Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 219.0KB
Покупки 7
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

737 Продаж

Z.M. Boburning “Boburnoma” asari tarixiy manba sifatida

Купить
“Boburnoma ” ning o’zbek adabiyoti va madaniyatini o’rganishdagi ahamiyati. Mundarija: Kirish ............................................................................................................... 2 I.Bob. Zahiriddin muhammad boburning hayoti va siyosiy- ilmiy faoliyati. ... 6 1.1.Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va siyosiy faoliyati. ................. 6 1.2.Ingliz tarixchisi Rashburk Uilyamsning Zahiriddin Muhammad Bobur haqidagi manbalari. ....................................................................................... 22 II. Bob. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma” asari muhim tarixiy manba. ................................................................................................ 27 2.1. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma” asarining mazmun mohiyati. ........................................................................................................ 27 2.2. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma “ asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati. ............................................................................................. 32 Xulosa ........................................................................................................... 42 Foydalanilgan adabiyotlar va маnbаlаr ro’yхатi ........................................... 45 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi . O`zbеkiston Rеspublikasi o`z musta q illigiga erishgach, zamonaviy davlatchilik tizimini barpo etish va rivojlantirishga alo h ida e'tibor q aratdi. Ushbu ustivor yo`nalishdagi jadal harakatlarni amalga oshirishidan o`zbеk xalqining davlatchilik sohasida to`plagan ko`p asrlik boy tarixiy tajribasini atroflicha o`rganish va undan samarali foydalanish masalasi o`zining dolzarbligi bilan ajralib turadi. Shu nuqtai nazardan, Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlariidek, “o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo’lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur”. Prezidentimiz har bir o’zbek farzandi “mening ajdodlarim kimlar bo’lgan, millatimizning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turushi, tiklanish, shakllanish jarayoni qanday kechgan”. Ayniqsa mustabid tuzum davrida “… Amir Temur, Bobur Mirzo va boshqa ulug’ bobokalonlarimizning buyuk nomlari qaysi tuproqlarda qorishib yotgan edi?” degan savollarni o’ziga-o’zi berishi kerakligini qayta-qayta uqtiradi. Bu masalada “O’zbekistonning, o’zbek xalqining bugun keng ommaga etkazishga arziydigan haqqoniy tarixi yaratildimi-yo’qmi? “ degan zaruriy savolni beradi va sho’rolar davrida o’zgalar yozib bergan soxta g’oyalar asosida yozilgan tarixni qayta ko’rib chiqish lozimligini ta’kidlaydi. Prezintimiz I.A.Karimov rahnomaligida ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan madaniy-ma’naviy merosni asrab avaylash va boyitish, davlatchiligimiz tarixini chuqur o’rganish, o'zligimizni anglash va namoyon etishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Jumladan, mustaqillikdan keyin nafaqat vatanimiz tarixida, balki, jahon tarixi ilm fanida yorqin iz qoldirgan Zahriddin Muhammad Bobur siymosini ulug’lash, uning ilmiy merosini o’rganish va undan foydalanish masalasi doimo dolzarb bo’lib kelmoqda. Davlatimiz rahbari I.A.Karimov 1990-yil 5-iyunda hali mustaqil bo’lmasimizdan bir yil oldin so’zlagan nutqlarida tarixiy meros to’g’risida shunday deganlar: “Xalqimiz respublika hukumatining Navoiy, Ulug’bek, Bobur, Mashrab, Furqat, Qodiriy, va xalqimizning boshqa buyuk farzandlari yubileylari o’tkazish to’g’risidagi qarorini juda ruhlanib kutib olgani bejiz qadriyatlarining ravnaqi va boyishiga xizmat qilib kelgan endi va bundan 2 keyin ham xizmat qiladi. Biz ularning bebaho merosini xalqqa, avvalo yoshlarga yetkazish uchun barcha ishlarni qilamiz”. Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar hayoti haqida jonli guvohlik beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir, o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy-tarixiy, ilmiy, tabiiy va adabiy lingvistik ma’lumotlar xazinasidir unda 1494-yildan 1530- yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar bayon etilgan. Bobur tarixiy faktlarni shunchaki qayd etish jangu-jadallar, yurishlar haqida xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda qiziqarli hikoya qiladi, manzara chizadi, tabiatni, etnografik holatlarni tasvirlaydi, davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat ilmiy –tarixiy ahamiyati bilan emas, balki o’zbek badiiy nasrining yorqin namunalaridan biri sifatida ham biz uchun qimmatlidir. Shoir o’z xotiralarini badiiy naql uslubida sodda va ravon bayon etadi, o’nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini yaratadi; tabiat manzaralarini suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy sarguzashtlar, sheriy parchalar bilan bezaydi. Tilga olingan shaxsning portreti kiyinishini, tashqi ko’rinishini, fel-atvorini, odatlarini, o’tmishini avlod-ajdodini birma-bir ta’rif etiladi. Asardagi markaziy obraz Boburning o’zi, albatta. Uning his – tuyg’ulariga boy qalbi ko’z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston “ Boburnoma” va uning muallifi haqida “Uning his tuyg’ulari har qanday mubolag’adan yoki pardalashdan holi, uslubi oddiy mardona, shu bilan birga jonli va ifodali. O’z zamondoshlari biografiyasini, ularning qiyofalari, urf-odati, intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko’zguda aks etgandek ravshan tasvirlaydi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Bitiriruv malakaviy ishining maqsadi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan 1494-yildan 1530-yilgacha yozib tugallangan “Boburnoma” asarining muhim tarixiy ahamiyatga ega bo`lsada, mustaqillik davrigacha tadqiqotchilar tomonidan maxsus tahliliy tarzda o`rganilmaganligini e'tiborga olib, bu sohadagi kеmtiklikka biroz bo`lsada barham bеrib, asardagi tarixiy voqеalarni o`sha davrga oid bo`lgan muhim tarixiy manbalarga solishtirib o`rganib, tahlil natijalarini atroflicha yoritib bеrishga 3 qaratilgan. Kurs ishda qo`yilgan maqsad va vazifaga muvofiq quyidagi masalalarni ko`rib chiqish rеjalashtirilgan: Birinchidan, Zahiriddin Muhammad Boburning h ayoti va siyosiy faoliyatini mavjud tarixiy manbalar va adabiyotlar asosida o`rganish. Mirzo Boburni buyuk olim darajasiga ko`targan tarixiy omillarni mo h iyatini ochib bеrish. Ikkinchidan, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarining mazmun va mohiyatini, tarixiy va ilmiy ahamiyatini atroflicha tahlil qilish. Kurs ishining vazifasi . Tadqiqotning nazariy asosini Prеzidеntimiz I.A.Karimovning asarlari va mavzuga doir bildirgan fikr hamda nutqlari tashkil etadi. Prеzidеntimiz I.A.Karimov doimo o`zlarining asarlarida jamiyat taraqqiyotining barcha jabhalariga e'tibor bеrgan holda, o`tmish tariximizning haqqoniy yoritilishiga tarixchi olimlarimizning diqqat –e'tiborlarini tortib kеlganlar. Tad q i q otchilardan Abdullayev M. , U. Erskin, L.P. Sharma, Hoshimov I., Nuritdinov M., Hasanov. X., Qudratullayev H. Hasanov., Nafasov T., Rasulov R., Fayziyev.T., Mamajonov A.M., Vahob Rahmonov va bosh q alar o`z tad q i q otlarida “ Boburnoma ” asarining ba'zi jihat larini ochib bеrganlar . Tad q i q otlarning mazmun va tavsifi shundan guvo h lik bеradiki, Boburning “Boburnoma” asari vatanimiz tarixshunosligida to`li q o`rganilmagan. Xuddi mana shu hol mavzuni tarixiy tadqiqot obеkti sifatida tanlab olishga undadi va shulardan kеlib chiqib, Bobur hayoti va siyosiy-ilmiy faoliyati hamda “Boburnoma” asari tadqiqot mavzusi qilib bеlgilab olindi. Kurs ishining ob’ekti: Shundan iboratki, tadqiqot uchun tanlab olingan mavzu, uning tarkibiga kirgan qator muhim muammolar to`liq, yaxlit holda maxsus tadqiqot qilinmagan. Shu bois tadqiqotda ana shu holat hisobga olinib, hozirgacha yaratilgan mavjud adabiyotlar, maqolalar asosida tadqiq etilayotgan davr ichida Boburning hayoti va siyosiy-ilmiy faoliyati hamda “Boburnoma” asari maxsus ilmiy tahlil qilinmoqda. Mavzuga doir matеriallar h am jamlangan h olatda tad q i q q ilinmo q da. Kurs ishining predmeti: . Tadqiqotda tadqiq etilayotgan muammodagi “Boburnoma” asari Zahiriddin Muhammad Boburning tarixiy asari bo`lib, unda 4 XV-XVI asrlarda temuriylar saltanati tarkibiga kirgan hududlarning ijtimoiy- siyosiy tarixi va geografiyasiga oid ma’lumotlar bilan birgalikda ko’pgina tarixiy shaxslar haqida ma’lumotlar bayon etilgan. Asarda bayon etilgan faktlarning qanchalik darajada haqqoniyligini tеkshirishda o`sha davr tarixiy manbalari imkon darajasida qiyoslashga harakat qilinganligi sababli katta amaliy ahamiyat kasb etadi. 5 I.Bob. Zahiriddin muhammad boburning hayoti va siyosiy- ilmiy faoliyati. 1.1.Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va siyosiy faoliyati. Zahiriddin Muhammad (hijriy 888-yilda muharram oyining oltinchi kuni) milodiy 1483-yilning 14-fevralida dunyoga keldi. Uning ismi o’sha davrdagi Movarounnahrning atoqli ulamolaridan bo’lgan Xo’ja Nasriddin Ubaydullaxon tanlagan edi. Bobur shajarasi: Ota tomonidan : Bobur Sulton Umarshayx Mirzo o’gli, u esa Sulton Abdusaid Mirzo o’g’li, u esa Sulton Muhammad Mirzo o’g’li, u esa Mirzo Miranshoh o’g’li, u esa Amir Temur o’g’li edi. Onasi tomondan :Qutlig’ Nigor Xonim Yunusxon qizi, u esa Vaysxson o’g’li, u esa Sher Alixon o’g’li, u esa Muhammad Xo’jaxon o’g’li, u esa Xizir Xo’jaxon o’g’li, u esa To’g’liq Temurxon o’g’li, u esa Eson Bug’axon o’g’li, u esa Dava Chiqon o’g’li, u esa Baroqxon o’g’li ( uni G’iyosiddin ham deb atashardi ), u esa So’kach o’g’li, u esa Kamg’or o’g’li, u esa Chig’atoy o’g’li, u esa Chingizxon o’g’li edi. Aytishlaricha, chig’atoylar arabcha “ Zahiriddin “ so’zini talaffuz etishda qiynalishgach, ota-onalari uni Bobur deb atadilar va rasmiy hujjatlarda Zahiriddin Muhammad Bobur deb yuritilardi. 1 Otasi vafot etganda u endigina o’n bir yoshdan o’tgan edi. Farg’ona davlati hozir (muallif 1845-yilni nazarda tutmoqda) Qo’qon deb yuritiladi. U paytlarda bu mamlakat hududdan kichikroq bo’lsa ham Boburning tariflashicha, meva va g’allaga boy o’lka edi. Bu vodiyning atrofi tog’lar bilan o’ralgan bo’lib, janubiy g’arbiy tomonigina Xo’jand va Samarqand orasi, Sayhun daryosining chap qirg’oqlari ochiq edi. Bu daryo Sir deb ham ataladi. U qadimgi Yaksartes daryosi bo’lib Qashqar tog’laridan boshlanadi va Farg’ona davlatini ikki qismga ajratib oqadi. Toshkent va Turkiston vohalarini yalab o’tib, cho’llar orqali Orolgacha yetib boradi. Farg’ona mamlakati, asosan, yettita dahaga bo’linib, undan ikkitasi daryoning shimoliy qirg’og’ida, qolgan beshtasi esa janubiy sohilda joylashgan. Janubdagi viloyatlarning eng yirigi Andijon bo’lib, Saltanatning poytahti 1 U. Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. Cho’lpon nashriyoti. 1995-yil. 8-bet. 6 hisoblanardi va shu nom bilan ataluvchi asosiy qal’a xizmatini o’tar edi. O’sh viloyati sharq tomonda joylashgan, Marg’ilon esa g’arbda joylashgandir. Isfara janubi- g’arbiy qismda tog’lar orasida joylashgan va nihoyat Xo’jand qal’asi daryoning quyi qismida bo’lib, Samarqand yo’li ana shu yerdan o’tadi. Daryoning shimoliy qismidagi viloyatlar Axsi va Koson edi. Axsi saltanatdagi ikkinchi mavqeyni egallaydigan qal’a bo’lib, Umarshayx Mirzo ko’p vaqtini o’sha yerda o’tkazar edi. Undan shimoliy sharqda Koson kasabasi joylashgan. O’zi kichkina davlat bo’lsa ham Farg’ona tuprog’i juda unumdor, mo’tadil iqlimli edi. Yozda issiq va qishda sovuq bo’lsa ham, mo’l g’alla va meva, nok, anor, bodom va qovunga boy edi. Uning bog’lari va uzumzorlari mashhur edi. Farg’ona davlatida shahar aholisi tojiklar deb atalib, ular hech qaysi qabilaga mansub emas edilar. Keyinroq Mo’g’ul va turkiy qabilalarning ko’payishi bilan shaharliklarning ko’pchiligi turkiylar bo’lib, tili ham sof turkiy bo’lgan. Bu til davlat boshqaruvchilarning ham so’zlashuv tili bo’lib, o’z ona tili fors tili bo’lgan shaharliklar uchun ham tushunarli edi. 8 Umarshayx Mirzo Temuriy hukmdorlar orasida toj-taxt kurashlari keskinlashgan bir davrda Farg’ona viloyatini idora qildi va bu kurashda faol ishtirok etdi. Pokiza etiqodli, Hazrat Xo’ja Ubaydulloga orodati bor, ravon savodli bu temuriyzoda Boburning ma’lumotiga bo’lgan qal’a bo’lib, podshoh ko’p vaqtini o’sha yerda o’tkazar edi. ko’ra: “ Xamsatayn va mansaviy kitoblarni va tarixlarni o’qib edi. Aksar “ Shohnoma “ o’qir edi. Tab’i nazmi bor edi, vale she’rg’a parvo qilmas edi.” 2 Tabiatida “Hamisha mulkgirlik dag’dag’asi bor ” bo’lgan Umarshayx Mirzo yurt talablik davosi bilan Samarqandga bir necha bor yurish qiladi. Farg’ona viloyatining osmonida urush bulutlari qalqib yurgan damlarda fojiali vafot etadi. Bu voqea 1494-yilda sodir bo’ldi. Umarshayx Mirzoning ukasi Sulton Ahmad Mirzo va Toshkent hokimi Mahmudxon o’zaro ittifoq tuzib Farg’ona viloyatiga yurish boshlaydi. “ Boburnoma” da Sulton Muhammad va Sulton Ahmadning “ Umarshayx Mirzoning badmaoshlig’idin mutazarrir” ko’rganliklari bunday 2 L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 10-bet. 7 harakatning sababi sifatida keltiriladi. Axsi qal’asi Umarshayx Mirzo saltanatida Andijondan keyin ikkinchi mavqega ega Bobur Mirzoning mamlakatda osoyishtalikni barqaror qilish uchun juda ko’p ter to’kishiga to’g’ri keldi. U mahalliy hukumdorlarning o’zboshimchalikka yuz burushlari avjiga chiqqan davrda Farg’ona viloyatini idora qilmoqda edi. Bunday boshboshdoqchilik taxt sohibi hayoti uchun ham nihoyatda tahlika solardi. Boburning ukasi Jahongir Mirzoni shoh qilish maqsadida fitna uyushtirgan Husayn Ya’qub boshchiligidagi beklar unga qarshi suiqasd uyushtirishdi. Bobur va uning ta’rafdorlari sa’yi harakati bilan fitna o’z vaqtida fosh etildi, qo’lga olingan isyonchi beklar jazolandi. Yovuz niyati amalga oshmaganidan alamzada bo’lgan Hasan Ya’qub Samarqand sari yo’l oladi. Biroq qabih maqsadi yana xuruj qilib Axsi tomon kelganida, Qo’qon yaqinida Vafot etadi. Bobur Mirzo katta va notinch viloyatni boshqarish uchun Andijon atrofidagi shaharlarda bir necha marotaba yurishlar qilishga majbur bo’ladi. 3 1495-yilda Sulton Ahmad o’rnida bir muddat hukmronlik qilgan ukasi Sulton Mahmud vafotidan so’ng, uning o’g’illari Ma’sud, Boysung’ur Mirzo, Sulton Ali o’rtasida Samarqand taxti uchun o’zaro urushlar boshlanadi. Sulton Ali Samarqandni egallaganda, bu urush alangalari yanada avjiga chiqa boshlaydi. Bobur Mirzo ham ulug’ sohibqiron Amir Temur poytaxtini qo’lga kiritish ilinjida Samarqand tomon lashkar tortadi. Bu payt Sulton Mas’ud Mirzo Shahrisabzni o’z idorasi ostiga olib, Samarqandga tahdid sola boshlagan edi. Hisor va Qunduzdan Sulton Husayn Mirzo qo’shinining xavfi ham mavjud edi. Uch-to’rt oy uch tarafdan Samarqandga qarshi hujum uyushtirgach, Sulton Ali nomidan Xoja Yahyo kelib, ittifoq va hamjihatlikdan so’z ochadi va Bobur Mirzo bilan o’zaro kelishuvga erishadi. Biroq oradan ko’p vaqt o’tmay, Samarqand taxtini Boysung’ur Mirzo qo’lga kiritadi. 1497-yilda Bobur Mirzo mingga yaqin qo’shini bilan Samarqandni qo’lga kiritish uchun jangga otlanadi. Shahar u yeti oy qamal qilinadi. Boysung’ur Mirzo Shayboniyxondan madad kutadi, biroq Shayboniy qo’shinlarining yordami 3 Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Toshkent. Sharq. 2011-yil 56-bet 8 besamar ketadi. Natijada shahar hukmdori Qunduzga Xusravshohdan panoh izlab ketishga majbur bo’ladi. Bobur Mirzoni Samarqand shahri ulug’lari, beklar mamnuniyat bilan qarshi oladilar. “ Boburnoma “da muallif bu voqeani iftixor bilan quyidagicha bayon etadi: “ Rabiulavval oyining oxirida (1497-yil noyabr ) kelib arkta Bo’stonsarog’a tushtum. Tangri taoloning inoyati bila Samarqand shahri va viloyati muyassar va musaxxar bo’ladi” (43-bet). Sharqning eng yirik, boy va mashhur shaharlaridan biri bo’lgan Samarqandning qo’lga kiritilishi yosh hukmdorni nihoyatda sevintiradi. U keyinchalik “Boburnoma “da bu azim shaharning tabiati-yu masjid va madrasalarini, Ulug’bek Mirzo barpo etgan rasadxona-yu saroy va maqbaralarni ehtiros bilan tasvirlaydi. Afsuski, Bobur Mirzoning sevinchi uzoqqa cho’zilmaydi. U yetti oy qamal ichida qolgan shahar nihoyatda xarob holda edi. Ozuqa zahiralari tugagan, dehqonchilik o’zaro urushlar natijasida izdan chiqqan, shahar aholisi aftoda bo’lib qolgan edi. Yosh hukmdor bu ahvoldan qutilish choralarini qanchalik izlamasin, biror maqbul tadbirni amalga oshirish imkondan tashqari edi. Bobur Mirzo qo’shinlari Samarqanddan hech qanday o’lja qo’lga kirita olmaydi. Avvalo, hukmdorning o’zi xalqni talashga mone’lik qiladi. Oqibatda oziq-ovqat tanqisligi seziladi, shuningdek, askarlar uylarini sota boshlaydilar. Bitta-bitta bo’lib qochishga tushadilar. “ Boburnoma” da ta’kidlanishicha, avval Xonquli Bayonquli, yana Ibrohim Bekchik, keyin esa mo’g’ullarning barchasi qochadi. Sultan Ahmad Tanbalning qochishi yosh hukmdorga qarshi yana bir fitnaning uyushtirishiga omil bo’ladi. 4 Bobur Mirzo Xo’ja Abdullo Mavlono qozini qochoqlarning ba’zilarini jazolash, ba’zilarini esa qayta Samarqandga yuborish niyatida Uzun Hasanning oldiga jo’natadi. Biroq Uzun Hasan Bobur Mirzoga qarshi uyushtirilgan fitnaga boshchilik qilmoqda edi. Bu orada u Ahmad Tanbal bilan til biriktirib, Axsi va Andijonni Jahongir Mirzoga olib berish payida bo’ladi. 5 Andijon taxti tobora tahlika ostiga qola boshlagan davrda Boburning onasi Qutlug’ Nigorxonim va Eson Davlatbegim bilan kengashib,Samarqand 4 L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 15-bet. 5 U.Erskin. Bobur Hindistonda. Toshkent. “Cho’lpon”. 1995-yil 102-bet 9 hukmdoriga bir necha marta maktub yuboradilar. Natijada Samarqanddek shahari azimda yuz kun hukmdorlik qilgan Bobur Mirzo 1498-yilning fevralida Andijonga safar qilishga majbur bo’ladi. Bu orada bir kishi yosh hukmdor Samarqandni tashlab chiqqan kuni Ali Do’st tog’ayi Andijonni isyonchilarga topshirgani haqidagi xabarni yetkazadi. Ma’lum bo’lishicha, isyonchilar Andijonni qamal qilganda, Uzun Hasan Bobur Mirzoning betobligi, uning tili tutilib, og’ziga paxta bilan suv tomizayotganliklarini Ali Do’st tog’ayiga aytib ont ichadi. Bundan sarosimaga tushgan tog’asi Ali Do’st isyonchilarga qal’ani ochib beradi. Andijonni deb Samarqandni qo’ldan ketkazish va taqdirning alamli hazillariga duchor bo’lib bir yo’la har ikkalasini boy berishdek muvaffaqiyatsizlig- u yutqazishlar metin iroda sohibi bo’lgan Bobur Mirzo belini bukolmaydi. U ota meros saltanatni tiklash niyatida tog’asi, Toshkent hokimi Mahmudxondan madad so’raydi. Birgalikda Andijonni egallash uchun olib borilgan janglar natija bermaydi. Bobur Mirzo goh Xo’jand, goh O’rtepa, goh Konibodom atrofidagi qishloqlarda bo’lib, tog’alarining ko’magi bilan ba’zan Andijonga, ba’zan esa Samarqandga tahdid solib turadi. Nihoyat, Xo’jandga yetib keladi, ammo bu yer nisbatan kichikroq qo’shinni zo’rg’a saqlab turushi mumkin edi. Shu sababli Bobur Mirzo O’ratepani idora qilib turgan yana bir tog’asi Muhammad Husayn Ko’ragon do’g’latdan Yor yayloq kentidagi Pashog’ar qishlog’ida qishlashga ruxsat so’raydi. Bu yer Xo’ja Abdullo Mavlono qoziga qarashli bo’lib, u Samarqand yo’lida joylashgani uchun Bobur Mirzoga juda ma’qul manzil edi. Movarounnahrda shahzodalar o'rtasidagi ziddiyatlar tobora keskinlashib bormoqda edi. Bunday muxolifat Sulton Ali Mirzo va Muhammad Majid Tarxon o’tasida ham paydo bo’ladi. Bu shahzodalar hamkorligidan hech ish chiqmasligi aniq edi. Sulton Ali Mirzo mo’g’ullardan Abdulvahob degan kishini Bobur Mirzo huzuriga yuborib uni Samarqandga kelishga etdi. Bobur Mirzo Jahongir Mirzoga kishi yuborib zudlik bilan Samarqandga yurish qilishini xabar qiladi. Axsida tuzulgan sulx Jahongir Mirzo tomonidan Bobur Mirzo saltanati hududiga dahl qilish imkoniyatini bermasdi. Biroq Bobur qo’shinlari Quvaga yetib kelganda, Ahmad Tanbalning ukasi Halil O’shga hujum qilgani ma’lum bo’ldi. Bobur Mirzo 10 bo’lib o’tgan voqeadan qanchalik ranjimasin, Samarqand tomon yurishni yana davom ettiraverdi. Yosh hukumdor Ali Do’st va Qambar Ali singari ulug’beklarning keying harakatlaridan ularga tayanish har doimgidan ham yaxshilikka olib kelmasligini sezib qoladi. Shuningdek, Muhammad Majid Tarxon boshliq beklar ham Mir Mo’g’ulni yuborib Andijon hukmdorining Samarqandga kelishiga ko’z tikib turishgandi . Shunday qilib, Bobur Mirzo; “Samarqanddek poytaxt turg’uncha, ne kiroyi ul qilg’aykim, Andijondek yer uchun kishi avqot zoye’ qilg’ay’’-degan fikr bilan yo’lda davom etadi. 6 Bir muddat Shahrizabz – Hisor hududlarida sarson sargardon kezgan Bobur Mirzo Samarqand xalqining ko’magiga ishonib, ikki yuz qirq kishilik navkari bilan shaharga hujum qiladi. Yetmish-sakson chog’li Bobur yigitlari tunda qal’aga Narvon qo’yib, Feruza darvozasini egallaydilar. Tong otishiga yaqin Bobur Mirzo Samarqandga kirib keladi. Bo’lib o’tgan voqeadan shahar ahli hali to’la habardor emas edi. Temuriy hukmdorini tanib qolgan dukondorlar u haqda duo qilishardi. Ko’p o’tmay shahar xalqi voqeadan xabar topadi. Qo’llariga tosh va tayoq ko’targan kishilar to’rt yuz-besh yuz chamasi Shayboniy tarafdorlarini o’ldirishadi. Nihoyat, u yetti ming askariy quvvatga ega bo’lgan tajribali hukmdor Shayboniyxondan juda oz miqdordagi qo’shin bilan 19 yoshli temuriyzoda Samarqandni tortib oladi. Xalq Bobur Mirzoni qo’llab quvvatlashda davom etadi. Shovdor, Sug’d va atrofdagi qo’rg’onlar uning idorasi ostiga o’ta boshlaydi. Shayboniyxon Buxoroga chekinadi. Bu orada Boqi tarxon Qarshi, G’uzorni, Abulmuhsin Mirzo Qorako’lni qo’lga kiritadi. Shayboniy qo’shinlari har tarafdan quvilib, Buxoro atrofida toplanishga majbur bo’lishadi. 7 Bobur Mirzo Andijondan chiqqandan so’ng, uning oila a’zolari yuz tashvish va mashaqqatlar bilan O’ratepaga yetib kelishgandi. Samarqand fahtidan nihoyatda shodlangan yosh hukmdor oilasini bu azim shaharga olib keladi. U amakisi Sulton Ahmad Mirzoning qizi Oyisha Sultonbegimni o’z nikohiga olgan edi. Ko’p o’tmay 6 L.P. Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat” 1998-yil 22-bet 7 Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi-1994-yil 48-bet 11 Samarqandda To’ng’ich farzandi Faxruniso dunyoga keladi. Biroq bu shodlik uzoq davom etmaydi. Faxriniso chillasidan chiqmay vafot etadi. Bobur Mirzo o’zini buyuk poytaxt taxtida ko’rib qanchalik quvonsa, har zamon tahdid solish xavfi kuchli bo’lgan Shaybomiyxonning ulkan qo’shinidan ham shunchalik tashvishlanardi. Samarqand mudofaasini mustahkamlash maqsadida yon atrofdagi temuriylar saltanati hukmdorlariga elchilar yuborib, ulardan yordam so’raydi. Shayboniyxon 1501-yilning bahorida yana qo’shin to’play boshlaydi. Qorko’l, Dabusiyani qayta qo’lga kiritib, Samarqandga tahdid soladi. Shu yili may oyining boshlarida Shayboniyxon o’z hatti harakatlari bilan raqibini jang maydoniga jiddiy hozirlik ko’rishga majbur etadi. Boqi Tarxon ming ikki ming kishilik qo’shini bilan Keshga kirib borgan edi va ikki kun orasida Bobur Mirzoga kelib qo’shilishi taxmin qilinardi. Toshkent hokimi Sulton Mahmud tomonidan yuborilgan Said Muhammad Mirzo do’g’lat tomonga yaqin ming bir yarim ming kishilik lashkari bilan ko’makka kelishi kutilar edi. Munajjimlarning yanglish ma’lumotlari Bobur Mirzoni madadga chiqqan kuchlar yetib kelmasdan jangga kirishga undadi. Qo’shin to’rtga ajraladi. Ko’hak daryosi bo’yida raqib bilan ro’baro bo’linadi. Natijada Bobur Mirzo qo’shini juda katta talofatga uchradi. Og’ir kunlar boshlanadi. Keyingi yillarda Samarqand tez-tez yuz berib turgan o’zaro urush va isyonlar tufayli boyliklari talangan, ancha kuchsizlanib qolgan edi. Shayboniyxonning besh oylik qamaliga qarshi Bobur Mirzoning o’ziga yaqin beklar va sarbozlari hamda xalq ommasi jasorat ko’rsatishlariga qaramay, ochlik, suvsizlik shahar aholisining tinka madorini quritadi. “ Elga bisyor tanqislik bo’ldi, - deya xotirlaydi “ Boburnoma “ muallifi. – Anga yettikim, faqir va miskin it etini, eshak etini yiya kirishtilar. Otqa bo’g’uz kam yoft bo’ldi. Daraxtlarning bargini otqa berurlaredi. Anda tajriba bo’ldikim, bori yafroqlardin tut yafrog’I va qora yig’och yafrog’I otqa sozvarroq emish. Ba’zi quruq yig’ochlarni randa qilib, taroshasini suvg’a ivitib otg’a berurlar edi.” Oziqa zahiralari rugab, atrofdan biror bir madad kutishga umid qolmagach, sarbozlar bir ikki kishi bo’lib qocha boshlaydi. Bu orada Shayboniyxon sulh taklif 12 qiladi. Hech qanday umidi qolmagan Bobur Mirzo sulhga rozilik beradi. Parokandalikka yuz Burgan temuriy hukmdorlarining noahilligi tufayli ulkan g’alabasini mudofaa qila olmagan yosh shahzoda azim shahar Samarqndning Shayxzoda darvozasidan ichkilari bilan chiqib ketadi. Biroq Bobur Mirzoning opasi Xonzodabegim vujudga kelgan tang vaziyat taqozosiga ko’ra Shayboniyxonga turmushga chiqishga majbur bo’ladi. 8 1501-1502-yillar Bobur Mirzo hayotida sarson-sargardonlikning achchiq alamlari bilan qarshilashish davri bo’ladi. O’lim tahlikasidan zo’rg’a qutilgan yosh shahzoda va uning hamrohlari Jizzaxda ochlik shiddatidan ham bir muncha xalos bo’ladilar. Samarqandga mustahkam o’rnashib olgan Shayboniyxon Toshkent xoniga qarashli Shohruhiya va Beshkentga hujum uyushtirganda, Bobur Mirzotog’asiga yordamga otlanadi. Sovuqning shiddatidan kunda ikki-uch kishi halok bo’lardi. Yosh shahzoda suvning tez oqishidan faqat o’rtasi muzdan bir oz xoli bo’lgan arig’da 16-marta sho’ng’ib atrofdagilarni ko’rsatgan jasorati bilan katta dushmaniga qarshi kurashga da’vat etadi. Shayboniyxon bahor kelishi bilan O’ratepani talab ketganida, Bobur Mirzo Maschoda edi. U bu yerda uysiz, vatansiz tog’lar orasida sarson-sargordon yurishidan naf yo’qligini o’ylab yana Sulton Muhammadxon oldiga borishga qaror qiladi. Xuddi shu payt Ahmad Tanbal o’z qo’shinlari bilan xonga qarshi yo’lga chiqqandi. Bu urush Sulton Muhammadni ancha cho’chitib qo’yadi. Bobur Mirzo Toshkent xoniga kichik tog’asi Sulton Ahmad Olachaxon bilan birgalikda Shayboniyxonga qarshi kurashish rejasini aytmoqchi bo’lib turgan paytda, Olachaxon bir yarim mingga yaqin navkar va Bobur Mirzoga mo’g’ulcha sovg’a-salomlar bilan kirib keladi. O’zaro elishuvga ko’ra Ahmad Tanbalga qarshi kurashda Bobur Mirzoga omad kulib boqadi. U osonlik bilan O’shni qo’lga kiritadi. O’zgand aholisi kishi yuborib shaharni yosh temuriyzoda ixtiyoriga topshirishadi. Marg’ilon xalqi shahr dorug’asini urib, quvlab yuboradilar. Shunday qilib, Andijonni hisobga olmaganda, Sirdaryo janubidagi Farg’ona viloyatining katta qismi Bobur Mirzoni o’z hukmdorlari sifatida tan oladi. Andijon qal’asini zabt etish uchun olib borilgan kurashda Ahmad 8 Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan-1994-yil 66-68-betlar. 13 Tanbalning Andijondagi hukmronligiga chek qo’yadi. Sulton Mahmudxon Andijon va daryoning quyi qismidagi yerlarni Sulton Ahmad Olachaxonga berishga qaror qilganini e’lon qiladi. Bobur Mirzoga esa Axsi beriladi.Shayboniyxonga qarshi kurashda Samarqand qo’lga kiritilgach, u yosh temuriyzodaga, Axsi esa Olachaxonga topshirilishiga kelishin olinadi. Shu orada Ahmad Tanbal Shayboniyxonga kishi yuborib, unga itoat qilishini va birgalikda mo’g’ul xonlariga qarshi kurashish istagini bildiradi. Shayboniyxonning Farg’ona viloyatiga yurish qilish haqidagi xabaridan sarosimaga tushgan mo’g’ul xonlari orqaga chekinadilar. Ularning O’sh va Marg’ilonda qo’ygan ishonchli kishilarini xalq haydab chiqaradi. Bobur Mirzo bo’lib o’tgan voqealarga qanday baho berishga hayron qoladi. Vaziyatning o’z foydasiga hal bo’lganiga ko’zi yetgan Ahmad Tanbal bir kuni tongda uch ming qurolli qo’shini bilan yakkalanib Axsi qo’rg’onida qolgan Bobur Mirzoga qarshi tasodifan hujum qiladi. Ayovsiz va tengsiz jangda Bobur Mirzo qal’adan zo’rg’a qochib qutiladi. Axsi yaqinidagi sang degan manzilga yetganlarida, u hamrohlari bilan 8 kishini tashkil qilardi, xolos. 9 Xuroson mamlakati o’z davrining eng kuchli hukmdorlaridan bo’lgan Sulton Husayn Boqaro tomonidan idora etilardi. Bobur Mirzo ikki ukasi, jiyani Mirzoxon va jami ikki yuz-uch yuz kishilik hamrohlari bilan safarga otlanadi. Hisor vodiysi va Qunduz hukmdori Xusraxshohga yuborilgan elchi undan “ko’ngulga yoqqudek so’z keltirmadi”. Bu temuriyzodadan zulm ko’rgan ko’plab srboz va lashkarboshilar Bobur Mirzoga kelib qo’shila boshlaydi. Qabadiyonga yetib kelganida esa akasi Xusravshoh bilan arazlashib qolgan Boqi Chag’aniyoniy Bobur Mirzoga kishi yuborib uni o’z hukmdori sifatida tan oladi. Shayboniyxon Andijonni qo’lga kiritib, Hisor va Xurosonga hujum qilish xavfi tobora kuchayib borayotgan bir paytda, unga qarshi mardonavor kurasha oladigan Bobur Mirzoning shuhrati orta boshlydi. Husayn Boyqaroning Shayboniyxon hujumiga qarshi mudofaani mustahkamlash haqidagi Bobur Mirzoga yo’llagan xati ko’plab jang-u jadallar shohidi bo’lgan yosh shahzodani qanoatlantirmayidi. U kuchli g’anim ustiga birgalikda hujum qilish tarafdori edi. Shayboniy qo’shinlari shitob bilan 9 Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi 1996-yil 17-bet 14 Qunduz tomon yo’llanganini eshitgan Xusravshoh mudofaani ta’minlay olishiga ko’zi yetmay, shaharni tashlab chiqadi va Bobur Mirzoga odam yuborib, o’zining taslim bo’lganini ma’lum qiladi. Xusravshohdan yuz o’girgan askar va qabilalar hisobiga son jihatdan ancha ko’paygan, shuningdek, undan qolgan qurol, sovut, ot anjomlari bilan o’zini tiklab olgan Bobur Mirzo uchun o’zaro urushlardan kuchsizlanib qolgan Kobul taxtini egallash nihoyatda muhimedi. 1504-yilning oktabrida hududi ancha kichik bo’lgan Farg’ona viloyatini tashlab, sarson- sargardonlikni boshidan kechirgan Bobur Mirzo Kobul va G’aznani jangsiz qo’lga kiritib, ulkan davlat taxtini egallaydi. 10 1505-yilning iyun oyida Bobur Mirzoning onasi Qutlug’ Nigorxonim vafot etadi. Bu davrda Hisor va Qunduzni bo’sundirgan Shayboniyxon Samarqandga borib yangi yurishlarga hozirlik ko’rmoqda edi.U Xorazmni bosib oladi, Balxni qamal qiladi. Xuroson hukmdori Sulton Husayn Boyqaro Shayboniyxonga qarshi kurashda Bobur Mirzoni ham taklif qiladi, lekin yarim yo’lda Bobur Husayn Mirzoning vafot etganini eshitdi. Bobur Hirotga kelib uning muqaddas masjid va madrasalarini, qasr va saroylarini maroq bilan tamosha qildi, olimu ulamolari bilan miriqib suhbatlashdi va 1506-yilda dekabr oyida tog’ oralab Kobulga yo’l oldi. Qor yog’a boshlagan edi, bu yo’llardan esa hatto yozda ham yurish mashaqqatli edi. Boburning aql-zakovati, oldindan ko’ra bilish hissiyoti uni bir daqiqa hamvaqtni boy bermay, shiddat bilan olg’a yurishga undar edi. Qor kundan kun qalinlashib, otlarning tizzasiga, keyinroq esa qornigacha ko’tarildi, buning ustiga ularning yo’lboshchisi yo’lni yo’qotib qo’ydi. Qobulga yaqinlashganlarida Xuroson safari oldidan Boburning ko’ngliga kelgan ba’zi shubha va taxminlari to’g’ri ekanligini tasdiqlovchi noxush xabarlar eshitdi. Xurosonga jo’nashdan oldin Bobur Mirzo xolasining eri bo’lmish Muhammad Husayn Mirzo Dug’latni huzuriga chorlab, safar davomida Kobul va uning viloyatlarini nazorat qilib turishni unga topshirgan edi. Husayn bu taklifni qabul qilishdan oldin shahzodaga bildirilgan ishonch uchun minnatdorchilik izhor qilib, Makkaga haj safarini mo’ljallayotganini aytdi va lekin shahzoda buyursalar, undan voz kechishi mumkinligini ta’kidladi. So’ngra Bobur uning viloyatlar bilan 10 Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Toshkent. Sharq. 2011 24-bet 15 aloqasini engillashtirish maqsadida o’zining yaqin kishilaridan Nizomiddin Xalifa, Mulla Bobo Poshog’ariy, Mir Ahmad Qosim Kuhbur va boshqalar bilan tanishtirdi va Muhammad Husayn Mirzoga hokimiyatni topshirib safarga otlangan edi. Safarga jo’nalgach, bir necha oy davomida Xuroson va Qobul orasida xabarlar kelib-ketib turdi.Qobul saroyida turli xil mish-mishlar tarqalishiga sabab bo’ldi. Go’yoki Xuroson beklari va mirzolari Boburni xibsga olib, zindonga tashlagan emishlar, va u yerdan Boburning qutilib chiqishi amri mahol emish bundan xabar topgan Boburning buvisi Shohbegim o’zining suyukli nevarasi Xon Mirzo (asli ismi Sulton Bays ) ni shoh qilib ko’tarish maqsadida shaharda qolgan mo’g’ul beklarini birlashtirib, Xon Mirzoning nomini xutbaga qo’shib o’qittirish taraddudida turganda kutilmaganda Boburning kelayotgani haqida xabar tarqaldi. Bobur choparlar yuborib, shahrni himoya qilib turgan kishilar Mulla Bobo Poshog’ariy, Xalifa, Muhib Ali Qurchi, Ahmad Qosim va boshqalarni ogohlantirdi va qo’qqisdan shaharga hujum qilib , isyonchilarni birma-bir qo’lga oldi. Xon Mirzo zo’rg’a otga minib qochib qolishiga ulgurdi, Muhammad Husayn Mirzo esa saroydan qochib chiqib o’zini bir tomonga urdi. Shahar atrofi va ichkarisida qattiq jangler bo’ldi. Tez orada bosh ko’targanlarning boshliqlari qo’lga olindi. Ulardan biri Boburning etibori tushgan Sulton Sanjar barlos edi. Marv yaqinida tarixiy jang 1510-yilning 2-dekabrida yuz bergan edi. Shu oyning o’zidayoq bu jang tavsiloti Xon Mirzoning choparlari orqali Boburshohga yetkazildi. Xat yozilgan paytda Shayboniyning hali taqdiri hal qilinmagan edi. Xatda Shayboni beklari Qunduzni tashlab chiqib ketayotgani yigirma mingga yaqin mo’g’ul lashkarlari o’zbeklardan ajrab Qunduzga kelgani va bu yerda Xon Mirzo o’zi hokimlik qilib turgani va ota bobolari saltanatini tiklash yo’lida Boburshohga qo’shilishga tayyor ekani ma’lum qilingan edi. Boburning ko’nglini taskin toptiradigan bundan yaxshiroq xabar bo’lishi mumkin emas edi. Qish bo’lishiga qaramay Obdara davonidan oshib , Bomiyonga keldi va Ramozon ro’zasini shu yerda o’tkazib, yanvar oyida Qunduzga yetib keldi. Bu yerda bir oz dam olgach kelajak rejalarini tuzdi. Qish oxirida Amudaryodan o’tib bu yerga 16 hukumronlik qilayotgan o’zbek sultonlari – Humza sulton va Mahdi Sultonni Hisor - Shodmon qal’asidan quvib chiqarishni mo’ljalladi. Boburning kelayotganini eshitgan Hamza sulton Vag’shga qarab chekindi. Bir birini bir oz vaqt quvib yurishgach, jang qilmasdanoq Bobur Qunduzga Hamza Sulton esa Xisorga qaytib kelishdi. Bobur Qunduzda turganida shox Ismoildan elchilar keldi. Ular sovg’a- salomlar bilan Boburning Samarqand qamalidan so’ng Shayboniy nikohiga olingan egachisi Xonzoda Begimni olib kelgan edilar. Xonzoda Begimning Shayboniydan bo’lgan Xurramshoh ismli bir o’g’li bo’lib u ham onasi bilan birga kelgan edi. Xurramshoxga Balx hokimligi berildi. Biroq ikki yil o’tmay u vafot etdi. 11 Xonzoda Begimning ukasi Bobur Mirzo bilan til biriktirib o’ziga qarshi fitna uyushtirishdan chuchigan Shayboniy uni taloq qilib, dindor oiladan chiqqan Ziyo Hodi ismli kishiga bergan edi. Ziyo Hodi Marv yonidagi jangda halok bo’lib, Xonzoda Begim Eroniylarga asr tushgan. Boburning opasi ekanini bilgach Shoh Ismoil unga hurmat ehtirom ko’rsatib, sovg’a salom va xizmatkorlari bilan ukasi huzuriga jo’natgan edi. U shahzoda Bobur bilan do’stlik munosabatlari o’rnatish fikrida edi. Boburning himoya qilishicha opasini kelayotganini eshitib saroy ayonlari va mulozimlari bilan uni kutgani ancha masofa yo’lga kelishdi. Bobur o’shanda yigirma sakkiz yoshda edi. Oradan o’tgan o’n yillik voqealar opa ukaning ikkalasini ham shunchalik o’zgartirib yuborgan ediki u opasiga murojaat qilganida ham ular bir birlarini tanimadilar. Begim ularning qolgan qismini Qobulda, podshoh ukasi huzurida hurmat ehtiromda o’tkazdi. Shu paytgacha ikkilanib turgan Bobur sovg’a-salomlar tayyorlab, tezlik bilan Xon Mirzoni Shoh Ismoil huzuriga yo’llab, erishilgan ulkan g’alaba bilan qutladi, opasiga ko’rsatilgan izzat-hurmat uchun minnatdorchilik izhor qildi va Movarounnahrdagi avvalgi Saltanatni tiklashda yordam ko’rsatishi iltimas qildi. Shayboniy sindirilgan bo’lsa ham uning izdoshlari- o’g’il jiyanlari Movarounnahrning kuchli markazlarini o’z qo’llarida saqlab turar va Boburning erkin harakat qilishiga yo’l qo’ymas edilar. Shayboniyning o’gli Temur Sulton 11 Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan 1994-yil 36-bet 17 Samarqandda, jiyani Ubaydullaxon Buxoroda, amakisining o’gli Jonibek Sulton Andijonda, Abdulxayrxonning o’g’li Ko’chimxon Turkistonda, uning o’g’li Suyunbek esa Toshkentda hukmdorlik qilar edilar. 1511-yilning bahorida Shoh Ismoil Movarounnahrga yurish boshlab Parapomison tog’ tizmalaridan o’tib, Maymana va Qorarabotga yetib keldi. Bu yerda Temur Sulton jo’natgan o’zbeklar elchisiga ro’para keldi. Ular katta sovg’a- salomlar bilan sulh tuzushga kelgan edilar. Bu sulh Shoh Ismoilga Turkiya va Ozarbayjonga yurish imkoniyatini bera edi. Shuning uchun u rozi bo’ldi. Sulh shartlariga ko’ra, Amudaryo ularning mulki orasidagi chegara bo’lmog’i lozim edi. Daryoning janubiy qirg’og’i Shoh Iamoil ixtiyoriga o’tdi, biroq bu mamlakatdan ulkan sahro orqali ajralib qolgani va aloqa qiyinlashgani tufayli ko’p o’tmay Xorazm yana shimoldan kelgan bosqinchilar qo’liga o’tdi. Sulh tuzilgach, Shoh Ismoil Xirotga qaytdi. Bobur Shoh Ismoildan yordam so’rab yozgan xatining natijasini kutib turgan paytda Ziyod Muhammad Mirzodan xushxabar keldi. Unda aytilishicha, Ziyod Muhammad Mirzo Shayboniy o’zbeklarni Farg’ona davlati hududidan haydab chiqargan edi. Tezlik bilan qo’shin tuzilib, unga Sulton Saidxon lashkarboshi qilib tayinlandi va Andijonga jo’natildi. Shu orada Shoh Ismoil yordamga jo’natgan qo’shinning bir qismi bilan Xon Mirzo ham yatib keldi. O’zbeklar u bilan tuzulgan sulxni buzishgandan so’ng, Shoh Ismoil Movarounnahrda Bobur yana o’z saltanatini tiklashi lozimligini tushuna boshlagan edi. Yordamchi kuchlar bilan Bobur Hisorga yo’l oldi. Hisor olingach, Boburshoh o’z qo’shinlarini shu yerda to’play boshladi. Unga Shoh Ismoil yuborgan Mustafo Ali va Shohruh Sulton Muhrdor boshchiligida yordamchi o’qchilar kelib qo’shildi. Bobur yana shunday qudratli lashkarlar bilan Qarshiga yo’l oldi. Ubaydullaxon Qarshini tashlab, buxoroga shoshilayot edi. Buxoro qo’lga kirsa, Qarshi o’z-o’zidan taslim bo’lishi kerak edi. Shetob bilan yurib o’zbek sultonlaridan ilgariroq Buxoroga yetib kelindi. Vaqtni boy bermaganini anglagan o’zbek sultonlari yo’lda uchragan qishloqlarni talon-taroch qilib, Turkiston sari yo’l oldilar. Kelayotgan vahimadan dahshatga tushgan 18 Samarqantdagi o’zbek sultonlari ham panoh izlab Turkistonga qoshdilar. Shunday qilib, toqqiz yillik hukmronlikdan so’ng o’zbeklar yana Movarounnahrdan quvib chiqarildilar. Buxoroda bir oz to’xtagach, Bobur Samarqantga yo’l oldi. U qayerga kelmasin, oddiy fuqaro dehqonlar, savdogarlar,hunarmantlar va butun shahhar ahli yana o’zlarining avvalgi hukmdori qaytib kelganidan mamnun ekanini bildirib, uni har qadamda olqishlar edi. 1511-yil oktabr oyining boshlarida Bobur Samarqand honi deb e’lon qilindi. Eroniy askarlarni katta sovg’a – salomlar bilan siylab, ularni o’z yurtiga kuzatib qo’ydi. Movarounnahragi muvaffaqiyatlari uchun u Shoh Ismoilning unga ko’rsatgan yordamidan minnatdorlik belgisi sifatida faqat o’zigina emas, balki lashkari ham eroniylar kiygan harbiy kiyimni kiyishi va ayniqsa, eroniy salla o’rashi lozimligi haqidagi farmoni sunniy mazhabga mansub bo’lgan Movarounnahr aholisini bir oz ranjitgan edi. Chunki Shoh Ismoil o’n ikki imomdan birining avlodlaridan sanalib, shia mazhabiga mansub edi. Shuning uchun ham sallani o’n ikki qavat qilib o’rar va boshdan oyog’igacha qizil matodan tayyorlangan shialar kiyimida ko’zga tashlanib turushi lozim edi. Shuning uchun ham eroniylar sunniylar tomonidan “ qizilboshlar “ deb yuritiladi. Bundan tashqari Shoh Ismoilning nomi Xuroson va boshqa shahardagi masjidlarda xutbaga qo’shib o’qilar, hattoki, ayrim tarixchilarning ma’lumotlariga qaraganda, uning nomida tanga pul ham zarb qilingan edi. Shuning uchun ham hamisha beqiyos shuhrat egasi bo’lib kelgan Boburning obro’si tez orada xalq nazarida pasayib ketdi. Bahor kelishi bilan bilanoq Shoh Ismoilning Iroqqa ketganini eshitgan o’zbeklar yana Movarounnahrdagi eski mavqeini tiklash maqsadida qo’zg’alib qoldilar. Bir to’p lashkar Toshkentga, ikkinchisi esa Ubaydullaxonni boshchiligida Buxoroga yo’l oldi. Bir qism lashkarni Toshkent himoyasiga jo’natib, Bobur Ubaydullaxonni kutib olish uchun unga qarshi yurdi. Buxoro yaqiniga kelib qolgan Ubaydullo bir oz chekinishni ma’qul ko’rdi va Ko’li Malikda Bobur unga yetib oldi. Juda qattiq jangdan so’ng Bobur chekinishga majbur bo’ldi. Dushman uni Samarqandgacha quvib kelib, shaharni qamal qildi. Qishdan endigina chiqqan 19 shahar aholisi qamalga bardosh bera olmas edi. Qarshilik ko’rsatishning behuda ekaniga ko’zi etgan Bobur poytaxtni tashlab Hisor tomon yo’l oldi. 12 G’ijdivondagi muvaffaqiyatsiz jang, eroniylar qo’shinining ko’payishi tarqab ketishi, o’zbeklar qo’shinining ko’payishi va ularning egallagan mavqeyi Boburning yana Buxoro va Samarqand taxtiga qaytishiga hech qanday umid qoldirmadi. Lekin Boburning omadsizliklari bugina emas edi. U o’z xotiralarida qo’l ostidagi mo’g’ullarning tartibsizligi, vaxshiyliklari haqida ko’p yozgan. O’sha urushdan keyin Boburning qayta oyoqqa turishiga ishonch qolmagan mo’g’ullar unga qarshi suiqasd uyushtirdilar. Ularning boshida Mir Ayyubbek, Mir Muhammad, Yodgor Mirzo va Nazar Mirzolar turar edi. Ular tunda Bobur uxlab yotgan chodirga hujum qilib, soqchilarni uloqtirdilar va shovqin-surondan uyg’onib ketgan Bobur ichki kiyimida qochib chiqib, Hisor qal’asi ichiga yashirindi. Omadi yurishmagan mo’g’ullaryo’lda uchragan kishini talab Qorategin tomonga qochdilar. Bobur Hisorda ishonchli amirlarini qoldirib Qunduzga ketadi. Butun Hisor vodiysi mo’g’ullar qo’lida qolgan edi. Qunduzda bir oz vaqt nimaqilarini bilmay tentirab yurib, Badoxshonda Xon Mirzoni qoldirib, Bobur yana bir marta Hindikush tog’laridan oshib Qobulga keldi. 13 Boburshoh 1514- yilda o'zbeklarning ko'p sonli qo'shini tomonidan Movarounnahrdan quvib chiqarilgach, Qobulga qaytib keldi. O’z o’rniga qo’yibketgan kichik ukasi Nisir Mirzo uni hurmat ehtirom bilan kutib olib, ilgari o’zi egallab turgan G’aznaga ketishga akasidan izn so’radi. Boburshoh saltanatdagi eng niuob sovg’a-salomlar bilan ukasini siylab, uni G’aznaga kuzatib qo’ydi. Biroq keying yillarda iichkilikka berilib ketgan Nosir Mirzo o’sha dardning qurboni bo’ldi va 1515-yilda vafot etdi. Undan Yodgor Nosir Mirzo ismli o’g’il qoldi. 1519-yilgacha bo’lgan davr boshqa davr bo’lib, bu paytda Bobur saltanatdagi ishlarni takomillashtirish hamda yaqin atrofdagi tog’li qaysar qabilalarni o’ziga bo’ysindirish ishlari bilan band bo’ldi. Xazorlar, aymoqlar va afg’on qabilalari Bobur Dehlini olgungga qadar ham unga to’la bo’ysunishdan bosh tortib, soliqlarni ham o’z vaqtida to’lamas edilar. Hozirgi afg’on davlatiga qarashli, ya’ni 12 Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi-1996-yil 28-bet 13 Z. M. Bobur . Boburnoma. Cho’lpon nashriyoti. Toshkent. 1990-yil. 20 Hindiston chegaralarigacha bo’lgan hududni Bobur Qobulga to’la bo’ysundirgan edi. 1519-yilga hozirgacha mustaqil bo’lgan Bajur Sultoniga qarshi yurish boshlandi. Bu yurishda ularning dushmani bo’lmish dilozoq afg’onlari yo’lboshchilik qildilar. Qattiq jangdan so’ng Bajur qal’asi olindi, uni boshqarish Xo’ja Kalonga topshirildi. Movarounnahrdan qaytib kelgandan buyon Boburning fikru zikri Qandahar va Hindistonni egallash bilan band edi. 14 Bobur shijoatli hukmdor edi. U ulkan imperiya tuzish ishtiyoqi bilan tinimsiz yonardi. Samarqandni qo’lga olgach, Markaziy Osiyoda ana shunday ulkan saltanat tuzishga uringan edi. Lekin shayboniylar uning bu niyatini amalga oshirishga yo’l qo’ymadilar. G’arbiy Osiyoda mavjud siyosiy ahvol ham uning rejalarini amalga oshirish uchun qulay sharoitni vujudga keltirgandi. Shayboniylar va eronliklar o’zaro urushda bir birlarini yenga olmaganlaridan so’ng, ularning hech biri Boburning Kobuldagi saltanatini bevosita qila olmaydigan vaziyatda qolgan edilar. Sguning uchun ham Bobur bemalol Hindistonni egallash ishlari bilan shug’ullanish imkoniyatiga ega bo’lgan edi. Boburning ishtiyoqi uni Hindistonga hujum qilish sari boshladi. Udovyurak, jasur va mohir lashkarboshi edi. Raqiblari bir necha bor mag’lub qilgan bo’lsa ham, u o’zini batamom mag’lub deb hisoblamas edi. Bobur shuning uchun ham ko’zlagan maqsadiga yetishga hamisha ishonardi. U o’z mag’lubiyatlaridan ham to’gri xulosalar chiqarar, qobiliyati va irodasini chiniqtirib borar edi. U turklar mo’g’ullar, shayboniylar, forslar va afg’onlar bilan bo’lgan janglarda juda ko’p tajriba to’plagan va chiniqqan edi. Ularning har biridan jang qilish uslubini o’rgangan edi . Shu bilan o’zining urush olib borish taktikasini va qurollarini takomillashtirib borardi. U shayboniylardan urushning “ to’lg’ama “ usulini , mo’g’ullardan esa pistirma qo’yishni o’rgandi. Afg’onlardan poroxli miltiq ishlatishni o’rgangan bo’lsa, eroniylardan artilleriyani ishlatishni, turklardan esa ko’chma suvoriylar qo’shinini unumli ishlatishni o’rgandi. Bobur tukr zobitlari bo’lmish Ustod Ali va Mustafolar 14 Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Tosh. Sharq.2011-yil 27-bet 21 yordamida kuchli artelleriya qo’shinini tuzdi va shu tufayli Hindistonga raqiblari ustidan g’olib keldi. 1.2.Ingliz tarixchisi Rashburk Uilyamsning Zahiriddin Muhammad Bobur haqidagi manbalari. Ingliz tarixchisi Rashburk Uilyamsning ta’kidlashicha “ Boburning Hindistondagi tantanasiga asosiy sabab bo’lgan yagona moddiy omil baquvvat artelleriya bo’lgan edi. “ Bundan tashqari, Bobur chidamlilik, matonatlilik, jasurlik, o’limga tik qarash, o’zga va o’z taqdiriga ishonish kabi hislatlarga ega ediki, bu fazilatlar doimo unga kishilarni olg’a yetaklash imkonini berib turar edi. Shunday qilib, uning tuganmas g’ayratli va shaxsiy xislatlari o’z baxtini Hindistonda sinab ko’rishga chorlagan edi. Bobur boylikka hirs qo’ygan odam emas edi. Biroq Hindistonning boyliklari uni va hamrohlarini maftun qilgan omillardan biri bo’lganligi shubhasizdir. 15 Hindiston o’sha paytda bir-biri bilan doimiy raqobatda bo’lgan mustaqil mayda davlatlardan iborat edi. Shimoliy Hindistonda afg’onlarning kuchli ta’siri sezilib tursa-da, ular mayda bo’laklarga bo’linib ketgan edilar. Ibrohim Lo’diy Dehli va Agra sultoni edi, lekin u Shimoliy Hindistonga to’la hukmronlik qila olmas edi. Uning davlati g’arbda Panjobdan sharqda to Behar viloyatigacha yetib borardi. Hattoki mana shu kichik hududda ham u o’z hukmini to’laligicha o’tkaza olmas edi. Unga qarshi amaldorlari va qarindosh urug’lari isyon ko’tarib turishgan edi. Behorlik amaldorlaridan bo’lmish uning amakisi Oamxon Lo’diy Dehli taxtiga da’vogarlik qilar, Panjob hokimi Davlatxon Lo’diy esa o’zi mustaqil siyosat yurgizar edi. Sulton Iskandar Lo’diyning o’limidan so’ng uning merosxo’ri Ibrohim Lo’diy Dehli saltanatida o’zining qudratli va obro’sini ancha yo’qotib qo’ygan, afg’onlarni hali o’z ta’siriga ololmagan edi. Aksincha, Ibrohim Lo’diy noto’g’ri siyosati va takabburona fe’l-atvori bilan afg’on amaldorlari orasida shubha, g’arazguylik va tarqoqlikni keltirib chiqardi. Shuning uchun hatto o’z saroyida ham unga nisbatan sodiqlik va birlik hissi sezilmas edi. Bundan tashqari, Bengal, 15 Mamajonov A. M. O’zbekiston tarixi. Toshkent. Cho’lpon 1992-yil 94-bet 22 Molva va Gujarot viloyati hokimlari ham uning asosiy raqiblari bo’lib, uning har bir xatosidan unumli foydalanib qolish payida yurar edilar. Shunday qilib, afg’on hokimlari orasida chetdan kelgan raqibga qarshi kurashish uchun birlashish niyati yo’q edi. Ulardan biri Olamxon Lo’diy va ikkinchisi Davlatxon Lo’diy bo’lib, ular Boburni Hindistonga yurish qilishga taklif etgan edilar, chunki uning yordami Dehli saltanatini qo’lga olishni mo’ljallagan edilar. Shuning uchun ular birlashib Dehliga yurish qildilar. Rona Sanga ham Ibrohim Lo’diyga qarshi yurishda Boburga o’z yordamini taklif qilgan bo’lishi kerak. U ham Dehli taxtini mo’ljallab yurar edi. Uning hisobiga qaraganda, Bobur va Ibrohim Lo’diy orasidagi jangda ulardan biri yo’qolishi, ikkinchisi esa kuchsizlanib qolishi kerak edi. Bu hol esa Rona Sangaga Dehli taxtiga ega bo’lish niyatini amalga oshirishni osonlashtirar edi. Ana shu holatlarning barchasi Boburni Hindistonga yurish qilishga undardi. Bobur Hindistonga besh marta yurish qildi. Dastlabki to’rt yurishi o’ziga xos sinov yoxud tayyorgarlik yurishlari bo’ldi. Birinchi yurishda ( 1519-yilda ) u Bajur va Behra viloyatlarini bo’ysundirib qaytgandi. Biroq har ikkala viloyat ham Bobur orqaga qaytishi bilanoq mustaqil siyosat olib boraverdi. Shu yili u yana Hindistonga yurish qildi-yu, biroq bus afar Peshovardan qaytib ketdi. Uchinchi bor yurishida Bobur ( 1520-yilda ) Panjobgacha kirib keldi va Sialkot hamda Sayidpur qal’alarini o’ziga bo’ysundirdi. To’rtinchi marta u Hindistonga 1524- yilda yurish qildi va bus afar Lohur va Dibolpurgacha bo’lgan hududlarni egalladi. U Davlatxon Lo’diyning Panjobni o’z ixtiyorida olib qolish niyatidan ranjigan edi. Lekin u Olamxon Lo’diy va Dilovarxon Lo’diyga muruvvat qildi. Panjobni ular ixtiyorida qoldirib, o’zi Kobulga qaytdi. U qaytishi bilanoq, Davlatxon yana Panjobni bosib oldi. 1525-yilgi yurishda Bobur Hindistonni butunlay ishg’ol qilish niyati bilan safarga otlangan edi. Bobur – buyuk podshoh, mumtoz shoir, nazariyotchi, adabiyotshunos, faqix, tilshunos, san’atshunos , etnograf, hayvonot va novotot, olamining bilimdoni sifatida ko’p qirrali faoliyat va ijod sohibi edi. Birgina “ Boburnoma “ ning yigirmadan ortiq sohalarga qiziqqanligiga yaqqol misoldir. 23 Bobur, birinchi navbatda, shoh, Boburiylar sulolasining asoschisi . Balki boburiylar jahon tarixida ko’p yillar (332-yil ) hukmronlik qilgan sulola bo’lib hisoblanadi… U podshoh sifatida lashkar tortib shohlarga xos mag’lubiyatlarning achchiq alamlariyu zafarlarning ulug’vor nashidalarini surishni ko’p marotaba o’z boshidan kechirdi. Otasi singari ulug’ himmatli va oily maqsadli shaxs bo’lganligidan Farg’ona viloyatini kichik joy deb hisoblagan, va Samarqandga intilgan. U yerda Zaynoniyxondan yengilib Qobulga keldi, va keyin Hindistondek bepoyon yirik mamlakat hukumdoriga aylandi. Buyuk shoh Bobur Hindistonda temuriylarga xos ulug’ bunyodkorlik an’analarini davom ettirdi: muhtasham qasrlar tiklash, ariq kanallar qazish, bog’lar bunyod etish, adabiyot, ilm-fan rivojiga homiylik qilish, elni adolat bilan boshqarish singari fazilatlar keyinchalik Hindistonning buyuk farzandlari tomonidan chinakkam ijobiy baholandi. Hindistonning buyuk donishmand farzandi, davlat arbobi, Javohirla’l Neru o’zining “ Hindistonning ochilishi “ va “ Jahon tarixiga bir nazar “ asarlarida Zahiriddin Muhammad Bobur haqida samimiyatga to’liq ushbu fikrlarni izhor etgan. “ Bobur – dilbar shaxs. Uyg’onish davri hukmdorning haqiqiy namunasidir. U mard va tadbirkor odam edi. Bobur o’ta madaniyatli va jozibali insonlar orasida eng yetuk insonlardan biri edi. U mansabparastlik kabi cheklanishdan va mutaassiblikdan yiroq edi… Bobur san’at va ayniqsa adabiyotni sevar edi.”. 16 Bugun Hindistonning Panipat shahriga borgan kishi Sulton Zahiriddin Muhammad Boburning Sulton Ibrohim Lo’diy bilan bo’lgan tarixiy muzafforona jangi manzaralarini shaharning ochiq osmoni ostida muzeyda ko’rarkan, ulug’ hind xalqining Boburga nisbatan hurmat ehtiromi kuchliligiga amin bo’ladi yoki Bangladesh poytaxti Dakka shahrini kezgan kishi “ Lalbog’ –qal’a “ tarixiy muzeyiga kirib Bobur va boburiylarga bag’ishlangan xonalarni kezarkan Bobur va uning vorislariga tegishli kiyemlar, uy ro’zg’or buyumlari, harbiy qurol aslahalar Ustod Aliquli qo’ygan toshotar to’plar, miltiqlar- tufaklar, sovut , qilich- 16 Hasanov. X. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. O’zbekiston. 1983-yil 58-bet. 24 qal’qonlar, do’bilg’a, ot kiyimlarini, ( o’q va qilich zarbasidan himoya qiluvchi yopinchiqlar”, o’sha davr kishilarini o’z zamonlari liboslariga tomosha qilgan kishi Hindiston va Bangladesh xalqlarini Bobur va boburiylarga bo’lgan hurmatlarini yorqin tasavvur eta oladi. 17 “ Boburnoma “ avvalo yetuk badiiy asar. Badiiy tasvirga xos talqinlar, voqea- hodisalarni butun voqeyligi bilan kitobxon ko’z oldida gavdalantira olish uslub , baquvvatligi- bu uslubning bir xususiyati fikrdan saxiyligi ixcham bayon Bo’lsa ikkinchi xususiyati- o’zigagina xosligi va eng muhum, ta’sirchanlik ustuvorligidir. Muallif garchan kamtarlik bilan ko’pincha o’zini chetroq tortib, “ Farmon berdim “ o’rniga “ Farmon berildi “ tarzida matnda o’z dahlini oldinga chiqarishdan tiyilsada, asardagi bosh qahramon- Boburning o’zi bo’lib qolaveradi. Farg’ona, Qobul va Hindistondagi voqea hodisalar ummonida Zahiriddin Muhammad Boburning o’ktam shaxsiyati baralla ko’zga tashlanadi. Ingliz sharqshunosi Monstyuart Elfenistonning “ Boburnoma “ va uning bosh qahramoni haqida aytgan quyudagi fikrlari etiborga molikdir. Bu xotiralarda buyuk turkey podshohning hayoti batavsil tsvirlangan, uning shaxsiy his – tuyg’ulari har qanday mubolag’a va pardalashlardan xoli. Uning uslubi odiy va mardona, jonli va obrazli. U o’z zamondoshlarining qiyofalari, urf- odatalri va intilishlari, qiliqlarini oynadek ravshan tasvirlaydi. Shu jihatdan bu asar Osiyoda yagona, chinakkkam tarixiy tasvir namunasidir. Lekin mullifning harakteri asarga eng ko’p joziba bag’ishlaydi. Asardagi voqea hodisalar muayyan ma’noda uning qismat sarguzashtlariga chambarchas tutashib ketgan. Shuning uchun asarni boshdan oxirigacha o’qigan kitobxon o’smir Boburni, yigit shahzoda Boburni, oshiq Boburni, umrbot jangovor lashkarboshi Boburni, podshoh va mutafakkir, mehribon ota Boburni, barcha zafar va mag’lubiyatlari, fazilatlarining nuqsonlari bilan ravshan tasavvur eta oladi. Muallif “ Vaqoe” ( Boburnoma) ni yozgan qo’liga qalam olgan kunidan boshlab voqea hodisalar talqini va kishilar shaxsiyatiga doir fikr mulohaza va ma’lumotlarning faqat rostini yozishga ahd qilgan ( Matn tabdili ) : “ Bo’lgan 17 Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. O’qituvchi – 2008-yil 3-bet. 25 voqelarni rost yozganlar chunki bu asarda shu narsa lozim topilganki , har sozning rosti bitiladi va har ish aynan qanday voqey bo’lgan bo’lsa shunday aytiladi “. Shu bois Bobur har bir shaxsga baho berganda uning barch muhim fazilatlri va fel atvoridagi nuqsonlarni aytishga harakat qildi. Bunda u mustasnolikka yo’l qo’ymaydi hatto otasi bo’lsa ham o’sha ikki zaruriy o’lchovga amal qiladi faqat otasiga emas, o’ziga nisbatan ham. 18 Bobur – shariyatpanoh podshoh va shariyatga rioya qiluvchi musulmon “ Boburnoma “ da ijtimoiy jinoyat sodir etganlarga turli tuman jazolash usullari qo’llangani hikoya qilinadi. Chunonchi Bobur tinch aholining yog’li xumiga o’g’irlagan bir navkarni tayoq tutgan saf o’rtasida o’tkazib, tayoqlatib o’ldirtiradi. Ayniqsa oilaviy munosabatlardagi shariy va noshariy ishlarga Bobur katta ahamiyat beradi. Hisor begi Hisravshoh – yerik bek. Navkari yigirma o’ttiz mingga yetadiki, bu juda favqulodda hodisadir. Biroq u shariatdan bahabar bir nusxa “ Hisor xalqi - deb ezadi. Bobur – hususan Hisravshohga ta’luqli el hamisha ichkilik va zinoga mashg’ul edi. Shu darajadagi Hisravshohning navkarlaridan biri bir kishining xotinini tortib olib ketadi bu xotinning eri Hisravshohga kelib arz dod qiladi. Hisravshoh javob beradiki : “ Bir necha yil sen bilan birga edi, bir necha kun u bilan birga bo’lsin”. Bu voqeani eshitgan va yozgan shariyatpanoh Bobur shu darajada g’azablanadiki “ Bu voqeani eshitib Hisravshohga lanatlar yog’dirmagan kishiga ham lanatlar bo’lsin !”, deb yuboradi. Bobur Hisravshoh beklik qilgan Hisordan o’tayotganda shariy bir davo voqeasi beriladi. ( mant tabdili) : “ Hisravshohni ko’rib qaytgan oqshom Mirzoxon mening qoshimga kelib og’alarining qonini davo qildi. Bizning orada ba’zilar ham amin edilar. Darvoqe shariyat va urf bilan ham munosibi shunday ediki bunday kishilar jazosiga yetgay. “ 19 18 Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma. Toshkent. O’zbekiston 2008-yil 12-bet. 19 Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma. Toshkent. O’zbekiston 2008-yil 14-bet. 26 II. Bob. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma” asari muhim tarixiy manba. 2.1. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma” asarining mazmun mohiyati. Zahiriddin Muhammad Bobur o’zining qarama-qarshilikli, murakkab va qisqa hayotida (1483-1530) anchagina asarlar yozgan bo’lsada, ularning hammasi bizgacha yetib kelmagan. Boburdan qolgan ijodiy merosining eng muhim va eng yirigi O’rta Osiyo, Afg’oniston, Hindiston va Eron xalqlari tarixi geografiyasi, etnografiyasiga oid nodir va qimmatli ma’lumotlarni o’z ichiga olgan va o’sha davr o’zbek klassik adabiyotida va adabiy tilining yorqin namunasi bo’lgan “ Boburnoma “ asaridir. Bu asar mazmunining rang-barangligi, bir jahon ma’teriali o’z ichiga olganligi, til va uslubining go’zalligi bilan XVIII, ayniqsa XIX asr sharqshunos olimlarning diqqatini o’ziga totgan va uning turli qo’lyozma nushalari izlana boshlagan va g’arb tillariga tarjima qilishga kirishilgan edi. Asarning asli nomi “ Boburiya ” bo’lsa-da, uni “ Voqeanoma “, “ Tuzuki Boburiy “, “ Voqeoti Boburiy “, deb ataladilar, keyinchalik asar “ Boburnoma “ degan nam bilan mashhur bo’lib ketgan. Bu asarning mavjud to’liq tekisti 1857-yilda turkolog N. I. Ilminskiy tomonidan Qozonda tipografiya yo’li bilan o’zining to’rt betlik nashr prinsiplarini ko’rsatgan ruscha so’z boshisi bilan boilgan. Asarni nashrga tayyorlash va dunyoga chiqarishda rus olimi N. I. Ilminskiyning zo’r faoliyat ko’rsatishini alohida qayd etish kerak. Bu nashrdan keyin 1905-yilda ingliz orientalistlaridan A. Beverij xonim “ Boburnoma” ning Haydarobodda topilgan bir qo’lyozmasining faksimilesini qo’lyozmaning ayni o’zini sinkografiya yo’li bilan nashr etdi. Bu nusxaning qachon va kim tomonidan ko’chirilgani no’malum. Bu ham to’liq tekst bo’lsa-da, qozon bosmasiga nisbatan ba’zi tushib qolgan joylari va ayrim nuqsonlari bordir. Lekin umuman olganda har ikkala nusxa ham ayrim ayrim nusxalardan xoli emasdir. 27 London nusxasining afzalligi shundaki, bunda A. Beverij nusxasining ayni o’zini berib juda yaxshi ish qilgan, shu bilan birga asar oxirida mukammal kishi ismlari, geografiya va qabila, urug’ nomlari ko’rsatkichi berilgan va ingliz tilida o’n betlik so’z boshisi ham bor. Mana shu ikkin mavjud nusxaga asoslanib, 1948-199-yillarda “ Boburnoma “ ning ikki qismidan iborat to’liq tekisti bosib tarqatilgan edi. 20 Bu Nashr yangi o’zbek alifbosida, kishi va geografik nomlar ko’rsatkichi, to’liq lug’at, ba’zi bir qisqa izoh va tarjimalar ilovasi bilan bosilgan edi. Shundan keyin “ Boburnoma “ ning to’liq tekisti 1960-yili qayta nashrga tayyorlandi va nashr etildi. Bu nashrni tayyorlashda ayrim so’z va terminlar transkripsiyasini aniqlash masalasida “ Boburnoma “ ning Anqara ( Turkiya) da turkchaga qilingan tarjimasi va filologiya fanlari kandidati M. Salening ruschaga qilgan to’liq tarjimasini ham ko’zdan kechira borilgan va shular bilan moslashtirishga urinilgan edi. Asar shunday boshlanadi “ Farg’ona viloyati beshinchi iqlimdindur. Ma’muraning kanorasida voqe bo’lubtur. Sharqi Qoshg’ar, g’arbi Samarqand, janubi Badaxshonning sarhadi tog’lar, shimolida agarchi burun sharhlar bor ekandur, misli: Olmaliq va Olmotu va Yangi kim, kutublarda Tarozkent bitirlar, mo’g’ul va o’zbek jihatdin bu tarixda buzulubtur, aslo ma’mura qolmabdur. Muxtasar viloyattur, oshliq va mvasi farovon. Girdogirdi tog’ voqe bo’lubtur. G’arbiy tarafidakim, Samarqand va Xo’jand bo’lg’ay, tog’ yo’qtur. Ushbu jonibtin o’zga hech jonibtin qish yog’iy kela olmas. Sayxun daryosikim, Xo’jand suyi’a mashhurdur, sharq va shimoliy tarafidin kelib, bu viloyatning ichi birla o’tub, g’arb sori oqar, Xo’jandning shimoli Fanokatning janubi . tarafidinkim, holo Shohruhiyag’a mashhurdir, o’tub yana shimolg’a mayl qilib, Turkiston sori borur. Turkistondin xeyli quyiroq bu daryo tamom qumg’a singar, hech daryog’a qotilmas.” 21 20 Z.M.Bobur: “Boburnoma.” I-II qism, T. 1948-1949-yillar nashrga tayyorlovchilar. P. Shamsiyev, S.Mirzayev . 21 Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan 1994-yil 28-bet 28 Asarda eng avvalo hududiy jihatdan chegaralarini yoritishdan boshlanadi va o’zining davlatinig chegaralari yotib berishdan boshlanadi. Undan keyingi betlarda Boburning avlodlari berilgan va uning avlodlari haqida shunday deyilga: “ Valodat va nasabi: sekkiz yuz oltmishda Samarqandda edi. Sulton Abusaid mirzoning to’rtinchi o’g’li edi. Sulton Ahmad mirzo, Sulton Muhammad mirzo Sulton Mahmud mirzodin kichik edi. Sulto Abusaid mirzo Sulton Muhammadmirzoning o’g’li edi. Sulton Muhammad mirzo Mironshoh mirzoning o’g’li edi. Mironshoh mirzo Temurbekning uchunchi o’g’li edi. Umarshayx mirzo bila jahongir mirzodin kichik. Shohruh mirzodin ulug’ edi.” 22 Shuningdek asarda Umarshayx mirzoning farzandlari ham berilgan va ular haqida shunday yozilgan “ Avlodi: uch o’g’il, besh qiz mirzodin qolib edi. Bori o’glonlardin uluq men – Zahiriddin Muhammad Bobur edim, mening onam Qutluq Nigorxonim edi. Yana bir o’g’ul Jahongir mirzo edi, mendin ikki yosh kichik edi, aningonasi mo’g’ulning tuman beklaridinn edi, Fotima Sulton otliq. Yana bir o’g’ul Nosir mirzo edi, onasi andijonlik edi, g’unchachi edi, Umid otliq. Mendin to’rt yosh kichik edi. Bori qizlaridin ulug’ Xonzodabegim edi, mening bilabir tuqqon erdi, mendin besh yosh ulug’ erdi. Yana bir qiz Mehrbonubegim erdi, mendin ikki yosh ulug’ erdi. Yana bir qiz Shahrbonubegim erdi, bu dag’i Nosir mirzo bila bir tuqg’on erdi, mendin sekkiz yosh kichik edi. Yana bir qiz Yodgor Sultonbegim edi, onasi Og’a sulton otliq g’unchachi edi. “Havotun va saroyi: Qutlug’ Nigorxonim edi, Yunusxonning ikkinchi qizi, Sulton Mahmudxon, Sulton Ahmadxonning egachisi edi. Yunusxon Chingizxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonning naslidandur. Yunusxon ibn Vaysxon ibn Sherali O’g’lon ibn Mbn Xizr Xojaxonibn Tug’luq Temurxon ibn Esan Bug’axon ibn Do’vaxon ibn Baroqxon ibn Esun Tuva ibn Mutugon ibn Chig’atoyxon ibn Chingizxon. Chun muncha taqrib bo’ldi, xonlarning ahvolini dag’I ijmol bila zikr qilaling. Yunusxon va Esan Bug’axon Vaysxonning o’g’lonlari edi. Yunusxon o’g’lonlari 22 L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 65-bet. 29 Ofoqxon va Jonboboxon edi. Yunusxonning onasi Turkistonliq qipchoq beklaridan Temurbek rioyat qilg’on shayx Nuriddinbekning qizi yo nabirasi bo’lur. Vaysxonning voqeasida mo’g’ul ulusi ikki fariq bo’lur. Bir pora Yunusxon sari va ko’prog’I Esan Bo’g’axon sari bo’lur. Burunroq Yunusxonning egachisini Ulug’bek Mirzo Abdulaziz mirzog’a olib edi. Ul munosabat bila Erzan borin tuman beklaridan edi, xonni uch-to’rt ming uylik mo’g’ul ulusi bila Ulug’bek Mirzog’a kelturdilarkim, ko’mak olib yana mo’g’ul ulusini olg’aylar, mirzo muruvvat qilmadi, ba’zisini asir qildi, ba’zilarini birin-sirin viloyatqa pereshon qildi. Erzan buzug’lig’I mo’g’ul ulusida bir tarix bo’lubtur. Xonni Iroq sari o’tkazib yo’bordilar. Borib bir yildan ortuqroq Tabrizda bo’ldi. Ul mahalda Tabriz podshohi Jahonshoh Boroniy Qoraqo’yluq edi. Andin Sheroz keldi. Sherozda Shohruh mirzoning ikkinchi o’g’li Ibrohim Sulton mirzo edi. Besh olti oydan so’ng Ibrohim mirzo o’lub, o’g’li Abdullo mirzo aning yerida o’lturdi. Abdullo mirzoga xon navkar edi, mulozamat qilur edi. O’n yetti, o’n sekkiz yil xon Sherozda va ul viloyatlarda bo’ldi. Ulug’bek mirzoning va o’g’ullarining g’avg’osida Esan Bug’axonni yaxshi bosti. Muning fitnasining daf’ig’a Sulton Abusaid mirzo Yunusxonni bu munosabat bilakim, Abdulaziz mirzo olg’on egachisi xonimni olib erdi. Iroq va Xurosondin tilab to’ylar qilib, do’stlar bo’lib, mo’g’il ulusida xon qilib yiborganda, Sag’richi tuman beklari tamom ul fursatga Eson Bug’axondin yamonlab Mo’g’ulistong’a kelib edilar. Bularning orasig’a keldi. Ul fursatga Sag’richi beklarning ulugi Sher Hojibek erdi, aning qizi Esan Davlatbegimni bir oq kigiz ustiga o’lturg’uzib xon ko’tardilar. Xonning bu Esan Davlatbegimdin uch qizi bo’ldi. Boridin ulug’ Mehr Nigorxonim edikim, Sulton Abusaid mirzo ulug’ o’g’li Sulton Ahmad mirzig’a qo’lub edi. Mirzodin hech o’g’ul va qiz bo’lmadi. So’ngra fatarotta Shayboniyxong’a tushub edi. Men Qobulg’a kelganda, Shohbegim bila Samarqandtin Xurosong’a kelib, Xurosondin Qobulda keldilar. Shayboniyxon Qandaxarda Nosir mirzoni qabag’onda, men Lamg’onazimati qildim. Xon mirzo va Shohbegim va Mehr Nigorbegim Badaxshong’a bordilar. Mirzoxonni 30 Muborakshoh qal’ai Zafarg’a tilagida Abobakr Koshg’irningchopqunig’a yo’liqib, Shohbegim va Mehr Nigorxonim va jami elning ahli va ayoli asirliqqa tushub, ul zolim badkirdorning habsida dunyoyi foniyni vido qildilar. Ikkinchi qizi mening volidam – Qutlig’ Nigorxonim edi. Aksar qazoqliklarda va fatarotlarda mening bilan bir edilar. Qobulni olg’ondin besh – olti oy so’ngra tarix to’qquz yuz o’n birda tengri rahmatig’a bordilar. Uchununchi qiz Xo’b Nigorxonim edi, Muhammad Husayn Ko’ragon dug’latqa berib edilar. Bir qizi, bir o’g’li bo’lib edi. Qizni Ubaydxon olib edi. Men Buxoro va Samarqandni olg’onda chiqmay qolib edi. Sulton Saidxondin amakisi Sayid Muhammad mirzo Samarqandg’a manga elchilikka kelganda anga qo’shulub bordi. Sulton Saidxon oldi. O’g’ul Haydar mirzo edi. Otasini o’zbak o’lturganidin so’ng kelib, mening mulozimatimda uch- to’rt yil turib, so’ngra ijozat tilab Qoshg’arg’a, xon qoshig’a bordi.” Shuningdek “ Samarqand taxtig’a ulturg`och, Samarqand beklarini burungudek o`q rioya ba inoyat qildim, Bizing bila bo`lg`on beklarini ham faroxo`ri xollarig`a yarasha tarbiyat ba shavqat qildim. Sulton Ahmad Tanbalning borasig`a rioya ko`prak voqiy bo`ldi. Ichki beklar chargasida edi, ulug` beklar chargasida rioya qildim. Samarqandnikim, yetti oy muhosara qilib tashvishlar bila olduk, avval kelganda cherik eliga o`lja-mo`jadek nima tushub edi. Bir Samarqanddin o`ziga jami viloyatlar manga kirib edi, yo Sulton Ali mirzaog`a bu kirgan viloyatlarni chopib bo`lmas edi. Muncha talon va taroj tortg`on viloyatlardin nima olmoq xud nechuk muyassar bo`lg`ay. Cherik elining o`ljasi tugagandi.Samarqandni olg`onda Samarqand andoq xarob elikim, madad, tuxim va taqovig`a ehtiyoj bor edi. Chi joyi ulkim, kishi andin nima ola olg`ay. Bu jixatlardin cherik eli ko`p tanqislik tortdilar. Biz xam elga nima etkura olmadik. Uylarini ham sog`indilar. Birar-ikkirar qochmoqg`a yuz qo`ydilar. Avval kishikim qochti Xonquli Bayonquli edi, yana Ibrohim Bekchik edi. Mug`ullar tomon qochtilar. So`ghra Sulton Axmad Tanbal ham qochti. Bu fitnaning taskini uchun Xoja qozini yubordukkim. Uzun Xasan Xojag`a o`zini xeyli muxlis va mutakid turar edi.Uzun Xasanning ittifoqi bila qochqonlarning bazisig`a sazo bergaylar, bazisini bizning qoshimizg`a yuborg`aylar. Bu fitnalarni angiz qilg`uchi, 31 mundin qochib borg`onlarni yomonliqqa tez qilg`uchi xud Uzun Xasan xaromnamak ekadur. Borchasi Sulton Axmad Tanbal borg`on bila zoxir va oshkora yomonliq maqomida bo`ldilar. Samarqandni olmoq doyasi bila necha yilkim bajid cherik tortar eduk, Sulton Maxmudxondin agarchi mutaddun bix madad va ko`mak bo`lmas edi, vale Samarqand fathidin so`ng Andijonni tama qilur edi. 23 “ Boburnoma” da Samarqand taxtiga o’tirganligi haqida shunday yozilgan : “ Samarqand taxtig’a o’lturg’och, Samarqand beklarini burungudek o’q rioyat va inoyat qildim. Bizing bila bo’lg’on beklarni ham faroxo’ri hollarig’a yarasha tarbiyat va shafkat qildim. Sulton Ahmad Tanbalning borasig’a rioyat ko’prak voqe bo’ldi. Ichki beklar chargasiga edi, ulug’ beklar chargasida rioyat qildim. Samarqandnikim, yetti oy muhosara qilib tashvishlar bila olduk, avval kelganda cherik eliga o’lja – mo’ljadek nima tushub edi. Bir Samarqanddin o’zga jami viloyatlar mahga kirib edi, yo Sulton Ali mirzog’a bu kirgan viloyatlarni vhopib bo’lmas edi. Muncha talon va taroj tortg’on viloyatlardin nima olmaq xud nechuk muyassar bo’lg’ay edi. Cherik elining o’lchasi tugandi. Samarqandni olg’onda Samarqand andoq xarob edikim, madad va tuxm vataqovig’a ehtiyoj bor edi. Chi joyi ulkim, kishi andin nima ola olg’ay. Bu jihatlardin cherik eli ko’p tanqislik tortdilar. Biz ham elga nima yetkura olmaduk. Uylarini ham sog’indilar. Biror-ikkirar qochmoqg’a yuz qo’ydilar. Avval kishikim qochdi Xonquli Bayonquli edi, yana Ibrohim Bekchik edi. Mo’g’ullar tamom qochdilar. So’ngra Sulton Ahmad Tanbal ham qochdi. Uzun Xasan Xojig’a o’zini xeyli muxlis va mutaqid tutar edi. Uzun Xasanning ittifoqi bila qochqonlarning ba’zisig’a sazo bergaylar, ba’zisini bizning qoshimizg’a yiborgaylar. 2.2. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma “ asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati. Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar xayoti haqida jonli guvohlik beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir, 23 Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma. Toshkent. Yulduzcha nashri – 1989-yil 28-31-betlar 32 o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy – tarixiy, ilmiy – tabiiy va adabiy- lingvistik ma’lumotlar xazinasidir. Unda 1494- yildan 1530-yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar bayon etilgan. Bobur tarixiy faktlarni Shunchaki qayd etish , jangu jadallar, yurishlar haqida xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda qiziqarli hikoya qilad, manzara chizadi, tabiatni, etnografik xolatlarni tasvirlaydi, davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat ilmiy – tarixiy ahamiyati bilaan emas, balki o’zbek badiiy nasrining yorqin namunalaridan biri sifatida ham biz uchun qimmatlidur. Shoir o’z xotiralarini badiiy naql uslubda sodda va ravon bayon etadi. O’nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini yaratadi. Tabiat manzaralarini suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy sarguzashtlar, she’riy parchalar bilan bezaydi. Tilga olingan shaxslarning portreti kiyinishini, tashqi ko’rinishini, fe’l atvorini, odatlari, o’tmishi, avlod-ajdodi, birma bir ta’rif etiladi. 24 Asardagi markaziy obraz Boburning o’zi, albatta. Uning his tuyg’ulariga boy qalbi ko’z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston “ Boburnoma “ va uning muallifi haqida: “ Uning shaxsiy his – tuyg’ulari har qanday mubolag’adan yoki pardalashdan xoli, uslubi oddiy na mardona, shu bilan birga jonli va ifodali. O’z zamondoshlari biografiyasini, ularning qiyofalari, urf-odati, intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko’zguda aks etgandek ravshan tasvirlaydi. Bu jihatdan “ Boburnoma “ O’rta O’siyodagi yagona chinakam tarixiy tasvir namunasidir ” deb yozadi. Bobur O’rta Osiyo, Xuroson va Hindiston geografiyasi, hayvonot hamda nabodot olami to’g’risida boy ma’lumot bergan. Xususan, “Boburnoma”da hindlarning etnografiysi, ilmu fani, san’at va madaniyati haqida va Afrika yozuvchilarining Toshkent konferensiyasida ( 1958-yil ) qimmatli faktlar bor. Taniqli hind hind shoiri Mulk Roj Anand Osiyo so’zlagan nutqida: “ Bu kitob siz bilan bizning merosimizdir. O’zbekistondagi singari bizda ham “ Boburnoma “ g’oyat qadrlanadi.” Degani bejis emas edi. Davrning juda ko’p xususiyatlarini qamrab olishi, qomusiy xarakteri va o’zbek 24 Z. M. Bobur. Boburnoma. Toshkent . Yulduz nashriyot 1989-yil. 18-bet. 33 adabiy tilining beqiyos boy imkoniyatlarini namoyish etishi bilan “ Boburnoma “ Alisher Navoiyning “ Xamsa” siga qiyos qilgudek madaniy obida hisoblanadi. Asarning tez orada shuhrat qozonib, XVI asrning o’zidayoq bir necha marta fors tiliga tarjima etilishi ham fikrimizning isbotidir. “ Boburnoma “ fors tiliga birinchi marta 1589-yili shoirning nevarasi Shoh Akbar saroyida xizmatda bo’lgan Abdurahimxon ibn Bayramxon Xoni Xonon tomonidan tarjima qilindi. Tarjima ko’p nusxada ko’chirilib, “ Voqeati Boburiy“, “ Tarixi Boburshohiy “ nomlari ostida Sharq mamlakatlariga keng yoyildi. Abdurahimxon tarjimada Boburning o’ziga xos bayon tarzini bera olgan, asar fors adabiyoti va tarixchiligida ulkan yangilik sifatida qabul qilingan. Qamrab olingan tarixiy voqealarning ro’yi-rost ko’rsatilishi, ilmiy faktlarga boyligi bilangina emas, balki ravon uslubi, sodda va jozibadorligi bilan ham Bobur asari o’zidan keyin yaratilgan tarixiy memuarlarga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Chunonchi, Gulbadanbegimning “ Humoyunnoma “ va Nizomiddin Hiraviyning “ Tabaqoti Akbarshoxiy “ kabi kitoblarida buni yaqqol his etish mumkin. Shuni yatish kerakki, XVI asrdan boshlab o’zbek adabiyotining yana boshqa namunalari ham fors tiliga tarjima qilindi. Sharqning ilg’or ziyolilari turkiyda ( eski o’zbek tilida ) yaratilgan adabiyotning katta nufuzga ega ekanligini ko’rib ilm ahlini bu tilni o’rganishga da’vat eta boshlaydilar. Navoiy va Boburning ajoyib asarlarni tarjima qilib, forsiydonlarni baxramand etishni muhim vazifa deb biladilar. Chunonchi, “ Majolis un-nafoyis “ni 1521-yilda Forschaga o’girgan Sulton Muhammad Faxriy Xirotiy yozadi: “ Ba’zi e’tiborli va xurmatli kishilar turkey iborasi (tili)dan behabar bo’lganlari sababli bu go’zal so’zlarning mavjidan va bu san’atlar dengizining duru gavharlaridan bebahradirlar. Bu taassufli axvol edi va shuning uchun turk go’zali kabi parda ichida qolgan bu dilafro’zning yuzidan pardani ko’tarishni va mo’jizali xayolot yaratgan bu zebo suratni fazilat va kamol ahliga pardasiz ko’rsatishni niyat etdim.” “ Boburnima “ qo’lyozmalarining chiroyli rasmlar bilan bezatilishi ham tarjimaning shuhrat qozonishiga sabab bo’lgan. Uning saroyida 104nafar rassom doimiy ish olib brogan. Tarjimon Abdurahimxonning o’zi ham rasm chizish bilan shug’ullangan . Akbar saroyida o’nlab kitoblarga rasmlar chizilgan . “ 34 Boburnoma” ning forsiy nushalariga ishlangan miniaturalar Sharq rassomlik san’atining ajoyib namunalari hisoblanadi. Ingliz sharqshunosi L. King bergan ma’lumotiga qaraganda, “ Boburnoma” o’z asarida yana ikki marta Muhammadquli va Zayniddin Xavofiy tomonidan fors tiliga tarjima qilingan. Biroq bu tarjima qo’lyozmalarining qqyerda saqlanishini olim aytmaydi. Abdurahimxon tarjimasi Britaniya muzeyida va Maskvadagi Sharq qo’lyozmalari fondida saqlanadi. Fotonusxasi Alisher Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyimiada ham bor. G’arb olimlari “ Boburnoma “ bilan dastlab ana shu forsiy nusxalar orqali tanishadilar. Yevropa sharqshunoslari orasida Vitsen birinchi marta “Boburnoma “ bilan qiziqib, undan ayrim qismlari golland tiliga tarjima qiladi. ( 1705-yil ). 25 XIX asr boshlariga kelib, asar butun Yevropa ilm ahliga ma’lum bo’lgan. Bobur merosining jahoniy shuxratida, ayniqsa, ingliz sharqshunoslarining xizmati ulkandir. Ular “ Boburnoma “ ni tarjima qilish va nashr etishdagina emas, balki tadqiq va targ’ib etish borasida ham birinchilikni egallaydilar. 1816-yilning 12- aprelida Uilyam Erskin Bo’mbaydan turib, Londindagi nozirlarga yozgan xatida tugabmas ganjina topib olganlik xursandligini bildiradi va “ Boburnoma “ ni tarjima qilayotganidan xabar beradi. U. Erskinning J. Layden bilan hamkorlikdagi tarjimasi 1826-yilda bosilib chiqdi. Tarjimonlar asarning o’zbekcha va forscha nusxalarini asos qilib oldilar. U. Erskin kitobga kattagina muqaddima yozib berdi. Bobur va uning asarlarini ingliz kitoblariga tanisgtiradi : “ Biz Osiyodagi hukmdorlar ichida Bobur singari genial va talantli kishilarni kamdan kam uchratamiz. Aqlining aktiv faoliyati, xushchaxchaq va sovuqqonligi, bevafo taqdirining nayranglariga qaramay, ruhining tetikligi, podsholar orasida juda kam uchraydigan sahiyligi, mardligi, istedodligi, fanga, san’atga muhabbat va ular bilan faol shug’ullanishi jihatdan Osiyo podsholari orasida Boburga teng keladigani yo’q.” J. Layden va U. Erskin tarjimasi 1921-yili Oksford unversiteti nasgriyoti tomonidan ko’p jildli qilib, ikkinchi marta chop etildi. Bu nashrda Dublin unversitetining professori L. Kivt so’zboshi yozib, “ Boburnoma “ 25 T. Fayziyev. Temuriylar shajarasi. Toshkent. Yozuvchi-1995-yil. 35 nashrlari, uning jahon qo’lyozma fondlaridagi nushalari, tarjimalari haqida ma’lumot beradi, inglizcha variantni qayta taxrirdan chiqaradi. Birinchi jildning yarmini tashkil etadigan ilmiy ocherkida u Movarounnahr va Xuroson tarixi, geografiyasi, Bobur tilga olgan Samarqand, Andijon, O’ratepa, Kobul va boshqa shaharlarning hozirgi ahvolini keng yoritgan. Mazkur nashrning yana bir fazilati shundaki, tarjimaning ilmiy aniqligini ta’minlash uchun xoshiyalarda ko’p miqdorda izoh va sharxlar berilgan, kitobdagi she’rlarning kimga taaluqli ekanligi va qaysi tilda yozilgani ham ko’rsatilgan. Ingliz sharqshunoslaridan A. Beverij xonim1902-yili “ Boburnoma “ ning Xaydarobotd nusxasini faksimile xolida chop ettiradi. ( U 1971-yili Londonda qayta nashr etildi.) Mazkur nashr asarning yana kengroq ommalashuviga sabab bo’ldi. Asarning M. Sale bajargan ruscha tarjimasi hamda 1960-yili P. Shamsiyev va S. Mirzayev tayyorlagan o’zbekcha nashri ana shu A. Beverij xonim nashriga asoslangan. “ Boburnoma “ P. M. Kaldekot tomonidan ingliz tiliga qisqartirib tarjima qilindi. XX asr oxirlarida F. J. Talbot ham asarni tarjima qilib, suratlar bilan nashr ettiradi. Shuningdek, Bobur asarlarining Turkiyada tarqalishiga atoqli olim Rashot Raxmon Oratning xizmati katta. Ingliz tilida Bobur hatyoti va ijodini o’rganishga talay maxsus monografiyalar yaratildi. Len Poolning “ Bobur “ ( Oksford 1899-yil ) va Xarold Lembning “ Bobur yo’lbars “ ( Nyu-York 1961- yil ) nomli kitoblari shular jumlasidandir. Ayniqsa, keying kitob qiziqarli adabiy tarixiy ocherk uslubida yozilgan. Buni kitobning ichki bo’limlariga qo’yilgan “ Vodiydagi voqealar ‘, “ Samarqanddan quvilish “, “ Qobuldagi saltanat “, “ Hirotda xiyofat “, “ Bobur va uning eli “, “ Hindiston sari yurish “, “ Panipat va Kanvand “, “ Buyuk mo’g’ullar imperiyasi “, kabi sarlavhalardaan ham bilish mumkin. X. Lemb Boburning adabiy merosidan ilmiy ma’lumot sifatida keng foydalangan, ko’proq “ Boburnoma ” ga murojat etib, undan talay parchalar tarjimasini ham keltirgan. Bundan tashqari, u Mirzo Bobur yurgan yo’llarning ot va tuyada kezib chiqqan. Shu tariqa, bu asar amalda Bobur haqidagi tarixiy roman ko’rinishini olgan edi. Sharq xalqlari tarixi bilan shug’ullangan yana boshqa ingliz va amerikalik olimlar Boburning shaxsiy qobiliyati va faoliyatiga 36 yuqori baho berib, uni qadimgi Rim sarkardasi Yuliy Sezar bilan qiyoslaydilar. “ Boburnoma “ 1828-yili A. Kayzer tomonidan nemis tiliga qisqartirib va 1871-yili P. Kurtyl tomonidan fransuz tiliga to’la xolda tarjima qilingan. Zamondoshimiz atoqli sharqshunos olim J. L. Boite Grammon “ Boburnoma ” ning fransuz tilidagi yangi tarjimasini yaratdi. U bir necha bor yurtimizga kelib, o’zbek xalqining turmush tarzi, tarixi bilan yaqindan tanishdi. Grammon, shuningdek Gulbadanbegimning “ Temur tuzuklari “ va “ Xumoyunnoma “ asarlarini ham fransuz tiliga tarjima qilgan. 1912-yilda Tog’aymurod Qorluq Xatloniy uni yana bir marta fors tiliga tarjima qildi. Bu tarjima qo’lyozmasi O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda. 1944-1946-yillarda esa asar usmonli turk tiliga tarjima qilinib, Anqarada ikki jildda bosilgan. Rossiyada “ Boburnoma “ ancha ilgari paydo bo’lgan edi. Sharqshunos N. Ilminskiy 1857-yili asarni asl xolid Qozon shahrida chop etilgan. XIX asr oxirlarida “ Boburnoma “dan ayrim qismlar I. Pantusov, S. Polyakov, V. Vyatkin tarjimasida rus kitobxonlariga qisman taqdim etilgan bo’lsada, yaxlit ruscha tarjimasi amalga oshirilmagan edi. Bu sharafli va xayrli ish mohir tarjimon va olim M. Sale tomonidan bajarildi va asar 1958-yili Toshkentda bosmadan chiqarildi. M. Sale tarjima ustida o’n yildan ko’proq vaqt mehnat qildi, asar tilini chuqur o’rgandi. Behad ko’p atamalar, ibora va nomlar transkripsiyasini berish, shuningdek, Bobur qalamining “mardona uslubini “ saqlashga muvaffaq bo’ldi. Shunga qaramay, M. Sale tarjimasida xamon talay noaniqliklar mavjud. “ Boburnoma ”dagi bir qancha nomlar noto’g’ri berilgan. Chunonchi, Axmad Mirzo sevgilisi Qutluqbegim “ Katak begim “ bo’lib ketgan, “ bukalamun “, “ mucha “ kabi ba’zi so’z va iboralar tarjimasiz va izoxsiz keltirilgani sababli rus kitobxoniga tushunarsiz bo’lib qolgan. She’riy parchalar nasriy tarjimada berilib, ularning qaysi tilda yozilgani ham ko’rsatilmagan. Tarjima va nashlardagi nuqsonlarning aksariyati asarning ilmiy tanqidiy matniga ehtiyoj borligidan kelib chiqqan. “ boburnoma “ ning mavjud nashrlari, hatto o’zbekcha nashri ham, asar haqida to’la tasavvur berolmaydi. Negaki, ruscha nashrda ham, eng so’nggi o’zbekcha nashrda ham 37 1509-yildan 1518-yilgacha va 1524-yilgacha bo’lgan voqealar bayoni yo’q. Shunga o’xshash talay noaniqliklarni bartaraf etish uchun “ Boburnoma ”ning eng e’tiborli qo’lyozma nusxalarini chog’ishtirib, uning ilmiy matnini tayyorlash zarur edi. Va nihoyat, bu ishni yaponiyalik boburshunos olimlar amalga oshirdilar. Asarning tanqidiy matni yaratilib, nashr etildi. Ko’rinib turinibdiki, Mirzo Boburning hayoti va ijodi turli mamlakatlarda o’rganilmoqda va xalqaro ilmiy hamkorlik vositasiga aylanib, bormoqda. Bu ham o’zbek xalqining ulug’ istedodi, iftixoridan nishonadir. Har bir xalqning tarixiy, madaniy milliy qiyofasini aniq belgilovchi ulug’ shohlari, buyuk olimlari, yirik adib va shoirlari bo’ladi. Insoniyatning adabiyotga mansub ana shunday buyuk farzandlari safida Zahiriddin Muhammad Bobur ham o’z o’rniga ega. Kishilik tarixida Boburchalik shaxsiy imkon, iqtidor va fazilatlari beqiyos kishilar juda kam uchraydi. Bobur buyuk podshoh, mumtoz shoir, nazariyotchi adabiyotshunos, faqih, tilshunos, san’atshunos, etnograf hayvonot va nabotot olamining bilimdoni sifatida ko’pqirrali faoliyat va ijod sohibi edi. Birgina “ Boburnoma ” uning yigirmadan ortiq sohalariga qiziqqanligiga yaqqol misoldir. Shoh Bobur, birinchi navbatda, shoh, boburiylar sulolasining asoschisi. Balki, boburiylar jahon tarixida eng uzoq yillar (332 ) hukmronlik qilgan sulola bo’lib chiqar… U podshoh sifatida lasgkar tortib shohlarga xos mag’lubiyatlarning achchiq alamlariyu zafarlarning ulug’vor nasgidalarini surishni ko’p marotaba o’z boshidan kechirdi. Otasi singari ulug’ himmatli va oily maqsadli shaxs bo’lganligidan Farg’ona viloyatini kichik joy deb hisoblab, Samarqandga intilti. U yerda Shayboniyxondan yengilib, Qobulga keldi va keyin Hindistondek bepayon yirik mamlakat hukmdoriga aylandi. Buyuk shoh Bobur Hindistonda temuriylarga xos ulug’ bunyodkorlik an’analarini davom ettirdi: muhtasham qasrlar tiklash, ariq kanallar qazish , bog’- rog’lar bunyod etish, adabiyot, ilm-fan rivojiga homiylik qilish, elni adolat bilan boshqarish singari fazilatlar keyinchalik Hindistonning buyuk farzandlari tomonidan chinakam ijobiy baholandi. 26 26 Mamajonov .A.M. O’zbekiston tarixi. Toshkent. 1994-yil 200-bet. 38 Hindistonning donishmand farzandi, buyuk davlat arbobi Javoharla’l Neru o’zining “ Hindistonning ochilishi “ va “ Jahon tarixiga bir nazar “ asarida Zahiriddin Muhammad Bobur haqida samimiyatga to’liq ushbu fikrlarni izhor etgan: “ Bobur – dilbar shaxs. Uyg’onish davri hukmdorining haqiqiy namunasidir. U mard va tadbirkor odam bo’lgan. Bobur o’ta madaniyatli va jozibali insonlar orasida eng yetuk insonlardan biri edi. U mansabparastlik kabi cheklanishdan va mutaassiblikdan yiroq edi… Bobur san’at va ayniqsa, adabiyotni sevardi.” Bugun Hindistonning Panipat shahriga borgan kishi Zahiriddin Muhammad Boburning Sulton Ibrohim Lo’diy bilan bo’lgan tarixiy muzaffarona jang manzaralarini shaharning ochiq osmoni ostidagi muzeyda ko’rarkan, ulug’ hind xalqining Boburga nisbatan hurmat-ehtiromi kuchliligiga amin bo’ladi. Yoki Bangladesh poytaxti Dakka shahrini kezgan kishi “ La’lbog’qal’a “ tarixiy muzeyga kirib Bobur va Boburiylarga bag’ishlangan xonalarni, kezarkan, Bobur va uning vorislariga tegishli, kiyimlar uy -ro’zg’or buyumlari, xarbiy qurol- aslahalari, Usdot Aliquli qo’ygan toshotar to’plar, miltiqlar- tufaklar, sovut, qilich- qalqonlar, dubulg’a, ot kiyimlarini ( ot va qilich zarbasidan himoya qiluvchi yopinchiqlar ), usha davr kishilari o’z zamonlari libosida tomosha qilgan kishi Hindiston va Bangladesh xalqlarining Bobur va Boburiylarga bo’lgan hurmatlarini yorqin tasavvur eta oladi. Bu moziygohda bo’lgan adib Qamchibek Kenja “Andijondan Dakkagacha “ nomli safarnomasida hayajonini yashira olmay yozadi: “ Hindiston va Pokiston shaharlarida ko’p moziygohlarda, jumladan Haydarabotdagi mashhur Solarjang, Loxurdagi milliy muzeylarda bo’lgan. Lekin Sharq olimining olis bir chetida faqat va faqat Boburiylar hayoti, ularning podsholik faoliyatiga oid yagona, maxsus muzeyni ko’ramiz, deb sira o’ylamagan edik “. Hindiston va Bangladeshda Bobur va Boburiylar saltanati shunchalik qadrlanishidan Bobur va vorislarining podsholiklari bu yurtlarda hayrli chuqur iz qoldirganligi ma’lum bo’ldi. “ Boburnoma “ ning kitobi Boburning ulug’ podshohlarga xos sakkis shaxsiy fazilatini qayd etgan: “ Va maholdurkim, ul podshohi Qobulning yaxshiliklarini aytgan bilan va bitigan bilan tugangay. Lekin mujammal bukim sekkiz sifati asl aning zotiga mutassil edi: birisi bukim, najhati 39 baland edi; ikkimchisi, himmati arjumand edi; uchumchisi, viloyat olmog’; to’rtimchisi, viloyat saxlamog’; beshumchisi, ma’murlug’; oltimchisi, rafohiyat niyati tengri taolo bandalarig’a; yettimchisi, cherikni ko’ngli qo’lg’a olmoq; sekkizimchisi, adolat qilmoq “. ( Matn tabdili: “ U qudratli podshohning yaxshiliklarini aytgan bilan va yozgan bilan tugatish maholdir. Lekin qisqasi buki, sakkiz asl sifat uning zotiga xos edi: biri bukim – iqboli baland edi; ikkinchisi- himmati yuksak edi; uchinchisi- viloyat olmoq ; to’rtinchisi – viloyat saqlamoq; beshinchisi – ma’murlik; oltinchisi – Olloh bandalariga farovonlik niyati; yettinchisi – lashkar ko’nglini qo’lga olmoq; sakkizinchisi – adolat qilmoq “. ) Buyuk tarixiy siymo sifatida Bobur shaxsi Yevropa va AQSH sharqshunos – tarixchi olimlari diqqat e’tiborini o’ziga jalb etgan. Ingliz tarixchisi Eduart Holden, avvalo, Boburni mashhur yuliyb Sezir bilan qiyoslashni lozim topadi: “ Bobur fel atvoriga ko’ra Sezirga qaraganda sevishga arzigulikdir. Uning manglayiga yuksak fazilatli inson deb bitib qo’yilgan”. Zahiriddin Muhammad Boburning bolalik va o’smirlik yillari haqida roman yozgan “ Boburnoma “ ning ingliz tarjimoni Uilyam Erskin Boburni Osiyo podshohlariga qiyosan shunday baholaydi: “ Saxovati va mardligi, istedodi, ilm- fan san’atga muhabbati va ular bilan muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan Osiyodagi podsholar orasida Boburga teng keladigan birorta podshoh topilmaydi”. 27 Havotun va saroyi: Qutlug’ Nigorxonim edi, Yunusxonning ikkinchi qizi, Sulton Mahmudxon, Sulton Ahmadxonning egachisi edi. Yunusxon Chingisxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonning naslidandur. Yunusxon ibn Vaysxon ibn Sherali O’g’lon ibn Mbn Xizr Xojaxonibn Tug’luq Temurxon ibn Esan Bug’axon ibn Do’vaxon ibn Baroqxon ibn Esun Tuva ibn Mutugon ibn Chig’atoyxon ibn Chingizxon. Chun muncha taqrib bo’ldi, xonlarning ahvolini dag’I ijmol bila zikr qilaling. Yunusxon va Esan Bug’axon Vaysxonning o’g’lonlari edi. Yunusxon o’g’lonlari Ofoqxon va Jonboboxon edi. Yunusxonning onasi Turkistonliq qipchoq beklaridan Temurbek rioyat qilg’on shayx Nuriddinbekning qizi yo nabirasi bo’lur. 27 Z. M. Bobur. Boburnoma. Toshkent . Yulduz nashriyot 1989-yil. 13-bet. 40 Vaysxonning voqeasida mo’g’ul ulusi ikki fariq bo’lur. Bir pora Yunusxon sari va ko’prog’I Esan Bo’g’axon sari bo’lur. Burunroq Yunusxonning egachisini Ulug’bek Mirzo Abdulaziz mirzog’a olib edi. Ul munosabat bila Erzan borin tuman beklaridan edi, xonni uch-to’rt ming uylik mo’g’ul ulusi bila Ulug’bek Mirzog’a kelturdilarkim, ko’mak olib yana mo’g’ul ulusini olg’aylar, mirzo muruvvat qilmadi, ba’zisini asir qildi, ba’zilarini birin-sirin viloyatqa pereshon qildi. Erzan buzug’lig’I mo’g’ul ulusida bir tarix bo’lubtur. Xonni Iroq sari o’tkazib yubordilar. Borib bir yildan ortuqroq Tabrizda bo’ldi. Ul mahalda Tabriz podshohi Jahonshoh Boroniy Qoraqo’yluq edi. Andin Sheroz keldi. Sherozda Shohruh mirzoning ikkinchi o’g’li Ibrohim Sulton mirzo edi. Besh olti oydan so’ng Ibrohim mirzo o’lub, o’g’li Abdullo mirzo aning yerida o’lturdi. Abdullo mirzoga xon navkar edi, mulozamat qilur edi. O’n yetti, o’n sekkiz yil xon Sherozda va ul viloyatlarda bo’ldi. 28 Ulug’bek mirzoning va o’g’ullarining g’avg’osida Esan Bug’axonni yaxshi bosti. Muning fitnasining daf’ig’a Sulton Abusaid mirzo Yunusxonni bu munosabat bilakim, Abdulaziz mirzo olg’on egachisi xonimni olib erdi. Iroq va Xurosondin tilab to’ylar qilib, do’stlar bo’lib, mo’g’il ulusida xon qilib yiborganda, Sag’richi tuman beklari tamom ul fursatga Eson Bug’axondin yamonlab Mo’g’ulistong’a kelib edilar. Bularning orasig’a keldi. Ul fursatga Sag’richi beklarning ulugi Sher Hojibek erdi, aning qizi Esan Davlatbegimni bir oq kigiz ustiga o’lturg’uzib xon ko’tardilar. 28 Vahob Rahmonov “ Ma’rifat “ gazetasi 2008-yil 41 Xulosa Tarixning shohidlik berishicha, insoniyat tarixida yuksak iz qoldirgan, kеyingi avlodlarga o`zining jamiyatdagi mavqеi, ilmiy, badiiy mеrosi bilan ibrat namunasi bo`la oladigan shaxslar dunyoga juda kam kеladi. XV- XVI asr uzb е k xalqi, adabiyoti, ma'naviyati tarixida Alish е r Navoiy va Zahiriddin Muhammad Mirzo Boburni b е malol ana shunday shaxslar qatoriga kiritish mumkin. Zahiriddin Muhammad Bobur umrining o`zi avlodlarga ibrat namunasidir. U 47 yoshli qisqa, ammo ijodiy barakali, barkamol hayotida yuz yil yashab ham uddalab bo`lmaydigan ishlarni ado etdi. Bobur o`z davrining shoh va shoirligidan tashqari, ulkan tarixchisi, etnografi, o`lkashunosi, biolog, g е ograf, dinshunos olimi sifatida ham dovruq topgan. Shariat ahkomlarini mukammal bilgan va bu borada ham risola yozgan. Arab alifbosining murakkab, o`rganish og’ir bo`lganligi bois, yangi «Xatti Boburiy» alifbosini yaratgan. Davlatchilikda vaqt m е 'yorlarini qayta ishlab chiqqan, pochta tizimiga qulay tarzda tartib b е rgan va yana qanchadan-qancha islohotlarni amalga oshirgan. Borgan y е rida obodonchilik, bog’-rog’ barpo etgan, Movarounnahr siviliza- siyasini Sharqda tarqatgan buyuk shaxsdir. Bobur buyuk podshoh, bobosi Amir T е murning munosib vorisi sifatida uning saltanatini barcha o`ziga t е gishli hududlarda qayta tiklash, yuksak saltanatni dovruqsiz, manmanlikka b е rilmay barpo etish va davlatchilik ishlarini amalga oshirishni umr maqsadi etdi. U mohir sarkarda sifatida eng og’ir bo`lgan davrlari: qarindosh-urug`lari, b е k va safdoshlari chap b е rib, bundan taxtni olishga intilib, nochor qolgan holida ham maqsad sari intildi. Boburning bu xislati, k е lajakka umid bilan qarashi bugun ham ibrat namunasi bo`lib xizmat qiladi. Zahiriddin Muhammad Mirzo Boburning “Boburnoma” asarida Temuriylar sulolasi haqida Amir Temur va Mirzo Ulug`bek tomonidan barpo etilgan inshootlar, madrasalar, bog`u-rog`lar, masjid xonaqo, hammomlar shuningdek Samarqand iqlimi, aholisi haqida ma’lumotlar qoldirgan. Bobur davlatchilik siyosatining bosh kaliti - t е muriyzoda Sulton Husayn Boyqaro kabi faqat o`z hukmronligiga qarashli joylarda tinch-osoyishta hayotni saqlash, 42 saltanatini mustahkam qo`rg`onlar, y е tuk askar, zobitlar bilan ta'minlash, ilm-fan, adabiyot va san'atga yuksak e'tibor b е rishdangina iborat d е b bilmadi. Uning buyuk niyati, bobosi Amir T е mur saltanati tasarrufida bo`lgan yurt va y е rlarni qayta egallash, muhim, yagona davlatchilik siyosatini yuritish, parokanda t е muriyzodalarni bu maqsad sari birlashtirishdan iborat edi. U shu yo`lda siyosiy tanglik, murosasizlik, ayniqsa buyuk T е murdan qolgan hudud, boylik va mansablar sari olib borilgan kurashlarga barham b е rib, barchasini bir bayroq ostida birlashtirish uchun intildi. Bunga ko`p jihatdan erishdi ham, l е kin armon bo`lib qolgan niyatlari ham kam emas. Bobur tomonidan davlat boshqaruvida ko`pgina xalqparvar amru farmonlar e'lon qilindi. Ularning eng namunalisi «ikki azimush-sha'n» farmon lar edi. Birinchi farmonda Boburning davlatchilik maromi, podshoq sifatida е tuklikka erishgani, eng muhimi qo`l ostidagi fuqarolarning kim, qaysi millat, dinga taalluqli bo`lishidan qat'iy nazar tamg`a soliqidan ozod etdi. Ikkinchi farmoni vafotidan ikki yil oldin butun saltanatida sharob ichishni qat'iyan man etilgani bo`ldi. Boburning bu ikki far moni xalqparvarligi, inson manfaati, uning sog’liq va axloqiy barkamolligi kabi xususiyatlarini shaxs xarakt е rida mujassamlashishiga qaratilganligi bilan bugungi kunda qam qimmatini yo`qotgani yo`q. Boburning davlatchilik va yuksak harbiy maqorati Sharq va g`arb olimlari, tarixchilari tomonidan tan olingan. Bu borada tarixchi Pav е d е Kurt е ylning qarashlari fikrimizga dalildir: «har qanday sinovga bardosh b е ra oluvchi, iroda va matonatni o`zida mujassamlashtirgan bu zot o`zida harbiy hiyla va jasoratni uyg`unlashtira olar, zarur bo`lganda jazolashga ham va afv etishga ham qodir edi: u ist е 'dodli harbiy arbob va ishning ko`zini biladigan, qo`shinlarni mahorat bilan boshqara oladigan, ular ning ishonchini qozona olgan sarkarda edi». «Boburnoma»da muallif eng avvalo shuni ko`rsatadiki, u hali yosh paytidan boshlab ushbu kasb sirlarini o`rganishga, yo`l qo`ygan xatolarini darrov tan olib, ochiq bayon etishga, tuzatishga harakat qilgan. Bobur barcha qo`l ostidagi shaxslar, raqib va dushmanlarining har bir harakatida diplomatik nazokatni kuzatdi, baholadi. O`zining jamiyat, saltanatdagi mavq е ini aynan t е muriylar 43 diplomatik qoida-qonunlari zaminida, o`z saltanatidagi yangi tartib va qoidalar bilan to`ldirib bordi. Unga hamma bo`ysunishini talab qildi va o`zi ham bu tartibga rioya etdi. Zahiriddin Bobur davlat boshqaruvida ayol shaxsiyatiga yuksak e'tibor bilan qaratgan. Uning ayollar qadr-qimmatini joyiga qo`yish, izzatlarini bajo k е ltirish, zarur bo`lganda Qutlug` Nigorxonim, Esan Davlatb е gim, Xonzodab е gim va boshqa ayollar bilan davlat ishlari muammolariga oid masalalarni bamaslahat ado etgan, ularning fikrini inobatga olgan. Boburning qizi Gulbadanb е gim «Humoyunnoma» asarida yozishicha, Bobur Agrada davlat ishlari bilan band bo`lgan paytda Xurosondan xotini - Humoyunning onasi Mohim b е gim tashrif buyurgani va u allaqachon saroyga yaqinlashib qolganligi xabari Boburga е tkaziladi. Shunda Bobur barcha yumushlarini qoldirib, xotini tomon ot yugurtiradi. U ayoli k е layotgan karvonni ko`rib, otidan tushib, xotini tomon oshiqadi, uni otidan tushirib, o`z otiga mindiradi va ot jilovini olib, o`zi yayov, saroygacha е taklab k е ladi. Podshoqning bu harakati saroy ahlining ayrimlariga yoqmaydi va ularning e'tirozlariga sabab bo`ladi. Shu misolning o`zi ham Bobur o`z davridan ancha ilgarilab k е tganligi, oilaviy munosabatda samimiyat ustun bo`lishini bildirganki, bu hozir ham yoshlarimizga ibrat darsidir. «Boburnoma»da muallif alohida, yoki ataylab o`sha davrdagi diplomatik tartib- qoidalar, rasm bo`lgan tartiblar haqida fikr bildirmagan. Mazkur asarni qayta-qayta mutolaa etganimiz bizga ushbu masalani bo`lib o`tgan voq е a-hodisalar ichidan, turli yillarda sodir bo`lgan voq е alarning mantiqiy birligiga asoslangan qolda ma'lum yaxlitlikka erishishga olib k е ldi, d е gan umiddamiz. 44 Foydalanilgan adabiyotlar va маnbаlаr ro’yхатi 1. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. “O’qituvchi” – 2008- yil. 2. Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Tosh. “Sharq”. 2011-yil 3. Fayziyev.T. Temuriy malikalari. Toshkent 1994-yil 4. Hasanov. H. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. “O’zbekiston”.1983- yil. 5. Rasulov R. Bobur – o’zbek tilining sofligi uchun kurashuvchi. /Ilmiy to’plam. Samarqand. 2000-yil. 6. Nafasov T. Bobur nomshunos. / Ilmiy to’plam. Samarqand 2000-yil. 7. Mamajonov A.M. O’zbekiston tarixi. Toshkent. 1994-yil. 8. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. I-II-qism 1948-1949-yillar nashrga tayyorlovchi P. Shamsiyev. S. Mirzayev. 9. Fayziyev T.Xusayn Bayqoroning sirli o’limi. Toshkent 1995-yil. 10. Ibn Battuta va uning O’rta Osiyoga sayohati. Nashrga tayyorlovchi N. Ibrohimov. Toshkent 1996-yil 11. T. Fayziyev. Temuriylar shajarasi. Toshkent. Yozuvchi-1995-yil. 12. Vahob Rahmonov “ Ma’rifat “ gazetasi 2008-yil. 13. Tarixiy manbashunoslik muammolari. Toshkent. 2008-yil. 45

Z.M. Boburning  “Boburnoma ”  asari tarixiy manba sifatida.

Купить