beradiganlari juda kamchilikni tashkil etadi».
Til biladigan, manba bilan ishlash malakasiga ega bo‘lgan tarixchilarimiz
xozir ham bitta yarimta topiladi. Lekin ular qartayib kolishgan. Agar zarur sharoit
yaratilsa, ulardan ham foydalanish mumkin. Lekin, bu bi lan kifoyalanib bo‘lmaydi.
34

Tarix, sharqshunoslik, uni versitet, pedagogika institutlari tarix fakultetlarida Sharq
tillarini o‘qitishga, qo‘lyozma asarlar ustida ishlay bilish malakasini o‘rgatish, ishlash
va yetuk manbashunoslar tayyorlash ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish zarur. Xar ikkala
sharqshunoslik institutida, tarix institutida ivojlangan o‘rta asrlar davri tarixini
yorituvchi qo‘lyozma asarlarni o‘rganish va nashr etish ishini tubdan yaxshilash
lozim. Bir so‘z bilan aytganda, «biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni,
millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur». Xolis, xaqqoniy tarixni esa
manbasiz, undagi xilma-xil boy ma’lumotsiz yozib bulmaydi. Ushbu kurs ishimiz uch
bobdan iborat bo‘lib, yurtimiz tarixini o‘rganishda rivojlangan o‘rta asrlar davriga oid
manbalarni yoritib berishga xarakat qildik. Birinchi bobda, asosan biz a rab tilidagi
tarixiy, tarixiy-jug‘rofiy va adabiy asarl a r xaqida to‘xtalib o‘tdik. Ikkinchi
bobda f ors-tojik tilidagi tarixiy asarlar , uchinchi bob da esa f ors-tojik tilidagi
jug‘rofiy va adabiy asarlar ning yozilishini, ahamiyatini ochib berishga xarakat
qildik.
35

I. Raxbariy adabiyotlar.
1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., «Шарқ», 1998.
2. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш –
юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. –Т.: Ўзбекистон, 2017.
II. Adabiyotlar
1. Абдураззоқ Самарқандий. Матлаъ ус-садайн ва мажмаъ ул-баҳрайн.
Тошкент, 1969
2. Ибн Арабшоҳ. Ажоиб ал-мақдур фи тарихи Таймур (Темур тарихида тақдир
ажойиботлари). Тошкент, 1992
3. Руи Гонсалес де Клавихо. Самарқанддаги Амир Темур саройига саёҳат
кундалиги (1403-1406 йиллар). Тошкент, 1989, №9-12, 1990, №1-10.
4. Амир Темур жаҳон тарихида. Париж, 1996
5. Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. (қадимги замон ва Ўрта асрлар).
– Т. , 2001.
6. Аҳмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии XVI -
XVIII вв. Письменные памятники. – Т., 1985.
7. История Узбекистана в источниках. Составитель Б.В.Лунин. – Т., 1984.
8. Халидов А.Б. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. – М.,
1985.
9. История Узбекистана в источниках. Известия путещественников географов и
учених XVI перв. пол. Составитель Б.В.Лунин. – Т.: Фан, 1988.-256 с.
36

10. Рукописьная книга в культуре народов Востока. Книга первая.– М., 1987.
11. Собрание Восточных рукописей Института востоковедения АН РУз. I-XI
тт.– Т., 1952-1987.
12. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1967.
13. Абдухолиқ Абдурасул ўғли. Қадимги Фарғона тарихидан. – Т., 2002.
14. Стори Ч.А. Персидская литература // Библиографический обзор, ч. I , II ,
III ; пер. и переработ. и дополн. Ю.Э.Брегель. – М., 1972.
15. Табари. История табари. Перев. С арабского В.И.Беляева. – Т., 1987.
16. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғат ат-турк. Араб тилидан С.Муталлибов
таржимаси. – Т., 1960-1963 йй.
17. Камалиддинов Ш.С. Историческая география Южного Согда и
Тохаристана по арабоязычным источникам IX -начала XIII вв.– Т., 1996.
18. Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг.– Т.: «Юлдузча», 1990.
19. Рашид ад-дин. Сборник летописей. – Пер. с персидского О.И. Смирновой
Прим. Б.И.Панкратова и О.И.Смирновой. // Ред. А.А. Семинова. Т. I , кн.2. – М.-
Л., 1952; Рашид ад-дин. Сборник летописей. Пер. с парсидского
Ю.П.Верховского и Б.И. Панкратова. Т.3. – М.-Л., 1960.
20. Бўриев. О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё. – Т.,
1997.
21. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчи Порсо
Шамсиев. – Т, 1966.
37

Купить