Zahiriddin Muhammad Bobur tarixchi olim sifatida - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	17000UZS
Размер	87.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Ноябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Bobomurod Abdishukurov

Дата регистрации 01 Июнь 2024

50 Продаж

Zahiriddin Muhammad Bobur tarixchi olim sifatida

Купить

“ ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR TARIXCHI
OLIM SIFATIDA ”
KURS ISHI

MUNDARIJA
KIRISH.
I.BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING HAYOTI VA SIYOSIY-
ILMIY FAOLIYATI.
1.1. Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va siyosiy faoliyati.
1.2. Zahiriddin Muhammad Bobur asos solgan Boburiylar sulolasining jahon
tarixida tutgan o’rni.
II. BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “ BOBURNOMA”
ASARI MUHIM TARIXIY MANBA.
2.1. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma” asarining mazmun va
mohiyati.
2.2. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma” asarining tarixiy va ilmiy
ahamiyati.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR
KIRISH
2

Mavzuning dolzarbligi . O`zbеkiston Rеspublikasi o`z musta q illigiga
erishgach, zamonaviy davlatchilik tizimini barpo etish va rivojlantirishga alo h ida
e'tibor q aratdi. Ushbu ustivor yo`nalishdagi jadal harakatlarni amalga oshirishidan
o`zbеk xalqining davlatchilik sohasida to`plagan ko`p asrlik boy tarixiy
tajribasini atroflicha o`rganish va undan samarali foydalanish masalasi o`zining
dolzarbligi bilan ajralib turadi. Shu nuqtai nazardan, Prezidentimiz I.A.Karimov
ta’kidlaganlariidek, “o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab
bo’lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur”. 1

Prezidentimiz har bir o’zbek farzandi “mening ajdodlarim kimlar bo’lgan,
millatimizning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turushi, tiklanish, shakllanish
jarayoni qanday kechgan”. 2
Ayniqsa mustabid tuzum davrida “… Amir Temur,
Bobur Mirzo va boshqa ulug’ bobokalonlarimizning buyuk nomlari qaysi
tuproqlarda qorishib yotgan edi?” 3
degan savollarni o’ziga-o’zi berishi kerakligini
qayta-qayta uqtiradi. Bu masalada “O’zbekistonning, o’zbek xalqining bugun
keng ommaga etkazishga arziydigan haqqoniy tarixi yaratildimi-yo’qmi? “ 4

degan
zaruriy savolni beradi va sho’rolar davrida o’zgalar yozib bergan soxta g’oyalar
asosida yozilgan tarixni qayta ko’rib chiqish lozimligini ta’kidlaydi.
Prezintimiz I.A.Karimov rahnomaligida ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan
madaniy-ma’naviy merosni asrab avaylash va boyitish, davlatchiligimiz tarixini
chuqur o’rganish, o'zligimizni anglash va namoyon etishga alohida e'tibor
qaratilmoqda. Jumladan, mustaqillikdan keyin nafaqat vatanimiz tarixida, balki,
jahon tarixi ilm fanida yorqin iz qoldirgan Zahriddin Muhammad Bobur siymosini
ulug’lash, uning ilmiy merosini o’rganish va undan foydalanish masalasi doimo
dolzarb bo’lib kelmoqda. Davlatimiz rahbari I.A.Karimov 1990-yil 5-iyunda hali
mustaqil bo’lmasimizdan bir yil oldin so’zlagan nutqlarida tarixiy meros
to’g’risida shunday deganlar: “Xalqimiz respublika hukumatining Navoiy,
1
Karimov.I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti,1998-yil. 134-bet.
2
Karimov.I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti, 1998-yil. 136-bet.
3
Karimov.I.A Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. “Ma’naviyat” nashriyoti, 2008-yil. 6-bet.
4
Karimov.I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti,1998-yil. 137-bet.
3

Ulug’bek, Bobur, Mashrab, Furqat, Qodiriy, va xalqimizning boshqa buyuk
farzandlari yubileylari o’tkazish to’g’risidagi qarorini juda ruhlanib kutib olgani
bejiz qadriyatlarining ravnaqi va boyishiga xizmat qilib kelgan endi va bundan
keyin ham xizmat qiladi. Biz ularning bebaho merosini xalqqa, avvalo yoshlarga
yetkazish uchun barcha ishlarni qilamiz”. 5
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar hayoti haqida jonli guvohlik
beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir,
o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy-
tarixiy, ilmiy, tabiiy va adabiy lingvistik ma’lumotlar xazinasidir unda 1494-yildan
1530-yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar bayon
etilgan. Bobur tarixiy faktlarni shunchaki qayd etish jangu-jadallar, yurishlar
haqida xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda
qiziqarli hikoya qiladi, manzara chizadi, tabiatni, etnografik holatlarni tasvirlaydi,
davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat ilmiy –tarixiy
ahamiyati bilan emas, balki o’zbek badiiy nasrining yorqin namunalaridan biri
sifatida ham biz uchun qimmatlidir. Shoir o’z xotiralarini badiiy naql uslubida
sodda va ravon bayon etadi, o’nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini yaratadi;
tabiat manzaralarini suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy sarguzashtlar,
sheriy parchalar bilan bezaydi. Tilga olingan shaxsning portreti kiyinishini, tashqi
ko’rinishini, fel-atvorini, odatlarini, o’tmishini avlod-ajdodini birma-bir ta’rif
etiladi. Asardagi markaziy obraz Boburning o’zi, albatta. Uning his – tuyg’ulariga
boy qalbi ko’z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston “
Boburnoma” va uning muallifi haqida “Uning his tuyg’ulari har qanday
mubolag’adan yoki pardalashdan holi, uslubi oddiy mardona, shu bilan birga jonli
va ifodali. O’z zamondoshlari biografiyasini, ularning qiyofalari, urf-odati,
intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko’zguda aks etgandek ravshan tasvirlaydi.
Zahiriddin Muhammad Bobur Hindistonni zabt etilishiga asli zoti
temuriylardan bo’lmish Bobur va uning hamrohlari jasorati tufayli erishildi. Uning
5
Karimov.I.A.O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent.2011-yil. 217-bet.
4

yoshlik yillari ham ana shu irqqa mansub qabilalar orasida o’tganligi uchun
davlatni boshqarish va idora qilish uslubida ham bu cho’l o’g’loni faoliyatida ikki
ulkan qabila mo’g’ullar va o’zbeklarning ta’siri sezilib turadi. 6
Temuriylarning
ikkinchi poytaxti Hirotning Shayboniyxon tomonidan istilo qilinishi
Boburshohning Hindistonga bo’lgan ishtiyoqi yanada ortgan edi. Shunday
bo’lishiga qaramay, u Hindistonday ulkan mamlakatni 1526-yilda o’z idorasi
ostiga birlashtirishga muvaffaq bo’ldi. Boburshoh 1519-1525-yillarda Hindistonni
egallash uchun hal qiluvchi keng miqyosli beshta jangni amalga oshiradi. Bu ulkan
mamlakatni bo’ysundirish nihoyatda og’ir kechadi. “Boburnoma”da muallif ilgari
Hindistonni fath etgan Sulton Mahmud G’aznaviy va afg’onistonlik Shahobiddin
Muhammad G’uriylarning harbiy qudrati o’zining imkoniyatlaridan nihoyatda
yuqori bo’lganini takidlaydi. Unda qayd, etilishicha Sulton Mahmud G’aznaviy
Hindistonga yurish qilganida, Hurosonday ulkan mamlakat, Xorazm vohasi va
Samarqand unga tobe edi. Son jihatdan nihoyatda katta bo’lgan qo’shini yuz ming
ikki yuz ming kishiga etar edi. Sulton Shahobiddin G’uriy bu mamlakatga hujum
qilganda, uning ukasi Xuroson mamlakatining podshosi edi. U bir yuz yigirma
minglik qo’shin bilan bu o’lkaga kirib keldi. Har ikkala hukmdorga qarshilik
ko’rsatgan Hindiston rojalari bo’lib, bepoyon bu mamlakat yagona boshqaruv
ostida birlashmagan edi. Boburshoh sarson – sargondonchilikning alamli kunlarini
boshidan kechirib, vaqti-vaqti bilan ko’plab talofat ko’rib yurt va saltanat ishtiyoqi
bilan Hindistonga yuzlandi. Uning idorasi ostida bo’lgan Badahshon, Qunduz,
Qobul va Qandahar viloyatlari zo’rg’a o’zini tutib turar, bu viloyatlar yuz ming
kishilik qo’shinga ega bo’lgan shayboniylarga yaqin bo’lganligi uchun ularga
madad kuchlarini yuborib turush zarurati mavjud edi. Boburshoh 1525-yilda
beshinchi marta hal qiluvchi hujum uyushtirganda Hindiston mamlakati Behradan
Bahorgacha Sulton Ibrohim Lo’diy u nomi Afgo’n tasarrufida edi. Boburshohning
o’n ikki ming kishilik lashkariga uning yuz ming kishiga yaqin azamat qo’shinini
va mingta jangovor fili qarshi turar edi.
6
U.Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. Cho’lpon nashriyoti.1995-yil. 6-bet.
5

Panjob viloyati zabt etilgandan so’ng Dehli Sultoni Ibrohim Lo’diyga qarshi
kurashda Boburshohning kuchli harbiy salohiyatti unga omad keltirdi. U “
to’g’ama” deb nomlangan harbiy tadbirini amalga oshirib, Ibrohim Lo’diyga qattiq
shikast yetkazadi. Ikki uch oy Vatanidan yiroqda bo’lgan yigitlarning sustligini
ko’rib, Boburshoh ular oldida otashin nutq so’zladi. Barchaning ruhini ko’tarib,
ularni jangga safarbar qiladi. Zambaraklarni ishga soladi va otliqlardan mohirlik
bilan foydalanib, Panipatda Ibrohim Lo’diyni mag’lubiyatga uchratadi. 1526-yil
25-aprelda Dehlida Boburshoh nomiga hutba o’qiladi. Shu bilan u yangi sulola
boburiylar sulolasining ulkan mamlakatiga asos soladi va Hindistonday ulkan
mamlakatda turli din va millat vakillaridan tashkil topgan xalqlarning yagona
markazlashgan davlat boshqaruvi ostida uzil-kesil birlashtiradi. Boburshoh va
uning avlodlari Hindistonning xo’jalik hayoti, madaniyati va obodonchiligiga katta
e’tibor bilan qarashdi.
Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida keltirilgan tarixiy,
geografik, etnografik, toponomik ma’lumotlar orqali XV-XVI asrlarda O`rta
Osiyo, Afg’oniston, Hindistondagi ijtimoiy-siyosiy holat haqida qimmatli
ma’lumotlarni bugungi davr nuqtayi-nazaridan yondashib tahlil qilish va
tariximizni xolisona o’rgnishda alohida ahamiyatga ega.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Kurs ishining maqsadi Zahiriddin
Muhammad Bobur tomonidan 1494-yildan 1530-yilgacha yozib tugallangan
“Boburnoma” asarining muhim tarixiy ahamiyatga ega bo`lsada, mustaqillik
davrigacha tadqiqotchilar tomonidan maxsus tahliliy tarzda o`rganilmaganligini
e'tiborga olib, bu sohadagi kеmtiklikka biroz bo`lsada barham bеrib, asardagi
tarixiy voqеalarni o`sha davrga oid bo`lgan muhim tarixiy manbalarga solishtirib
o`rganib, tahlil natijalarini atroflicha yoritib bеrishga qaratilgan. Kurs ishda
qo`yilgan maqsad va vazifaga muvofiq quyidagi masalalarni ko`rib chiqish
rеjalashtirilgan:
Birinchidan, Zahiriddin Muhammad Boburning h ayoti va siyosiy
faoliyatini mavjud tarixiy manbalar va adabiyotlar asosida o`rganish. Mirzo
Boburni buyuk olim darajasiga ko`targan tarixiy omillarni mo h iyatini ochib bеrish.
6

Ikkinchidan, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarining
mazmun va mohiyatini, tarixiy va ilmiy ahamiyatini atroflicha tahlil qilish.
Mavzuning tadqiq qilganlik darajasi . Tadqiqotning nazariy asosini
Prеzidеntimiz I.A.Karimovning asarlari va mavzuga doir bildirgan fikr hamda
nutqlari tashkil etadi. Prеzidеntimiz I.A.Karimov doimo o`zlarining asarlarida
jamiyat taraqqiyotining barcha jabhalariga e'tibor bеrgan holda, o`tmish
tariximizning haqqoniy yoritilishiga tarixchi olimlarimizning diqqat –e'tiborlarini
tortib kеlganlar. Tad q i q otchilardan Abdullayev M. , U. Erskin, L.P. Sharma,
Hoshimov I., Nuritdinov M., Hasanov. X., Qudratullayev H. Hasanov., Nafasov T.,
Rasulov R., Fayziyev.T., Mamajonov A.M., Vahob Rahmonov 7
va bosh q alar o`z
tad q i q otlarida “ Boburnoma ” asarining ba'zi jihat larini ochib bеrganlar .
Tad q i q otlarning mazmun va tavsifi shundan guvo h lik bеradiki, Boburning
“Boburnoma” asari vatanimiz tarixshunosligida to`li q o`rganilmagan. Xuddi
mana shu hol mavzuni tarixiy tadqiqot obеkti sifatida tanlab olishga undadi va
shulardan kеlib chiqib, Bobur hayoti va siyosiy-ilmiy faoliyati hamda
“Boburnoma” asari tadqiqot mavzusi qilib bеlgilab olindi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, tadqiqot uchun tanlab
olingan mavzu, uning tarkibiga kirgan qator muhim muammolar to`liq, yaxlit
holda maxsus tadqiqot qilinmagan. Shu bois tadqiqotda ana shu holat hisobga
olinib, hozirgacha yaratilgan mavjud adabiyotlar, maqolalar asosida tadqiq
etilayotgan davr ichida Boburning hayoti va siyosiy-ilmiy faoliyati hamda
7
Abug’oziy. Shajarai turk. Toshkent. Cho’lpon.1992-yil. 95-96-betlar. , Abdullayev M. Boburnoma va Shajarai
turning qiyosiy p oetikasi. 56-58-bet ., U. Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. Cho’lpon nashriyoti. 1995-yil. 8-bet.,
L.P. Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat” 1998-yil 22-bet, Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar
sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi-1994-yil 48-bet Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan-1994-
yil 68-66-betlar., Hasanov. X. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. O’zbekiston. 1983-yil 58-bet.,
Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Tosh. Sharq.2011-yil 27-bet, Fayziyev.T.
Temuriy malikalari. Toshkent 1994-yil, Hasanov. H. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. O’zbekiston.1983-yil
62-bet., Rasulov R. Bobur – o’zbek tilining sofligi uchun kurashuvchi./ ilmiy to’plam. Samarqand. 2000-yil 44-bet.,
Nafasov T. Bobur nomshunos. / Ilmiy to’plam. Samarqand 2000-yil 39-bet., Mamajonov A.M. O’zbekiston tarixi.
Toshkent. 1994-yil 20-bet., Fayziyev T.Xusayn Bayqoroning sirli o’limi. Toshkent 1995-yil 44-bet., Ibn Battuta va
uning O’rta Osiyoga sayohati. Nashrga tayyorlovchi N. Ibrohimov. Toshkent 1996-yil., T. Fayziyev. Temuriylar
shajarasi. Toshkent. Yozuvchi-1995-yil. Vahob Rahmonov “Ma’rifat “ gazetasi 2008-yil .
7

“Boburnoma” asari maxsus ilmiy tahlil qilinmoqda. Mavzuga doir matеriallar h am
jamlangan h olatda tad q i q q ilinmo q da.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Tadqiqotda tadqiq etilayotgan
muammodagi “Boburnoma” asari Zahiriddin Muhammad Boburning tarixiy asari
bo`lib, unda XV-XVI asrlarda temuriylar saltanati tarkibiga kirgan hududlarning
ijtimoiy-siyosiy tarixi va geografiyasiga oid ma’lumotlar bilan birgalikda ko’pgina
tarixiy shaxslar haqida ma’lumotlar bayon etilgan. Asarda bayon etilgan
faktlarning qanchalik darajada haqqoniyligini tеkshirishda o`sha davr tarixiy
manbalari imkon darajasida qiyoslashga harakat qilinganligi sababli katta amaliy
ahamiyat kasb etadi.
Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Tanlangan kurs ishi kirish, ikki bob, 4
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
I.BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING HAYOTI VA SIYOSIY-
ILMIY FAOLIYATI.
1.1.Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va siyosiy faoliyati.
Zahiriddin Muhammad (hijriy 888-yilda muharram oyining oltinchi kuni)
milodiy 1483-yilning 14-fevralida dunyoga keldi. Uning ismi o’sha davrdagi
Movarounnahrning atoqli ulamolaridan bo’lgan Xo’ja Nasriddin Ubaydullaxon
tanlagan edi.
8

Bobur shajarasi: Ota tomonidan : Bobur Sulton Umarshayx Mirzo o’gli, u
esa Sulton Abdusaid Mirzo o’g’li, u esa Sulton Muhammad Mirzo o’g’li, u esa
Mirzo Miranshoh o’g’li, u esa Amir Temur o’g’li edi. Onasi tomondan :Qutlig’
Nigor Xonim Yunusxon qizi, u esa Vaysxson o’g’li, u esa Sher Alixon o’g’li, u esa
Muhammad Xo’jaxon o’g’li, u esa Xizir Xo’jaxon o’g’li, u esa To’g’liq Temurxon
o’g’li, u esa Eson Bug’axon o’g’li, u esa Dava Chiqon o’g’li, u esa Baroqxon
o’g’li ( uni G’iyosiddin ham deb atashardi ), u esa So’kach o’g’li, u esa Kamg’or
o’g’li, u esa Chig’atoy o’g’li, u esa Chingizxon o’g’li edi. Aytishlaricha,
chig’atoylar arabcha “ Zahiriddin “ so’zini talaffuz etishda qiynalishgach, ota-
onalari uni Bobur deb atadilar va rasmiy hujjatlarda Zahiriddin Muhammad Bobur
deb yuritilardi. 8
Otasi vafot etganda u endigina o’n bir yoshdan o’tgan edi.
Farg’ona davlati hozir (muallif 1845-yilni nazarda tutmoqda) Qo’qon deb
yuritiladi. U paytlarda bu mamlakat hududdan kichikroq bo’lsa ham Boburning
tariflashicha, meva va g’allaga boy o’lka edi. Bu vodiyning atrofi tog’lar bilan
o’ralgan bo’lib, janubiy g’arbiy tomonigina Xo’jand va Samarqand orasi, Sayhun
daryosining chap qirg’oqlari ochiq edi. Bu daryo Sir deb ham ataladi. U qadimgi
Yaksartes daryosi bo’lib Qashqar tog’laridan boshlanadi va Farg’ona davlatini ikki
qismga ajratib oqadi. Toshkent va Turkiston vohalarini yalab o’tib, cho’llar orqali
Orolgacha yetib boradi. Farg’ona mamlakati, asosan, yettita dahaga bo’linib, undan
ikkitasi daryoning shimoliy qirg’og’ida, qolgan beshtasi esa janubiy sohilda
joylashgan. Janubdagi viloyatlarning eng yirigi Andijon bo’lib, Saltanatning
poytahti hisoblanardi va shu nom bilan ataluvchi asosiy qal’a xizmatini o’tar edi.
O’sh viloyati sharq tomonda joylashgan, Marg’ilon esa g’arbda joylashgandir.
Isfara janubi- g’arbiy qismda tog’lar orasida joylashgan va nihoyat Xo’jand qal’asi
daryoning quyi qismida bo’lib, Samarqand yo’li ana shu yerdan o’tadi. Daryoning
shimoliy qismidagi viloyatlar Axsi va Koson edi. Axsi saltanatdagi ikkinchi
mavqeyni egallaydigan qal’a bo’lib, Umarshayx Mirzo ko’p vaqtini o’sha yerda
o’tkazar edi. Undan shimoliy sharqda Koson kasabasi joylashgan. O’zi kichkina
8
U. Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. Cho’lpon nashriyoti. 1995-yil. 8-bet.
9

davlat bo’lsa ham Farg’ona tuprog’i juda unumdor, mo’tadil iqlimli edi. Yozda
issiq va qishda sovuq bo’lsa ham, mo’l g’alla va meva, nok, anor, bodom va
qovunga boy edi. Uning bog’lari va uzumzorlari mashhur edi. Farg’ona davlatida
shahar aholisi tojiklar deb atalib, ular hech qaysi qabilaga mansub emas edilar.
Keyinroq Mo’g’ul va turkiy qabilalarning ko’payishi bilan shaharliklarning
ko’pchiligi turkiylar bo’lib, tili ham sof turkiy bo’lgan. Bu til davlat
boshqaruvchilarning ham so’zlashuv tili bo’lib, o’z ona tili fors tili bo’lgan
shaharliklar uchun ham tushunarli edi. 8
Umarshayx Mirzo Temuriy hukmdorlar
orasida toj-taxt kurashlari keskinlashgan bir davrda Farg’ona viloyatini idora qildi
va bu kurashda faol ishtirok etdi. Pokiza etiqodli, Hazrat Xo’ja Ubaydulloga
orodati bor, ravon savodli bu temuriyzoda Boburning ma’lumotiga bo’lgan qal’a
bo’lib, podshoh ko’p vaqtini o’sha yerda o’tkazar edi. ko’ra: “ Xamsatayn va
mansaviy kitoblarni va tarixlarni o’qib edi. Aksar “ Shohnoma “ o’qir edi. Tab’i
nazmi bor edi, vale she’rg’a parvo qilmas edi.” 9
Tabiatida “Hamisha mulkgirlik
dag’dag’asi bor ” bo’lgan Umarshayx Mirzo yurt talablik davosi bilan
Samarqandga bir necha bor yurish qiladi. Farg’ona viloyatining osmonida urush
bulutlari qalqib yurgan damlarda fojiali vafot etadi.
1495-yilda Sulton Ahmad o’rnida bir muddat hukmronlik
qilgan
ukasi
Sulton Mahmud vafotidan so’ng, uning o’g’illari Ma’sud, Boysung’ur Mirzo,
Sulton Ali o’rtasida Samarqand taxti uchun o’zaro urushlar boshlanadi. Sulton Ali
Samarqandni egallaganda, bu urush alangalari yanada avjiga chiqa boshlaydi.
Bobur Mirzo ham ulug’ sohibqiron Amir Temur poytaxtini qo’lga kiritish ilinjida
Samarqand tomon lashkar tortadi. Bu payt Sulton Mas’ud Mirzo Shahrisabzni o’z
idorasi ostiga olib, Samarqandga tahdid sola boshlagan edi. Hisor va Qunduzdan
Sulton Husayn Mirzo qo’shinining xavfi ham mavjud edi. Uch-to’rt oy uch
tarafdan Samarqandga qarshi hujum uyushtirgach, Sulton Ali nomidan Xoja Yahyo
kelib, ittifoq va hamjihatlikdan so’z ochadi va Bobur Mirzo bilan o’zaro
kelishuvga erishadi. Biroq oradan ko’p vaqt o’tmay, Samarqand taxtini
Boysung’ur Mirzo qo’lga kiritadi. 1497-yilda Bobur Mirzo mingga yaqin qo’shini
9
L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 10-bet.
10

bilan Samarqandni qo’lga kiritish uchun jangga otlanadi. Shahar u yeti oy qamal
qilinadi. Boysung’ur Mirzo Shayboniyxondan madad kutadi, biroq Shayboniy
qo’shinlarining yordami besamar ketadi. Natijada shahar hukmdori Qunduzga
Xusravshohdan panoh izlab ketishga majbur bo’ladi. Bobur Mirzoni Samarqand
shahri ulug’lari, beklar mamnuniyat bilan qarshi oladilar. “ Boburnoma “da muallif
bu voqeani iftixor bilan quyidagicha bayon etadi: “ Rabiulavval oyining oxirida
(1497-yil noyabr ) kelib arkta Bo’stonsarog’a tushtum. Tangri taoloning inoyati
bila Samarqand shahri va viloyati muyassar va musaxxar bo’ladi” (43-bet).
Sharqning eng yirik, boy va mashhur shaharlaridan biri bo’lgan Samarqandning
qo’lga kiritilishi yosh hukmdorni nihoyatda sevintiradi. U keyinchalik
“Boburnoma “da bu azim shaharning tabiati-yu masjid va madrasalarini, Ulug’bek
Mirzo barpo etgan rasadxona-yu saroy va maqbaralarni ehtiros bilan tasvirlaydi.
Afsuski, Bobur Mirzoning sevinchi uzoqqa cho’zilmaydi. U yetti oy qamal ichida
qolgan shahar nihoyatda xarob holda edi. Ozuqa zahiralari tugagan, dehqonchilik
o’zaro urushlar natijasida izdan chiqqan, shahar aholisi aftoda bo’lib qolgan edi.
Yosh hukmdor bu ahvoldan qutilish choralarini qanchalik izlamasin, biror maqbul
tadbirni amalga oshirish imkondan tashqari edi. Bobur Mirzo qo’shinlari
Samarqanddan hech qanday o’lja qo’lga kirita olmaydi. Avvalo, hukmdorning o’zi
xalqni talashga mone’lik qiladi. Oqibatda oziq-ovqat tanqisligi seziladi,
shuningdek, askarlar uylarini sota boshlaydilar. Bitta-bitta bo’lib qochishga
tushadilar. “ Boburnoma” da ta’kidlanishicha, avval Xonquli Bayonquli, yana
Ibrohim Bekchik, keyin esa mo’g’ullarning barchasi qochadi. Sultan Ahmad
Tanbalning qochishi yosh hukmdorga qarshi yana bir fitnaning uyushtirishiga omil
bo’ladi. 10
Bobur Mirzo Xo’ja Abdullo Mavlono qozini qochoqlarning ba’zilarini
jazolash, ba’zilarini esa qayta Samarqandga yuborish niyatida Uzun Hasanning
oldiga jo’natadi. Biroq Uzun Hasan Bobur Mirzoga qarshi uyushtirilgan fitnaga
10
L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 15-bet.
11

boshchilik qilmoqda edi. Bu orada u Ahmad Tanbal bilan til biriktirib, Axsi va
Andijonni Jahongir Mirzoga olib berish payida bo’ladi. 11
Andijon taxti tobora tahlika ostiga qola boshlagan davrda Boburning onasi
Qutlug’ Nigorxonim va Eson Davlatbegim bilan kengashib,Samarqand
hukmdoriga bir necha marta maktub yuboradilar. Natijada Samarqanddek shahari
azimda yuz kun hukmdorlik qilgan Bobur Mirzo 1498-yilning fevralida Andijonga
safar qilishga majbur bo’ladi. Bu orada bir kishi yosh hukmdor Samarqandni
tashlab chiqqan kuni Ali Do’st tog’ayi Andijonni isyonchilarga topshirgani
haqidagi xabarni yetkazadi. Ma’lum bo’lishicha, isyonchilar Andijonni qamal
qilganda, Uzun Hasan Bobur Mirzoning betobligi, uning tili tutilib, og’ziga paxta
bilan suv tomizayotganliklarini Ali Do’st tog’ayiga aytib ont ichadi. Bundan
sarosimaga tushgan tog’asi Ali Do’st isyonchilarga qal’ani ochib beradi.
Andijonni deb Samarqandni qo’ldan ketkazish va taqdirning alamli hazillariga
duchor bo’lib bir yo’la har ikkalasini boy berishdek muvaffaqiyatsizlig-u
yutqazishlar metin iroda sohibi bo’lgan Bobur Mirzo belini bukolmaydi. U ota
meros saltanatni tiklash niyatida tog’asi, Toshkent hokimi Mahmudxondan madad
so’raydi. Birgalikda Andijonni egallash uchun olib borilgan janglar natija
bermaydi. Bobur Mirzo goh Xo’jand, goh O’rtepa, goh Konibodom atrofidagi
qishloqlarda bo’lib, tog’alarining ko’magi bilan ba’zan Andijonga, ba’zan esa
Samarqandga tahdid solib turadi. Nihoyat, Xo’jandga yetib keladi, ammo bu yer
nisbatan kichikroq qo’shinni zo’rg’a saqlab turushi mumkin edi. Shu sababli Bobur
Mirzo O’ratepani idora qilib turgan yana bir tog’asi Muhammad Husayn Ko’ragon
do’g’latdan Yor yayloq kentidagi Pashog’ar qishlog’ida qishlashga ruxsat so’raydi.
Bu yer Xo’ja Abdullo Mavlono qoziga qarashli bo’lib, u Samarqand yo’lida
joylashgani uchun Bobur Mirzoga juda ma’qul manzil edi.
Movarounnahrda shahzodalar o'rtasidagi ziddiyatlar tobora keskinlashib
bormoqda edi. Bunday muxolifat Sulton Ali Mirzo va Muhammad Majid Tarxon
o’tasida ham paydo bo’ladi. Bu shahzodalar hamkorligidan hech ish chiqmasligi
11
U.Erskin. Bobur Hindistonda. Toshkent. “Cho’lpon”. 1995-yil 102-bet
12

aniq edi. Sulton Ali Mirzo mo’g’ullardan Abdulvahob degan kishini Bobur Mirzo
huzuriga yuborib uni Samarqandga kelishga etdi. Bobur Mirzo Jahongir Mirzoga
kishi yuborib zudlik bilan Samarqandga yurish qilishini xabar qiladi. Axsida
tuzulgan sulx Jahongir Mirzo tomonidan Bobur Mirzo saltanati hududiga dahl
qilish imkoniyatini bermasdi. Biroq Bobur qo’shinlari Quvaga yetib kelganda,
Ahmad Tanbalning ukasi Halil O’shga hujum qilgani ma’lum bo’ldi. Bobur Mirzo
bo’lib o’tgan voqeadan qanchalik ranjimasin, Samarqand tomon yurishni yana
davom ettiraverdi. Yosh hukumdor Ali Do’st va Qambar Ali singari
ulug’beklarning keying harakatlaridan ularga tayanish har doimgidan ham
yaxshilikka olib kelmasligini sezib qoladi. Shuningdek, Muhammad Majid Tarxon
boshliq beklar ham Mir Mo’g’ulni yuborib Andijon hukmdorining Samarqandga
kelishiga ko’z tikib turishgandi . Shunday qilib, Bobur Mirzo; “Samarqanddek
poytaxt turg’uncha, ne kiroyi ul qilg’aykim, Andijondek yer uchun kishi avqot
zoye’ qilg’ay’’-degan fikr bilan yo’lda davom etadi. 12
Bir muddat Shahrizabz – Hisor hududlarida sarson sargardon kezgan Bobur
Mirzo Samarqand xalqining ko’magiga ishonib, ikki yuz qirq kishilik navkari bilan
shaharga hujum qiladi. Yetmish-sakson chog’li Bobur yigitlari tunda qal’aga
Narvon qo’yib, Feruza darvozasini egallaydilar. Tong otishiga yaqin Bobur Mirzo
Samarqandga kirib keladi. Bo’lib o’tgan voqeadan shahar ahli hali to’la habardor
emas edi. Temuriy hukmdorini tanib qolgan dukondorlar u haqda duo qilishardi.
Ko’p o’tmay shahar xalqi voqeadan xabar topadi. Qo’llariga tosh va tayoq
ko’targan kishilar to’rt yuz-besh yuz chamasi Shayboniy tarafdorlarini o’ldirishadi.
Nihoyat, u yetti ming askariy quvvatga ega bo’lgan tajribali hukmdor
Shayboniyxondan juda oz miqdordagi qo’shin bilan 19 yoshli temuriyzoda
Samarqandni tortib oladi. Xalq Bobur Mirzoni qo’llab quvvatlashda davom etadi.
Shovdor, Sug’d va atrofdagi qo’rg’onlar uning idorasi ostiga o’ta boshlaydi.
Shayboniyxon Buxoroga chekinadi. Bu orada Boqi tarxon Qarshi, G’uzorni,
12
L.P. Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat” 1998-yil 22-bet
13

Abulmuhsin Mirzo Qorako’lni qo’lga kiritadi. Shayboniy qo’shinlari har tarafdan
quvilib, Buxoro atrofida toplanishga majbur bo’lishadi. 13
Bobur Mirzo Andijondan chiqqandan so’ng, uning oila a’zolari yuz
tashvish va mashaqqatlar bilan O’ratepaga yetib kelishgandi. Samarqand fahtidan
nihoyatda shodlangan yosh hukmdor oilasini bu azim shaharga olib keladi. U
amakisi Sulton Ahmad Mirzoning qizi Oyisha Sultonbegimni o’z nikohiga olgan
edi. Ko’p o’tmay Samarqandda To’ng’ich farzandi Faxruniso dunyoga keladi.
Biroq bu shodlik uzoq davom etmaydi. Faxriniso chillasidan chiqmay vafot etadi.
Bobur Mirzo o’zini buyuk poytaxt taxtida ko’rib qanchalik quvonsa, har
zamon tahdid solish xavfi kuchli bo’lgan Shaybomiyxonning ulkan qo’shinidan
ham shunchalik tashvishlanardi. Samarqand mudofaasini mustahkamlash
maqsadida yon atrofdagi temuriylar saltanati hukmdorlariga elchilar yuborib,
ulardan yordam so’raydi.
Shayboniyxon 1501-yilning bahorida yana qo’shin to’play boshlaydi.
Qorko’l, Dabusiyani qayta qo’lga kiritib, Samarqandga tahdid soladi. Shu yili may
oyining boshlarida Shayboniyxon o’z hatti harakatlari bilan raqibini jang
maydoniga jiddiy hozirlik ko’rishga majbur etadi. Boqi Tarxon ming ikki ming
kishilik qo’shini bilan Keshga kirib borgan edi va ikki kun orasida Bobur Mirzoga
kelib qo’shilishi taxmin qilinardi. Toshkent hokimi Sulton Mahmud tomonidan
yuborilgan Said Muhammad Mirzo do’g’lat tomonga yaqin ming bir yarim ming
kishilik lashkari bilan ko’makka kelishi kutilar edi. Munajjimlarning yanglish
ma’lumotlari Bobur Mirzoni madadga chiqqan kuchlar yetib kelmasdan jangga
kirishga undadi. Qo’shin to’rtga ajraladi. Ko’hak daryosi bo’yida raqib bilan
ro’baro bo’linadi. Natijada Bobur Mirzo qo’shini juda katta talofatga uchradi.
Og’ir kunlar boshlanadi. Keyingi yillarda Samarqand tez-tez yuz berib
turgan o’zaro urush va isyonlar tufayli boyliklari talangan, ancha kuchsizlanib
13
Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi-1994-yil 48-bet
14

qolgan edi. Shayboniyxonning besh oylik qamaliga qarshi Bobur Mirzoning o’ziga
yaqin beklar va sarbozlari hamda xalq ommasi jasorat ko’rsatishlariga qaramay,
ochlik, suvsizlik shahar aholisining tinka madorini quritadi. “ Elga bisyor tanqislik
bo’ldi, - deya xotirlaydi “ Boburnoma “ muallifi. – Anga yettikim, faqir va miskin
it etini, eshak etini yiya kirishtilar. Otqa bo’g’uz kam yoft bo’ldi. Daraxtlarning
bargini otqa berurlaredi. Anda tajriba bo’ldikim, bori yafroqlardin tut yafrog’I va
qora yig’och yafrog’I otqa sozvarroq emish. Ba’zi quruq yig’ochlarni randa qilib,
taroshasini suvg’a ivitib otg’a berurlar edi.”
Oziqa zahiralari rugab, atrofdan biror bir madad kutishga umid
qolmagach, sarbozlar bir ikki kishi bo’lib qocha boshlaydi. Bu orada
Shayboniyxon sulh taklif qiladi. Hech qanday umidi qolmagan Bobur Mirzo
sulhga rozilik beradi. Parokandalikka yuz Burgan temuriy hukmdorlarining
noahilligi tufayli ulkan g’alabasini mudofaa qila olmagan yosh shahzoda azim
shahar Samarqndning Shayxzoda darvozasidan ichkilari bilan chiqib ketadi. Biroq
Bobur Mirzoning opasi Xonzodabegim vujudga kelgan tang vaziyat taqozosiga
ko’ra Shayboniyxonga turmushga chiqishga majbur bo’ladi. 14
1501-1502-yillar
Bobur Mirzo hayotida sarson-sargardonlikning achchiq alamlari bilan
qarshilashish davri bo’ladi. O’lim tahlikasidan zo’rg’a qutilgan yosh shahzoda va
uning hamrohlari Jizzaxda ochlik shiddatidan ham bir muncha xalos bo’ladilar.
Samarqandga mustahkam o’rnashib olgan Shayboniyxon Toshkent xoniga
qarashli Shohruhiya va Beshkentga hujum uyushtirganda, Bobur Mirzotog’asiga
yordamga otlanadi. Sovuqning shiddatidan kunda ikki-uch kishi halok bo’lardi.
Yosh shahzoda suvning tez oqishidan faqat o’rtasi muzdan bir oz xoli bo’lgan
arig’da 16-marta sho’ng’ib atrofdagilarni ko’rsatgan jasorati bilan katta
dushmaniga qarshi kurashga da’vat etadi. Shayboniyxon bahor kelishi bilan
O’ratepani talab ketganida, Bobur Mirzo Maschoda edi. U bu yerda uysiz,
vatansiz tog’lar orasida sarson-sargordon yurishidan naf yo’qligini o’ylab yana
14
Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan-1994-yil 66-68-betlar.
15

Sulton Muhammadxon oldiga borishga qaror qiladi. Xuddi shu payt Ahmad Tanbal
o’z qo’shinlari bilan xonga qarshi yo’lga chiqqandi. Bu urush Sulton Muhammadni
ancha cho’chitib qo’yadi. Bobur Mirzo Toshkent xoniga kichik tog’asi Sulton
Ahmad Olachaxon bilan birgalikda Shayboniyxonga qarshi kurashish rejasini
aytmoqchi bo’lib turgan paytda, Olachaxon bir yarim mingga yaqin navkar va
Bobur Mirzoga mo’g’ulcha sovg’a-salomlar bilan kirib keladi. O’zaro elishuvga
ko’ra Ahmad Tanbalga qarshi kurashda Bobur Mirzoga omad kulib boqadi. U
osonlik bilan O’shni qo’lga kiritadi. O’zgand aholisi kishi yuborib shaharni yosh
temuriyzoda ixtiyoriga topshirishadi. Marg’ilon xalqi shahr dorug’asini urib,
quvlab yuboradilar. Shunday qilib, Andijonni hisobga olmaganda, Sirdaryo
janubidagi Farg’ona viloyatining katta qismi Bobur Mirzoni o’z hukmdorlari
sifatida tan oladi. Andijon qal’asini zabt etish uchun olib borilgan kurashda Ahmad
Tanbalning Andijondagi hukmronligiga chek qo’yadi. Sulton Mahmudxon Andijon
va daryoning quyi qismidagi yerlarni Sulton Ahmad Olachaxonga berishga qaror
qilganini e’lon qiladi. Bobur Mirzoga esa Axsi beriladi.Shayboniyxonga qarshi
kurashda Samarqand qo’lga kiritilgach, u yosh temuriyzodaga, Axsi esa
Olachaxonga topshirilishiga kelishin olinadi. Shu orada Ahmad Tanbal
Shayboniyxonga kishi yuborib, unga itoat qilishini va birgalikda mo’g’ul xonlariga
qarshi kurashish istagini bildiradi. Shayboniyxonning Farg’ona viloyatiga yurish
qilish haqidagi xabaridan sarosimaga tushgan mo’g’ul xonlari orqaga chekinadilar.
Ularning O’sh va Marg’ilonda qo’ygan ishonchli kishilarini xalq haydab chiqaradi.
Bobur Mirzo bo’lib o’tgan voqealarga qanday baho berishga hayron qoladi.
Vaziyatning o’z foydasiga hal bo’lganiga ko’zi yetgan Ahmad Tanbal bir kuni
tongda uch ming qurolli qo’shini bilan yakkalanib Axsi qo’rg’onida qolgan Bobur
Mirzoga qarshi tasodifan hujum qiladi. Ayovsiz va tengsiz jangda Bobur Mirzo
qal’adan zo’rg’a qochib qutiladi. Axsi yaqinidagi sang degan manzilga
yetganlarida, u hamrohlari bilan 8 kishini tashkil qilardi, xolos. 15
Xuroson
mamlakati o’z davrining eng kuchli hukmdorlaridan bo’lgan Sulton Husayn
15
Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi 1996-yil 17-bet
16

Boqaro tomonidan idora etilardi. Bobur Mirzo ikki ukasi, jiyani Mirzoxon va jami
ikki yuz-uch yuz kishilik hamrohlari bilan safarga otlanadi. Hisor vodiysi va
Qunduz hukmdori Xusraxshohga yuborilgan elchi undan “ko’ngulga yoqqudek
so’z keltirmadi”. Bu temuriyzodadan zulm ko’rgan ko’plab srboz va
lashkarboshilar Bobur Mirzoga kelib qo’shila boshlaydi. Qabadiyonga yetib
kelganida esa akasi Xusravshoh bilan arazlashib qolgan Boqi Chag’aniyoniy
Bobur Mirzoga kishi yuborib uni o’z hukmdori sifatida tan oladi. Shayboniyxon
Andijonni qo’lga kiritib, Hisor va Xurosonga hujum qilish xavfi tobora kuchayib
borayotgan bir paytda, unga qarshi mardonavor kurasha oladigan Bobur Mirzoning
shuhrati orta boshlydi. Husayn Boyqaroning Shayboniyxon hujumiga qarshi
mudofaani mustahkamlash haqidagi Bobur Mirzoga yo’llagan xati ko’plab jang-u
jadallar shohidi bo’lgan yosh shahzodani qanoatlantirmayidi. U kuchli g’anim
ustiga birgalikda hujum qilish tarafdori edi. Shayboniy qo’shinlari shitob bilan
Qunduz tomon yo’llanganini eshitgan Xusravshoh mudofaani ta’minlay olishiga
ko’zi yetmay, shaharni tashlab chiqadi va Bobur Mirzoga odam yuborib, o’zining
taslim bo’lganini ma’lum qiladi. Xusravshohdan yuz o’girgan askar va qabilalar
hisobiga son jihatdan ancha ko’paygan, shuningdek, undan qolgan qurol, sovut, ot
anjomlari bilan o’zini tiklab olgan Bobur Mirzo uchun o’zaro urushlardan
kuchsizlanib qolgan Kobul taxtini egallash nihoyatda muhimedi. 1504-yilning
oktabrida hududi ancha kichik bo’lgan Farg’ona viloyatini tashlab, sarson-
sargardonlikni boshidan kechirgan Bobur Mirzo Kobul va G’aznani jangsiz qo’lga
kiritib, ulkan davlat taxtini egallaydi. 16
1505-yilning iyun oyida Bobur Mirzoning
onasi Qutlug’ Nigorxonim vafot etadi. Bu davrda Hisor va Qunduzni bo’sundirgan
Shayboniyxon Samarqandga borib yangi yurishlarga hozirlik ko’rmoqda edi.U
Xorazmni bosib oladi, Balxni qamal qiladi. Xuroson hukmdori Sulton Husayn
Boyqaro Shayboniyxonga qarshi kurashda Bobur Mirzoni ham taklif qiladi, lekin
yarim yo’lda Bobur Husayn Mirzoning vafot etganini eshitdi. Bobur Hirotga kelib
uning muqaddas masjid va madrasalarini, qasr va saroylarini maroq bilan tamosha
16
Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Toshkent. Sharq. 2011 24-bet
17

qildi, olimu ulamolari bilan miriqib suhbatlashdi va 1506-yilda dekabr oyida tog’
oralab Kobulga yo’l oldi. Qor yog’a boshlagan edi, bu yo’llardan esa hatto yozda
ham yurish mashaqqatli edi. Boburning aql-zakovati, oldindan ko’ra bilish
hissiyoti uni bir daqiqa hamvaqtni boy bermay, shiddat bilan olg’a yurishga undar
edi. Qor kundan kun qalinlashib, otlarning tizzasiga, keyinroq esa qornigacha
ko’tarildi, buning ustiga ularning yo’lboshchisi yo’lni yo’qotib qo’ydi.
1.2. Zahiriddin Muhammad Bobur asos solgan boburiylar sulolasining jahon
tarixida tutgan o’rni.
Boburning keyingi yillardagi hayoti tarixda ochmas iz qoldirgan jasoratli
ishlariga to’la bo’ldi. Ulardan eng muhimi Hindistonning bosib olinishidir.
Ayniqsa, Dehli va unga qaram bo’lgan joylarning qo’lga kiritilishi muhim ahamiyt
kasb etadi. Bu yurish Bobur Qobul va G’aznaga hukmdor bo’lgandan yigirma
yildan ko’proq vaqt o’tgandan so’ng ro’y berdi. Bungacha bo’lgan davrda Bobur
Badaxshon, Qunduz hamda Qandaharda ham hukmronlikni qo’lga kiritgan edi.
Boburning Hindistonga qilgan yurishi tafsilotlaridan avval uning bu yerdagi
saltanatning shakllanishida ma’lum darajada sezilarli ahamiyat kasb etadigan
holatlarga, ya’ni Boburgacha bo’lgan Hindistondagi davlat tuzulishi, Dehli
saltanati va unda yuz bergan voqealar haqida qisqacha hikoya qilish maqsadga
muvofiqdir. 17
Hindiston va uning tarkibiga kiruvchi mamlakatlarning ko’p sonli
aholisining taqdiri azaldan shimoldan keluvchi bosqinchilarning qurboni
bo’lishga mahkum etilgandek ko’rinadi. Ular o’z mamlakatining tabiiy chegarasi
bo’lmish Himolay tog’laridan Hind ummonigacha bo’lgan ulkan hududdan
tashqarida qadim davrlardan buyon hech qanday bosqinchilik yurishlari
17
Zahiriddin Muhammad Bobur Toshkent. Sharq-2002-yil 27-bet
18

qilmaganlar. Uzoq davrlardagi forslar va yunonlarning yurishlaridan keyin bu
o’lkaga keying davrlarda osiyolik musulmonlar quruqlikdan, ovropalik xristianlar
esa dengiz tarafdan bostirib keldilar.
Mamlakatda ahvol musulmonlarning kirib kelishi bilan tubdan o’zgardi.
Ularning bu yerdagi hukmronligi tarixan ikki davrga bo’linadi. Birinchi davr
Sulton G’aznaviyning kelishi ( 1021-yil ) dan Boburning kelishigacha bo’lib, besh
yuz yillik davrni qamrab oladi. Ikkinchi davr uch yuz yildan ortiqroq davr bo’lib,
Boburning Hindistonga kelgan kunidan hozirgi kungacha bo’lgan davrni o’z ichiga
oladi. Bu “ Hindistonda boburiylar sulolasi “ davri deb ham ataydilar.
Boburning nazari Hindistonga tushib turgan kezlarda Dehlida Ibrohim
Lo’diy hukmron edi. Lekin saltanatda paydo bo’lgan raqobat Lo’diy saltanatini
anchagina bo’shashtirib qo’ygan edi. Jiyanining davlatni boshqarish siyosatidan
norozi bo’lgan Alovuddin Bobur huzuriga madad so’rab keldi. Bizga ma’lumki,
Bobur Kobulga yangi kelgan kunlardayoq uni Hindistonga taklif etishgan edi.
Boburning Hindistonni bo’ysundirishdan avval bu ishga u to’rt marta urunib
ko’rgan ekan. Uning birinchi yurishi 1519-yilda sodir bo’lib, unda Bajur qal’asini
olib, Sind orqali Attokgacha brogan va Behra vodiysigacha etib kelgan edi. Undan
o’tib, Kushob va Chanob viloyatlari ham olindi. Olti hafta davomida daryoning
narigi qirg’og’idagi anchagina yerlar ham qo’lga kiritildi.
Hindistonga ikkinchi bor yurishida Bobur Lohur, Multon va Sgirind
viloyatlarini egallab, qaysar afg’on qabilalarini bo’ysundirib, o’ttiz mingga yaqin
qul, to’rt yuz ming shohruhiy soliq olib ketgan edi. Uchinchi yurishda yani 1520-
yilda Hind daryosidan o’tib Behra, undan nari borib Chanob viloyati ham olindi.
O’sha paytda qandahorliklar Bobur yerlariga hujum qilgani haqida xabar kelib,
ularni tinchitish va Qandaharni qayta olish uchun Qobulga qaytib ketgan edi.
Boburning to’rtinchi yurishi yani 1522-yil, Sulton Ibrohimning tog’asi
Alovuddinning Bobur huzuriga kelishi va uni Dehli taxtiga ko’tarmoqchi ekani
haqidagi chaqirig’i bilan bog’liq. Sulton Ibrohimning raqibi bo’lmish Lohur
hokimi Davlatxon ham afg’on beklari bilan til biriktirib, Boburdan yordam so’rab
murojaat qildi. Chunki u o’z kuchlari bilan unga qarshi jo’natilgan Bahorxon
19

Lo’diyning qo’shiniga bas kela olmas edi. Ko’rsatilgan yordam evaziga Boburni
shoh qilib ko’tarishga va’da bergan edi. Bobur bu taklifni mamnuniyat bilan qabul
qilib, o’z qo’shini bilan yo’lga chiqdi. Sind daryosidan o’tib Gekerlar viloyati
olindi. Chanob va Jilem viloyatlari ham qo’lga kirgach, tez orada Lohurga
yaqinlashib keldilar. Bahorxon Lo’diyning yaqinlashganini eshitib Davlatxon
belujlar qabilasiga keldi. Bobur qo’shini Lohur yaqinida Bahorxon Lo’diyning
qo’shini bilan yuzma-yuz kelib, ancha talofat berib, nihoyat, uni tor-mor qildi.
Uning qo’shini shaharni talab, bozorga o’t qo’ydi. Shaharda to’rt kungina
to’xtab, Dibolpurni ishg’ol qilish uchun yo’lga chiqildi. Qattiq hijum bilan shahar
olindi va talandi, himoyachilar qilichdan o’tkazildi.
1526-yildan boshlab Hindistonda yangi sulolaning boshlanishiga asos solgan
Bobur Chig’atoy turklari oilasiga mansub edi. Shunga qaramay Hindiston tarixida
uning oilasi “ mo’g’ullar “ deb ataladi. Bu sulola vakillari Hindistonni uzoq davr
mobaynida mohirlik bilan boshqarib turdi. Mamlakatning juda katta qismida
siyosiy birlikni saqlab, bu ulkan imperiyani tinchlikda gullab-yashnashini
ta’minlay oldilar. Bu sulola mamlakatga Boburdan Avrangzebgacha bo’lgan
qobiliyatli hukmdorlarni ketma-ket yetkazib berib turdi. Temuriylar odatda
Xalifani o’zlarining piri deb bilmas edilar, balki davlatni mustaqil ravishda o’z
qarashlari asosida boshqarar edilar. Ular raqib bilan urush olib borishning
vositalari va uslublarini takomillashtirdilar. Hindistonda birinchi bor arteliriyani
qo’lladilar. Shuningdek, adabiyot va tasviriy san’atning har sohada o’sib
rivojlanishiga rahnamolik qildilar. 18
Boburiylar davrida Hindistonning xorijiy
mamlakatlar bilan aloqalari tiklandi. Afg’onistonday mamlakat esa buyuk
imperiyaning bir qismi bo’lib qolaverdi. U Hindiston bilan Eron, Markaziy Osiyo
va ular orqali G’arbning uzoq mamlakatlari bilan aloqa bog’lash uchun
vositachilik vazifasini bajarib turdi. Bu hol esa xorijiy mamlakatlar bilan savdo
ishlarini yo’lga qo’yish va Hindistonning yanada ranaq topishiga imkoniyat yarati
berar edi. Shuningdek, G’arbiy Osiyo mamlakatlari bilan madaniy aloqalarni
18
Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan 1994-yil 46-bet
20

saqlashga ham yordam berar edi. Shunisi diqqatga sazavorki, musulmon
hukmdorlarining ko’pchiligi dinga nisbatan xolis nazar bilan qarar edilar. Ular
ko’r-ko’rona din ketidan quvishdan ko’ra imperiya barpo etishni afzal ko’rar
edilar. Shuning uchun ham mamlakat aholisining ko’pchiligini tashkil etuvchi
hindlarning e’tiqodini ham qo’llab quvvatlashga harakat qilishardi. Deyarli uch asr
davomida ikki xil e’tiqoddagi, ikki xil turmush tarzidagi jamoani bir-biriga
yaqinlashtirib diniy raqobatga yo’l qo’ymasdan hindlar bilan musulmonlar
yonma-yon holda yashab keldilar. Shunday qilib, boburiylar Dehli saltanatida
qo’llanib kelingan ko’p an’analarni saqlab qoldilargina emas, balki ularning
ko’plarini davom ettirishga ham erishdilar. Shuning uchun ham boburiylar sulolasi
tarixi Hindiston tarixida muhim va sharafli o’rin egallaydi.
Hozirgi tarixchilarning barchasi Boburning tarixda juda katta hurmatga
sazavor o’rinni egallashini alohida ta’kidlaydilar. Ingliz tarizchisi V. A. Smitning
yozishicha, “ Bobur o’sha davrdagi osiyolik shahzodalarning eng zo’ri bo’lib,
uning tarixdagi o’rni o’tmishdagi shahzodalar orasida o’lkan tahsinga sazovordir. “
Yevropalik tarixnavis Gavel esa Boburni “ Islom dunyosi tarixidagi eng
jozibador shaxslardan edi.” Deb ta’riflaydi. Ingliz sharqshunosi U. Erskinning
ta’riflashicha, “ Osiyolik shahzodalar orasida Bobur bilan barobar mavqeni egallay
oladigan shahzoda bo’lgan emas.” Boburning shaxsi va uning fel-atvori,
shubhasiz, ana shunday yuksak baholarga sazovordir. Lekin u Shimoliy
Hindistonning katta qismini zabt etmaganida, tarix sahifalarida bunday yuqori
o’rinni egallamagan bo’lar edi. Osiyo mamlakatlaridagi siyosati va Afg’onistonni
fatx qilishdagi xizmatlari unga unchalik shuhrat keltirmagan. Faqat Hindistondagi
g’olibona yurishlari tufayligina u tarixda mashhur va ahamiyatli o’rin egallaydi.
O’rta asrlarda qudratli hukmdorgina yaxshi hukumat boshqaruvchisi
hisoblanadi. Hindiston ham kuchli va ta’sirchan davlat idorasi asosidagina gullab
yashnashi mumkin edi. Asrlar davomida rajputlar, turklar va afg’onlar navbatma-
navbat Hindistonda imperiya va kuchli monarxiya o’rnatishga urinib keldilar.
Lekin ularning hech biri bu ishni uddalay olmadilar. Bobur esa bu o’lkada
o’zining tadbirkor hukmdorlar sulolasini va ulkan imperiyani o’rnata oldi. U
21

Hindistonda uch marta, ya’ni Panipat, Qanva va Gograda hal qiluvchi janglar qildi
va ularning barchasida g’olib chiqdi. Shu bilan u Hindistonga temuriylarga xos
davlat boshqaruvini olib kirdi va unga mustahkam asos soldi.
Bobur, albatta, o’z saltanatini butun Hindistonga yoyib, uning turg’unligini
ta’minlay olmadi. Shunga qaramay, afg’onlar va rajputlar hokimiyatini sindirib,
uning o’ning o’rnida kuchli imperiyaga asos soldi. Tarixchilar ko’pincha Akbarni
boburiylar imperiyasining asoschisi deb aytishadi. Albatta, Akbar mazkur
imperiyani qayta tiklab, uni kengaytirdi va qudratini ancha oshirdi hamda
saltanatni ma’muriy jihatdan mohirona idora qilish bilan unga yaxshigina asos
yaratib berdi. Shuning uchun ham u qonuniy ravishda boburiylarning eng buyuk
hukmdori deb tan olindi. Shunga qaramay, faqat Boburgina Hindistonda o’z nomi
bilan ataluvchi sulolaga asos solgan hukmdor deb tan olinishi mumkin. U Shimoliy
Hindistonning katta qismini egallab oldi. Dehlini o’ziga poytaxt qilib, afg’onlar va
rajputlar hokimiyatini sindirdi.
Hind tarixchisi S. R. Sharma Boburni Angliya qiroli Genrix VII bilan
taqqoslaydi. Ularning ikkalasi ham o’ziga qadar bo’lgan taxt sohibi va
da’vogarlarini surib tashlab, o’z sulolasini davlat tepasiga olib kelib o’rnatdilar.
Shu munosabat bilan Sharma shunday deb yozadi: “ 1526-yilda Zahiriddin
Muhammad Bobur Panipat yonidagi jangda Ibrohim Lo’diy ustidan g’alabaga
erishib, Hindiston tarixida yangi davrni yaratdi va Dehli taxtiga yangi sulolani olib
keldi. Xuddi shunga o’xshab undan qirq yil avval Bosfor maydonidagi jangda
g’olib chiqqan Genrix VII ham Angliyada o’z sulolasi va davlat boshqaruvini
o’rnatgan edi. “ Hind tarixchisi R. P. Tripatining ta’kidlashicha, “ … boburiylar
imperiyasining tantanasi uning harbiy qudrati tufayligina emas, balki o’z siyosatida
diniy e’tiqod erkinligini amalga oshirgani va madaniy hayotga katta hissa
qo’shganligi tufaylidir.” Bu siyosatni esa Bobur boshlab bergan edi. 19
Bobur yangi imperiyani qay tarzda o’rnatish kerakligini ko’rsatibgina
qolmay, balki bu imperiyani boshqarish siyosatini ham o’rgatib qo’ygan edi. U
19
Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Tosh. Sharq.2011-yil 29-bet
22

Hindistonda o’rnatgan sulola va uning an’analarini hech qaysi mamlakatda topib
bo’lmaydi. Bobur davlat boshlig’i sifatida xalifalikka da’vo ham qilgani yo’q va
o’z hukmdorlik faoliyatida diniy muhtojlikni sezmadi. Aksincha, u “ Podshoh “
unvoniga sazovor bo’lgach, davlatni mustaqil tarzda temuriylar uslubida boshqarib
bordi. Shuning uchun ham u Dehli saltanatida hukm surib kelgan davlat
boshqaruvini nazariy jihatdan o’zgartirib yubordi.
Bu albatta, davlat boshqaruvida dinga nisbatan xolislik siyosatining
boshlanishi edi. Bobur butun Hindiston bo’ylab yagona imperiya o’rnatishga
ulgura olmagan bo’lsa ham, uning nomi o’zi yaratgan shohona asarlari, ayniqsa,
uning avtobiografik asari tufayli xotiramizda saqlanib qoldi.
Boburning yodnomalari uning taxtga chiqqan kunidan boshlanadi. “ 889
(hijriy) yilning ramazon oyida o’n ikki yoshimda Farg’ona davlatining hukmdori
bo’ldim “. Deb yozgan edi Bobur. U o’zining hayot tafsilotlarini “ Tuzuki Boburiy
“ yoki “ Boburnoma “ nomi bilan o’z ona tili bo’lmish turkiyda yozgan. Bu ham
abadiy, ham tarixiy ahamiyatga molik asar sifatida e’tirof etiladi. BU asarni
Poyonda Hasan va Aburahim Xoni xononlar fors tiliga alohida-alohida tarzda
tarjima qilganlar. Shundan so’ng u juda ko’p Yevropa tillariga, shu jumladan,
ingliz va fransuz tillariga ham tarjima qilingan. Ingliz olimi A. S. Beverij xonim
tarjimasi inglizcha tarjimalar ichida eng yaxshisi deb tan olingan, chunki bu
tarjima asl turkiy nusxadan bajarilgan. Asarda tushirib qoldirilgan bir necha
o’rinlar bor. Muallif 1508-1519-yillardagi, 1520-yildagi, 1525-yildagi, va 1529-
1530-yillardagi voqealarni turli sabablarga ko’ra bayon qila olmagan.
Boburning hayot yo’lini o’rganishda bu asareng yaxshi manba bo’lib xizmat
qiladi. Boburning hikoyalari aniq, ta’sirchan va haqiqatga juda yaqin. To’g’ri,
ayrim o’rinlarda, ayniqsa, Hindiston masalasida ba’zi hodisalarni to’g’ri tahlil qila
olmagan va noto’g’ri izohlangan, lekin bu atayin qilingan ish emas edi. Bu asardan
Boburning bilim doirasi, uning yutuq va kamchiliklari, huzur-halovati va
tashvishlari, u yashagan davrdagi siyosiy ahvol, u kezgan o’lkalarning iqlimi
hayvonot va o’simliklar dunyosi, muallifning didi va nozik tabi, bir qator xalqlar
va elatlar haqida g’oyat nodir va qimmatli ma’lumotlar zikr etilgan. Ingliz
23

tarixchisi S. Leyn Poul bu asarga “ muhim tarixiy hujjat “ deb qaraydi va “ O’sha
davrga xos voqeylikni tasdiqlaydigan biron bir hujjat bo’lmasa bu masalada “
Boburnoma “ ga murojaat qilish kerak” deb yozadi u. Ingliz tarixchilaridan yana
biri va davlat arbobi M. Elfingtoun eas bu asarni “ Osiyoning haqqoniy tarixini
aks ettiruvchi kitob,” deb baholaydi.
“Boburnoma“da muallifning do’st va dushmanlarini turli vaziyatlardagi
o’zining kechinmalari, tog’lar, daryolar, o’rmon va gulzorlarning tabiiy
go’zalligini ta’riflashi kishini hayratda qoldiradi va o’quvchida uning adabiy asar
ekaniga shubha qolmaydi.
Bobur o’zining xotiralarida Hindisto ta’rifiga ham o’rin bergan. Unda
Hindiston iqlimi, aholisi tarkibi, bu yerdagi iqtisodiy va ijtimoiy shart sharoitlar,
mahalliy hukmdorlar va siyosiy voqealar tasviriga keng o’rin berilgan. “ Hindiston
birinchi, ikkinchi va uchinchi iqlimlarda joylashgan. Lekin to’rtinchi iqlimda
Hindiston yo’q “, deb yozgan edi Bobur . “ Ind daryosini kesib o’tishingiz
bilanoq, mamlakat, daraxtlar, tog’lar, odamlar va ularning odatlari hindcha ekanini
ko’rasiz”. Hindisto va hindlar bilan bo’lgan birinchi uchrashuv unda yaxshi
taasurot qoldirmagan edi. Shu sababli Hindistonning ta’riflari unchalik to’g’ri ham,
to’la ham emas edi. Orissa, Xondesh, Sind va Kashmir viloyatlari haqida umuman
hech narsa deyilmagan. Albatta, ko’p vaqti urushlar bilan band bo’lgan kishininh
yurtni ta’riflashga vaqti ham bo’lmaganini unutmaslik kerak.
Temuriylar tarixi barcha davrlarda jahon muarrixlarining diqqat markazida
bo’lib kelgan. Sharqshunos olim V. V. Bartold ta’kidlaganidek, Temur va uning
avlodlari davri tadqiqotchisi “ Ma’lumotlarning kamligidan emas, ko’pligidan
qiynaladi. Chunki ular ko’plab kutubxonalarga sochilib ketgan, ular avvalo
tanqidiy nuqtai nazardan qarab chiqishni va nashr etishni taqozo etadi…”. Biz
mavjud tarixiy manbalar va tadqiqotlar qadr-qimmatini holis baholagan holda, “
Boburnoma “ asarining temuriylar shajarasini o’rganishdagi manbaviy ahamiyatiga
e’tibor qaratamiz. Temuriylar tarixiga qiziqish yanada ortganligi bois, tarixiy
manbalar qayta nashr etilmoqda, ilmiy, ilmiy-ommabop va badiiy asarlar
yaratilmoqda. Bular ichida T. Fayziyev, A. Ziyo, Sh. O’ljayeva, Hakim Sattoriy
24

va boshqalarnng temuriylarga oid asarlarini ta’kidlab ko’rsatish mumkin. 20
Ushbu
asarning Nizomiddin Shomiyning “ Zafarnoma “, Sharofuddin Ali Yazdiyning “
Zafarnoma “, Ibn Arabshohning “ Ajoyeb ul maqdur fi axbori Taymur ”, Hofizi
Abruning “ Majmuayi Hofizi Abru”, va “ Zubdat ut-tavorix “, Mirxondning “
Razvat us-safo”, Abdurazzoq Samarqandiyning “ Majmal-I Fasixiy “, Zahiriddin
Muhammad Boburning “ Boburnoma “, Xondamirning “ Habib us-siyar fi axbor
afrod ul bashar “ va “ Hulosat ul-axbor “, Gulbadanbegimning “ Humoyunnoma “,
“ Temur tuzuklari “ kabi manbalarni va yana ko’plab ilmiy tadqiqotlarni o’rganish
jarayonida yaratildi. Eslab o’tilgan manbalar orasida “ Boburnoma “ temuriylarga
mansub sulola vakili tomonidan yozilganligi uning tarixiy ahamiyatini yanada
oshiradi. Bu manbaning O’rta Osiyo, Afg’oniston, Hindiston, va Eron xalqlari
tarixi va geografiyasiga doir qimmatli asarligini yodda tutgan holda, temuriylar
shajarasiga oid ma’lumotlarni tahlil qilamiz. Muallif “ Boburnoma “da shajara
tarixini yoritishni maqsad qilib qo’ymagan, ammo voqealar bayoni davomida
tarixiy holatdan kelib chiqib, u yoki bu mirzo va begimlar ismi sharifini eslab
o’tgan. Manbada bir qator mirzolarning hayot yo’li, valodati va nasabi, shakl va
shamoyili, axloq va atvori, jangu jadallari, viloyatlari, xotin va sarori, avlodlari va
umarolari haqida batafsil ma’lumot berilgan bo’lsa, ayrim mirzo va begim nomi bir
yoki bir necha bor yuzaki zikr etib o’tilgan. Chunonchi, Zahiriddin Muhammad
Bobur mirzo otasi Umarshayx mirzo,
amakilari Sulton Ahmad mirzo, Sulton
Mahmud mirzo va Sulton Husayn mirzo ibn Mansur mirzolar haqida batafsil
to’xtab o’tgan. “ Boburnoma “ xronologik jihatidan 1493-1529-yillarni o’z ichiga
olsada, 1510-1518yillar va 1521-1524-yillardagi voqealar bayoni ayrim sabablarga
ko’ra yoritilmagan yoki bizgacha yetib kelmagan. Ba’zan esa 1493-yilgacha
bo’lgan siyosiy jarayonlar aks etgan ma’lumotlar ham uchraydi.

20
Fayziyev.T. Temuriy malikalari. Toshkent 1994-yil
25

II. BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “ BOBURNOMA”
ASARI MUHIM TARIXIY MANBA.
2.1. Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarining mazmun
mohiyati.
Zahiriddin Muhammad Bobur o’zining qarama-qarshilikli, murakkab va
qisqa hayotida (1483-1530) anchagina asarlar yozgan bo’lsada, ularning hammasi
bizgacha yetib kelmagan. Boburdan qolgan ijodiy merosining eng muhim va eng
yirigi O’rta Osiyo, Afg’oniston, Hindiston va Eron xalqlari tarixi geografiyasi,
etnografiyasiga oid nodir va qimmatli ma’lumotlarni o’z ichiga olgan va o’sha davr
o’zbek klassik adabiyotida va adabiy tilining yorqin namunasi bo’lgan “
Boburnoma “ asaridir. Bu asar mazmunining rang-barangligi, bir jahon ma’teriali
o’z ichiga olganligi, til va uslubining go’zalligi bilan XVIII, ayniqsa XIX asr
sharqshunos olimlarning diqqatini o’ziga totgan va uning turli qo’lyozma nushalari
izlana boshlagan va g’arb tillariga tarjima qilishga kirishilgan edi. Asarning asli
nomi “ Boburiya ” bo’lsa-da, uni “ Voqeanoma “, “ Tuzuki Boburiy “, “ Voqeoti
Boburiy “, deb ataladilar, keyinchalik asar “ Boburnoma “ degan nam bilan
mashhur bo’lib ketgan. Bu asarning mavjud to’liq tekisti 1857-yilda turkolog N. I.
Ilminskiy tomonidan Qozonda tipografiya yo’li bilan o’zining to’rt betlik nashr
prinsiplarini ko’rsatgan ruscha so’z boshisi bilan boilgan. Asarni nashrga
tayyorlash va dunyoga chiqarishda rus olimi N. I. Ilminskiyning zo’r faoliyat
ko’rsatishini alohida qayd etish kerak. Bu nashrdan keyin 1905-yilda ingliz
orientalistlaridan A. Beverij xonim “ Boburnoma” ning Haydarobodda topilgan
bir qo’lyozmasining faksimilesini qo’lyozmaning ayni o’zini sinkografiya yo’li
bilan nashr etdi. Bu nusxaning qachon va kim tomonidan ko’chirilgani no’malum.
Bu ham to’liq tekst bo’lsa-da, qozon bosmasiga nisbatan ba’zi tushib qolgan
joylari va ayrim nuqsonlari bordir. Lekin umuman olganda har ikkala nusxa ham
ayrim ayrim nusxalardan xoli emasdir. London nusxasining afzalligi shundaki,
bunda A. Beverij nusxasining ayni o’zini berib juda yaxshi ish qilgan, shu bilan
birga asar oxirida mukammal kishi ismlari, geografiya va qabila, urug’ nomlari
26

ko’rsatkichi berilgan va ingliz tilida o’n betlik so’z boshisi ham bor. Mana shu
ikkin mavjud nusxaga asoslanib, 1948-199-yillarda “ Boburnoma “ ning ikki
qismidan iborat to’liq tekisti bosib tarqatilgan edi. 21
Bu Nashr yangi o’zbek
alifbosida, kishi va geografik nomlar ko’rsatkichi, to’liq lug’at, ba’zi bir qisqa izoh
va tarjimalar ilovasi bilan bosilgan edi. Shundan keyin “ Boburnoma “ ning to’liq
tekisti 1960-yili qayta nashrga tayyorlandi va nashr etildi. Bu nashrni tayyorlashda
ayrim so’z va terminlar transkripsiyasini aniqlash masalasida “ Boburnoma “ ning
Anqara ( Turkiya) da turkchaga qilingan tarjimasi va filologiya fanlari kandidati
M. Salening ruschaga qilgan to’liq tarjimasini ham ko’zdan kechira borilgan va
shular bilan moslashtirishga urinilgan edi. Asar shunday boshlanadi “ Farg’ona
viloyati beshinchi iqlimdindur. Ma’muraning kanorasida voqe bo’lubtur. Sharqi
Qoshg’ar, g’arbi Samarqand, janubi Badaxshonning sarhadi tog’lar, shimolida
agarchi burun sharhlar bor ekandur, misli: Olmaliq va Olmotu va Yangi kim,
kutublarda Tarozkent bitirlar, mo’g’ul va o’zbek jihatdin bu tarixda buzulubtur,
aslo ma’mura qolmabdur. Muxtasar viloyattur, oshliq va mvasi farovon. Girdogirdi
tog’ voqe bo’lubtur. G’arbiy tarafidakim, Samarqand va Xo’jand bo’lg’ay, tog’
yo’qtur. Ushbu jonibtin o’zga hech jonibtin qish yog’iy kela olmas. Sayxun
daryosikim, Xo’jand suyi’a mashhurdur, sharq va shimoliy tarafidin kelib, bu
viloyatning ichi birla o’tub, g’arb sori oqar, Xo’jandning shimoli Fanokatning
janubi
. tarafidinkim, holo Shohruhiyag’a mashhurdir, o’tub yana shimolg’a mayl
qilib, Turkiston sori borur. Turkistondin xeyli quyiroq bu daryo tamom qumg’a
singar, hech daryog’a qotilmas.” 22
Asarda eng avvalo hududiy jihatdan
chegaralarini yoritishdan boshlanadi va o’zining davlatinig chegaralari yotib
berishdan boshlanadi. Undan keyingi betlarda Boburning avlodlari berilgan va
uning avlodlari haqida shunday deyilga: “ Valodat va nasabi: sekkiz yuz oltmishda
Samarqandda edi. Sulton Abusaid mirzoning to’rtinchi o’g’li edi. Sulton Ahmad
mirzo, Sulton Muhammad mirzo Sulton Mahmud mirzodin kichik edi. Sulto
Abusaid mirzo Sulton Muhammadmirzoning o’g’li edi. Sulton Muhammad mirzo
21
Z.M.Bobur: “Boburnoma.” I-II qism, T. 1948-1949-yillar nashrga tayyorlovchilar. P. Shamsiyev, S.Mirzayev .
22
Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan 1994-yil 28-bet
27

Mironshoh mirzoning o’g’li edi. Mironshoh mirzo Temurbekning uchunchi o’g’li
edi. Umarshayx mirzo bila jahongir mirzodin kichik. Shohruh mirzodin ulug’
edi.” 23
Shuningdek asarda Umarshayx mirzoning farzandlari ham berilgan va ular
haqida shunday yozilgan “ Avlodi: uch o’g’il, besh qiz mirzodin qolib edi. Bori
o’glonlardin uluq men – Zahiriddin Muhammad Bobur edim, mening onam Qutluq
Nigorxonim edi. Yana bir o’g’ul Jahongir mirzo edi, mendin ikki yosh kichik edi,
aningonasi mo’g’ulning tuman beklaridinn edi, Fotima Sulton otliq. Yana bir
o’g’ul Nosir mirzo edi, onasi andijonlik edi, g’unchachi edi, Umid otliq. Mendin
to’rt yosh kichik edi. Bori qizlaridin ulug’ Xonzodabegim edi, mening bilabir
tuqqon erdi, mendin besh yosh ulug’ erdi. Yana bir qiz Mehrbonubegim erdi,
mendin ikki yosh ulug’ erdi. Yana bir qiz Shahrbonubegim erdi, bu dag’i Nosir
mirzo bila bir tuqg’on erdi, mendin sekkiz yosh kichik edi. Yana bir qiz Yodgor
Sultonbegim edi, onasi Og’a sulton otliq g’unchachi edi. “Havotun va saroyi:
Qutlug’ Nigorxonim edi, Yunusxonning ikkinchi qizi, Sulton Mahmudxon, Sulton
Ahmadxonning egachisi edi.
Yunusxon Chingizxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonning naslidandur.
Yunusxon ibn Vaysxon ibn Sherali O’g’lon ibn Mbn Xizr Xojaxonibn Tug’luq
Temurxon ibn Esan Bug’axon ibn Do’vaxon ibn Baroqxon ibn Esun Tuva ibn
Mutugon ibn Chig’atoyxon ibn Chingizxon.
Chun muncha taqrib bo’ldi, xonlarning ahvolini dag’I ijmol bila zikr
qilaling. Yunusxon va Esan Bug’axon Vaysxonning o’g’lonlari edi. Yunusxon
o’g’lonlari Ofoqxon va Jonboboxon edi. Yunusxonning onasi Turkistonliq qipchoq
beklaridan Temurbek rioyat qilg’on shayx Nuriddinbekning qizi yo nabirasi bo’lur.
Vaysxonning voqeasida mo’g’ul ulusi ikki fariq bo’lur. Bir pora Yunusxon
sari va ko’prog’I Esan Bo’g’axon sari bo’lur. Burunroq Yunusxonning egachisini
Ulug’bek Mirzo Abdulaziz mirzog’a olib edi. Ul munosabat bila Erzan borin
tuman beklaridan edi, xonni uch-to’rt ming uylik mo’g’ul ulusi bila Ulug’bek
Mirzog’a kelturdilarkim, ko’mak olib yana mo’g’ul ulusini olg’aylar, mirzo
23
L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 65-bet.
28

muruvvat qilmadi, ba’zisini asir qildi, ba’zilarini birin-sirin viloyatqa pereshon
qildi. Erzan buzug’lig’I mo’g’ul ulusida bir tarix bo’lubtur.
Xonni Iroq sari o’tkazib yo’bordilar. Borib bir yildan ortuqroq Tabrizda
bo’ldi. Ul mahalda Tabriz podshohi Jahonshoh Boroniy Qoraqo’yluq edi. Andin
Sheroz keldi. Sherozda Shohruh mirzoning ikkinchi o’g’li Ibrohim Sulton mirzo
edi. Besh olti oydan so’ng Ibrohim mirzo o’lub, o’g’li Abdullo mirzo aning yerida
o’lturdi. Abdullo mirzoga xon navkar edi, mulozamat qilur edi. O’n yetti, o’n
sekkiz yil xon Sherozda va ul viloyatlarda bo’ldi.
Ulug’bek mirzoning va o’g’ullarining g’avg’osida Esan Bug’axonni yaxshi
bosti. Muning fitnasining daf’ig’a Sulton Abusaid mirzo Yunusxonni bu
munosabat bilakim, Abdulaziz mirzo olg’on egachisi xonimni olib erdi. Iroq va
Xurosondin tilab to’ylar qilib, do’stlar bo’lib, mo’g’il ulusida xon qilib
yiborganda, Sag’richi tuman beklari tamom ul fursatga Eson Bug’axondin
yamonlab Mo’g’ulistong’a kelib edilar. Bularning orasig’a keldi. Ul fursatga
Sag’richi beklarning ulugi Sher Hojibek erdi, aning qizi Esan Davlatbegimni bir oq
kigiz ustiga o’lturg’uzib xon ko’tardilar.
Xonning bu Esan Davlatbegimdin uch qizi bo’ldi. Boridin ulug’ Mehr
Nigorxonim edikim, Sulton Abusaid mirzo ulug’ o’g’li Sulton Ahmad mirzig’a
qo’lub edi. Mirzodin hech o’g’ul va qiz bo’lmadi. So’ngra fatarotta
Shayboniyxong’a tushub edi. Men Qobulg’a kelganda, Shohbegim bila
Samarqandtin Xurosong’a kelib, Xurosondin Qobulda keldilar. Shayboniyxon
Qandaxarda Nosir mirzoni qabag’onda, men Lamg’onazimati qildim. Xon mirzo
va Shohbegim va Mehr Nigorbegim Badaxshong’a bordilar. Mirzoxonni
Muborakshoh qal’ai Zafarg’a tilagida Abobakr Koshg’irningchopqunig’a yo’liqib,
Shohbegim va Mehr Nigorxonim va jami elning ahli va ayoli asirliqqa tushub, ul
zolim badkirdorning habsida dunyoyi foniyni vido qildilar.
Ikkinchi qizi mening volidam – Qutlig’ Nigorxonim edi. Aksar
qazoqliklarda va fatarotlarda mening bilan bir edilar. Qobulni olg’ondin besh – olti
oy so’ngra tarix to’qquz yuz o’n birda tengri rahmatig’a bordilar.
29

Uchununchi qiz Xo’b Nigorxonim edi, Muhammad Husayn Ko’ragon
dug’latqa berib edilar. Bir qizi, bir o’g’li bo’lib edi. Qizni Ubaydxon olib edi. Men
Buxoro va Samarqandni olg’onda chiqmay qolib edi. Sulton Saidxondin amakisi
Sayid Muhammad mirzo Samarqandg’a manga elchilikka kelganda anga
qo’shulub bordi. Sulton Saidxon oldi. O’g’ul Haydar mirzo edi. Otasini o’zbak
o’lturganidin so’ng kelib, mening mulozimatimda uch- to’rt yil turib, so’ngra ijozat
tilab Qoshg’arg’a, xon qoshig’a bordi.” Shuningdek “ Samarqand taxtig’a
ulturg`och, Samarqand beklarini burungudek o`q rioya ba inoyat qildim, Bizing
bila bo`lg`on beklarini ham faroxo`ri xollarig`a yarasha tarbiyat ba shavqat qildim.
Sulton Ahmad Tanbalning borasig`a rioya ko`prak voqiy bo`ldi. Ichki beklar
chargasida edi, ulug` beklar chargasida rioya qildim. Samarqandnikim, yetti oy
muhosara qilib tashvishlar bila olduk, avval kelganda cherik eliga o`lja-mo`jadek
nima tushub edi. Bir Samarqanddin o`ziga jami viloyatlar manga kirib edi, yo
Sulton Ali mirzaog`a bu kirgan viloyatlarni chopib bo`lmas edi. Muncha talon va
taroj tortg`on viloyatlardin nima olmoq xud nechuk muyassar bo`lg`ay. Cherik
elining o`ljasi tugagandi.Samarqandni olg`onda Samarqand andoq xarob elikim,
madad, tuxim va taqovig`a ehtiyoj bor edi. Chi joyi ulkim, kishi andin nima ola
olg`ay. Bu jixatlardin cherik eli ko`p tanqislik tortdilar. Biz xam elga nima etkura
olmadik. Uylarini ham sog`indilar. Birar-ikkirar qochmoqg`a yuz qo`ydilar. Avval
kishikim qochti Xonquli Bayonquli edi, yana Ibrohim Bekchik edi. Mug`ullar
tomon qochtilar. So`ghra Sulton Axmad Tanbal ham qochti. Bu fitnaning taskini
uchun Xoja qozini yubordukkim. Uzun Xasan Xojag`a o`zini xeyli muxlis va
mutakid turar edi.Uzun Xasanning ittifoqi bila qochqonlarning bazisig`a sazo
bergaylar, bazisini bizning qoshimizg`a yuborg`aylar. Bu fitnalarni angiz qilg`uchi,
mundin qochib borg`onlarni yomonliqqa tez qilg`uchi xud Uzun Xasan
xaromnamak ekadur. Borchasi Sulton Axmad Tanbal borg`on bila zoxir va oshkora
yomonliq maqomida bo`ldilar. Samarqandni olmoq doyasi bila necha yilkim bajid
cherik tortar eduk, Sulton Maxmudxondin agarchi mutaddun bix madad va ko`mak
bo`lmas edi, vale Samarqand fathidin so`ng Andijonni tama qilur edi. 24
24
Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma. Toshkent. Yulduzcha nashri – 1989-yil 28-31-betlar
30

“Boburnoma” da Samarqand taxtiga o’tirganligi haqida shunday yozilgan : “
Samarqand taxtig’a o’lturg’och, Samarqand beklarini burungudek o’q rioyat va
inoyat qildim. Bizing bila bo’lg’on beklarni ham faroxo’ri hollarig’a yarasha
tarbiyat va shafkat qildim. Sulton Ahmad Tanbalning borasig’a rioyat ko’prak
voqe bo’ldi. Ichki beklar chargasiga edi, ulug’ beklar chargasida rioyat qildim.
Samarqandnikim, yetti oy muhosara qilib tashvishlar bila olduk, avval kelganda
cherik eliga o’lja – mo’ljadek nima tushub edi. Bir Samarqanddin o’zga jami
viloyatlar mahga kirib edi, yo Sulton Ali mirzog’a bu kirgan viloyatlarni vhopib
bo’lmas edi. Muncha talon va taroj tortg’on viloyatlardin nima olmaq xud nechuk
muyassar bo’lg’ay edi.
Cherik elining o’lchasi tugandi. Samarqandni olg’onda Samarqand andoq
xarob edikim, madad va tuxm vataqovig’a ehtiyoj bor edi. Chi joyi ulkim, kishi
andin nima ola olg’ay. Bu jihatlardin cherik eli ko’p tanqislik tortdilar. Biz ham
elga nima yetkura olmaduk. Uylarini ham sog’indilar. Biror-ikkirar qochmoqg’a
yuz qo’ydilar. Avval kishikim qochdi Xonquli Bayonquli edi, yana Ibrohim
Bekchik edi. Mo’g’ullar tamom qochdilar. So’ngra Sulton Ahmad Tanbal ham
qochdi. Uzun Xasan Xojig’a o’zini xeyli muxlis va mutaqid tutar edi. Uzun
Xasanning ittifoqi bila qochqonlarning ba’zisig’a sazo bergaylar, ba’zisini bizning
qoshimizg’a yiborgaylar.
Bu fitnalarni angiz qig’uvchi, mundin qochib borg’onlarni yomonliqqa tez
qilg’uchi xud Uzun Xasan haramnamak ekandur. Borchasi Sulton Ahmad Tanbal
borg’on bila zohir va oshkora yomonlik maqomida bo’ldilar. Samarqandni olmoq
doiyasi bila necha yilkim bajid cherik tortar eduk, Sulton Mahmudxondin agarchi
fatxidin so’ng Andijonni tama’ qilur edi. Bu fursattakim aksar cherik eli va
mo’g’ullar tamom qochib Andijon , Axsig’a bordilar. Uzun Xasan va Tanbal ul
viloyatlarni Jahongir mirzog’a tama’ qildular. Necha jihatdin mumkin emas
edikim, alarg’a berilgay. Biri ulkim agarchi xong’a bu viloyatlarni vada
qilolmaydur edi, vale xon tilab edi. Xon tilab turub, Jahongir Mirzog’a berilsa, xon
bila tamom yakro’ bo’lmoq kerak edi. Yana bir bukim mundoq mahaldakim, el
qochib ul viloyatqa bordi, tahakkum tariyqi bila tama’ qiladur, agar burunroq bu
31

so’z orada bo’lsa edi, filjumla vajhi bor erdi, alarning tahakkumini kim tortar
bo’lg’ay? Mo’g’ul va Andijon cherikini va ba’zi beklardin ham Andijong’a borib
edilar. “ 25

Shuningdek “ Boburnoma “ asarida Hindiston haqida ham quyudagicha
ta’rif berganlar: “ Hindiston mamoliki vase va purmardum va purhosil viloyat voqe
bo’lubtur. Sharqi va janubi, balki g’arbi ham Muhit daryosig’a muntahi bo’lur.
Shimoli bir tog’durkim, hindukush va kofiriston va kashmir tog’lari bila
payvasttur. Jami Hindiston viloyatining poytaxti Dehli ermish. Sulton
Shahobiddin G’uriydin so’ng, Sulton Feruzshohning oxir axdig’acha aksar
Hinduston Dehli salotining taxti zabtida ekandur.
Bu tarixdakim, men Hindistonni
fatx qildim, besh musulmon podshoh va ikki kofir Hindistonda saltanat qilurlar
edi. Agarchi kichik kirim roy va roja tog’ va janggalda xeyla bor edilar, vale
mu’tabar va mustaqil bular edilar. Bir afg’onlar edikim, Dehli poytaxti alarda edi.
Behradin bahorg’acha qobiz edilar. Afg’onlardin burun Junpur Sulton Husayn
Sharqiyning qabzida edi. Bu jamoatni puriy derlar. Bularning otalri, Firuzshohdin
so’ng junpur mamlakatig’a musallit bo’lubturlar. Dehli Sulton Alouddinning
iligida edi. Bu tabaqa sayidtur. Temurbek Dehlini olg’onda Dehli hukumatini
bularning otalarig’a berib, borib edi. Sulton Bahlul Ludiy Afg’on va o’g’li Sulton
Iskandar Dehli poytaxti bila podshohnishin bo’ldi. Ikkinchi Gujoratga Sulton
Muzaffar edi. Sulton Ibrohim fatxidin bir necha kun burunroq olamdin naql qildi.
Bisyor mutasharre podshoh edi, tolibi ilmlig’I bor erdi, xadis mutolaa qilur erdi,
doim mushaf kitobot qilur edi. Bu tabaqani tonk derlar. Bularning ham otalari
Sulton firuzshoh va ul saloting’a sharobdor ekandurlar. Firuzshohdin so’ng Gujorat
viloyatig’a qobiz bo’lubturlar. Uchinchi Dakanda Baxmaniylar edi. Vale bu tarixta
dakan salotinig’a ixtiyor va iqtidor qolmaydur edi. Tamom viloyatlarni ulug’
beklar iliklab edi. Bir nimag’a ehtiyoj bo’lsa, beklardin tilar edi. To’rtinchi Molva
viloyatidakim, Mandov ham derlar, Sulton Mahmud edi. Bu tabaqani xaljiy derlar.
Muni Rono Sango kofir bosib, aksar viloyatig’a qobiz bo’lib edi, bu ham zaif
bo’lib edi. Bularning otalari Feruzshohning tarbiyatkardalaridin ekandur. Andin
so’ngra Molva viloyatig’a qobiz bo’lubturlar.
Beshinchi Bangola viloyatida
25
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. I-II-qism 1948-1949-yillar nashrga tayyorlovchi P. Shamsiyev. S.
Mirzayev. 56-57-betlar
32

Nusratshoh edi. Otasi bangolada podshoh bo’lib edi. Sayid va Sulton Aloudding’a
mulaqqab edi. Munga saltanat meros tegib edi. Ajab rasmedur, bangolada saltanat
merosi kamroq bo’lur. Podshohning bir muayyan taxti bor. Umaro va vuzaro va
sipohi va raiyat barcha anga itoat va inqiyot qilurlar. Burung’i podshohidek
podshoh va farmonravo bilurlar. Bangola elining so’zi budurkim, biz taxti
halolxuridurbiz. Har kim taxt ustiga bo’lsa, biz ang’a mute va mundoqdurbiz.
Nechukkim, Nusratshohning otasi Sulton Alouddindin burun bir haboshiy
podshohini o’lturib, taxtqa chiqib, muddate saltanat qildi. Habashiyni Sulton
Alouddindin so’ng, irs tariyqi bila holo o’g’li podshoh bo’lubtur. 26
“Boburnoma”
da Xusayn Bayqoroga chizgilar berilar ekan biz bunga alohida e’tibor qaratdik.
Sulton Xusayn Bayqoroning talqini qanday muhitda yashaganligin, qanday shaxs
bo’lgani salbiy va ijobiy tomonlarini, serqirra ijodlarini, ilm-fan, ma’daniyat va
san’at qo’shgan katta hissalari, ayollari va farzandlari ular o’rtasidagi ziddiyatlar,
sohibqiron Amir Temur bilan o’xshash tomonlarini yoritishni maqsad qilib
qo’ydik.
Xusayn Bayqoro hozirgi kunda to’liq mukammal xolisona o’rganilmagan.
Chunki murakkab shaxs, taqdir egasidir. Sulton Xusayn Bayqoroni o’rganishda
birinchi manba bo’lib Zahiriddin Muhammad Mirzo Boburning jahonga mashhur
bo’lgan “ Boburnoma” asaridir. 27
Mustaqillik yillarida talaygina asarlar,
monografiyalar, maqolalar chop etilgan. Bu asarlarda turlicha yondashuv mavjud,
lekin “ Boburnoma “ davr ruhi bilan yozilgan. Sulton Xusayn Boyqoro temuriy
hukmdorlar ichida saltanat taxtida uzoq o’tirgan adolatli podsholardan biri bo’lgan.
U hukmronlik qilgan 1469-1506 yillarda ilm- fan, ma’rifat me’morchilik va turli
sohalarda o’zini yuksak cho’qqisiga ko’tarildi. Xuroson ayniqsa uning poytaxti
Xirot shahri Bobur tili bilan aytganda, birga o’n, balki yigirma barobar taraqqiy
qilgan edi. Bobur mirzo Xusayn Bayqoro va Xirot shahri haqida quyidagicha ta’rif
bergan: “ Xirot o’zining faqat odobliligi bilangina emas, birinchi galda shoir, fan
arbobi Alisher Navoiy va Abduraxmon Jomiyning sa’y harakatlari natijasida
madaniy markaz sifatida ham nom qozongan edi. Sulton Xusayn Mirzo zamoni
26
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. Yulduzcha nashriyoti. 1989-yil 248-249-betlar.
27
Fayziyev T.Xusayn Bayqoroning sirli o’limi. Toshkent 1995-yil 44-bet
33

xub ajab zamon edi, axli fazl va benazir eldin Xuroson shahri edi. Har kishining
kim bir ishga mashg’ulligi bor edi. Himmati va g’arazi ul edikim, ul ishni kamolga
yetkazgay.” Bobur Xusayn Bayqoroning atrofini o’ragan muhitdan kelib chiqib
unga xos bo’lgan ayrim chizgilar orqali ko’rsatishga muvaffaq bo’lgan. Albatta
Xusayn Bayqoroning shaxsiyati va faoliyatiga turlicha baho berish mumkin. Bobur
bu murakkab shaxsni ta’riflar ekan uning faoliyatini har tomonlama izohlashga,
jamiyat xayoti uchun foydali bo’lgan ijobiy tomonlarini ham, kamchiliklarini ham
xolisona o’rganishga intildi. Bobur Xusayn Bayqoroni tasvirlashda bo’rttirma
emas balki ijobiy ma’noda tasvirlaydi. Bobur u haqida yana shunday dedi, “ Qiyiq
ko’zlik , sher andom buyluk kishi edi. Belidan quyu ingichka edi. Bovujudkim
ulug’ yosh yashab, oq soqollik bo’lib edi, xushrang qizil yashil abrashimni kiyar
edi. Qora ko’zi burk kiyar edi, yo qalpoq. Ahyonan iydlarda kichik ingichka
dastorini yap-yangi namyon chirmon chirmab, karkara utagan sanchib, namozga
borur edi.“ 28
Tarixchi Xondamirning yozishicha, qirqqa yaqin inshoatlar Sulton
Xusayn Bayqoro davrida vujudga kelgan. Ko’rinib turibdiki Mirzo Xusayn
Bayqoro o’z davrining odil podshosi, fan va madaniyat, me’morchilik homiysi
bo’lgan.
Buyuk bobomiz Amir Temur va Sulton Xusayn Bayqoro hayot yo’llarini
o’rganish mobaynida ular o’rtasida juda ko’p o’xshashliklarni uchratamiz.
“Zahiriddin Muhammad Bobur Mirzoning yozishicha, Qosim Xusayn Sulton
Hindistonga Bobur podsho xizmatiga borgan. Bobur podshoh unga Badavun
hokimligini inom qilgan. Keyinroq esa Abdulla Sulton ham Bobur podshoh
xizmatiga borgan. U haqida Bobur shunday yozgan: Bovujudkim kichik yoshliktu,
xizmati yomon edam.”Xusayn Bayqoroning o’g’illari haqida “Boburnoma”da,
Turg’un Fayziyevning “Xusayn Bayqoroning sirli o’limi”,”Xusayn Bayqoro” va
boshqa manbalarda uchratishimiz mumkin. “Boburnoma”da shuningdek, Binoiy
talqinini ham ko’rib o’tamiz . Zahiriddin Muhammad Bobur “ Boburnoma”
asarida Binoiyga quyudagicha ta’rif bergan. “ shuarodin… yana Binoiy edi,
Xiriliktur otasi ustod Muhammad Sabz banno uchun shundoq taxallus qilibtur.
28
Hasanov H. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. O’zbekiston. 1983-yil 56-bet.
34

G’azalida rang va xol bordur, devon tartib qilubdur, masnaviylari ham bor. Bir
masnaviysi mevalar bobida, mutakorib bahorida, bemuxassal nima debtur, bekore
qilubtur. Yana bir muxtasar masnaviysi bor, xafif baxrida. Burunlar musiqiydin
bexabar ekandur, bu jihattin Alisherbek ta’na qilur ekandur. Bir yil Mirzo Sulton
Xusayn qishlay borganda Alisherbek ham borur. Binoiy Xirida qolur. Ul kishi
musiqiy mashq qilur, yozgacha ancha bulurkim , ishlar bog’lar. Yoz Mirzo
kelganda savt va naqsh utqarir. Alisherbek tahsin qilur.” “Binoiy Alisherbekka xili
mutaarriz ( ya’ni qarshiligi bor ma’nosid) ekandur. Bu jihatdin xili jafolar tortdi.
Oxir tura olmay Iroq va Ozarbayjonga Yaqubbek qoshiga bordi. Yaqubbek qoshida
yomon emas edi. Yaqubbek o’lgandin so’ng ul viloyatlarda turmay Xiriga
( Xirot ) ga keldi. Xanuz zarofat va taarruzi bor edi. Yani xusumati bor edi. Ul
jumladin biri budurkim, bir kun shatranj majlisida Alisherbekka oyog’ini uzatur .
Binoiyning orqasiga tegar, Alisherbek mutayaba bila balodirki, agar balodur. Xiri
agar poy daroz mekuni ba (pushti ) ga shoir merasad” ( “ ajab bir balodirki, agar
Xirotda oyog’ingni uzatsang, shoir ketiga tegasan”) Binoiy deydi: “ agar jam
mekuni ham ba pushti shoir merasad “ (“ yiqqaningda ham shoir ketiga tegadi”)
oxir u zarofatlardin yana Xiridin Samarqand azamati qildi” 29
“Boburnoma “da Alisher Navoiyga ta’rif ham juda chiroyli berilgan va
quyidagicha. Zahiriddin Muhammad Bobur “ Boburnoma “ asarida Alisher
Navoiyga quyidagicha tarif beradi: “Bu ikkinchi navbat Samarqand olganda
Alisherbek tirik edi. Bir navbat kitoboti ham kelib edi. Men har bir kitobot
yuborib ediki, orqasida turkiy bayt aytib yuborib edim, javob kelgunicha tafrik va
gavgo bo’ldi. Ya’ni Bobur aytmochiki ikkinchi marta Samarqandni egallaganimda
Navoiy tirik edi., men orqasida turkiy she’r yozilgan bir kitob yubordim javobi
kelguncha Navoiy olamdan o’tadi. Ming afsuski Bobur Mirzoga Navoiy bilan
uchrashish nasib etmagan ekan. 30

29
Z. M. Bobur. Boburnoma. Toshkent . Yulduz nashriyot 1989-yil. 38-bet.
30
Hasanov H. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. O’zbekiston. 1983-yil 48-bet.
35

2.2. Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma“ asarining tarixiy va
ilmiy ahamiyati.
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar xayoti haqida jonli
guvohlik beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib
lirik shoir, o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu
asar ijtimoiy – tarixiy, ilmiy – tabiiy va adabiy- lingvistik ma’lumotlar xazinasidir.
Unda 1494-yildan 1530-yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda
kechgan voqealar bayon etilgan. Bobur tarixiy faktlarni Shunchaki qayd etish ,
jangu jadallar, yurishlar haqida xronologik axborot berish bilangina
kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda qiziqarli hikoya qilad, manzara chizadi,
tabiatni, etnografik xolatlarni tasvirlaydi, davrni, uning xususiyatlarini
gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat ilmiy – tarixiy ahamiyati bilaan emas,
balki o’zbek badiiy nasrining yorqin namunalaridan biri sifatida ham biz uchun
qimmatlidur. Shoir o’z xotiralarini badiiy naql uslubda sodda va ravon bayon
etadi. O’nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini yaratadi. Tabiat manzaralarini
suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy sarguzashtlar, she’riy parchalar
bilan bezaydi. Tilga olingan shaxslarning portreti kiyinishini, tashqi ko’rinishini,
fe’l atvorini, odatlari, o’tmishi, avlod-ajdodi, birma bir ta’rif etiladi. 31
Asardagi markaziy obraz Boburning o’zi, albatta. Uning his
tuyg’ulariga boy qalbi ko’z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi
Elfiniston “ Boburnoma “ va uning muallifi haqida: “ Uning shaxsiy his –
tuyg’ulari har qanday mubolag’adan yoki pardalashdan xoli, uslubi oddiy na
mardona, shu bilan birga jonli va ifodali. O’z zamondoshlari biografiyasini,
ularning qiyofalari, urf-odati, intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko’zguda aks
etgandek ravshan tasvirlaydi. Bu jihatdan “ Boburnoma “ O’rta O’siyodagi
yagona chinakam tarixiy tasvir namunasidir ” deb yozadi. Bobur O’rta Osiyo,
Xuroson va Hindiston geografiyasi, hayvonot hamda nabodot olami to’g’risida
boy ma’lumot bergan. Xususan, “Boburnoma”da hindlarning etnografiysi, ilmu
fani, san’at va madaniyati haqida va Afrika yozuvchilarining Toshkent
31
Z. M. Bobur. Boburnoma. Toshkent . Yulduz nashriyot 1989-yil. 18-bet.
36

konferensiyasida ( 1958-yil ) qimmatli faktlar bor. Taniqli hind hind shoiri Mulk
Roj Anand Osiyo so’zlagan nutqida: “ Bu kitob siz bilan bizning merosimizdir.
O’zbekistondagi singari bizda ham “ Boburnoma “ g’oyat qadrlanadi.” Degani
bejis emas edi. Davrning juda ko’p xususiyatlarini qamrab olishi, qomusiy
xarakteri va o’zbek adabiy tilining beqiyos boy imkoniyatlarini namoyish etishi
bilan “ Boburnoma “ Alisher Navoiyning “ Xamsa” siga qiyos qilgudek madaniy
obida hisoblanadi. Asarning tez orada shuhrat qozonib, XVI asrning o’zidayoq
bir necha marta fors tiliga tarjima etilishi ham fikrimizning isbotidir. “
Boburnoma “ fors tiliga birinchi marta 1589-yili shoirning nevarasi Shoh Akbar
saroyida xizmatda bo’lgan Abdurahimxon ibn Bayramxon Xoni Xonon
tomonidan tarjima qilindi. Tarjima ko’p nusxada ko’chirilib, “ Voqeati
Boburiy“, “ Tarixi Boburshohiy “ nomlari ostida Sharq mamlakatlariga keng
yoyildi. Abdurahimxon tarjimada Boburning o’ziga xos bayon tarzini bera olgan,
asar fors adabiyoti va tarixchiligida ulkan yangilik sifatida qabul qilingan.
Qamrab olingan tarixiy voqealarning ro’yi-rost ko’rsatilishi, ilmiy faktlarga
boyligi bilangina emas, balki ravon uslubi, sodda va jozibadorligi bilan ham
Bobur asari o’zidan keyin yaratilgan tarixiy memuarlarga kuchli ta’sir ko’rsatadi.
Chunonchi, Gulbadanbegimning “ Humoyunnoma “ va Nizomiddin Hiraviyning
“ Tabaqoti Akbarshoxiy “ kabi kitoblarida buni yaqqol his etish mumkin. Shuni
yatish kerakki, XVI asrdan boshlab o’zbek adabiyotining yana boshqa namunalari
ham fors tiliga tarjima qilindi. Sharqning ilg’or ziyolilari turkiyda ( eski o’zbek
tilida ) yaratilgan adabiyotning katta nufuzga ega ekanligini ko’rib ilm ahlini bu
tilni o’rganishga da’vat eta boshlaydilar. Navoiy va Boburning ajoyib asarlarni
tarjima qilib, forsiydonlarni baxramand etishni muhim vazifa deb biladilar.
Chunonchi, “ Majolis un-nafoyis “ni 1521-yilda Forschaga o’girgan Sulton
Muhammad Faxriy Xirotiy yozadi: “ Ba’zi e’tiborli va xurmatli kishilar turkey
iborasi (tili)dan behabar bo’lganlari sababli bu go’zal so’zlarning mavjidan va bu
san’atlar dengizining duru gavharlaridan bebahradirlar. Bu taassufli axvol edi va
shuning uchun turk go’zali kabi parda ichida qolgan bu dilafro’zning yuzidan
pardani ko’tarishni va mo’jizali xayolot yaratgan bu zebo suratni fazilat va kamol
37

ahliga pardasiz ko’rsatishni niyat etdim.” “ Boburnima “ qo’lyozmalarining
chiroyli rasmlar bilan bezatilishi ham tarjimaning shuhrat qozonishiga sabab
bo’lgan. Uning saroyida 104nafar rassom doimiy ish olib brogan. Tarjimon
Abdurahimxonning o’zi ham rasm chizish bilan shug’ullangan . Akbar saroyida
o’nlab kitoblarga rasmlar chizilgan . “ Boburnoma” ning forsiy nushalariga
ishlangan miniaturalar Sharq rassomlik san’atining ajoyib namunalari
hisoblanadi. Ingliz sharqshunosi L. King bergan ma’lumotiga qaraganda, “
Boburnoma” o’z asarida yana ikki marta Muhammadquli va Zayniddin Xavofiy
tomonidan fors tiliga tarjima qilingan. Biroq bu tarjima qo’lyozmalarining
qqyerda saqlanishini olim aytmaydi. Abdurahimxon tarjimasi Britaniya
muzeyida va Maskvadagi Sharq qo’lyozmalari fondida saqlanadi. Fotonusxasi
Alisher Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyimiada ham bor. G’arb olimlari “
Boburnoma “ bilan dastlab ana shu forsiy nusxalar orqali tanishadilar. Yevropa
sharqshunoslari orasida Vitsen birinchi marta “Boburnoma “ bilan qiziqib, undan
ayrim qismlari golland tiliga tarjima qiladi. ( 1705-yil ). 32

XIX asr boshlariga kelib, asar butun Yevropa ilm ahliga ma’lum bo’lgan.
Bobur merosining jahoniy shuxratida, ayniqsa, ingliz sharqshunoslarining xizmati
ulkandir. Ular “ Boburnoma “ ni tarjima qilish va nashr etishdagina emas, balki
tadqiq va targ’ib etish borasida ham birinchilikni egallaydilar. 1816-yilning 12-
aprelida Uilyam Erskin Bo’mbaydan turib, Londindagi nozirlarga yozgan xatida
tugabmas ganjina topib olganlik xursandligini bildiradi va “ Boburnoma “ ni
tarjima qilayotganidan xabar beradi. U. Erskinning J. Layden bilan hamkorlikdagi
tarjimasi 1826-yilda bosilib chiqdi. Tarjimonlar asarning o’zbekcha va forscha
nusxalarini asos qilib oldilar. U. Erskin kitobga kattagina muqaddima yozib berdi.
Bobur va uning asarlarini ingliz kitoblariga tanisgtiradi : “ Biz Osiyodagi
hukmdorlar ichida Bobur singari genial va talantli kishilarni kamdan kam
uchratamiz. Aqlining aktiv faoliyati, xushchaxchaq va sovuqqonligi, bevafo
taqdirining nayranglariga qaramay, ruhining tetikligi, podsholar orasida juda kam
uchraydigan sahiyligi, mardligi, istedodligi, fanga, san’atga muhabbat va ular
32
T. Fayziyev. Temuriylar shajarasi. Toshkent. Yozuvchi-1995-yil.
38

bilan faol shug’ullanishi jihatdan Osiyo podsholari orasida Boburga teng
keladigani yo’q.” J. Layden va U. Erskin tarjimasi 1921-yili Oksford unversiteti
nasgriyoti tomonidan ko’p jildli qilib, ikkinchi marta chop etildi. Bu nashrda
Dublin unversitetining professori L. Kivt so’zboshi yozib, “ Boburnoma “
nashrlari, uning jahon qo’lyozma fondlaridagi nushalari, tarjimalari haqida
ma’lumot beradi, inglizcha variantni qayta taxrirdan chiqaradi. Birinchi jildning
yarmini tashkil etadigan ilmiy ocherkida u Movarounnahr va Xuroson tarixi,
geografiyasi, Bobur tilga olgan Samarqand, Andijon, O’ratepa, Kobul va
boshqa shaharlarning hozirgi ahvolini keng yoritgan. Mazkur nashrning yana bir
fazilati shundaki, tarjimaning ilmiy aniqligini ta’minlash uchun xoshiyalarda
ko’p miqdorda izoh va sharxlar berilgan, kitobdagi she’rlarning kimga taaluqli
ekanligi va qaysi tilda yozilgani ham ko’rsatilgan. Ingliz sharqshunoslaridan A.
Beverij xonim1902-yili “ Boburnoma “ ning Xaydarobotd nusxasini faksimile
xolida chop ettiradi. ( U 1971-yili Londonda qayta nashr etildi.)
Mazkur nashr asarning yana kengroq ommalashuviga sabab bo’ldi.
Asarning M. Sale bajargan ruscha tarjimasi hamda 1960-yili P. Shamsiyev va S.
Mirzayev tayyorlagan o’zbekcha nashri ana shu A. Beverij xonim nashriga
asoslangan. “ Boburnoma “ P. M. Kaldekot tomonidan ingliz tiliga qisqartirib
tarjima qilindi. XX asr oxirlarida F. J. Talbot ham asarni tarjima qilib, suratlar
bilan nashr ettiradi. Shuningdek, Bobur asarlarining Turkiyada tarqalishiga atoqli
olim Rashot Raxmon Oratning xizmati katta. Ingliz tilida Bobur hatyoti va ijodini
o’rganishga talay maxsus monografiyalar yaratildi. Len Poolning “ Bobur “
( Oksford 1899-yil ) va Xarold Lembning “ Bobur yo’lbars “ ( Nyu-York 1961-yil
) nomli kitoblari shular jumlasidandir. Ayniqsa, keying kitob qiziqarli adabiy
tarixiy ocherk uslubida yozilgan. Buni kitobning ichki bo’limlariga qo’yilgan “
Vodiydagi voqealar ‘, “ Samarqanddan quvilish “, “ Qobuldagi saltanat “, “
Hirotda xiyofat “, “ Bobur va uning eli “, “ Hindiston sari yurish “, “ Panipat va
Kanvand “, “ Buyuk mo’g’ullar imperiyasi “, kabi sarlavhalardaan ham bilish
mumkin. X. Lemb Boburning adabiy merosidan ilmiy ma’lumot sifatida keng
foydalangan, ko’proq “ Boburnoma ” ga murojat etib, undan talay parchalar
39

tarjimasini ham keltirgan. Bundan tashqari, u Mirzo Bobur yurgan yo’llarning ot
va tuyada kezib chiqqan. Shu tariqa, bu asar amalda Bobur haqidagi tarixiy
roman ko’rinishini olgan edi. Sharq xalqlari tarixi bilan shug’ullangan yana
boshqa ingliz va amerikalik olimlar Boburning shaxsiy qobiliyati va faoliyatiga
yuqori baho berib, uni qadimgi Rim sarkardasi Yuliy Sezar bilan qiyoslaydilar. “
Boburnoma “ 1828-yili A. Kayzer tomonidan nemis tiliga qisqartirib va 1871-yili
P. Kurtyl tomonidan fransuz tiliga to’la xolda tarjima qilingan. Zamondoshimiz
atoqli sharqshunos olim J. L. Boite Grammon “ Boburnoma ” ning fransuz
tilidagi yangi tarjimasini yaratdi. U bir necha bor yurtimizga kelib, o’zbek
xalqining turmush tarzi, tarixi bilan yaqindan tanishdi. Grammon, shuningdek
Gulbadanbegimning “ Temur tuzuklari “ va “ Xumoyunnoma “ asarlarini ham
fransuz tiliga tarjima qilgan. 1912-yilda Tog’aymurod Qorluq Xatloniy uni yana
bir marta fors tiliga tarjima qildi. Bu tarjima qo’lyozmasi O’zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik
instituti qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda. 1944-1946-yillarda esa asar usmonli
turk tiliga tarjima qilinib, Anqarada ikki jildda bosilgan. Rossiyada “ Boburnoma
“ ancha ilgari paydo bo’lgan edi. Sharqshunos N. Ilminskiy 1857-yili asarni asl
xolid Qozon shahrida chop etilgan. XIX asr oxirlarida “ Boburnoma “dan ayrim
qismlar I. Pantusov, S. Polyakov, V. Vyatkin tarjimasida rus kitobxonlariga
qisman taqdim etilgan bo’lsada, yaxlit ruscha tarjimasi amalga oshirilmagan edi.
Bu sharafli va xayrli ish mohir tarjimon va olim M. Sale tomonidan bajarildi va
asar 1958-yili Toshkentda bosmadan chiqarildi. M. Sale tarjima ustida o’n yildan
ko’proq vaqt mehnat qildi, asar tilini chuqur o’rgandi. Behad ko’p atamalar, ibora
va nomlar transkripsiyasini berish, shuningdek, Bobur qalamining “mardona
uslubini “ saqlashga muvaffaq bo’ldi. Shunga qaramay, M. Sale tarjimasida
xamon talay noaniqliklar mavjud. “ Boburnoma ”dagi bir qancha nomlar
noto’g’ri berilgan. Chunonchi, Axmad Mirzo sevgilisi Qutluqbegim “ Katak
begim “ bo’lib ketgan, “ bukalamun “, “ mucha “ kabi ba’zi so’z va iboralar
tarjimasiz va izoxsiz keltirilgani sababli rus kitobxoniga tushunarsiz bo’lib
qolgan. She’riy parchalar nasriy tarjimada berilib, ularning qaysi tilda yozilgani
40

ham ko’rsatilmagan. Tarjima va nashlardagi nuqsonlarning aksariyati asarning
ilmiy tanqidiy matniga ehtiyoj borligidan kelib chiqqan. “ boburnoma “ ning
mavjud nashrlari, hatto o’zbekcha nashri ham, asar haqida to’la tasavvur
berolmaydi. Negaki, ruscha nashrda ham, eng so’nggi o’zbekcha nashrda ham
1509-yildan 1518-yilgacha va 1524-yilgacha bo’lgan voqealar bayoni yo’q.
XULOSA
Tarixning shohidlik berishicha, insoniyat tarixida yuksak iz qoldirgan, k е yingi
avlodlarga o`zining jamiyatdagi mavq е i, ilmiy, badiiy m е rosi bilan ibrat namunasi
bo`la oladigan shaxslar dunyoga juda kam k е ladi. XV- XVI asr uzb е k xalqi,
adabiyoti, ma'naviyati tarixida Alish е r Navoiy va Zahiriddin Muhammad Mirzo
Boburni b е malol ana shunday shaxslar qatoriga kiritish mumkin.
Zahiriddin Muhammad Bobur umrining o`zi avlodlarga ibrat namunasidir. U
47 yoshli qisqa, ammo ijodiy barakali, barkamol hayotida yuz yil yashab ham
uddalab bo`lmaydigan ishlarni ado etdi.
Bobur o`z davrining shoh va shoirligidan tashqari, ulkan tarixchisi, etnografi,
o`lkashunosi, biolog, g е ograf, dinshunos olimi sifatida ham dovruq topgan. Shariat
ahkomlarini mukammal bilgan va bu borada ham risola yozgan. Arab alifbosining
murakkab, o`rganish og’ir bo`lganligi bois, yangi «Xatti Boburiy» alifbosini
yaratgan. Davlatchilikda vaqt m е 'yorlarini qayta ishlab chiqqan, pochta tizimiga
41

qulay tarzda tartib b е rgan va yana qanchadan-qancha islohotlarni amalga oshirgan.
Borgan y е rida obodonchilik, bog’-rog’ barpo etgan, Movarounnahr siviliza-
siyasini Sharqda tarqatgan buyuk shaxsdir.
Bobur buyuk podshoh, bobosi Amir T е murning munosib vorisi sifatida uning
saltanatini barcha o`ziga t е gishli hududlarda qayta tiklash, yuksak saltanatni
dovruqsiz, manmanlikka b е rilmay barpo etish va davlatchilik ishlarini amalga
oshirishni umr maqsadi etdi. U mohir sarkarda sifatida eng og’ir bo`lgan davrlari:
qarindosh-urug`lari, b е k va safdoshlari chap b е rib, bundan taxtni olishga intilib,
nochor qolgan holida ham maqsad sari intildi. Boburning bu xislati, k е lajakka
umid bilan qarashi bugun ham ibrat namunasi bo`lib xizmat qiladi.
Zahiriddin Muhammad Mirzo Boburning “Boburnoma” asarida Temuriylar
sulolasi haqida Amir Temur va Mirzo Ulug`bek tomonidan barpo etilgan
inshootlar, madrasalar, bog`u-rog`lar, masjid xonaqo, hammomlar shuningdek
Samarqand iqlimi, aholisi haqida ma’lumotlar qoldirgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA МАNBАLАR RO’YХАТI
1. Каrimоv I.А. Таriхiy хоtirasiz kelajak yo’q . Toshkent. 1998-yil.
2. Karimov I. A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. – Тоshkеnt. -
1999.
3. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat-yeng ilmas kuch.- Тоshkеnt.
“Ma’naviyat” nashriyoti. 2008 .
4. Karimov.I.A.O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent.
2011- yil.
5. Abug’oziy. Shajarai turk. Toshkent. “ Cho’lpon ” .1992-yil.
6. Abdullayev M. Boburnoma va Shajarai turning qiyosiy p oetikasi.
7. U. Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. “Cho’lpon nashriyoti”. 1995-yil.
8. L.P. Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat” 1998-yil.
9. Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent.
O’qituvchi-1994-yil.
42

10. Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. “Fan”.1994-yil.
11. Hasanov. X. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. “O’zbekiston”. 1983-
yil
12. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. “O’qituvchi” – 2008-
yil.
13. Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Tosh.
“Sharq”. 2011-yil
14. Fayziyev.T. Temuriy malikalari. Toshkent 1994-yil
15. Hasanov. H. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. “O’zbekiston”.1983-
yil.
16. Rasulov R. Bobur – o’zbek tilining sofligi uchun kurashuvchi. /Ilmiy
to’plam. Samarqand. 2000-yil.
17. Nafasov T. Bobur nomshunos. / Ilmiy to’plam. Samarqand 2000-yil.
18. Mamajonov A.M. O’zbekiston tarixi. Toshkent. 1994-yil.
19. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. I-II-qism 1948-1949-yillar
nashrga tayyorlovchi P. Shamsiyev. S. Mirzayev.
20. Fayziyev T.Xusayn Bayqoroning sirli o’limi. Toshkent 1995-yil.
21. Ibn Battuta va uning O’rta Osiyoga sayohati. Nashrga tayyorlovchi N.
Ibrohimov. Toshkent 1996-yil
22. T. Fayziyev. Temuriylar shajarasi. Toshkent. Yozuvchi-1995-yil.
23. Vahob Rahmonov “ Ma’rifat “ gazetasi 2008-yil.
24. Tarixiy manbashunoslik muammolari. Toshkent. 2008-yil.
Интернет сайтлари:
Ўзбекистон Республикаси ҳукумати ахбороти.
www.press-service.uz. -Ўзбекистон Республикаси Президенти матбуот
хизмати. Мазкур сайтда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.
Каримовнинг асарлари жамланган.
ula.uzsci.net. - «Ўзбекистон фан ва таълими» журнали.
43

uzbekistan.uzpak.uz.- Буюк ипак йўли давридан мустақиллик даврnа қадар
бўлган Ўзбекистон тарихnа оид сайт.
www.natlib.uz.|turk|- Туркистон тўплами.
history.uzsci.net - Тарих институти «Ўзбекистон тарихи» журнали.
http:||ursu.uzpak| - Ушбу сайтларда Темур ва темурийлар
http:||www.rambler.ru| - тарихnа оид маълумотлар бор.
44

Etiborli bo'ling!!!

Купить

Похожие документы
Qadimgi Xorazm, Qang’ va Dovon davlatlari
Ashtarxoniylar davrining tarixiy adabiyotlarda yoritilishi
Etnogenez va uni o’rganish masalalari
Xisrav I Anushervon davrida Eron
Turkiya XX asrning 60-70- yillaridagi harbiy tuzum davrida