Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsi tarixshunosligi (xorijiy tadqiqotlarda). - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	83.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	19 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

186 Sotish

Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsi tarixshunosligi (xorijiy tadqiqotlarda).

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
2

Mavzu: Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsi tarixshunosligi (xorijiy
tadqiqotlarda).
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 3
I Bob. Bobur shaxsi dunyo olimlari nigohida ................................................................................................ 5
1.1. Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsi dunyo olimlari tomonidan o‘rganilishi ....................................... 5
1.2. Dunyo olimlаr tаhlilidа Zahiriddin Muhammad Bobur ilmiy merosining o‘rganganlik holati .............. 10
1.3. Ingliz tarixchisi va tarjimoni Uilyam Erskin tadqiqodlarida Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsi ....... 19
II Bob. Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari muhim tarixiy manba. .............................. 23
2.1. “Boburnoma” jahon tan olgan asar .................................................................................................... 23
2.2. “Boburnoma” asari jahon olimlari tadqiqotlarida o‘rganilishi ............................................................ 28
2.3. “Boburnoma” asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati. ............................................................................. 31
Xulosa ........................................................................................................................................................ 38
Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati ............................................................................................................. 40
Kirish
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev takidlaganlaridek, “buyuk tarixda hech
narsa izsiz ketmaydi. U xalqlarning qonida, tarixiy xotirasida saqlanadi va amaliy
ishlarda namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham u qudratlidir. Tarixiy merosni
asrab-avaylash, o‘rganish va avlodlardan avlodlarga qoldirish davlatimiz
siyosatining eng muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biridir”. Buyuk allomalarimiz
bebaho merosi, yrngilmas sarkarda va arboblarimizning jasoratini yoshlar ongiga
singdirish, ularni milliy g‘urur va iftixob tuyg‘ularini kuchaytirishda Zaxiriddin
Muhammad Bobur timsoli alohida o‘rin tutadi.
3

O‘zbek xalqi tarixida o‘chmas iz qoldirgan, temuriy hukmdorlar orasida
alohida o‘ringa ega bo‘lgan davlat arbobi, buyuk sarkarda, tengsiz iste’dod sohibi,
matonatli, haqgo‘y shoh va shoir - Zahiriddin Muhammad Bobur ibn Umarshayx
Mirzodir. Boburning hayoti va ijodi, davru zamonlar o‘tgani sayin necha avlodni
qiziqtirib kelmoqda. U nihoyatda qisqa davrda yashab o‘tgan bo‘lsada, lekin mana
besh yuz yildirki, to‘xtamay o‘rganlishda davom etayotgan hayot va ijod yo‘li
naqadar nurafshondir. Bobur shaxsiyati, davlat boshqaruvi hamda ijod faoliyati
haqida turli davrlarda samarali izlanishlar olib borilgan va juda ko‘plab ilmiy-
tarixiy asarlar yaratilgan.
2021-yilda Smitson Osiyo milliy san'ati muzeyida tashkil etilgan
«Boburiylar avlodlarining dunyo sivilizatsiyasi rivojidagi o‘rni» mavzusidagi
ilmiy-nazariy konferensiya ham o‘z davridagi barcha qiyinchilik va og‘ir
sinovlarga qaramasdan, jahon ilm-fani ravnaqiga ulkan hissa qo‘shgan, o‘z
burchiga, gumanizm va ma'rifat g‘oyalariga hamisha sodiq qolib, haqiqiy ma'naviy
jasorat namunasini ko‘rsatgan ulug‘ bobomiz Zahiriddin Muhammad Bobur va
uning avlodlarining jahon tamaddunidagi o‘rni haqidagi AQSH va O‘zbekistonlik
olimlarning ilmiy izlanishlariga bag‘ishlangan.
Kurs ishning ob'ekti: Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsi tarixshunosligi.
Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsi va “Boburnoma” asari dunyo olimlari
tomonidan o‘rganilishi.
Kurs ishning maqsadi. Tadqiqotning maqsadi Dunyo olimlаr tаhlilidа
Zahiriddin Muhammad Bobur ilmiy merosi va “Boburnoma” asarini o‘rganganlik
holatini ko‘rsatishdan iborat.
Kurs ishning vazifalari. Bobur ijodining ilmiy va ma naviy merosini,ʼ
xususan, "Boburnoma", shuningdek, dunyo miqyosidagi boshqa asarlarni o‘rganish
holatini, Bobur ijodi bo‘yicha tadqiqotlar, uning asarlari tarjimalarini tahlil qilish ,
shuningdek, "Boburnama"da juda ko‘p ma lumotlar mavjud bo‘lib, hozirda ham,
ʼ
ular o‘z tadqiqotchilarini kutayotgani, O‘zbekiston olimlari, shuningdek, ilm-fan
sohasida Yevropa sharqshunoslari uchun ham ahamiyatli ekanligini ko‘rsatishdan
iborat.
4

Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to‘plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, Asosiy qism va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalab berildi.Ishga qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun
to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi.
I Bob. Bobur shaxsi dunyo olimlari nigohida
1.1. Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsi dunyo olimlari tomonidan
o‘rganilishi
So‘nggi temuriy shahzodalardan Zahiriddin Muhammad Boburning
jozibador shaxsi, jo‘shqin hayoti va faoliyati, insoniy fazilatlari, jahon faniga
qo‘shgan hissasi hamda avlodlariga bag`ishlab ko‘plab ilmiy-tarixiy, badiiy asarlar
yaratilgan. Ta’bir joiz bo‘lsa, jahon tarixnavislik ilmida “Eng ko‘p va xo‘p”
o‘rganilgan vatandoshimiz ham Boburdir.
Ayni kunga qadar o‘zbek yozuvchilaridan tashqari Bobur haqida asar
yaratgan bir necha o‘nlab chet ellik mualliflarning nomlari tanish. Jumladan, 1995-
5

yili “Cho‘lpon” nashriyotida ingliz tarixchisi U.Erskinning “Bobur Hindistonda”
asari, hind tarixchisi L.P.Sharmaning 1988-yili Dehlida bosilgan “Boburiylar
saltanati” asari, amerikalik olim S.M.Berkning “Akbarshoh – boburiylarlarning
eng buyugi” (Berk Akbarshoh shaxsiyati va faoliyati misolida Hindistonga Bobur
asos solgan, jahon tarixiga, “Buyuk mo‘g`ul imperiyasi” nomi bilan kirgan
saltanatning mustahkam tomir yozish jarayonini tasvirlaydi) asarlarida Boburga
zamondosh tarixchilarning qo‘lyozmalari, Hindiston tarixiga oid tadqiqotlar, XX
asrning jahonga mashhur olim va tarjimonlarining asarlarida Boburning butun
hayot yo‘li, bolalik, o‘spirinlik, yigitlik yillari, tashvishli kunlari, hukmronlik
faoliyati, diniy-falsafiy qarashlari, davlatni boshqarish usuli, madaniyat va san’atga
munosabati singari masalalar tasvirlangan. 1
Amerikalik tadqiqotchi Berk Boburga bergan qisqa va lo‘nda tavsiflarida
ulug` siymoning hayot yo‘li, davlatchilik tarixidagi xizmatlari va shaxsiyatidagi
eng muhim jihatlarni muxtasar tarzda yoritishga erishgan. Muallif Boburning
hukmronlik siyosati xususida shunday yozadi: “Boburshohning fikricha, fotihlik va
hukmdorlik ishida yuz ming usul qo‘llasa ham haq va zarur hisoblanadi. Biroq
bosib olingan yerlarni, ayniqsa, bu o‘lkalarni o‘z saltanati tarkibiga kiritish
rejalashtirilgan bo‘lsa-da, u g`olib askarlar mag`lublar mulkini talon-taroj qilishiga
mutlaqo yo‘l qoymasdi”. “Boburnoma” haqidagi fikrlar ham diqqatga sazovor:
“Men bor haqiqatni yozdim”, deydi muallif va haqiqatan ham u o‘zining
kamchiliklari, omadsizlikka olib kelgan noto‘g`ri xatti-harakatlarini o‘quvchidan
yashirmaydi.
Bobur hayoti va ijodi Fransiyada ham keng o‘rganilgan bo‘lib, Fransiya ilm
ahliga Zahiriddin Muhammad Bobur va “Boburnoma” haqida dastavval ma’lumot
bergan fransuz sharqshunosi Bartoleme D’Erbelo (1621-1695) hisoblanadi.
D’Erbelo o‘zining “Sharq kutubxonasi” (La Biblioteque orientale. Paris, 1967)
qomusidagi “Bobur yoki Bobar” nomli maqolasida Boburning hayoti, uning
davlati va sarkardalik mahorati, adabiyot va san’atga qiziquvchi ilg`or fikrli kishi
bo‘lgani haqida ma’lumot beradi. 2
1
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Shams porso tarjimasi. T.: 2015. B.123
2
Qudratullaev X. Bobur buyukligining qirralari. “O’zbekiston adabiyoti va san'ati”, 2010-yil 7-son
6

XIX asrga kelib Yevropa, xususan, fransuz sharqshunosligida Bobur
merosini o‘rganish, uning asarlarini tarjima qilish borasida yangi davr boshlandi.
Ayni shu yillarda Boburning ulkan asari “Boburnoma”ni fransuz tiliga tarjima
qilish, uning matn xususiyatlarini o‘rganish, siyosiy-tarixiy ahamiyatini
baholashda fransuz olimlari e’tiborga molik tadqiqotlarni yaratishdi.
“Boburnoma”ni fransuz tiliga tarjima va tadqiq qilishga sharqshunos Anri
Jyul Klaprot (1783-1835) birinchilardan bo‘lib harakatni boshlaydi. 1824-yil
A.Klaprotning, “Sulton Bobur yohud “Boburnoma” tarixiga oid kuzatishlar” nomli
maqolasi omma e’tiboriga havola etadi. Markaziy Osiyo va Sibirda yashagan
xalqlar tarixi, madaniyati va adabiyotini yaxshi bilgan Klaprot Yevropa
sharqshunosligida “Boburnoma” xususida ilk bor to‘laqonli fikr yuritgan edi.
Shundan so‘ng 1854-yili Parijda “Hozirda va qadimda yashagan tarixiy shaxslar
hayoti” nomli katta kitob chop qilinadi. Mazkur kitobdan sharqshunos M.Langle
(1763-1824) ning “Zahiriddin Bobur hayoti va ijodi” nomli maqolasi ham o‘rin
olgan edi. Maqolada Bobur haqida avvalgi manbalarga nisbatan ancha boy
ma’lumot berilgan bo‘lib, o‘quvchi undan adib hayoti va ijodi to‘g`risida
chuqurroq bilim olishga muvaffaq bo‘ladi. Boburning hayoti va ijodi fransuz
kitobxonini tobora qiziqtirib bormoqda edi. Fransuz olimlari so‘nggi yillarda
Bobur to‘g`risida tez-tez maqolalar chop ettirar, kitoblar nashr qildirardi.
Zahiriddin Muhammad Bobur merosini o‘rganish, “Boburnoma”ni tarjima
va lisoniy tarjima qilishda fransuz turkologi Anri pave de Kurteyl (1821-1889)ning
xizmatlari alohida tahsinga loyiq. Fransuz kolleji (College de France) turkiy tillar
kafedrasi mudiri, fransuz akademiyasi a’zosi, Sankt-peterburg fanlar akademiyasi
muxbir a’zosi bo‘lgan Pave de Kurteyl vatani Fransiyada turkologiya ilmining
rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shdi.
Professor A.Pave de Kurteylning olimlik faoliyatida u tuzgan “Sharqiy-
turkiy tillar lug`ati” (“Dictionnaire de turc orientale”. –Paris, 1870) yohud “Alisher
Navoiy, Zahiriddin Bobur va Abulg`ozi Bahodirxon asarlarini o‘qish uchun izohli
lug`at” alohida ahamiyatga molikdir. Professor A.Pave de Kurteyldagi bu katta
tayyorgarlik, eski o‘zbek tili va adbiyotidan egallagan puxta bilim uni
7

“Boburnoma”ni tarjima qilishga undagan edi. 1871-yilda “Boburnoma”ning Pave
de Kurteyl tarjimasi ikki jildda nashrdan chiqdi (“Memoire de Baber”. Traduit
pour la premiere fois sur le texte djagatai par A.Pavet de Courteille, — editions,
1871). Birinchi jildda tarjimonning o‘n olti sahifalik so‘zboshisi berilgan. Unda
“Boburnoma”ning yozilish jarayoni, kitobda keltirilgan voqealar, Boburshohning
Afg`oniston va Hindistonda barpo etgan qudratli imperiyasi xususida ma’lumotlar
berilgan. 3
Shunday qilib, Pave de Kurteyl Zahiriddin Muhammad Boburning merosini
Fransiyada o‘rganish va targ`ib qilishda o‘zining yuksak xizmatlari bilan katta
hissa qo‘shdi. “Boburnoma”ning tarjimoni sifatida mashhur bo‘ldi. Olim
boshlagan bu tarjimonlik ishi jahon ahliga manzur bo‘ldi va Bobur hayotini
ko‘plab olimlar tomonidan doimiy ravishda o‘rganilishiga sabab bo‘ldi.
1888-yil “Osiyo jurnali” (Journal asiatique)ning ikkinchi jildida sharqshunos Jyul
Darmstetye o‘zining “Kobul yozuvchilari. Boburshoh va boshqa mo‘g`ul
shahzodalarining qabr toshlaridagi bitiklar” nomli maqolasini e’lon qilganligi,
boburiylar barpo etgan maqbaralarda bitilgan so‘zlar ma’nosi bilan tanishishga
yordam beradi.
Ma’lumki, Boburning “Aruz risolasi” asari o‘zbek, arab va boshqa turkiy
xalqlar she’riyati qonuniyatlarini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan
qo‘llanmadir. Bu asar qo‘lyozmasining hozirgacha saqlanib qolganligi ilmiy
jamoatchilikka ma’lum bo‘lmasligi mumkin. Qo‘lyozmaning bir nusxasi Parijdagi
Milliy kutubxonada saqlanib kelinayotgani haqida 1923-yil turk olimi
M.F.Ko‘prulizoda ilk bor ma’lumot beradi. Fransuz sharqshunosi Edgar Bloshe
o‘zining Parijdagi “Milliy kutubxonada saqlanayotgan qo‘lyozmalar katalogi”
kitobida “Aruz risolasi”ning ushbu qo‘lyozmasiga alohida to‘xtalib o‘tadi. 4
XX asrda ham fransuz sharqshunoslari tarafidan Zahiriddin Muhammad
Bobur merosini o‘rganish, “Boburnoma”ni tarjima qilish borasida ulkan ishlar
amalga oshirildi. Fransuz adiblarining Bobur hayoti, ijodi va “Boburnoma” kitobi
haqida umumiy ma’lumot beruvchi maqolalari ko‘paydi. 1930-yili fransuz olimi
3
U. Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. “Cho’lpon nashriyoti”. 1995-yil.
4
L.P. Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat” 1998-yil
8

Fernard Grenardning “Bobur. Hind imperiyasining asoschisi” (Baber. Fondateur de
l’Empire des Indes. – Paris: 1930, 179 p) nomli risolasi nashr etildi. Kitob 10
bobdan iborat bo‘lib, unda Boburning bolalik vaqtidan to umrining so‘nggi davriga
qadar boshidan kechirgan voqealar tarixiy-badiiy asnoda hikoya qilingan.
Grenardning ushbu risolasi “Boburnoma”ga hamohang bo‘lib, undagi voqealarga
monand keluvchi ilmiy-ommabop ocherklardan, Boburning Samarqandni tashlab
chiqqan, Andijonni qo‘ldan chiqargan paytdagi holatini quyidagicha tasvirlaydi:
“Orzu-umidlari chilparchin bo‘lgan Bobur orqaga qaytadi. Bahor fasli edi, u
tog`asi yurti (Toshkent-M.X) tomon yo‘l oldi. U ezilgan ko‘ngliga taskin berish
niyatida o‘zining quyidagi misra bilan boshlanuvchi g`azalini bitadi:
Jonimdan o‘zga yori vafodor topmadim,
Ko‘nglumdan o‘zga mahrami asror topmadim.
Boburning Hirot va Kobuldagi hayoti Grenard kitobida bir muncha jonli
tasvirlanadi. Bu yerda Bobur taxtu toj uchun jangtalab sohibqiron emas, balki
nozikta’b va dilbar shoir qiyofasida ko‘rinadi.
Shuningdek, hind olimi, Kashmir universiteti professori Muhobbul Hasan
“Boburnoma” hususida fikr bildirarkan, bu asarning Boburshoh shaxsiyati va
davlat tizimini o‘rganishidagina emas, balki Hindiston tarixi, geografiyasi va
madaniyati, o‘tmishini o‘rganishda ham qimmatbaho manba ekanini, Hindistonni,
uning xalqi hayotini tasvirlashda muallif idrokining naqadar o‘tkirligini ta’kidlab
o‘tadi. “Boburga qadar bironta musulmon tarixchisi yoki geografi (al-Beruniydan
mustasno) Hindistonni bu qadar jonli va to‘g`ri tasvirlagan emas”, deydi muallif.
Shuningdek, shoh Boburning o‘z fuqarosi – hind xalqi bilan do‘stona muomalada
bo‘lganini, hindlar ham shoh tuzumidan mamnun yashaganliklarini ko‘p bora
ta’riflab o‘tadi. 5
“Boburnoma”ning doctor Bak’e-Grammon tarjimasi fransuz o‘quvchisining
didiga yaqin saviyada amalga oshiraladi. Unda Bobur hukmronligi davri
Movorounnahr, Afg`aniston va Hindiston yerlarining xaritalari berilgan.
5
Nizomiddinov N.G’ Buyuk boburiylar tarixi T:.2012 32d
9

“Boburnoma”ning A.J.Klaprot, A.Longper’e, M.Langle, A.Pave de Kurteyl,
F.Grenard, Barye-Grammon kabi tadqiqotchi va tarjimonlari Bobur merosining
tarixiy-etnografik, bibliografik hamda lingvistik jihatdan tavsif qilish bilan
Yevropada boburshunoslikning rivojiga munosib hissa qo‘shdilar. Qolaversa,
Zahiriddin Muhammad Boburning ilm-fan, adabiyot va san’atga baxshida boy
merosini to‘plash, nashr etish hamda jahon miqyosida munosib baholamoq uchun
yuqoridagi manbalarni e’tirof etish maqsadga muvofiqdir.
Chet ellik taniqli olimlar Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini
o‘rganar ekan, vatandoshimizning nechog`lik buyuk shoh, sohibdil shoir, ma’rifatli
inson, ruhiy-ma’naviy jihatdan barkamol shaxs bo‘lganligiga amin bo‘ladilar. Bu
esa Bobur shaxsiga va merosiga bo‘lgan hurmatni yanada oshiradi. Zero, ulug`
vatandoshimiz Bobur hazratlarining jahon ilmiga va davlat boshqaruviga qo‘shgan
hissasini anglab yetish hamda o‘rnak bo‘larli jihatlarini o‘zimizga qaul qilish
uchun olimlar va adiblar yuqorida keltirilgan maqolalar hamda kitoblarni chop
ettirish orqali amalga oshirishlari zarur. Buyuk shoh va shoir ijodini o‘rganish
bugun ham muhim ahamiyat kasb etmoqda.
1.2. Dunyo oliml а r t а hlilid а Zahiriddin Muhammad Bobur ilmiy merosining
o‘rganganlik holati
Turkiston zamin xalqlari orasidan el-yurtning baxt-saodati deb, uning
ozodligi va milliy mustaqilligi deb jon fido qilgan To‘maris va Shiroq, Spitamen
va Muqanna, Mahmud Torobiy va Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi va Dukchi
Eshon singari ko‘plab milliy qahramonlar, Ismoil Somoniy, Mahmud G‘aznaviy,
А mir Temur, Zahiriddin Muhammad Bobur va А bdullaxon singari yirik sarkarda
va davlat arboblari yetishib chiqqan. Zahiriddin Muhammad Bobur (1483 — 1530)
jahonga mashhur «Boburnoma» asari, dilbar g‘azallarini jamlagan she riy devoni,ʼ
aruzga oid «Muxtasar»i va yana bir necha asarlari bilan shuhrat topgan ulug‘
shaxs.
А lbatta, uning harbiy yurishlari, g‘alaba va mag‘lubiyatlari haqida ham
tarixchi olimlarimiz anchagina fikrlar bildirishgan.
10

«Boburnoma»ni sinchiklab mutolaa etarkanmiz, bu temuriyzodaning
yoshligidan bobosi А mir Temur imperiyasini qayta tiklashda, keng miqyosdagi
hududda yagona, mustahkam siyosatni yurgizishga intilishida, orzularini ma lumʼ
darajada ro‘yobga chiqarishda nimalarga asoslangani haqida o‘yladik. Biz bu
yechimni Boburning izchil shaxsiy jasorati, o‘tkir tafakkuri, harbiy mahoratida
ko‘rdik.Vatandoshimiz Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) O rta asr Sharq
ʻ
madaniyati, adabiyoti va she riyatida o ziga xos o rin egallagan adib, shoir, olim
ʼ ʻ ʻ
bo lish bilan birga, yirik davlat arbobi va sarkarda hamdir. Bobur keng
ʻ
dunyoqarashi va mukammal aqlzakovati bilan Hindistonda Boburiylar sulolasiga
asos solib, bu mamlakat tarixida davlat arbobi sifatida nomi qolgan bo lsa, serjilo
ʻ
o zbek tilida yozilgan «Boburnoma» asari bilan jahonning mashhur tarixnavis
ʻ
olimlari qatoridan mustahkam o rin oldi. Uning nafis g azal va ruboiylari turkiy
ʻ ʻ
she riyatining eng nodir durdonalari bo lib, «Mubayyin» («Bayon etilgan»),
ʼ ʻ
«Xatgi Boburiy», «Harb ishi», Aruz haqidagi risolalari islom qonunshunosligi,
she riyat va til nazariyasi sohalariga munosib hissa bo lib qo shildi.
ʼ ʻ ʻ 6
Tarixiy ma lumotlarda aytilishicha, Boburning Hindistonga yurishida Dehli
ʼ
hukmdori Ibrohim Sulton siyosatidan norozi bo lgan Panjob hokimlari ham
ʻ
Boburni qo llaganlar va Sikri jangidagi bu g alaba Boburga Hindistonda o z
ʻ ʻ ʻ
hukmronligini uzil-kesil o rnatish va Boburiylar sulolasini barpo etish imkoniyatini
ʻ
berdi. Boburiylar sulolasi Hindistonda 300-yildan ortiq vaqt hukmronlik qildi.
Bobur bu g alabadan keyin uzoq yashamadi — 1530-yil dekabr oyida, Agra
ʻ
shahrida vafot etdi va keyinroq uning vasiyatiga ko ra farzandlari uning xokini
ʻ
Kobulga keltirib dafn etdilar. Boburning tarixiy, ilmiy va adabiy merosini
o`rganish va ommalashtirishda O`zbekiston, Tojikiston va Rossiya olimlarining
faoliyatlari diqqatga sazovordir. XIX-XX asrlar davomida Georg Ker, N.Ilminskiy,
O.Senkovskiy, M.Sale, Porso Shamsiyev, Sodiq Mirzayev, V.Zohidov,
Ya.G`ulomov, R.Nabiyev, S.Azimjonova, A.Qayumov kabi olimlarning
harakatlari tufayli «Boburnoma» bir necha bor nashr qilindi. Ayni kunga qadar
o`zbek yozuvchilaridan tashqari
6
Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. “Fan”.1994-yil.
11

Bobur haqida asar yaratgan bir necha o`nlab chet ellik mualliflarning
nomlari tanish. Jumladan, 1995-yili «Cho`lpon» nashriyotida ingliz tarixchisi
U.Erskinning «Bobur Hindistonda» asari, hind tarixchisi L.P.Sharmaning 1988-yili
Dehlida bosilgan «Boburiylar saltanati» asari, amerikalik olim S.M.Berkning
«Akbarshoh – boburiylarlarning eng buyugi» (Berk Akbarshoh shaxsiyati va
faoliyati misolida Hindistonga Bobur asos solgan, jahon tarixiga, «Buyuk mo`g`ul
imperiyasi» nomi bilan kirgan saltanatning mustahkam tomir yozish jarayonini
tasvirlaydi) asarlarida Boburga zamondosh tarixchilarning qo`lyozmalari,
Hindiston tarixiga oid tadqiqotlar, XX asrning jahonga mashhur olim va
tarjimonlarining asarlarida Boburning butun hayot yo`li, bolalik, o`spirinlik,
yigitlik yillari, tashvishli kunlari, hukmronlik faoliyati, diniy-falsafiy qarashlari,
davlatni boshqarish usuli, madaniyat va san’atga munosabati singari masalalar
tasvirlangan.
Amerikalik tadqiqotchi Berk Boburga bergan qisqa va lo`nda tavsiflarida
ulug` siymoning hayot yo`li, davlatchilik tarixidagi xizmatlari va shaxsiyatidagi
eng muhim jihatlarni muxtasar tarzda yoritishga erishgan. Muallif Boburning
hukmronlik siyosati xususida shunday yozadi: «Boburshohning fikricha, fotihlik
va hukmdorlik ishida yuz ming usul qo`llasa ham haq va zarur hisoblanadi. Biroq
bosib olingan yerlarni, ayniqsa, bu o`lkalarni o`z saltanati tarkibiga kiritish
rejalashtirilgan bo`lsa-da, u g`olib askarlar mag`lublar mulkini talon-taroj qilishiga
mutlaqo yo`l qoymasdi». «Boburnoma» haqidagi fikrlar ham diqqatga sazovor:
«Men bor haqiqatni yozdim», deydi muallif va haqiqatan ham u o`zining
kamchiliklari, omadsizlikka olib kelgan noto`g`ri xattiharakatlarini o`quvchidan
yashirmaydi.
Bobur hayoti va ijodi Fransiyada ham keng o`rganilgan bo`lib, Fransiya ilm
ahliga Zahiriddin Muhammad Bobur va «Boburnoma» haqida dastavval ma’lumot
bergan fransuz sharqshunosi Bartoleme D’Erbelo (1621-1695) hisoblanadi.
D’Erbelo o`zining «Sharq kutubxonasi» (La Biblioteque orientale. Paris, 1967)
qomusidagi «Bobur yoki Bobar» nomli maqolasida Boburning hayoti, uning
12

davlati va sarkardalik mahorati, adabiyot va san’atga qiziquvchi ilg`or fikrli kishi
bo`lgani haqida ma’lumot beradi.
XIX asrga kelib Yevropa, xususan, fransuz sharqshunosligida Bobur
merosini o`rganish, uning asarlarini tarjima qilish borasida yangi davr boshlandi.
Ayni shu yillarda Boburning ulkan asari «Boburnoma»ni fransuz tiliga tarjima
qilish, uning matn xususiyatlarini o`rganish, siyosiytarixiy ahamiyatini baholashda
fransuz olimlari e’tiborga molik tadqiqotlarni yaratishdi. 7
Bobur ikki tilda -o`zbek va forsiy tillarida erkin ijod qilgan bo`lsa-da, faqat
o`zbekcha she`rlarini to`plab 2 ta devon tuzgan. 1519-yilda Qobulda, 1529-yilda
Hindistonda tuzilgan bu devonlar o`sha joylar nomi bilan yuritiladi. Qobul devoni
topilmagan. Hind devonidagi she`rlarining umumiy miqdori 400 dan ortiq. 119 tasi
g`azal, 231 tasi ruboiy, boshqalari turli janrdagi she`rlardir. Bobur she`rlarining
ma`lum bir qismi hasbi hol xususiyatiga ega bo`lgan g`azaldir. Bobur g`azallari
orasida hayotga qaynoq mehr aks etgan, jo`shqin g`azallar, afsus-nadomat
ohanglari bilan to`lgan g`azallarni ham uchratish mumkin.
Boburning davlat ishlaridagi xizmati nimada? Avvalo, u Hindistonda siyosiy
muhitni barqarorlashtirish, mamlakat yerlarini birlashtirish, shaharlarni
obodonlashtirish, savdo-sotiq masalalarini to g ri yo lga qo yish bog -rog larʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yaratish ishlariga shaxsan o zi homiylik qildi. Hozirgacha mashhur bo lgan
ʻ ʻ
me moriy yodgorliklar, bog lar, kutubxonalar, karvonsaroylar qurdirish, ayniqsa,
ʼ ʻ
uning o g illari va avlodlari davrida kengaydi, deyish mumkin. Hindiston san ati
ʻ ʻ ʼ
va me morchiligiga Markaziy Osiyo uslubining kirib kelishi sezila boshladi. Bobur
ʼ
va uning hukmdor avlodlari huzurida o sha davrning ilg or va zehni o tkir olimlari,
ʻ ʻ ʻ
shoirlari, musiqashunoslari va davlat arboblarini mujassam etgan mukammal bir
ma naviy-ruhiy muhit vujudga kelgandi. Boburiylar davlatidagi madaniy
ʼ
muhitning Hindiston uchun ahamiyati haqida hind xalqining mashhur arbobi
Javoharla l Neru shunday yozgan edi:
ʼ »Bobur Hindistonga kelgandan keyin
katga siljishlar yuz berdi va yangi rag batlantirishlar hayotga, san atga,
ʻ ʼ
7
V а li х o‘j ае v B. Mumt о z siym о l а r. – T.: А . Q о diriy n о mid а gi « Ха lq m е r о si» n а shriyoti. 2002.
13

arxitekturaga toza havo baxsh etdi, madaniyatning boshqa sohalari esa bir-
birlariga tutashib ketdi».
Bobur Hindistonda katta hajmdagi adolatli davlat ishlari bilan bir qatorda,
adabiy-badiiy faoliyatini ham davom ettirdi va yuqorida zikr etilgan asarlarini
yaratdi. Boburning butun jahon ommasiga mashhur bo lgan shoh asariʻ
«Boburnoma» hisoblanadi. «Boburnoma» da Bobur yashagan davrdagi
Movarounnahr, Xuroson, Eron va Hindiston xalqlari tarixi yoritilgan. Asar uch
qismdan iborat bo`lib, 1-qismi- XV asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyoda
ro`y bergan voqealarga, 2-qismi XV asrning oxiri, XVI asrning birinchi yarmida
Qobulda ro`y bergan voqealarga, 3-qismi XVI asrning birinchi choragidagi
Shimoliy Hindiston xalqlari tarixiga bag`ishlangan. «Boburnoma» ning mavjud
to`liq matni 1857-yilda turkolog N.Ilminskiy tomonidan Qozonda tipografiya yo`li
bilan nashr qilingan. 1905-yilda ingliz olimasi A.Beverigi xonim «Boburnoma»
ning Haydaroboddagi qo`lyozma nusxasini chop ettirdi. Ana shu 2 ta nusxaga
asoslanib 1948-49-yillarda asarning ikki qismdan iborat to`liq matni P.Shamsiyev,
Sodiq Mirzayevlar tomonidan nashr qilindi. 1960-1989-yillarda yana qayta nashr
etildi. «Boburnoma» dagi ma`lumotlar o`sha davrda yaratilgan boshqa tarixiy
manbalar: Mirxond, Xondamir, Muhammad Solih, Binoiy, Muhammad Haydar,
Farishta, Allomiy kabi tarixchilarning asarlarida bu darajada oshiq va mukammal
yoritilmagan. Muallif «Boburnoma» da Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy,
Behzod, Mirzo Ulug`bek va boshqa allomalar haqida o`zining eng yuqori fikr va
mulohazalarini bildiradi. Kamoliddin Binoiy, Behzod, Mirak naqqosh, Husayn
Udiy singari adabiyot va san`at arboblari haqida qimmatli ma`lumotlar va
mulohazalarni keltiradi. Shuningdek, hind olimi, Kashmir universiteti professori
Muhobbul Hasan «Boburnoma» hususida fikr bildirarkan, bu asarning Boburshoh
shaxsiyati va davlat tizimini o`rganishidagina emas, balki Hindiston tarixi,
geografiyasi va madaniyati, o`tmishini o`rganishda ham qimmatbaho manba
ekanini, Hindistonni, uning xalqi hayotini tasvirlashda muallif idrokining naqadar
o`tkirligini ta’kidlab o`tadi. «Boburga qadar bironta musulmon tarixchisi yoki
geografi (al-Beruniydan mustasno) Hindistonni bu qadar jonli va to`g`ri tasvirlagan
14

emas», deydi muallif. Shuningdek, shoh Boburning o`z fuqarosi – hind xalqi bilan
do`stona muomalada bo`lganini, hindlar ham shoh tuzumidan mamnun
yashaganliklarini ko`p bora ta’riflab o`tadi. 8

«Boburnoma»ning doctor Bak’e-Grammon tarjimasi fransuz o`quvchisining
didiga yaqin saviyada amalga oshiraladi. Unda Bobur hukmronligi davri
Movorounnahr, Afg`aniston va Hindiston yerlarining xaritalari berilgan.
Bobur nima haqda va kim haqda yozmasin, g`oyat samimiydir. O`zining
quvonchini ham, g`amini ham hech kimdan yashirmay, ro`y-rost aytadi. Do`sti
haqida ham, dushmani haqida ham ko`nglidagini so`zlaydi. O`zMU magistranti
Aziza Ahmadova mazkur tahlillarni o‘rganib, o‘z maqolasida hali Bobur ilmiy
merosini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishning naqadar kuchliligini e tirof etgan. ʼ
Bobur butun umri jangu jadallarda kechishiga qaramasdan tabiatan
nihoyatda ziyrak va sinchkov, g`oyat fahmli va idrokli, hamma narsaga
qiziquvchan bir zot edi. U qaerga bormasin, o`sha yerning geografik tuzilishi,
joylashishi o`rindan tortib, o`simlik va hayvonot dunyosigacha, qishu yozining ob-
havosidan, elining tili-yu, urf-odatlarigacha hamma-hammasi bilan qiziqadi va
yozib qoldiradi. Ma lumki, unda Bobur yashagan davr oralig ida Movarounnahr,
ʼ ʻ
Xuroson, Eron va Hindiston xalqlari tarixi yaxshi yoritilgan. Asar asosan uch
qismdan iborat bo lib, uning birinchi qismi — XV asrning ikkinchi yarmida
ʻ
Markaziy Osiyoda ro y bergan voqealarni; ikkinchi qismi — XV asrning oxiri va
ʻ
XVI asrning birinchi yarmida Kobul ulusi, ya ni Afg onistonda ro y bergan
ʼ ʻ ʻ
voqealarni; uchinchi qismi — XVI asrning birinchi choragidagi Shimoliy
Hindiston xalqlari tarixiga bag ishlangan. «Boburnoma»da o sha davrning siyosiy
ʻ ʻ
voqealari mukammal bayon qilinar ekan, o z yurti Farg ona viloyatining siyosiy-
ʻ ʻ
iqtisodiy ahvoli, uning poytaxti Andijon shahri, Markaziy Osiyoning yirik
shaharlari: Samarqand, Buxoro, Qarshi, Shahrisabz, O sh, Urganch, O ratepa,
ʻ ʻ
Termiz va boshqa shaharlar haqida nihoyatda nodir ma lumotlar keltirilgan. Unda
ʼ
Kobul ulusining yirik shaharlari Kobul, G azna va ular ixtiyoridagi ko pdan-ko p
ʻ ʻ ʻ
tumanlar, viloyatlar, Shimoliy Hindiston haqida ma lumotlarni uchratish mumkin.
ʼ
8
R.Shamsuddinov. Buyuk boburiylar saltanati va uning jahon tamaddunidagi o’rni. “Vodiynoma”, 3/2017/ 11
15

Tahlilimizni 1495 — 96-yillar voqealari — Bobur 13 yoshda paytida
Xuroson, xususan, Hisorda qanday holat hukmron bo‘lganidan boshlaymiz. Bu
davrda temuriy shahzodalar va beklar yurt olishga oshiqqan. Sulton Husayn
Boyqaro tasarrufidagi Hisorda Sulton Mahmud mirzoning beki Xisravshoh bosh
ko‘tarib, Boyqaro bilan urushib, ikki marta uning ustidan g‘olib keladi. Bobur bu
holatga shunday baho beradi: «Xisravshohning muncha ulg‘aymog‘ig‘a va muncha
haddi yetmas ishlarni qilmog‘ig‘a Sulton Husayn mirzoning ikki qatla kelib ola
olmay yonmog‘i sabab bo‘ldi».
Bobur Husayn Boyqaro va uning o‘g‘li Badiuzzamonning Xisravshoh, ukasi
Vali hamda tarafdorlariga qarshi muhorabasini chuqur tahlil etadi. Husayn
Boyqaro va lashkarlarining muhoraba sirlaridan ogoh emasliklari, avvalo, g‘anim
haqida kam ma lumotga egaligi, dushmanni bosish, yanchish o‘rniga ikkilamchiʼ
ishlarga berilishganini yozadi. U Husayn Boyqaroning ikki oylik harakati makkor
Xisravshohning oddiy hiylasi — Husayn askarlari joylashgan qo‘rg‘on, uylarga
qal a teshigidan tutun kiritib, ularning ustidan osongina g‘olib kelganini afsus bilan
ʼ
yozadi: « А lar to‘shukni berkitgan bila tutun yuqqori qo‘rg‘on eliga o‘q yonib,
qo‘rg‘on eli o‘lum ichi bo‘lib, qochib chiqtilar».
Umuman, Boburning harbiy mahoratini tahlil etish uchun Shayboniyxon
tomonidan Hirotning bosib olingani Bobur tomonidan qanday tahlil qilinganini
ko‘rib chiqaylik.Taniqli rus sharqshunosi N. Veselovskiyning hayratli iborasi bilan
aytganda, «Bobur botirligining cheki bo‘lmagan: uning butun hayoti jasorat
namunalari bilan to‘lib-toshib yotibdi».
Ingliz tarixchisi Eduard Holden, avvalo, Boburni mashhur Yuliy Sezar bilan
qiyoslashni lozim topadi: «Bobur fe l-atvoriga ko‘ra, Sezarga qaraganda sevishga
ʼ
arzigulikdir. Uning manglayiga yuksak fazilatli inson deb bitib qo‘yilgan».
Zahiriddin Muhammad Boburning harbiy va sarkardalik salohiyatiga oid ayrim
ma lumotlar qayd etildi, xolos. Bobokalonning harbiy sohadagi benazir salohiyati
ʼ
kelgusida ko‘plab tadqiqotlar, ilmiy va badiiy asarlar uchun mavzu bo‘lishi
shubhasiz. Jumladan, Bobur haqida Mirzo Muhammad Haydar. «Tarixi Rashidiy»
asarida: «…U turli fazilatlar bilan bezangan va maqtovli xislatlarga ega bo‘lgan bir
16

podshoh edi. Ushbu barcha fazilatlaridan shijoat va muruvvati ustun turardi.
Turkiy she rni ʼ А mir А lisherdan keyin hech kim Bobur yozgan darajada yozgan
emas»-deb qayd etilgai bejiz emas. .
Yoki Javoharla l Neruning «Hindistonning kashf etilishi» kitobida:»Bobur
ʼ
dilbar shaxs edi. Uyg‘onish davrining ajoyib sultoni, kuchli, tadbirkor kishi bo‘lib,
san atni, adabiyotni, go‘zallikni sevardi»deb yozilgan bo‘lsa, ingliz tarixchisi
ʼ
Eduard Xolden: «Bobur fe li-sajiyasiga ko‘ra Sezarga qaraganda sevishga
ʼ
arzigulikdir. Uning manglayiga yuksak fazilatli inson deb bitib qo‘yilgan» deb
esga olgan.
«Saxovati va mardligi, iste dodi, ilm-fan, san atga muhabbati va ular bilan
ʼ ʼ
muvaffaqiyatli shug‘ullanishi jihatidan Osiyodagi podshohlar orasida Boburga
teng keladigan birorta podshoh topilmaydi»-deb e tirof etgan «Boburnoma»
ʼ
asarining tarjimoni Uilyam Erskin.
O‘zbekiston-muqaddas Vatan, ota-bobolarimiz yotgan yer, o‘zimiz
yotadigan yer. Farzandlarimizni shu zaminga sadoqat ruhida tarbiyalash, ularning
qalblarida shu muborak zaminning har qarichiga mehru muhabbat uyg‘otish
bugungi kunning eng ustivor fazilatlaridan biriga aylanayotgani hammamizni
quvontiradi.
А yniqsa, davlatimiz rahbari ta kidlaganidek, "Vatan oldidagi burchini ado
ʼ
etish chog‘ida yurtimiz ozodligi, xalqimizning bugungi tinch va osoyishta hayotini
ta minlash yo‘lida halok bo‘lgan mard va jasur o‘g‘lonlarimizning aziz xotirasiga
ʼ
ehtirom ko‘rsatish biz uchun ham farz, ham qarzdir".
Zero, «Milliy armiyamiz –yoshlarning mardlik, matonat va jasorat
maktabidir» shiori ostida tashkil etilgan «Tinchlik uchun kurashmoq
kerak»,O‘zbek yigiti mustaqillik posboni «,»Men ham askar bo‘laman»,»Biz
Vatanga tayanchmiz», «Men ham serjant bo‘laman» «Bizning eng katta
tayanchimiz va suyanchimiz, hal qiluvchi kuchimiz yoshlar» shiorlari ostidagi
yoshlarni vatanparvarligi,shijoati va harakatlari bilan yurtimizda turli soha va
tarmoqlarda yuksak natija va yutuqlarga erishayotgan yigitlarni taqdirlash
maqsadida «Mard o‘g‘lon» davlat mukofotini ta sis etilgan, yoshlarga oid davlat
ʼ
17

siyosatini amalga oshirish, o‘qish, mehnat va jamoat ishlarida har tomonlama faol
ishtirok etayotgan yoshlarni taqdirlash maqsadida «Kelajak bunyodkori» medalini
ta sis etilgani diqqatga sazovordir. ʼ
Bu o‘rinda Prezidentimizning: «Bugungi kunimiz va kelajagimizning hal
qiluvchi kuchi bo‘lgan yoshlarni katta maqsadlar sari safarbar etish, o‘z
salohiyatini namoyon qilishlari uchun zarur sharoitlar yaratish hamda ularni
haqiqiy vatanparvar, har jihatdan komil insonlar qilib tarbiyalash ishlarida
sustkashlikka yo‘l qo‘yish — bu ularga nisbatan xiyonatdir», — degan chuqur
mulohazali fikrlarini dasturilamal qilmoq, ayni muddao. O‘zbekiston Prezidenti
Shavkat Mirziyoyev mazkur muammolarni hal etishda dunyo yoshlarining
ma rifatga chaqirdi. Bu
ʼ
BMTning 72-sessiyasida so‘zlangan ma ruzada o‘z ifodasini topdi: Xalqaro
ʼ
terrorizm va ekstremizmning ildizini boshqa omillar bilan birga, jaholat va
murosasizlik tashkil etadi, deb hisoblayman. Shu munosabat bilan odamlar,
birinchi navbatda, yoshlarning ongu tafakkurini ma rifat asosida shakllantirish va
ʼ
tarbiyalash eng muhim vazifadir.
Ekstremistik faoliyat va zo‘ravonlik bilan bog‘liq jinoyatlarning aksariyati
30 yoshga yetmagan yoshlar tomonidan sodir etilmoqda.
Bugungi dunyo yoshlari – son jihatidan butun insoniyat tarixidagi eng yirik
avloddir, chunki ular 2 milliard kishini tashkil etmoqda. Sayyoramizning ertangi
kuni, farovonligi farzandlarimiz qanday inson bo‘lib kamolga yetishi bilan bog‘liq.
Bizning asosiy vazifamiz – yoshlarning o‘z salohiyatini namoyon qilishi uchun
zarur sharoitlar yaratish, zo‘ravonlik g‘oyasi "virusi" tarqalishining oldini olishdir.
Buning uchun yosh avlodni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, uning huquq va
manfaatlarini himoya qilish borasidagi ko‘p tomonlama hamkorlikni rivojlantirish
lozim, deb hisoblaymiz .
Shu munosabat bilan O‘zbekiston globallashuv va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari jadal rivojlanib borayotgan bugungi sharoitda yoshlarga oid
siyosatni shakllantirish va amalga oshirishga qaratilgan umumlashtirilgan xalqaro
18

huquqiy hujjat – BMTning Yoshlar huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro konventsiyasini
ishlab chiqishni taklif etadi.
Shuningdek, muhim me yoriy-huquqiy hujjatlar qatorida «Yoshlarga oidʼ
davlat siyosati to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilindi. O‘zbekiston Yoshlar ittifoqi
tuzilib, barcha davlat organlari va mahallalarda yoshlar masalalari bo‘yicha rahbar
o‘rinbosari lavozimlari tashkil etildi. Darhaqiqat, taraqqiyotimizning mustahkam
poydevori ma lum ma noda nufuzli o‘tmishimizdan olinadi va buning vositasida
ʼ ʼ
biz qudrat kasb etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
«Muqaddima»sida bundan keyin «o‘zbek davlatchiligi rivojining tarixiy
tajribasiga tayanish» va «insoparvar demokratik huquqiy davlat barpo etish»
uqtirilgan. Binobarin, mukammal davlat va jamiyat, ya ni huquqiy davlat va fozil
ʼ
jamiyat barpo etishning asoslari o‘tmish manbalarida ham yetarlicha bayon
qilingan.
Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston milliy kutubxonasi fondida "Sharq"
mahalliy kompaniyasi tomonidan nashr etilgan "Zahiriddin Muhammad Bobur
entsiklopediyasi" kitobi ham tuhfadir. "Kitob monumental nashr bo‘lib, nafaqat
boburshunoslikka, balki Temuriylar va Markaziy Osiyo tarixiga oid tadqiqotlarga
ham katta hissa qo‘shadi. Bu butun dunyo sharqshunoslari uchun qo‘llanma
bo‘lishi kerak", — deb baholadi Yaponiya universiteti professori Rukoku,
Boburshunos olim Eiji Mano. Zero, asrlar davomida ushbu zaminni dushmanlar
hujumidan asrab kelgan shoh,sulton,lashkarboshi,sarkardalarimiz tarixdan
barchaga ma lumdir.
ʼ
To‘la asos bilan aytish mumkinki, bugungi kunda temurbeklar maktabida
ta lim olayotgan hamda barcha yoshlarimiz vatanga sodiq,mard va jasur, komil
ʼ
insonlar bo‘lib yetishishadi.Bunga yetarlicha asos va manbalarimiz bor.
1.3. Ingliz tarixchisi va tarjimoni Uilyam Erskin tadqiqodlarida Zahiriddin
Muhammad Bobur shaxsi
U.Erskin (1773-1852) yetuk sharqshunos olim bo‘lib, shotlandiyalik katta
yer egasi oilasida tavallud topgan. U.Erskin 1803 yilda taniqli faylasuf olim va
19

iqtisodchi Jeyms Makkintosh taklifiga ko‘ra, uning shaxsiy kotibi sifatida
Hindistonning Bombay shahriga keladi. U 1809 yilda ingliz tarjimoni Jon Leyden
bilan hamkorlikda Bobur tarixiga oid manbalar tarjimasini boshlab, 1816 yilda
yakuniga yetkazdi. 9
Uilyam Erskin Bombaydan turib, Londondagi noshirlarga yozgan xatida
tuganmas ganjina topib olgandek xursandligini bildiradi va «Boburnoma»ni
tarjima qilayotganidan xabar beradi. Bu izlanish orqali, tarjimon Boburdan
Avrangzebgacha bo‘lgan temuriylar tarixini yaratadi. Bu kitob “Bobur
Xindistonda”nomini oladi. Erskin kitobga kattagina muqaddima yozib; «Biz,
Osiyodagi hukmdorlar ichida Bobur singari genial va talantli kishilarni kamdan-
kam uchratamiz. Aqlining aktiv faoliyati, xushchaqchaq va sovuqqonligi, bevafo
taqdirning nayranglariga qaramay, ruhining tetikligi, podsholar orasida juda kam
uchraydigan saxiyligi, mardligi, iste’dodliligi, fanga, san’atga muhabbat va ular
bilan faol shug‘ullanishi jihatidan Osiyo podsholari orasida Boburga teng
keladigani yo‘q» 2
deb Bobur va uning asarini ingliz kitobxonlariga tanishtiradi.
Erskin o‘z asarining kirish qismida Bobur shaxsiyatini quyidagicha
ifodalaydi; “Hindistonni zabt etilishiga asli zoti temuriylardan bo‘lmish Bobur va
uning hamrohlari jasorati tufayli erishildi. Uning yoshlik yillari ham shu irqqa
mansub qabilalar orasida o‘tganligi uchun davlatni boshqarish va idora qilish
uslubida ham bu cho‘l o‘g‘loni faoliyatida ikki ulkan qabila- mo‘g‘illar va
o‘zbeklarning ta’siri sezilib turadi” 3
. Erskin yuqoridagi fikrlari orqali bir haqiqatni
ochib berganligi diqqatga sazovor, birinchidan: Bobur har tomonlama yetuk,
qobiliyatli, Javoharlal Neru aytganidek, “Bobur dilbar shaxs, Uyg onish davriningʻ
tipik hukmdori, mard va tadbirkor odam bo lgan, u san atni, adabiyotni sevardi,
ʻ ʼ
hayotdan huzur olishni yaxshi ko radigan ko p yaxshi fazilatlarga ega bo lgan”
ʻ ʻ ʻ 4
va
o‘sha davr uchun noyob fenomen ekanligi bo‘lsa, ikkinchidan; uzoq yillar ayrim
tarixchilar tomonidan Bobur saltanati “Mo‘g‘illar imperiyasi”, Boburni esa
mo‘g‘illardan kelib chiqqan sarkarda sifatida noto‘g‘ri talqin qilinishini ko‘rsatib
berdi. 10
U o‘z asarida Bobur va uning ajdodlari kelib chiqishi jihatidan turkiylardan
9
U. Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. “Cho’lpon nashriyoti”. 1995-yil.
10
U. Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. “Cho’lpon nashriyoti”. 1995-yil.
20

ekanligiga urg‘u beradi. “Turklar juda ko‘p asrlar davomida Gobi cho‘llari va
g‘arbiy Mo‘g‘iliston, janubda Qashqar va Pomir tog‘larigacha, Xuroson, Kaspiy va
Qora dengizlarigacha, g‘arbda esa Don va Volga bo‘ylarigacha, shimolda esa
Sibirgacha bo‘lgan ulkan hududni egallab yashaganlar. Turkiy tillarda
so‘zlashuvchi qavmlar qaysi urug‘ga mansubligidan qat’iy nazar o‘zlarini turklar
deb biladilar" 5
. Erskin tarixiy voqeliklarni Bobur tilidan izohlash bilan birga, uning
shaxsiyatidagi mardlik, oliyjanoblik, qa’tiy tartib intizom, shaxsiy ma’sullik kabi
yuksak hislatlarini ko‘rsatib o‘tadi. Boburning Andijondan to Hindistongacha
bosib o‘tgan mashaqqatli hayot yo‘lini aniq voqeliklar asosida tasvirlaydi. Masalan
asardagi “Hindistonning olinishi va Panipat jangi” bo‘limida shunday yozadi;
“Boburning keyingi yillardagi hayoti tarixda o‘chmas iz qoldirgan jasoratli
ishlarga to‘la bo‘ldi. Bobur sharq mamlakatlari taxtiga yarashib tushgan
hukmdorlarning yorqin namoyondalaridan biridir. Uning shaxsi olijanob inson va
ulug‘ shohga mansub bo‘lgan fazilatlardan tarkib topgan. U jasur va tadbirkor
hamda shijoatli sarkarda bo‘lib, kishilarni o‘z ortidan ergashtira oladigan
tashkilotchi lashkarboshi edi. U ko‘ngli beg‘araz hamda ishonuvchan kishi bo‘lib,
yoshlik g‘ayrat va shijoati uni hech qachon tark etmagan. U bag‘ri keng,
ko‘ngilchan inson bo‘lganligi tufayli uy ichidagilariga iliq muomala qilar,
qarindoshlari va do‘stlari haqida doim g‘amxo‘r hamda qaysi ijtimoiy tabaqaga
mansubligidan qa’tiy nazar kishilarning tashvishlariga hamdardlik bildirishga
tayyor turadigan saxovatpesha kishi edi” 6
.
Boburda bobosi Amir Temurdek go‘zallikni va san’at asarlarini qadrlash
xususiyati bo‘lib, ular orasida me’morchilik va bog‘ yaratish sa’nati alohida o‘rin
egallagan. Bobur bilimga bo‘lgan chanqoqligi tufayli ham bilim olishga
intilganlarga hamisha otalarcha g‘amxo‘rlik qilar edi. Uning yaxshi xislatlaridan
yana biri, shijoatliligi va muruvvatni ustun qo‘yishidir.
Bobur shuningdek, ijodkor sifatida nozik did bilan yaratilgan “Turkiy
devon”, “Mubayyin” asarining muallifidir. Qadimiy Movarounnahr va undagi
xalqlar hayoti haqida jonli guvohlik beruvchi asarlar orasida «Boburnoma» alohida
ajralib turadi.
21

“Boburnoma”ning A.J.Klaprot, A.Longper’e, M.Langle, A.Pave de Kurteyl,
F.Grenard, Barye-Grammon kabi tadqiqotchi va tarjimonlari Bobur merosining
tarixiy-etnografik, bibliografik hamda lingvistik jihatdan tavsif qilish bilan
Yevropada boburshunoslikning rivojiga munosib hissa qo`shdilar. Qolaversa,
Zahiriddin Muhammad Boburning ilm-fan, adabiyot va san’atga baxshida boy
merosini to`plash, nashr etish hamda jahon miqyosida munosib baholamoq uchun
yuqoridagi manbalarni e’tirof etish maqsadga muvofiqdir. 7
Zaxiriddin Muxammad
Bobur tomonidan yaratilgan bu asarlar ijtimoiy-tarixiy, ilmiy-tabiiy va
adabiylingvistik ma’lumotlar xazinasidir. Unda 1494 yildan 1530 yilgacha O‘rta
Osiyo, Afg‘oniston va Hindistonda kechgan voqealar bayon etilgan. Bobur tarixiy
faktlarni shunchaki qayd etish, jangu- jadallar, yurishlar haqida xronologik axborot
berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda qiziqarli hikoya qiladi,
manzara chizadi, tabiatni, etnografik holatlarni tasvirlaydi, davrni, uning
xususiyatlarini gavdalantiradi. Buni U.Eriksin quyidagicha tasvirlaydi; “Osiyo
tarixining sovuq ulug‘vorligi o‘rtasida, kun bo‘yi yig‘lab yurgan va yig‘isi haqida
birga o‘ynab yurgan o‘rtog‘iga aytganidek bizga hikoya qilib berayotgan
podshohni uchratish dilimizga taskin beradi” Boburning ulug‘vorligi ham
shundaki, uning haqiqatni real ifodalaganidir.
Muxtasar qilib aytganda, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi allomalarimiz
boy tarixiy merosini o‘rganish, ilmiy tadqiq etish, biz uchun sharafdir. Bu esa
hozirgi va kelajak avlod oldidagi yuksak mas’uliyatni anglash, Vatanni sevish va
unga sodiq bo‘lishda hamda davlatimiz suverenitetini g‘oyaviy jihatdan
mustahkamlashda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
22

II Bob. Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari muhim
tarixiy manba.
2.1. “Boburnoma” jahon tan olgan asar
Bobur ushbu asarida davlat arbobi va tarixchi, ajoyib shoir va harbiy
sarkarda, geografik olim va ovchi sifatida gavdalanadi. Eski o`zbek tilida yozilgan
ushbu asar mohiyati va mundarijasi jihatidan Gerodot asari kabi o`ziga xos bir
insoniy xujjatdir. Bundan tashqari, “Boburnoma” muallifning o`zi ishtirok qilgan,
yoki eshitgan tarixiy voqealarni o`ta halollik bilan aks ettiruvchi bebaho yilnoma
hamdir. Boburni esa huddi mana shu sifati jihatidan jahonda»tarix otasi
hisoblanmish Gerodotga qiyoslanadi.
Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” voqeiy-ilmiy-sarguzasht
asari mumtoz adabiyotimizning eng nodir nasriy namunasi sifatida hayotni
haqqoniy aks ettirgani, o`ziga xos uslubi bilan alohida qadrli. Navoiy nasriy
asarlaridan so`ng “Boburnoma” turkiy tilda yaratilgan badiiy, ilmiy nasr javohiri
sifatida bugungi kunda dunyodagi yuzlab yirik fan tadqiqotchilari diqqatini o`ziga
tortib kelmoqda. “Boburnoma”ning XVI asrdayoq adabiyotchilar, tarixchilar,
umuman, ilm ahli e`tiboriga sazovor bo`lgani ma`lum.
Ushbu qomusiy asar hozirgacha dunyoning o`ttizga yaqin tiliga tarjima
bo`lgan. Yaratilgan davrida forsiyga, XVII asrda golland tiliga, keyinchalik ingliz,
fransuz, nemis, ispan, xitoy, hind, yapon, turk, rus, qozoq va boshqa tillarga
o`girilgan.
Boburnoma- jahon adabiyoti va manbashunosligidagi muhim va noyob
yodgorlik, o`zbek adabiyotida dastlabki nasriy memuar va tarixiy-ilmiy asar. Bu
asar “Boburiya”, “Voqeoti Bobur”, “Voqeanoma”, “Tuzuki Boburiy”, “Tabaqoti
Boburiy”, “Tavorixi Boburiy” kabi nomlar bilan ham ma`lum. Boburning o`zi esa
“Vaqoye”va “Tarix” degan nomlarni ishlatgan. Boburnomada Osiyo, Afg`oniston
va Hindistonda sodir bo`lgan tarixiy-siyosiy voqealar yilma-yil o`ta aniqlik bilan
bayon qilingan bo`lib, ular muallif hayoti va siyosiy faoliyati bilan bevosita
bog`liqlikdir.
23

“Boburnoma” o`zida bayon qilingan voqealar jarayoniga ko`ra 3 qismga:
Boburning Movaraunnahr (1494-1504), Afg`oniston (1504-1526) va Hindiston
(15261529)dagi hukmronlik davriga bo`linadi. Birinchi qismda Boburning otasi
temuriylarning Farg`ona ulusi hokimi Umarshayx Mirzo xususida hamda
Boburning Farg`ona taxtiga o`tirishi, ammo temuriylar davlatida avj olgan taxt
uchun kurash oqibatida o`z ulusidan mahrum bo`lishi, Samarqand uchun
Shayboniyxonga qarshi olib borgan jang-u jadallarining behuda ketishi va nihoyat,
toj-u taxtdan butunlay ajrab, Hisor tog`lari orqali tahminan 250 navkar bilan
Afg`onistonga yuz tutishi haqidagi voqealar batafsil zikr qilingan. Ikkinchi qismda
Boburning Kobulni zabt etgani, so`ng u yerda mustaqil davlat tuzgani, Eron shohi
Ismoil Safaviyning yordami bilan Samarqandni yana ishg`ol qilgani, lekin
Shayboniylardan yengilib, Kobulga qaytgani, keyin esa Hindistonni zabt etishga
hozirlik ko`ra boshlagani xususidagi voqealar bayon etilgan. Uchinchi qism esa
Boburning Dehli sultoni Ibrohim Lo`diyni mag`lub etib, shimoliy Hindistonni
bosib olgani va Boburiylar davlatini barpo qilgani haqidagi ma`lumotlardan iborat.
“Boburnoma”da keltirilgan barcha ma’lumotlar, xususan Farg‘ona,
Toshkent, Samarqand, Hisor, Chag`oniyon va shimoliy Afg`onistonning XV asr
80-90-yillari va XVI asr I choragidagi siyosiy ahvoliga doir xabarlar o`zining
batafsilligi bilan boshqa adabiyotlardan tubdan farq qiladi. Shuningdek, asar
muallifining muayyan tarixiy voqea haqida hamda o`zaro dushmanlik qilgan
temuriylar- Umarshayx, Sulton Ahmad, Sulton Mahmud, Boysung`ur Mirzo,
Sulton Husayn va boshqalarning xulq-atvori, tabiati xususida bildirgan fikr-
mulohazalari bilan ham ahamiyatlidir.
Asarda, ijtimoiy-tabiiy fanlar, tarix, falsafa, fiqh, din ta’limoti, tilshunoslik,
jug`rofiya, tabiatshunoslik, bog`dorchilik va boshqalarga oid aniq va hanuzgacha
o`z tarixiy va ilmiy ahamiyatini yo`qotmagan ma’lumotlar, ilmiy asoslangan
xulosalar keltirilgan. Asarda bevosita Boburning o`zi lashkarboshi sifatida
qatnashgan bir necha katta-kichik jang manzaralari mahorat bilan berilgan. O`sha
davrdagi qo`shin tuzilishi, urush olib borish, jang usullari, qamal holatlari, qurol-
yarog` turlari, qo`rg`onbuzar qurilmalar bilan bir qatorda asarda ko`plab harbiy-
24

ma’muriy istilohlar ham uchraydi. Shuningdek, “Boburnoma”da temuriylar
qo`shining tuzilishi, harbiy san’ati va boshqa haqida ham noyob ma’lumotlar bor.
Bundan tashqari, Movaraunnahr, Afg`oniston, Xuroson va Hindiston o`tmishi va
zamonaviy holati, xalqlari, qabilalari, ularning tili, madaniyati, kasb-hunari, urf-
odatlari, rasm-rusumlari,can’anaviy tadbir marosimlari, shuningdek o`sha davr
jamiyatiga xos ijtimoiy tabaqalarga tegishli ma’lumotlar bayon etiladi. Ayniqsa,
Farg`ona, Andijon, Samarqand, Kobul, Hirot, Agra kabi yirik shahar viloyatlarning
jug`rofiy-ma’muriy tuzilishi, madaniy hayoti, tumanlari, aholisi, qishloq xo`jaligi,
daryo va suv havzalari, cho`l-adirlari, tog`-sahrolari, bog`-u rog`lari, tabiati, iqlimi,
hayvonot va o`simliklar dunyosi, tabiiy boyliklari haqida mufassal ma’lumotlar
beriladi. 11

Xususan XV-XVI asrlarda Turkiston viloyatida yashagan qora qo`yluk
qabilasining hamda Movarounnahrdagi turkmo`g`ul qabilalarining urf-odatlari,
harbiy mahoratlari haqidagi ma’lumotlar, ayniqsa ilmiy jihatdan g`oyatda qimmatli
bo`lib, ular o`zbek, qozoq, qirg`iz va boshqa turkiyzabon xalqlar etnik tarixini
o`rganuvchilar uchun muhim ahamiyatga egadir.
“Boburnoma”da Farg`ona, Samarqand shaharlari va shu nomdagi viloyatlar,
Ohangaron vodiysi, O`ratepa va uning atrofi, Mascho, Hisor, Chag`oniyon,
Badaxshon, Kobul viloyati va boshqa joylar geografik jihatdan g`oyatda qiziqarli
tavsif qilingan bo`lib, muallif o`zi yurgan yo`llar, o`zi bo`lgan shahar va
qishloqlarni g`oyat darajada aniq tasvirlagan. “Boburnoma”da Alisher Navoiy,
Abdurahmon Jomiy, Shayxim Suhayliy, Husayn Ali Tufayliy, Osafiy, Binoiy,
Muhammad Solih kabi o`nlab ijodkorlar, Xo`ja Ubaydullo Marvariy, Qul
Muhammad Udiy, Husayn Udiy, Behzod, Shoh Muzaffar kabi ko`plab san’atkorlar
tavsif etilib, ularning ijodiy faoliyatlariga xolis baho beriladi. Jumladan, Alisher
Navoiy haqida shunday deyiladi: “Alisherbek naziri yo`q kishi erdi. Turkiy bila to
she’r aytibturlar,- hech kim oncha ko`p va xo`b aytqon emas”.
Ushbu asar, asosan, XV asrdan boshlab mufassal o`rganila boshladi. XVI
asrdan esa yuqorida takidlanganidek dunyoning ko`p tillariga tarjima qilindi.
11
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. “O’qituvchi” – 2008yil.
25

O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach esa bu asarni o`rganish, unga
bo`lgan qiziqishning ortishi yanada avj oldi.
Xususan, mustaqillikning 11 yilligi arafasida Toshkentdagi “Sharq”
nashriyotmatbaa aksiyadorlik kompaniyasida “Boburnoma”ning yangi nashri chop
etildi. Yangi “Boburnoma” o`zbek olimlari Porso Shamsiyev, Sodiq Mirzayev va
Yaponiyalik boburshunos olim Eyki Mano nashrlari asosida filologiya fanlari
doktori Saidbek Xasanov tomonidan qayta nashrga tayyorlandi.”Boburnoma”ning
yangi nashri tahririyatida uch Andijonlik olim- Zokirjon Mashrabov, Sayfiddin
Jalilov, Fathiddin Isxoqovlarning bo`lishi ham katta e’tiborga loyiq. Bu asarning
chop etilishiga Andijondagi Bobur nomli xalqaro jamg`arma homiylik qildi.
Yevropalik olimlardan esa Leyn Puul, Monstyuart Elfinston, Eduard
Davson, Vilyams Rashbruk, Henri Elliot, Eduard Holden, Lan Jui Bakye
Grammon, Annetna Beverij xonim va uning turmush o`rtog`i Henri Beverij
yaratgan asarlarda Zahiriddin Muhammad Bobur ijodi, hayoti va siyosiy mavqeyi
turli ilmiy va badiiy darajada talqin etildi.
Bundan tashqari Angliya, Amerika, Fransiya, Rossiya, Hindiston, Pokiston,
Afg`oniston, Turkiya, Yaponiya kabi o`nlab mamlakat olimlarining ilmiy
tadqiqotlarida ”Boburnoma”ning insoniyat yaratgan o`lmas obidalar qatorida
alohida o`rinda turishi ta’kidlanadi.”Boburnoma”ning jahonga mashhur bo`lishida,
asosan ingliz sharqshunoslarining xizmati katta bo`ldi. Yevropadagina emas, balki
jahonda to`liq nashrini 1826-yilda J.Leyden va V.Erskin amalga oshirdi. F.Talbot
esa mazkur nashr asosida 2 marta uning qisqartirilgan nashrlarini chop ettirdi.
1921-yilda ingliz sharqshunosi A.Beverij ushbu asarni mustaqil suratda asl
nusxadan qayta tarjima qildi. Birgina Angliyaning o`zida ”Boburnoma” tarjimalari
9 marta nashr etildi. Keyingi yillarda bu asarning V.Takston tomonidan AQSHda
hamda ikki jild hajmda, mukammal so`zlik, ko`rsatkich va shahrizohlar bilan
Yaponiyada ilmiytanqidiy matni nashr etildi.
Ma’lumki, “Boburnoma” qo`lyozmalari matnida ba`zi yillar ( 1504-1505,
15091518, 1520-1524) tafsiloti uchramaydi, 1508 va 1520 yil voqealari bayoni
tugal emas. Mana shu uzilish bo`lgan o`rinlarni ingliz sharqshunoslari boshqa
26

tarixiy manbalar asosida ma`lum darajada tiklaganlar. “Boburnoma” forschaga
(1586), undan keyin Vitsen tomonidan golland tiliga (1705), A.Keyzer tomonidan
qisqartirilgan holda nemis tiliga (1828), Pave de Kurteyl tomonidan to`la holda
fransuz tiliga tarjima qilingan.
Ushbu asarni tarjima qilish va tadqiq etishda, shuningdek Afg`oniston
( Abdulhay Habibiy), Pokiston ( Rashid Axtar Nadviy, Shoh Olam Mavliyot),
Hindiston ( Mirzo Nasriddin Haydar, Muhibbul Hasan Rizviy), Turkiya ( R.R.Arat
va N.I.Bayur) kabi mamlakatlar olimlarining xizmati ham katta. Rus
sharqshunoslari (N.I.Pantusov, S.I.Polyakov, V.Vyatkin) ham»Boburnoma»dan
parchalarni tarjima qilganlar. 12
N.I.Ilminskiy bu asarni Qozonda nashr ettirdi.“Boburnoma”ning o`ziga xos
jihatlarini ochib berishda yaqin yillar ichida o`zbek, hind, afg`on olimlari,
yevropalik, yaponiyalik tadqiqotchilar teran tadqiqotlar olib bordilar. Chunonchi,
XX asrning 90-yillari ikkinchi yarmida Yaponiyada “Boburnoma”ning ilmiy-
tanqidiy matni, izohlar va yapon olimi Eyje Mano qarashlari ifodalangan ilmiy-
tadqiqot nashr ettirilgani buning yaqqol dalilidir. Shunday nashrlar ingliz tilida
ham amalgam oshirildiki, bu Bobur ijodiga katta qiziqish va ehtirom ramzidir.
Xulosa qilib aytganda "Boburnoma" asari o zbek xalqining faxridir. ʻ
12
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. “O’qituvchi” – 2008yil.
27

2.2. “Boburnoma” asari jahon olimlari tadqiqotlarida o‘rganilishi
Ma’lumki, Boburning tarixiy, ilmiy va adabiy merosini o‘rganish va
ommalashtirishda O‘zbekiston, Tojikiston, Rusiya olimlarining faoliyatlari ham
diqqatga sazovordir. XIX–XX asrlar davomida Georg Ker, N. Ilminskiy, O.
Senkovskiy, M. Salye, Porso Shamsiyev, Sodiq Mirzayev, V. Zohidov, Ya.
G‘ulomov, R. Nabiyev, S. Azimjonova, A. Kdyumov kabi olimlarning sa’y-
harakatlari bilan "Boburnoma” bir necha bor rus va o‘zbek tillarida chop etiddi,
ularga so‘zboshi yozildi va keng kitobxonlar ommasining ma’naviy mulkiga
aylantirildi, uning she’rlari ham bir necha bor nashr etildi.
Zahiriddin Muhammad Bobur merosini o`rganish, “Boburnoma”ni tarjima
va lisoniy tarjima qilishda fransuz turkologi Anri pave de Kurteyl (1821-1889)ning
xizmatlari alohida tahsinga loyiq. Fransuz kolleji (College de France) turkiy tillar
kafedrasi mudiri, fransuz akademiyasi a’zosi, Sankt-peterburg fanlar akademiyasi
muxbir a’zosi bo`lgan Pave de Kurteyl vatani Fransiyada turkologiya ilmining
rivojlanishiga ulkan hissa qo`shdi. Professor A.Pave de Kurteylning olimlik
faoliyatida u tuzgan “Sharqiy-turkiy tillar lug`ati” (“Dictionnaire de turc orientale”.
– Paris, 1870) yohud “Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur va Abulg`ozi Bahodirxon
asarlarini o`qish uchun izohli lug`at” alohida ahamiyatga molikdir. Professor
A.Pave de Kurteyldagi bu katta tayyorgarlik, eski o`zbek tili va adbiyotidan
egallagan puxta bilim uni “Boburnoma”ni tarjima qilishga undagan edi. 13
1871-yilda “Boburnoma”ning Pave de Kurteyl tarjimasi ikki jildda nashrdan
chiqdi (“Memoire de Baber”. Traduit pour la premiere fois sur le texte djagatai par
A.Pavet de Courteille, — editions, 1871). Birinchi jildda tarjimonning o`n olti
sahifalik so`zboshisi berilgan. Unda “Boburnoma”ning yozilish jarayoni, kitobda
keltirilgan voqealar,Boburshohning Afg`oniston va Hindistonda barpo etgan
qudratli imperiyasi xususida ma’lumotlar berilgan.
G`arblik ayrim olimlar “Boburnoma”ning bunyod bo`lishini Bobur
Hindistonda hukmron bo`lgan davr bilan bog`laydilar. Fransuz tarjimoni bu haqda
quyidagi fikrni aytadi: “Agar mendan “Boburnoma” qaysi davrda yozilgan deb
13
Qudratullaev X. Bobur buyukligining qirralari. “O’zbekiston adabiyoti va san'ati”, 2010-yil 7-son
28

so`rasalar, men kitob Bobur Hindistonni zabt etgandan so`ng, ya’ni 1526-yildan
boshlab yozilgan va Boburshoh hayotining oxirigacha davom etgan, deb javob
qilardim”. Professor Pave de Kurteyl bunday xulosaga kelishida, asarning
dastlabki boblaridanoq Hindiston davri voqealarining uchrab turishini nazarda
tutgan edi. Shunday qilib, Pave de Kurteyl Zahiriddin Muhammad Boburning
merosini Fransiyada o`rganish va targ`ib qilishda o`zining yuksak xizmatlari bilan
katta hissa qo`shdi. “Boburnoma”ning tarjimoni sifatida mashhur bo`ldi. Olim
boshlagan bu tarjimonlik ishi jahon ahliga manzur bo`ldi va Bobur hayotini
ko`plab olimlar tomonidan doimiy ravishda o`rganilishiga sabab bo`ldi.
1888-yil “Osiyo jurnali” (Journal asiatique)ning ikkinchi jildida sharqshunos
Jyul Darmstetye o`zining “Kobul yozuvchilari. Boburshoh va boshqa mo`g`ul
shahzodalarining qabr toshlaridagi bitiklar” nomli maqolasini e’lon qilganligi,
boburiylar barpo etgan maqbaralarda bitilgan so`zlar ma’nosi bilan tanishishga
yordam beradi.
Ma’lumki, Boburning “Aruz risolasi” asari o`zbek, arab va boshqa turkiy
xalqlar she’riyati qonuniyatlarini o`rganishda muhim ahamiyatga ega bo`lgan
qo`llanmadir. Bu asar qo`lyozmasining hozirgacha saqlanib qolganligi ilmiy
jamoatchilikka ma’lum bo`lmasligi mumkin. Qo`lyozmaning bir nusxasi Parijdagi
Milliy kutubxonada saqlanib kelinayotgani haqida 1923-yil turk olimi
M.F.Ko`prulizoda ilk bor ma’lumot beradi. Fransuz sharqshunosi Edgar Bloshe
o`zining Parijdagi “Milliy kutubxonada saqlanayotgan qo`lyozmalar katalogi”
kitobida “Aruz risolasi”ning ushbu qo`lyozmasiga alohida to`xtalib o`tadi.
Bobur o‘zbek adabiyotida o‘zining nozik lirik asarlari bilan ham mashhurdir.
Uning hayoti va adabiy faoliyati Movarounnahrda siyosiy hayot nihoyat
murakkablashgan feodal guruhlarning boshboshdoqlik harakatlari avjiga chiqqan
va Temuriylar davlatining inqirozi davom etayotgan bir davrga to‘g‘ri kelgan edi.
Bunday murakkabliklar in’ikosini "Boburnoma”da ko‘rgan bo‘lsak, ularning shoir
ruhiyatida qanday aks etgani uning she’rlarida namoyon bo‘ladi.
Movarounnahrni birlashtirishga urinishlari natija bermagach, Bobur ruhan
qiynalgan, amaldorlarning xiyonatlari ta’sirida umidsizlikka tushgan kezlardagi
29

kayfiyati she’rlarida aks etgan. Keyinchalik o‘z yurtini tark etib, Afg‘oniston va
Hindistonga yuz tutganda Bobur she’riyatida Vatan tuyg‘usi, Vatan sog‘inchi,
unga qaytish umidi mavj ura boshladi.
Tole yo‘qi jonimg‘a balolig‘ bo‘ldi,
Har ishnikim ayladim – xatolig‘ bo‘ddi,
O‘z yerin qo‘yib Hind sori yuzlandim,
Yo Rab, netayin, ne yuz qarolig‘ bo‘ldi.
Bobur lirik sher’lari va tarixiy "Boburnoma”sidan tashqari islom
qonunshunosligi va boshqa sohalarda ham asarlar yaratgan. 1522 yilda o‘g‘li
Humoyunga atab yozgan. "Mubayyin” nomli asarida o‘sha zamon soliq tizimini,
soliq yig‘ishning qonun-qoidalarini, shariat bo‘yicha kimdan qancha soliq olinishi
va boshqa masalalarni nazmda izohlab bergan. "Xatti Boburiy” deb atalgan
risolasida arab alifbosini turkiy tillar, xususan o‘zbek tili nuqtai nazaridan
birmuncha soddalashtirib berishga harakat qilgan. U, tajriba sifatida "Xatti
Boburiy” alifbosida Kur’oni Karimni ko‘chirgan. Boburning aruz vazni va qofiya
masalalariga bag‘ishlangan. "Mufassal” nomli asari ham bo‘lganligi ma’lum, biroq
bu asar bizgacha yetib kelmagan 14
.
Bobur o‘zining ma’lum va mashhur asarlari bilan tarixnavis adib, lirik shoir
va ijgimoiy masalalar yechimiga o‘z hissasini qo‘shgan olim sifatida xalqimiz
ma’naviy madaniyati tarixida munosib o‘rin egallaydi.
14
Erskin. U. Bobur Xindistonda. Bobur xukumronligi davrida Xindiston tarixi.
T. Cho‘lpon nashriyoti.1995 6-b
30

2.3. “Boburnoma” asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati.
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar xayoti haqida jonli guvohlik
beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir,
o‘zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy –
tarixiy, ilmiy – tabiiy va adabiy- lingvistik ma’lumotlar xazinasidir. Unda 1494-
yildan 1530 yilgacha O‘rta Osiyo, Afg‘oniston va Hindistonda kechgan voqealar
bayon etilgan. Bobur tarixiy faktlarni Shunchaki qayd etish , jangu jadallar,
yurishlar haqida xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni
jonli tilda qiziqarli hikoya qilad, manzara chizadi, tabiatni, etnografik xolatlarni
tasvirlaydi, davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat
ilmiy – tarixiy ahamiyati bilaan emas, balki o‘zbek badiiy nasrining yorqin
namunalaridan biri sifatida ham biz uchun qimmatlidur. Shoir o‘z xotiralarini
badiiy naql uslubda sodda va ravon bayon etadi.
O‘nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini yaratadi. Tabiat manzaralarini
suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy sarguzashtlar, she’riy parchalar
bilan bezaydi. Tilga olingan shaxslarning portreti kiyinishini, tashqi ko‘rinishini,
fe’l atvorini, odatlari, o‘tmishi, avlod-ajdodi, birma bir ta’rif etiladi.Asardagi
markaziy obraz Boburning o‘zi, albatta. Uning his tuyg‘ulariga boy qalbi ko‘z
oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston “ Boburnoma “ va uning
muallifi haqida: “ Uning shaxsiy his – tuyg‘ulari har qanday mubolag‘adan yoki
pardalashdan xoli, uslubi oddiy na mardona, shu bilan birga jonli va ifodali. O‘z
zamondoshlari biografiyasini, ularning qiyofalari, urf-odati, intilishlari, qiziqish va
qiliqlarini ko‘zguda aks etgandek ravshan tasvirlaydi. Bu jihatdan “ Boburnoma “
O‘rta O‘siyodagi yagona chinakam tarixiy tasvir namunasidir ” deb yozadi. Bobur
O‘rta Osiyo, Xuroson va Hindiston geografiyasi, hayvonot hamda nabodot olami
to‘g‘risida boy ma’lumot bergan.
Xususan, “Boburnoma”da hindlarning etnografiysi, ilmu fani, san’at va
madaniyati haqida va Afrika yozuvchilarining Toshkent konferensiyasida ( 1958-
yil ) qimmatli faktlar bor. Taniqli hind hind shoiri Mulk Roj Anand Osiyo
so‘zlagan nutqida: “ Bu kitob siz bilan bizning merosimizdir. O‘zbekistondagi
31

singari bizda ham “ Boburnoma “ g‘oyat qadrlanadi.” Degani bejis emas edi.
Davrning juda ko‘p xususiyatlarini qamrab olishi, qomusiy xarakteri va o‘zbek
adabiy tilining beqiyos boy imkoniyatlarini namoyish etishi bilan “ Boburnoma “
Alisher Navoiyning “ Xamsa” siga qiyos qilgudek madaniy obida
hisoblanadi.Asarning tez orada shuhrat qozonib, XVI asrning o‘zidayoq bir necha
marta fors tiliga tarjima etilishi ham fikrimizning isbotidir. “ Boburnoma “ fors
tiliga birinchi marta 1589-yili shoirning nevarasi Shoh Akbar saroyida xizmatda
bo‘lgan Abdurahimxon ibn Bayramxon Xoni Xonon tomonidan tarjima qilindi.
Tarjima ko‘p nusxada ko‘chirilib, “ Voqeati Boburiy“, “ Tarixi Boburshohiy “
nomlari ostida Sharq mamlakatlariga keng yoyildi. Abdurahimxon tarjimada
Boburning o‘ziga xos bayon tarzini bera olgan, asar fors adabiyoti va tarixchiligida
ulkan yangilik sifatida qabul qilingan.
Qamrab olingan tarixiy voqealarning ro‘yi-rost ko‘rsatilishi, ilmiy faktlarga
boyligi bilangina emas, balki ravon uslubi, sodda va jozibadorligi bilan ham Bobur
asari o‘zidan keyin yaratilgan tarixiy memuarlarga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Chunonchi, Gulbadanbegimning “ Humoyunnoma “ va Nizomiddin Hiraviynin“
Tabaqoti Akbarshoxiy “ kabi kitoblarida buni yaqqol his etish mumkin. Shuni
yatish kerakki, XVI asrdan boshlab o‘zbek adabiyotining yana boshqa namunalari
ham fors tiliga tarjima qilindi. Sharqning ilg‘or ziyolilari turkiyda ( eski o‘zbek
tilida ) yaratilgan adabiyotning katta nufuzga ega ekanligini ko‘rib ilm ahlini bu
tilni o‘rganishga da’vat eta boshlaydilar. Navoiy va Boburning ajoyib asarlarni
tarjima qilib, forsiydonlarni baxramand etishni muhim vazifa deb biladilar.
Chunonchi, “ Majolis un-nafoyis “ni 1521-yilda Forschaga o‘girgan Sulton
Muhammad Faxriy Xirotiy yozadi: “ Ba’zi e’tiborli va xurmatli kishilar turkey
iborasi (tili)dan behabar bo‘lganlari sababli bu go‘zal so‘zlarning mavjidan va bu
san’atlar dengizining duru gavharlaridan bebahradirlar. Bu taassufli axvol edi va
shuning uchun turk go‘zali kabi parda ichida qolgan bu dilafro‘zning yuzidan
pardani ko‘tarishni va mo‘jizali xayolot yaratgan bu zebo suratni fazilat va kamol
ahliga pardasiz ko‘rsatishni niyat etdim.” “ Boburnima “ qo‘lyozmalarining
chiroyli rasmlar bilan bezatilishi ham tarjimaning shuhrat qozonishiga sabab
32

bo‘lgan.Uning saroyida 104nafar rassom doimiy ish olib brogan. Tarjimon
Abdurahimxonning o‘zi ham rasm chizish bilan shug‘ullangan . Akbar saroyida
o‘nlab kitoblarga rasmlar chizilgan . “ Boburnoma” ning forsiy nushalariga
ishlangan miniaturalar Sharq rassomlik san’atining ajoyib namunalari hisoblanadi.
Ingliz sharqshunosi L. King bergan ma’lumotiga qaraganda, “ Boburnoma”
o‘z asarida yana ikki marta Muhammadquli va Zayniddin Xavofiy tomonidan fors
tiliga tarjima qilingan. Biroq bu tarjima qo‘lyozmalarining qayerda saqlanishini
olim aytmaydi. Abdurahimxon tarjimasi Britaniya muzeyida va Maskvadagi Sharq
qo‘lyozmalari fondida saqlanadi. Fotonusxasi Alisher Navoiy nomidagi Adabiyot
muzeyimiada ham bor. G‘arb olimlari“ Boburnoma “ bilan dastlab ana shu forsiy
nusxalar orqali tanishadilar. Yevropa sharqshunoslari orasida Vitsen birinchi marta
“Boburnoma “ bilan qiziqib, undan ayrim qismlari golland tiliga tarjima qiladi.
( 1705-yil ).XIX asr boshlariga kelib, asar butun Yevropa ilm ahliga ma’lum
bo‘lgan. Bobur merosining jahoniy shuxratida, ayniqsa, ingliz sharqshunoslarining
xizmati ulkandir. Ular “ Boburnoma “ ni tarjima qilish va nashr etishdagina emas,
balki tadqiq va targ‘ib etish borasida ham birinchilikni egallaydilar. 1816-yilning
12aprelida Uilyam Erskin Bo‘mbaydan turib, Londindagi nozirlarga yozgan xatida
tugabmas ganjina topib olganlik xursandligini bildiradi va “ Boburnoma “ ni
tarjima qilayotganidan xabar beradi.
Aqlining aktiv faoliyati, xushchaxchaq va sovuqqonligi, bevafo taqdirining
nayranglariga qaramay, ruhining tetikligi, podsholar orasida juda kam uchraydigan
sahiyligi, mardligi, istedodligi, fanga, san’atga muhabbat va ular bilan faol
shug‘ullanishi jihatdan Osiyo podsholari orasida Boburga teng keladigani yo‘q.” J.
Layden va U. Erskin tarjimasi 1921-yili Oksford unversiteti nasgriyoti tomonidan
ko‘p jildli qilib, ikkinchi marta chop etildi. Bu nashrda Dublin unversitetining
professori L. Kivt so‘zboshi yozib, “ Boburnoma “ nashrlari, uning jahon
qo‘lyozma fondlaridagi nushalari, tarjimalari haqida ma’lumot beradi, inglizcha
variantni qayta taxrirdan chiqaradi. Birinchi jildning yarmini tashkil etadigan ilmiy
ocherkida u Movarounnahr va Xuroson tarixi, geografiyasi, Bobur tilga olgan
Samarqand, Andijon, O‘ratepa, Kobul va boshqa shaharlarning hozirgi ahvolini
33

keng yoritgan. Mazkur nashrning yana bir fazilati shundaki, tarjimaning ilmiy
aniqligini ta’minlash uchun xoshiyalarda ko‘p miqdorda izoh va sharxlar berilgan,
kitobdagi she’rlarning kimga taaluqli ekanligi va qaysi tilda yozilgani ham
ko‘rsatilgan. Ingliz sharqshunoslaridan A. Beverij xonim1902-yili “ Boburnoma “
ning Xaydarobotd nusxasini faksimile xolida chop ettiradi. U 1971-yili Londonda
qayta nashr etildi. Mazkur nashr asarning yana kengroq ommalashuviga sabab
bo‘ldi. 15
Asarning M. Sale bajargan ruscha tarjimasi hamda 1960-yili P. Shamsiyev va
S. Mirzayev tayyorlagan o‘zbekcha nashri ana shu A. Beverij xonim nashriga
asoslangan. “ Boburnoma “ P. M. Kaldekot tomonidan ingliz tiliga qisqartirib
tarjima qilindi. XX asr oxirlarida F. J. Talbot ham asarni tarjima qilib, suratlar
bilan nashr ettiradi. Shuningdek, Bobur asarlarining Turkiyada tarqalishiga atoqli
olim Rashot Raxmon Oratning xizmati katta. Ingliz tilida Bobur hatyoti va ijodini
o‘rganishga talay maxsus monografiyalar yaratildi. Len Poolning “ Bobur “
( Oksford 1899-yil ) va Xarold Lembning “ Bobur yo‘lbars “ ( Nyu-York 1961-
yil ) nomli kitoblari shular jumlasidandir. Ayniqsa, keying kitob qiziqarli adabiy
tarixiy ocherk uslubida yozilgan.
Buni kitobning ichki bo‘limlariga qo‘yilgan “Vodiydagi
voqealar“,“Samarqanddan quvilish “, “ Qobuldagi saltanat “, “ Hirotda xiyofat “,
“ Bobur va uning eli “, “ Hindiston sari yurish “, “ Panipat va Kanvand “, “ Buyuk
mo‘g‘ullar imperiyasi “, kabi sarlavhalardaan ham bilish mumkin. X. Lemb
Boburning adabiy merosidan ilmiy ma’lumot sifatida keng foydalangan, ko‘proq “
Boburnoma ” ga murojat etib, undan talay parchalar tarjimasini ham keltirgan.
Bundan tashqari, u Mirzo Bobur yurgan yo‘llarning ot vatuyada kezib
chiqqan.Shunga o‘xshash talay noaniqliklarni bartaraf etish uchun “ Boburnoma”
ning eng e’tiborli qo‘lyozma nusxalarini chog‘ishtirib, uning ilmiy matnini
tayyorlash zarur edi. Va nihoyat, bu ishni yaponiyalik boburshunos olimlar amalga
oshirdilar. Asarning tanqidiy matni yaratilib, nashr etildi. Ko‘rinib turinibdiki,
Mirzo Boburning hayoti va ijodi turli mamlakatlarda o‘rganilmoqda va xalqaro
15
Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. “Fan”.1994-yil.
34

ilmiy hamkorlik vositasiga aylanib, bormoqda. Bu ham o‘zbek xalqining ulug‘
istedodi, iftixoridan nishonadir.Har bir xalqning tarixiy, madaniy milliy qiyofasini
aniq belgilovchi ulug‘ shohlari, buyuk olimlari, yirik adib va shoirlari bo‘ladi.
Insoniyatning adabiyotga mansub ana shunday buyuk farzandlari safida Zahiriddin
Muhammad Bobur ham o‘z o‘rniga ega. Kishilik tarixida Boburchalik shaxsiy
imkon, iqtidor va fazilatlari beqiyos kishilar juda kam uchraydi. Bobur buyuk
podshoh, mumtoz shoir, nazariyotchi adabiyotshunos, faqih, tilshunos,
san’atshunos, etnograf hayvonot va nabotot olamining bilimdoni sifatida
ko‘pqirrali faoliyat va ijod sohibi edi.
Birgina “ Boburnoma ” uning yigirmadan ortiq sohalariga qiziqqanligiga
yaqqol misoldir. Shoh Bobur, birinchi navbatda, shoh, boburiylar sulolasining
asoschisi. Balki, boburiylar jahon tarixida eng uzoq yillar (332 ) hukmronlik qilgan
sulola bo‘lib chiqar…U podshoh sifatida lasgkar tortib shohlarga xos
mag‘lubiyatlarning achchiq alamlariyu zafarlarning ulug‘vor nasgidalarini surishni
ko‘p marotaba o‘z boshidan kechirdi. Otasi singari ulug‘ himmatli va oily maqsadli
shaxs bo‘lganligidan Farg‘ona viloyatini kichik joy deb hisoblab, Samarqandga
intilti. U yerda Shayboniyxondan yengilib, Qobulga keldi va keyin Hindistondek
bepayon yirik mamlakat hukmdoriga aylandi. 16
Buyuk shoh Bobur Hindistonda temuriylarga xos ulug‘ bunyodkorlik
an’analarini davom ettirdi: muhtasham qasrlar tiklash, ariq kanallar qazish , bog‘-
rog‘lar bunyod etish, adabiyot, ilm-fan rivojiga homiylik qilish, elni adolat bilan
boshqarish singari fazilatlar keyinchalik Hindistonning buyuk farzandlari
tomonidan chinakam ijobiy baholandi.
Hindistonning donishmand farzandi, buyuk davlat arbobi Javoharla’l Neru
o‘zining “ Hindistonning ochilishi “ va “ Jahon tarixiga bir nazar “ asarida
Zahiriddin Muhammad Bobur haqida samimiyatga to‘liq ushbu fikrlarni izhor
etgan: “ Bobur – dilbar shaxs. Uyg‘onish davri hukmdorining haqiqiy namunasidir.
U mard va tadbirkor odam bo‘lgan. Bobur o‘ta madaniyatli va jozibali insonlar
orasida eng yetuk insonlardan biri edi. U mansabparastlik kabi cheklanishdan va
16
Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. “Fan”.1994-yil.
35

mutaassiblikdan yiroq edi… Bobur san’at va ayniqsa, adabiyotni sevardi.”Uning
manglayiga yuksak fazilatli inson deb bitib qo‘yilgan”.
Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma “asari tarixiy adabiy manba
sifatida yana shunisi bilan e’tiborliki, asarda ko‘plab tarixiy shaxslar, adabiyot va
san’at ahllari, din peshvolari, shox va shaxzodalar, beklar, amiru umarolar haqida
ma’lumotlar uchraydi. “ Boburnoma “ da bir necha yuz tarixiy shaxslar, ularning
faoliyati va sarguzashtlari tasvir etiladi. Bular shoxlar, viloyat hokimlari, amir-
amaldorlar, askar boshliqlar, din va namoyondalari, askarlar, ilm-fan, san’at va
adabiyot ahillari, dehqonlar, hunarmandlar, qullar va boshqa ijtimoiy guruhdagi
lavozim va kasbkordagi kishilardir.Bobur bularning tasvirlanayotgan voqealardagi
roliga qarab birlari haqida keng va batafsil so‘zlaydi , ikkinchi birlaari haqida qisqa
ma’lumot beradi, boshqa birlarini biron munosabat bilan tilga oladi yoki eslab
o‘tadi. U voqealarning rivojida muhimroq o‘rin tutgan Umarshayx Mirzo, Husayn
Bayqoro, Sulton Ahmad Mirzo, Xisravshoh kabi tarixiy shaxslarning faoliyati va
sarguzashtlarini bayon etish bilan birga, ularning shakl-shamoili, nasl-nasabi,
ma’naviy qiyofasi, hislati, xulq - atvori, kishilarga munosabati, madaniy saviyasi
va boshqa jihatlarni ham tasvirlaydi. “Boburnoma “ da ilm-fan, san’at va adabiyot
ahillariga katta o‘rin berilgan. Bobur Navoiy, Jomiy, Binoiy, Muhammad Solih,
Hiloliy, Sayfi Buxoriy, Mir Xusayn, Muammoniy, Shayxim Suhayli, Yusuf
Badeyniy, Ahmad Xojibek, Behzod , Sulton Ali, Hoji Abdulla Marvoriy, Shoh
Muzaffar, G‘ulom Shodiy, Husayn Uddiy kabi bir qator shoirlar va san’atkorlar
haqida ma’lumot beradi, ularni maqtaydi, asarlaridan namunalar keltiradi, ba’zan
hayoti, faoliyati yoki shaxsiy sifatlari haqida qiziqarli fikrlar so‘zlaydi.
“Boburnoma“ bu kishilarning hayoti va faoliyatini o‘rganishda ularning madaniy
hayotidagi o‘rnini belgilashda juda ahamiyatlidir. Natijada biz Bobur zamonida
yashagan va tariximiz, ma’naviyatimizda muhim voqeaga ega bo‘lgan davlat va
madaniyat arboblari bilan ham tanishamiz.Asarda har bir yil voqealari alohida
beriladi. Bu kabi qimmatli ma’lumotlar va keltirilgan mulohazalarning hammasi
tarix uchun muhimdir. Demak bundan ko‘rinib turibdiki, “ Boburnima “ XV
36

asrning so‘nggi XVI asrning birinchi choragida mazkur uch mintaqada kechgan
voqealarni o‘rganishda muhim manba hisoblanadi.
Asar yuzasidan tadqiqot olib borgan M. Abdullayevaning ma’lumotiga ko‘ra
“ Boburnoma “ da hammasi bo‘lib 1540 nafar kishi nomlari tilag olingan bo‘lib,
shundan 357 nafari Movarounnahrlik tarixiy shaxslarning nomlaridir. Qolgan
qismi esa turli davrda, turli mamlakatlarda yashagan tarixiy shaxslar nomidir.
Asarda Bobur tarixiy voqealarni bayon etish bilangina cheklanmaydi, balki
voqealar sodir bo‘layotgan sharoit manzarasini, tarixiy shaxslarning qiyofasi va
xulqini, tabiat lavhalarini batafsil tasvirlaydi, turli sarguzashtlar, rivoyat va
latifalarni jozibador badiiy uslubda hikoya qiladi, asarni she’riy parchalar, xalq
maqollari va hikmatlari bilan orasta qiladi, anvoi badiiy usullar va til san’atidan
foydalanadi.
“Boburnoma“ dan olingan “Alisher Navoiy ta’rifi“ “Andijon tasviri“,
“Samarqand tasviri “ bunga yorqin misol bo‘la oladi. “ Boburnoma “ da bir necha
yuzlab tarixiy masalalarga tavsif beriladi, ularning faoliyati, sarguzashtlari
tasvirlanadi. Bular shohlar, hokimlar, amaldorlar, lashkarboshilar, din shariatlari
arboblari, askarlar, olimlar, shoirlar, san’atkorlar, turli mehnatkash tabaqalarning
vakillari va hokazolaridir. Bular jamiyatda tutgan o‘rni, qarash va manfaatlari,
siyosiy maslagi, xulq-atvori, hatti-harakati, turlicha odamlardir.
Bobur voqealar ishtirokchilarini tasvirlayotganda mana shu jihatlarning
hammasiga e’tibor beradi. Odamlarning takrorlanmas faqat ularning o‘zigagina xos
xususiyatlarini tanlab oladi, tarixiy haqiqatga to‘la rioya qilgan holda qalam suradi,
g‘oyat ishonarli real qiyofalar yaratadi.Bobur tarixiy shaxslarga, hatto o‘ziga
dushman kishilarga ham beg‘araz munosabatda bo‘ladi, ular haqida xolis ma’lumot
beradi, faoliyatlari va felatvoridagi kamchiliklarni halol ko‘rsatadi. Muhimi
shundaki, u tarixiy shaxslarga mamlakat taraqqiyoti, obodonchilik ishlarida, fan,
adabiyot va san’atni yanada rivojlantirishda ko‘rsatgan xizmatlariga qarab baho
beradi.- “ Boburnoma “ da ilm-fan, san’at, adabiyot ahli xususida keng fikr
yuritilgan. Kitob muallifi Alisher Navoiy, Jomiy, Binoiy, Muhammad Solih,
Hiloliy, Sayfi Buxoriy, Mir Xusayn Muammoiy , Shayhimbek Suxayliy, Ahmad
37

Hojibek, Begzod, Shoh Muzaffar, G‘ulom Shodiy, Husayn Udiy kabi shoirlaru
san’atkorlar haqida ma’lumotlar beradi, asarlaridan namunalar keltiradi. Ularning
hayoti, faoliyati, xulqatvori haqida diqqatga molik tavsilotlarni hikoya qiladi.
Xulosa
Buyuk olim va sarkarda Zahiriddin Muhammad Bobur millatimizning eng
yorqin vakillaridan biridir. Bobur haqida ingliz olimi Uilyam Erskinning quyidagi
so zlari uning nechog lik mukammal inson bo lganligini tasdiqlaydi: “Saxovati vaʻ ʻ ʻ
mardligi, iste’dodi, ilm-fan, san’atga muhabbati va ular bilan muvaffaqiyatli
shug ullanishi jihatidan Osiyodagi podshohlar orasida Boburga teng keladigan
ʻ
birorta podshoh topilmaydi”.
Shunday ekan yosh avlod Zahiriddin Muhammad Bobur bosib o tgan hayot
ʻ
yo lini yanada chuqurroq bilmog i uchun bobokalonimiz haqida quyida keltirilgan
ʻ ʻ
ma’lumotlardan foydalanish foydadan holi bo lmaydi.
ʻ
Zahiriddin Muhammad Bobur o z navbatida harbiy jihatdan yuqori
ʻ
salohiyatga ega sarkarda edi. Bu haqda hindistonlik olim L.P.Sharma shunday
deydi: “U jismonan baquvvat bo lib, hatto qal’a devori ustidan ikki kishini
ʻ
qo ltiqlab o ta olardi. U shayboniylardan urushning “to lg oma” usulini,
ʻ ʻ ʻ ʻ
mo g ullardan esa pistirma qo yishni o rgandi. Afg onlardan poroxli miltiq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlatishni egallagan bo lsa, eroniylardan to pni ishlatishni va turklardan suvoriylar
ʻ ʻ
safidan unumli foydalanishni o zlashtirdi”.
ʻ
Shu o rinda Zahiriddin Muhammad Boburning o z dushmanlarining harbiy
ʻ ʻ
harakatlarini diqqat bilan kuzatib, ularning harbiy san’atlarini mohirona
o zlashtirib, jang maydonlarida qo llay olgani e’tirofga loyiq.
ʻ ʻ
Inson va sarkarda sifatidagi Boburning fazilat va iqtidoriga yana shuni
qo shimcha qilish mumkinki, u “qor tepib yo l ochish” vaqtida sovuq qotgan
ʻ ʻ
askarlarini o zining shaxsiy jasorati bilan nafaqat ruhlantirishga balki, ularni
ʻ
so zsiz qoyil qoldirishga ham muvaffaq bo lgan edi. Ya’ni Dehli Universiteti
ʻ ʻ
proffesori Faruqiy o z rasmiy ma’ruzasida qayd etgan voqeaga ko ra, “Bobur
ʻ ʻ
atrofidagi sovuq qotgan sarbozlari ko zi oldida yo l ustidagi suvi muzlagan ko lga
ʻ ʻ ʻ
tushib cho milishga ahd qilgan va buni uddalagan”
ʻ
Shimoliy Hindistonda o z ʻ
38

hukmronligini o rnatgan Bobur barcha viloyatlarga elchilar yuborib, quyidagilarniʻ
xabar qilgan. “Kimdakim agar bizga kelib mulozamat qilsa, har tomonlama
ra’iyyat qilamiz, agar ular ichida ota-bobolarimizga xizmat qilgan kishilar bo lsa
ʻ
katta mukofotga sazovor bo ladilar. Sohibqiron avlodidan bo lgan har bir kishi
ʻ ʻ
bizning dargohimizga qaytib kelsinlar” ma’nosida buyruq bergan va unda: “Xudo
bizga Hindiston mamlakatini ato qildi, kelsinlar, to bu davlatni birga suraylik”
deyilgan. Ko rinib turibdiki, Zahiriddin Muhammad Bobur o z ajdodlariga hamda
ʻ ʻ
ilm ahliga marhamatli va saxovatli hukmdor bo lgan. Shuningdek, Boburning
ʻ
marhamatidan unga dushman nazari ila qarovchilar ham bebahra qolmagan.
Bobur Vatan tuyg‘usi inson ko‘ngliga ravshanlik berib turuvchi noyob
mo‘jizaigini, undan ayri tushgan inson taqdiri “xazon yaprogi yanglig‘” fojia
ekanligini kechmish voqyealarini bayon qilish orqali ifodalashga erishgan. U
hayot mazmuni haqida mulohaza yuritar ekan hikmatomuz xulosalarni bayon etadi.
Donishmandlar kabi u ham "shuhrat bilan yodlanishni ikkinchi umr” deb
hisoblaydi: " G‘arazkim, bu dunyoda kishidin ushmundog‘ nimalar qolur, har kim
aqldin bahravar bo‘lsa, nega andog‘ harakatga iqtom qilg‘aykim, andin so‘ng
yomon degaylar va har kishiga hushdin asar bo‘lsa, nega andog‘ amrga ehtimom
qilmag‘aykim, qilg‘ondin so‘ng mustahsan degaylar. "Zikri nomero, hakimon umri
soniy guftaand".
Bobur shoh sifatida ham ijodkor sifatida ham takrorlanmas shaxsdir. U o‘z
faoliyati, hayot yo‘li bilan odamzodning sabr-toqatiga haykal qo‘ygan jasoratli
insondir. Bobur yuksak insoniy g‘oyalari, amallari sabab vatandan yiroqda
kechgan mashaqqatli qismatdan g‘olib keldi. Shoh sifatida buyuk imperiya tuzdi,
ijodkor sifatida o‘zining nodir salohiyatini namoyish eta oldi va haqli ravishda
dunyo sivilizatsiyasiga o‘z hissasini qo‘shdi.
39

Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati
I.О‘zbekiston Respublikasi qonunlari.
1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. https://lex.uz/docs/35869
2. O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risida qonuni
II. О‘zbekiston Respublikasi Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar
Mahkamasining qarorlari.
3.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 27-maydagi “Muzeylarda
xizmatlar sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-261-son
qarorining 2022-2023-yillarda muzeylarda xizmatlar sohasini rivojlantirish
bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi
4.O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi huzurida O‘zbekistonning eng
yangi tarixi bo‘yicha Jamoatchilik kengashi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida" gi 2017 yilfevraldagi PF-
4947-sonli Farmoni. www . lex . uz
III . О‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari .
6.О‘ zbekiston Respublikasi Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 29 dekabrdagi 2021
yil uchun m о‘ ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi oliy Majlisga
Murojaatnomasi . www . uza . uz .
7. SH . M . Mirziyoyev . Milliy tarakkiyot yulimizni katiyat bilan davom ettirib ,
yangi bosqichga chiqaramiz . - Toshkent : “О‘ zbekiston ” NMIU , 2017. - 592 6.
8. SH . M . Mirziyoyev . Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
kuramiz . Toshkent : “О‘ zbekiston ” NMIU , 2017. - 488 b .
9. SH . M . Mirziyoyev . Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib - intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b о‘ lishi kerak . 2017 yil 14 yanvar .
Toshkent : «О‘ zbekiston », 2017.-104 b .
40

10. SH . M . Mirziyoyev . Erkin va farovon , demokratik О‘ zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz . Toshkent: « О ‘zbekiston», 2016. -56 b.
IV. Manbalar
11. Abdurashid Abdug afurov. O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil ʻ ʻ
12. Abdullayev M. Boburnoma va Shajarai turning qiyosiy poetikasi.
13. U. Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. “Cho‘lpon nashriyoti”. 1995-yil.
14. L.P. Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat” 1998-yil.
15. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. “O‘qituvchi” – 2008yil.
16. Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. “Fan”.1994-yil.
17. Hasanov. X. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. “O‘zbekiston”. 1983yil
18. Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Tosh.
“Sharq”. 2011-yil
V. Asosiy adabiyotlar.
19. Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot (Umumiy
o‘rta ta‘lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik). II qism. – T.: Sharq, 2011-yil.
20. Vohidov R.J., Eshonqulov H.P.O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. – T.:
O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti. 2006.
21. V а li х o‘j ае v B. Mumt о z siym о l а r. – T.: А . Q о diriy n о mid а gi « Ха lq m е r о si»
n а shriyoti. 2002.
22. V о hid о v R. Biz bilg а n v а bilm а g а n B о bur. – T.:SH а rq.2007.
23. Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. “Fan”.1994-yil
24. Z о hid о v.V. O‘zb е k а d а biyoti t а ri х id а n – T, 1961
25. Nuriddin о v.M . B о buriyl а r sul о l а si – T : F а n, 1944
26. О rzib е k о v. R Lirik а d а ki ч ik j а nrl а r – T: 1976
27. L.P. Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat” 1998-yil.
28. Yo‘ldoshev Q., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. Adabiyot (Umumiy o‘rta ta‘lim
maktablarining 9-sinfi uchun darslik). – T.: Yangi yo‘l poligrapf service, 2010.
VI. Q о ‘shimcha adabiyotlar.
41

29. R.Shamsuddinov. Buyuk boburiylar saltanati va uning jahon tamaddunidagi
o‘rni. “Vodiynoma”, 3/2017/ 11
30. Bobur. Boburnoma. Toshkent: 1989. 3. Джавахарлал Неру . Взгляд на
мирную историю . Т.2. – М., 1975.
31. История стран Азии и Африки в средние века. – Челябинск, 2004
32. Uilyam Erskin. Bobur Hindistonda. – T.: “Cho‘lpon” nashriyoti, 1995. - B.
112.
33. Qudratullaev X. Bobur buyukligining qirralari. “O‘zbekiston adabiyoti va
san'ati”, 2010-yil 7-son
VII. Davriy nashrlar, statistik t о ‘plamlar va hisobotlar.
34. M. Abdullayeva ―Tarixiy-nasriy avarlarning qiyosiy-tipologik tahlili.
(Boburnoma va shajarayi turk misolida) f.f..n disst.-T. :2008 15-bet ‖
35. B о bur v а uning z а m о nd о shl а ri ij о dini o‘rg а nish (ilmiy m а q о l а l а r
to‘pl а mi).S а m., 1983.
36. B о bursh о h m а n а viy m е r о sini z а m о n а viy t а rzd а o‘qitish mu а mm о si (ilmiy
m а q о l а l а r to‘ п l а mi). – S а m., 2004.
VIII. Internet saytlari.
37. httr://www.stat.uz
38. httr://www.lex.uz
39. httr://www.gojdyepiyegus.gu/fogum/viyewfogum.rhrf=Z
40. http://hist1.narod.ru/DM/Ans.html
41. httr://gu.wikiredia.ogg/wiki/Drevniy_mir
42. http://zipsites.ru/pravo/ancientl
43. http://history.rin.ru/
44. http://www.drevniymir.ru/
45. http://ancient.gerodot.ru/
46. http://www.istorya.ru/
47. http://www.biografiya.ru/

42

Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsi tarixshunosligi (xorijiy tadqiqotlarda).

Kirish. 3

I Bob. Bobur shaxsi dunyo olimlari nigohida. 5

1.1. Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsi dunyo olimlari tomonidan o‘rganilishi 5

1.2. Dunyo olimlаr tаhlilidа Zahiriddin Muhammad Bobur ilmiy merosining o‘rganganlik holati 10

1.3. Ingliz tarixchisi va tarjimoni Uilyam Erskin tadqiqodlarida Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsi 19

II Bob. Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari muhim tarixiy manba. 22

2.1. “Boburnoma” jahon tan olgan asar 22

2.2. “Boburnoma” asari jahon olimlari tadqiqotlarida o‘rganilishi 27

2.3. “Boburnoma” asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati. 30

Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati 39

Sotib olish