Zambiya davlatiga iqtisodiy tavsif kurs ishi - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	736.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Jo‘rayev Imomali

Ro'yxatga olish sanasi 25 Fevral 2025

5 Sotish

Zambiya davlatiga iqtisodiy tavsif kurs ishi

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA TA`LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSTETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“GEOGRAFIYA ” TA`LIM YO`NALISHI
4-KURS G-120-GURUH TALABASI
NING
“JAHON GEOGRAFIYASI”
FANIDAN “ZAMBIYA DAVLATINING IQTISODIY GEOGRAFIK
TAVSIFI”
MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
KURS ISHI
Qabul qildi: _______________.
Topshirdi: _______________.
2023 o’quv yili

1

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………………3
I-BOB. MAMLAKAT TABIATINING ASOSIY GEOGRAFIK
XUSUSIYATLARI ………………………………………………………………..
1.1.Iqtisodiy siyosiy geografik o'rni, maydoni va chegaralari …………………….
1.2.Tabiiy sharoiti va mineral resurslari ……………………………………………
II-BOB.MAMLAKAT AHOLISI VA UNING HUDUDIY
JOYLASHISHINING GEOGRAFIK JIHATLARI ……… ……………………
2.1.Aholi soninig tabiiy va mexanik o'sishi hamda zichligi ………………………..
2.2.Aholi tarkibining demografik xususiyatlari ……………………………………..
2.3.Aholining shahar va qishloq aholi punktlarida joylashishi ……………………….
III-BOB.MAMLAKAT IQTISODIYOTINING RIVOJLANISHI VA UNING
TARMOQLAR TARKIBI………………………………………………………
3.1.Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi va rivojlanishi …………………..
3.2.Qishloq xo'jaligining ixtisoslashuvi va rivojlanishi ………………………….
3.3.Transport tarmoqlarining rivojlanishi ……………………………………….
3.4.Tashqi iqtisodiy aloqalar geografiyasi ………………………………………..
XULOSA …………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………………..
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Zambiya ( inglizcha : Zambia [ zæmbiə]ˈ Zambiya
Respublikasi (Republic of Zambia) — Markaziy Afrikadagi davlat. Maydoni
752,614 km 2
. Aholisi 14,222,233 kishi (2013). Poytaxti — Lusaka shahri. Ma muriy
ʼ
jihatdan 9 viloyat (provinsiya)ga bo linadi.
ʻ
Zambiya — respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdo stlik
ʻ
tarkibiga kiradi. Amaldagi konstitutsiya 1996-yilda qabul qilingan. Davlat boshligi
— prezident. U umumiy va to g ri ovoz berish yo li bilan 5 yil muddatga saylanadi.
ʻ ʻ ʻ
Prezident Vazirlar Mahkamasi raisi hamdir. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni
prezident va bir palatali parlament — Milliy assambleya, ijrochi hokimiyatni
prezident va hukumat amalga oshiradi.
Zambiya Sharqiy Afrika yassitog ligida, Janubiy yarim sharning
ʻ
subekvatorial mintaqasida joylashgan. Hududida tog va tepaliklar uchraydi, aksar
ʻ
qismining balandligi — 1000–1350 m. Eng baland joyi — Muchinga togidagi
Mumpu cho qqisi (1893 m). Keng yassi botiqlarining ko pi Sharqiy Afrika siniqlari
ʻ ʻ
zonasiga kiradi.
Zambiyada mis , rux , qo rg oshin
ʻ ʻ , vanadiy , temir , uran rudalari, marganets , grafit , olt
in , qalay , toshko mir konlari bor. Iqlimi subekvatorial. Zambiyada yil davomida aniq
ʻ
uch mavsum kuzatiladi: issiq va quruq (avgust—oktyabr), iliq va sernam (noyabr—
aprel), quruq va salqin (may—iyul). Eng issiq oy (oktyabr)ning o rtacha harorati 23
ʻ
—27 °C, eng salqin oy (iyul)niki 15—20 °C. Yillik o rtacha yog in janubda 700
ʻ ʻ mm
dan shimolda 1400 mm gacha. Yirik daryolari: Zambezi va uning irmoqlari — Kafue
va Luangva. Daryolari serostona bo lganidan kemalar daryolarning ba zi
ʻ ʼ
joylaridagina qatnaydi. Zambezi daryosida Viktoriya sharsharasi bor. Eng yirik ko li
ʻ
— Bangveulu; Tanganika ko lining janubiy, Mveru ko lining sharqiy qismi ham
ʻ ʻ
Zambiya hududida. Yog in ko proq yog adigan joylardagi qizil laterit tuproqli yerlar
ʻ ʻ ʻ
mavsumiy sernam tropik o rmon va baland o sadigan o tli savannalardan iborat.
ʻ ʻ ʻ
Quruq iqlimli joylarida jigarrang qizil va qizilqo ng ir tuproklar tarqalgan. Mamlakat
ʻ ʻ
hududining 1/2 qismini siyrak daraxtli quruq tropik o rmonlar egallagan.
ʻ
Savannalarda fil , buyvol , karkidon (2 turi), zebra , kiyik , arslon , qoplon , chiyabo ri
ʻ va
3

boshqalar bor. Qush va sudraluvchilar (jumladan nil timsohi, kobra va boshqalar)
ko p. Daryo va ko llari baliqqa boy. Setse pashshasi chorvachilikka katta ziyonʻ ʻ
yetkazadi. 20 ga yaqin milliy bog i (Kafue, Sioma Ngvezi, Shimoliy va Janubiy
ʻ
Luangva va boshqalar) bor.
Aholisining 99% bantu oilasining turli guruhiga mansub afrikaliklar;
asosiylari bemba , tonga , lozi , lunda , malavi va boshqa Yevropaliklarning aksariyati
ingliz va afrikanerlar. Osiyoliklar ham bor. Rasmiy til — ingliz tili . Aholisining
80%i xristianlar bo lib, ularning ko plari mahalliy an anaviy dinlarga ham e tiqod
ʻ ʻ ʼ ʼ
qiladi. Shahar aholisi 42%.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Zambiya davlati haqida ma’lumotlarni
o’rganib tahlil qilish natijasida quyidagi vazifalarni bajarish.
Iqtisodiy siyosiy geografik o’rni, maydoni va chegaralar.Tabiiy sharoiti va mineral
resurslari, Aholi soninig tabiiy va mexanik o’sishi hamda zichligi, Aholi tarkibining
demografik xususiyatlari , Aholining shahar va qishloq aholi punktlarida joylashishi,
Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi va rivojlanishi, Qishloq xo’jaligining
ixtisoslashuvi va rivojlanishi, Transport tarmoqlarining rivojlanishi va Tashqi
iqtisodiy aloqalar geografiyasi kabi vazifalarni bajarishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi, kirish, 3 ta bob va 9 ta reja, va xulosa
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

4

I-BOB. MAMLAKAT TABIATINING ASOSIY GEOGRAFIK
XUSUSIYATLARI
1.1.Iqtisodiy siyosiy geografik o’rni, maydoni va chegaralari
Zambiya Janubiy Afrikada joylashgan davlatdir. Mamlakat tropik iqlimga
ega va dengizga chiqish imkoni yo'q. Zambiya quyidagi davlatlar bilan
chegaradosh:
KongoRespublikasi;
Malavi;
Zimbabve;
Tanzaniya;
Botsvana;
Namibiya;
Angola;
5

Mozambik.

1-rasm Zambiya davlatining xaritasi va chegaralari.
Mamlakat hududi 752,614 ming kvadrat metrni tashkil etadi. km. U
Ukraina, Gretsiya va Chernogoriya kabi Yevropa davlatlarining birlashmasidan
ko'ra kattaroq maydonni qamrab oladi va Zambiyani dunyodagi 39-o'rinni egallaydi.
Zambiya poytaxti - Lusaka, mamlakatning janubiy-markaziy qismida joylashgan.
Zambiya asosan dengiz sathidan o rtacha 1000 dan 1360 m gacha bo lgan platodaʻ ʻ
joylashgan. Yuqori relef Mafinga tepaliklari bilan ifodalanadi, ular Malavi bilan
chegarada (sharqda) joylashgan.
Mamlakat iqtisodiyoti rangli metallurgiya va tog'-kon sanoati mahsulotlari
eksportiga bog'liq. Dengizga chiqish imkoniyati yo'qligi sababli mahsulotlarni
Tanzaniya portlari orqali eksport qilishga to'g'ri keladi.
2014 yilgacha Zambiya iqtisodiyoti eng tez o'sayotgan mamlakatlardan biri
edi. Uning o‘sishi 2015-2017-yillarda mis narxining pasayishi va elektr energiyasi
ishlab chiqarishning qisqarishi tufayli sekinlashdi. Yagona asosiy eksport mahsuloti
sifatida misga qaramlik mamlakat iqtisodiyotini juda zaif holga keltiradi. Ayni
paytda mis narxi barqarorlashdi, ishlab chiqarish sanoatida ishlab chiqarish
kengaydi, bu esa iqtisodiy o'sishga olib keldi. Biroq, qishloqda keng tarqalgan
qashshoqlik va yuqori ishsizlik mamlakat uchun asosiy muammolar bo'lib
qolmoqda.
22° va 33° sharqiy uzunlik va 8° va 18° janubiy kenglik oralig ida
ʻ
joylashgan. Dengizga chiqish imkoni yo’q. Shimolda Kongo Demokratik
Respublikasi (DRC) va Tanzaniya, sharqda Malavi, janubi-sharqda Mozambik,
janubda Zimbabve, Botsvana va Namibiya, g’arbda Angola bilan chegaradosh.
Zambiya Sharqiy Afrika platosida joylashgan bo’lib, daryo vodiylari bilan o’ralgan
va balandligi 1000-1350 m, alohida tog’lar va tizmalar bilan bir oz to’lqinli
topografiyaga ega, eng baland joyi Muchinga tog’larida (2301 m). Butun dunyoda
kobalt (500 ming t) va mis (54 ming t) rudalarining konlari topildi; qo’rg’oshin-rux
(872 ming tonna), marganets (1 million tonna) rudalari, temir rudasi (176 million
6

tonna), ko’mir (130 million tonna), kumush, kadmiy, selen, vanadiy, germaniy,
reniy bo’lgan rudalar zaxiralari mavjud; zumradlar. Qizil ferrallit, qizil-qo’ng’ir va
qizil-qo’ng’ir tuproqlar ustunlik qiladi. Iqlimi subekvatorial. Eng issiq oyning
o rtacha harorati (oktyabr) +23—27°, eng sovuq oy (iyul) +15—20°. Yiliga 600 danʻ
1400 mm gacha yog’ingarchilik. Daryolarning aksariyati dunyodagi eng katta
Viktoriya sharsharalaridan biri bilan mashhur bo’lgan Zambezi daryosi havzasiga
tegishli. Ko’llar: Bangveulu, Tanganyika, Mveru. O’simliklar: quruq tropik o’rmon
(miombo) va savannalar ustunlik qiladi. Hayvonot dunyosi: yirik o txo rlar (fillar,
ʻ ʻ
karkidonlar, afrika buyvollari, antilopalar, zebralar), yirtqichlardan — sherlar,
qoplonlar, shoqollar, sirtlonlar; sudraluvchilar (timsohlar, ilonlar).
Zambiya aholisi zichligi 14 kishi. 1 km2 uchun (2000). 2000-02 yillarda
aholining yillik o'sishi 1,8% ni tashkil etdi. Tug'ilish darajasi 41,01%, o'lim 21,89%,
chaqaloqlar o'limi 89 kishi. 1000 yangi tug'ilgan chaqaloqqa. O'rtacha umr ko'rish
37 yil. Yosh va jins tarkibi: 0-14 yosh - 47% (erkak va ayol nisbati 1,01), 15-64
yosh - 50% (0,99), 65 yosh va undan katta - 3% (0,74). Butun aholida erkaklar va
ayollar nisbati 0,99 ni tashkil qiladi. Voyaga etgan aholi orasida 21,1% savodsiz
(erkaklar - 14,3%, ayollar - 27,4%).
Aholining 98,7% afrikaliklar, Bantu lingvistik guruhiga kiruvchi 70 dan ortiq
xalq vakillari: Bembe (43%), Tonga (17%), Luvale (12%), Malavi (12%), Lozi
(10%). va hokazo. Rasmiy til ingliz tilidir. Mahalliy tillardan (80 dan ortiq) eng
keng tarqalganlari Bembe, Tonga, Lozi, Nyanja, Luvale, Lunda va Kaonde.
Mamlakat aholisining 50% dan 75% gacha xristianlik, 24-49% - islom va hinduizm,
1% - mahalliy an'anaviy e'tiqodlarga e'tiqod qiladi.
1996 yil Konstitutsiyasiga binoan Zambiya respublika hisoblanadi. Davlat,
hukumat boshlig i va Qurolli Kuchlar Oliy Bosh qo mondoni prezident bo lib, u
ʻ ʻ ʻ
umumiy to g ridan-to g ri va yashirin ovoz berish yo li bilan 5 yil muddatga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
saylanadi va yana bir muddatga qayta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi
hokimiyatni prezident va bir palatali parlament – umumiy saylovlar orqali
saylanadigan 150 deputat va prezident tomonidan tayinlanadigan 8 deputatdan
iborat Milliy majlis amalga oshiradi. Milliy Majlisga saylovlar prezidentlik
7

saylovlari bilan bir vaqtda o‘tkaziladi. Ijroiya hokimiyati prezidentga tegishli bo'lib,
u Milliy Assambleya a'zolari orasidan vitse-prezident va vazirlarni tayinlaydi va
vazirlar mahkamasining raisi hisoblanadi. 2001 yildan Zambiya Respublikasi
Prezidenti L. Mvanavasa, Milliy Assambleya spikeri A. Mvanamvambva.
Ma muriy bo linishi: 9 ta viloyat, tumanlardan iborat. Mamlakat aholisining 42%ʼ ʻ
shaharlarda yashaydi, shu jumladan. Lusaka va Viktoriya sharsharalarigacha bo'lgan
Mis Belt temir yo'li bo'ylab 10 ta jamoada 78%. Yirik shaharlar (minglab kishilar):
Lusaka, Ndola (346,5), Kitve-Nkana (303,7), Kabve (208,2). Konstitutsiya
ko‘ppartiyaviylik tizimini o‘rnatgan. Siyosiy maydonda 20 dan ortiq partiya faol.
Hukmron partiya MMD (parlamentda 69 o'ringa ega), 1990 yilda tashkil etilgan.
Milliy taraqqiyot uchun birlashgan partiya, Birlashgan milliy mustaqillik partiyasi
va Demokratiya va taraqqiyot forumi ham Milliy assambleyada vakillikka ega.Eng
yirik kasaba uyushmalari uyushmasi 1965 yilda tashkil etilgan Zambiya kasaba
uyushmalari kongressi bo lib, unga 18 ta tarmoq kasaba uyushmalari kiradi.
ʻ
Qurolli kuchlar soni 21,6 ming kishi, shu jumladan. Harbiy havo kuchlari -
1,6 ming kishi. Harbiylashtirilgan tuzilmalar mavjud - 1,4 ming kishi. va milliy
mudofaa kuchlari. Zambiyada harbiy xizmat ixtiyoriydir.
8

1.2.Tabiiy sharoiti va mineral resurslari
Zambiya Afrika platformasining janubida joylashgan bo’lib, uning hududi
barqaror bloklarni (mamlakat g’arbida Kasai massivi va shimoli-sharqda Bangveulu
kratoni), mobil burmali kamarlarni (Ubenda, Kibali-Damara, Mozambik) va Lufil
yoyi. Kasay massivining arxey asosini yuqori proterozoy yotqiziqlari (Katanga
tizimi), qatlamli mis rudasi konlari va perm-trias konlari (Kappi tizimi) egallaydi.
Bangveulu kratoni quyi proterozoy komplekslari bilan qoplangan arxey metamorfik
shakllanishlaridan iborat. Marganets rudalari konlari massiv ichida proterozoy
vulqonlari bilan bog liq, qo rg oshin va rux rudalari konlari ham bor. Ubendi burmaʻ ʻ ʻ
kamari mamlakatning kichik shimoliy-sharqiy qismini egallaydi, u arxey va quyi
rifey metamorfik shakllanishlaridan iborat. Kibali-Damara kamari butun mamlakat
bo’ylab shimoli-sharqiy yo’nalishda Namibiya bilan chegaradan Tanzaniyagacha
cho’zilgan. Uning tuzilishi arxey gneyslari va proterozoy metamorfik
shakllanishlarini o’z ichiga oladi. Intruziv tuzilmalar rivojlangan – arxey, erta va
kech proterozoy granitoidlari, so’nggi arxey va proterozoy siyenitlari, gabroslari va
doleritlari.
Beriliy va muskovit rudalari konlari qadimgi granitoidlar, temir, rangli
metallar, oltin rudalari konlari proterozoyning so nggi granitoidlari bilan, mis esa
ʻ
kech proterozoyning asosiy intruziyalari bilan bog langan. Kemaning o'ta shimoli-
ʻ
sharqida (Isoki viloyati) nodir metallar minerallashuvi va apatit belgilariga ega kech
proterozoy karbonatitlari massivlari ma'lum. Kamar ichida Kappi perm-trias konlari
bilan to'ldirilgan Zambezi, Lukusashi - Luano, Luangva grabenlari joylashgan.
Ko'mir konlari ular bilan chegaralangan. Mozambik kamarini asosan mamlakat
9

sharqida submeridional yo'nalishda kuzatish mumkin. U proterozoy oxiri - paleozoy
boshida qayta ishlangan arxey va proterozoyning metamorfik shakllanishlari va turli
yoshdagi granitoyidlardan tashkil topgan.
So nggi proterozoy siyenitlari va so nggi arxey dolerit to g onlariningʻ ʻ ʻ ʻ
mayda intruziyalari ham bor. Belbog'da oltin va polimetall rudalari, muskovit,
berilliy va grafit konlari aniqlangan. Mamlakat shimolida joylashgan Lufiliya
struktura yoyi uning o'rta qismida (Kabve hududi) Kibali-Damara kamariga
yaqinlashadi. Uning tuzilishi Katanga tizimining yuqori proterozoy yotqiziqlarini,
arxey metamorfik tuzilmalarini va turli yoshdagi granitoidlarni o'z ichiga oladi.
Katanganing terrigen zaif metamorflangan cho kindilari ko ndalang (Kibali-Damara
ʻ ʻ
kamariga nisbatan) burmalarga burmalangan; Ularda mashhur stratiform mis ruda
konlari joylashgan. Ark ichida temir, uran, qo'rg'oshin va rux rudalarining konlari
ham ma'lum.
Mamlakatning shimoli-g'arbiy qismidagi asosiy suvli qatlam kompleksi
yuqori proterozoyning terrigen-karbonat qatlamlari bilan ifodalanadi. Suv
chuqurligi 20–25 dan 180 m gacha o zgarib turadi.Kabve, Nkana, Chingola konlari
ʻ
shaxtalarida o rtacha suv oqimi 50 ming m3/sutka, Konkolada 340 ming m3/kun.
ʻ
Chuchuk suv (1 g/l gacha), tarkibi HCO3--SO42+-Ca2+-Na+. Mamlakat sharqida
kristall prekembriy jinslarining ekzogen yorilish zonasining yoriqli suvlari keng
rivojlangan. Zonaning qalinligi 50 m gacha, chuqurligi 15-20 m. Quduqlar va
quduqlarning oqim tezligi kamdan-kam hollarda 1-2 l / s dan oshadi. Chuchuk suv,
tarkibi HCO3--Na+-Mg2+. Zambiyaning janubi-g'arbiy qismida asosiy suv qatlami
10

aeol to'rtlamchi-neogen tuzilmalari ("Kalahari qumlari") bilan ifodalanadi. Ufqda
sporadik taqsimot mavjud. Suvning chuqurligi 10-12 dan 35 m gacha yoki undan
ko'p. Quduqning oqim tezligi 1-1,2 l / s gacha. Suvlari sho r (1–3 g/l), asosan Cl--ʻ
HCO3--Na+. Mamlakatning shimoli-g'arbiy va janubida azotli termal er osti
suvlarining juda ko'p manbalari ma'lum. 0,3 dan 3,2 l/s•km2 gacha bo'lgan er osti
oqimi moduli.

2-rasm Zambiya davlatining relyefli xaritasi.
Zambiya Markaziy Afrikaning baland platosida, o'rtacha 1200 metr
balandlikda joylashgan bo'lib, unga Zambezi daryosi (va uning irmoqlari Kafue va
Luangva) va Luapula daryosi chuqur kirib boradi. Zambezi sharqqa burilishdan
oldin janubga oqadi. Shimolda uchta ko'l bor: Tanganyika, Mveru va Bangveulu.
Kariba ko'li janubiy chegara bo'ylab oqadi. Mamlakat sharqda baland platoga
ko'tariladi.
3-rasm Zambiyaning iqlim xaritasi.
Zambiyada yillik yog'ingarchilik miqdori bo'yicha quyidagi hududlar ajralib
turadi: eng ko'p yog'ingarchilik bo'lgan plato; o'rtacha yog'ingarchilik bo'lgan plato;
11

Yog ingarchilik ko p bo lgan Kalaxari tog qumlari;ʻ ʻ ʻ ʻ O'rtacha yog'ingarchilik bilan
Kalaxari; Eng kam yog'ingarchilik bo'lgan vodiylar.
O'rtacha harorat ko'p jihatdan platoning balandligiga bog'liq. Salqin
mavsumda 15 °C dan 27 °C gacha maksimal o'zgarish ertalab va kechqurun harorat
6 °C dan 10 °C gacha, shamoldan himoyalangan vodiylar va havzalarda tungi
sovuqlar. Issiq mavsumda maksimal harorat 27 ° C dan 35 ° C gacha o'zgarishi
mumkin. Biroq, o'rtacha yillik harorat 18 dan 20 ° C gacha. Eng yuqori o rtacha
ʻ
yillik harorat 32 °C, eng past o rtacha harorat 4 °C.
ʻ
Zambiyada yirik ohaktosh konlari mavjud bo'lib, ular Markaziy
provintsiyaning Lusaka mintaqasida va Sharqiy provintsiyaning bir qismida
joylashgan. Mamlakatda ham katta ko mir zahiralari mavjud va 1967 yildan beri
ʻ
ko mir qazib olish bilan shug ullanadi. Masalan, Kariba ko'li yaqinida joylashgan
ʻ ʻ
Maamba ko'mir konida katta miqdorda ko'mir mavjud. Zambiyada shuningdek,
asosan pegmatitlarda uchraydigan kvarts qumlari va dala shpatlari ko'p.
Mamlakatda katta miqdordagi oltin va platina mavjud, ammo ular asosan mis qazib
olishning qo'shimcha mahsuloti sifatida ishlab chiqariladi. Oltin qazib olish kichik
miqyosda amalga oshiriladi va mamlakatdagi asosiy oltin ishlab chiqaruvchilar
Matala, Dunrobin, Jessi va Sasara hisoblanadi. Zambiya yiliga taxminan 700 tonna
ametist ishlab chiqaradi va Kariba Minerals Limited asosiy ishlab chiqaruvchi
hisoblanadi. Zumrad asosan Miku-Kafubu hududida joylashgan.
12

II-BOB.MAMLAKAT AHOLISI VA UNING HUDUDIY
JOYLASHISHINING GEOGRAFIK JIHATLARI
2.1.Aholi soninig tabiiy va mexanik o’sishi hamda zichligi
2023 yilda Zambiya aholisi 604 054 kishiga ko’payadi va yilni 20 435 101
kishi bilan yakunlaydi. Aholining tabiiy o’sishi ijobiy bo’lib, 613 176 kishini tashkil
etadi. Butun yil davomida taxminan 804 744 bola tug’iladi va 191 568 kishi vafot
etadi. Agar tashqi migratsiya darajasi o‘tgan yil darajasida saqlanib qolsa,
migratsiya sabablari tufayli aholi soni -9122 kishiga o‘zgaradi. Ya’ni, mamlakatdan
chiqib ketayotganlarning umumiy soni (emmigrantlar) uzoq muddat qolish
maqsadida mamlakatga kirganlar sonidan (immigrantlar) ustunlik qiladi.
2023 yilda Zambiya aholisining dinamikasi
Quyida 2023 yil uchun hisoblangan Zambiya aholisining o’zgarish koeffitsientlari
keltirilgan:
Tug’ilish darajasi: kuniga o’rtacha 2205 bola (soatiga 91,87)
O’lim darajasi: kuniga o’rtacha 525 kishi (soatiga 21,87)
Migratsiya aholisining o’sishi: kuniga o’rtacha -25 kishi (soatiga -1,04)
13

Zambiya aholisi 2023 yilda kuniga 1655 kishiga ko’payadi.
3-rasm Aholining o'sishi 1952 - 2023 yillar
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Statistika Departamenti ma’lumotlariga
ko’ra, Zambiyaning umumiy maydoni 752,610 kvadrat kilometrni tashkil qiladi.
Umumiy maydon deganda shtatning xalqaro chegaralaridagi quruqlik va barcha suv
sathlari maydoni tushuniladi. Aholi zichligi ma’lum bir hududda yashovchi umumiy
aholining ushbu hududning umumiy maydoniga nisbati sifatida hisoblanadi. Bizning
hisob-kitoblarga ko’ra, 2023 yil boshida Zambiya aholisi taxminan 19,831,047
kishini tashkil etdi.Shunday qilib, Zambiya aholisi zichligi har kvadrat kilometrga
26,3 kishini tashkil etadi.
14

2.2.Aholi tarkibining demografik xususiyatlari
Bizning hisob-kitoblarga ko’ra, 2023 yil boshida Zambiya aholisi quyidagi
yosh taqsimotiga ega edi: Mutlaq raqamlarda: 15 yoshgacha bo'lgan 9 260 306 kishi
(erkaklar: 4,647,406 / ayollar: 4,612,702) 14 yoshdan oshgan va 65 yoshgacha
bo'lgan 10 075 957 kishi (erkaklar: 5 063 858 / ayollar: 5 012 099) 64 yoshdan
oshgan 494 785 kishi (erkaklar: 212 192 / ayollar: 282 592) Biz yosh-jinsiy
piramidaning soddalashtirilgan modelini tayyorladik, u faqat uchta yosh guruhini
ifodalaydi, ular haqida ma'lumotlar yuqorida keltirilgan:
Ko'rib turganimizdek, Zambiya yoshi piramidasi progressiv yoki o'sib
borayotgan turdagi. Ushbu turdagi piramida odatda rivojlanayotgan mamlakatlarda
uchraydi. Bunday mamlakatlarning demografiyasi o'lim va tug'ilishning yuqori
darajasi natijasida o'rtacha umr ko'rishning nisbatan qisqaligi bilan ajralib turadi.
15

O'lim va tug'ilishning yuqori darajasi boshqa sabablar qatori sog'liqni saqlash va
ta'lim darajasining pastligi bilan bog'liq.
Bog'liqlik koeffitsienti mehnatga layoqatli aholi (aholining qaram qismi)
tarkibiga kirmaydigan aholining jamiyat va iqtisodiyotga yukini ko'rsatadi.
Mehnatga layoqatli deb hisoblanmaydigan aholi deganda 15 yoshgacha bo‘lgan
jami aholi va 64 yoshdan oshgan aholi tushuniladi. Mehnatga layoqatli aholining
yoshi (aholining ishlab chiqarish qismi) mos ravishda 15 yoshdan 65 yoshgacha.
Bog'liqlik koeffitsienti to'g'ridan-to'g'ri davlatdagi ijtimoiy siyosatga moliyaviy
xarajatlarni aks ettiradi. Masalan, bu koeffitsient oshsa, ta’lim muassasalarini
qurish, aholini ijtimoiy muhofaza qilish, sog‘liqni saqlash, pensiya to‘lovlari va
hokazolar uchun xarajatlarni oshirish kerak. Umumiy yuk koeffitsienti Umumiy
qaramlik koeffitsienti aholining qaram qismining mehnatga layoqatli yoki mehnat
unumdor qismiga nisbati sifatida hisoblanadi. Zambiya uchun qaramlik darajasi
96,8% ni tashkil qiladi. Ko'rib turganimizdek, mehnatga layoqatli bo'lmagan
yoshdagi aholi soni deyarli mehnatga layoqatli aholi soniga teng. Bu shuni
anglatadiki, Zambiyada ishlaydigan har bir kishi o'zini, shuningdek, mehnatga
layoqatli yoshdan past yoki undan yuqori bir kishini ta'minlashi kerak. 96,8%
qiymat jamiyat uchun yuqori ijtimoiy yuk ekanligini ko'rsatadi. Potentsial
almashtirish darajasi Potentsial almashtirish darajasi (bola yuklamasi darajasi)
mehnatga layoqatli yoshdan past bo'lgan aholining mehnatga layoqatli aholiga
nisbati sifatida hisoblanadi. Zambiya uchun potentsial almashtirish darajasi 91,9%
ni tashkil qiladi.Pensiya yuk koeffitsienti Pensiya yuki koeffitsienti mehnatga
layoqatli yoshdagi aholi sonining mehnatga layoqatli aholiga nisbati sifatida
hisoblanadi. Zambiyada pensiya yuki nisbati 4,9% ni tashkil qiladi.
16

O'rtacha umr ko'rish eng muhim demografik ko'rsatkichlardan biridir. U
insonning o'rtacha umr ko'rish davomiyligini ko'rsatadi. Ya'ni, hozirgi tug'ilish va
o'lim ko'rsatkichlari insonning butun umri davomida o'zgarishsiz qolishi sharti bilan,
inson nazariy jihatdan yashashi mumkin bo'lgan yillar soni. Odatda, "o'rtacha umr
ko'rish davomiyligi" tug'ilishda, ya'ni 0 yoshda kutilgan umr ko'rishni anglatadi.
Zambiyada tug'ilishda o'rtacha umr ko'rish (har ikki jins uchun) 52,4 yil (yil).
Bu o'rtacha umr ko'rish davomiyligidan past bo'lib, taxminan 71 yoshni tashkil etadi
(BMT Iqtisodiy va ijtimoiy masalalar bo'yicha departamentining aholi bo'limi
ma'lumotlariga ko'ra). Tug'ilganda erkaklarning o'rtacha umr ko'rish davomiyligi
51,1 yil (yil). Tug'ilganda ayollarning o'rtacha umr ko'rish davomiyligi 53,6 yil (yil).

4-rasm Zambiya aholisining yosh piramidasi
Bizning hisob-kitoblarga ko'ra, Zambiyada 15 yoshdan oshgan taxminan
6,703,047 kishi til o'qish va yozishni biladi. Bu umumiy kattalar aholisining 63,41
17

foizini tashkil qiladi. Bunday holda, kattalar aholisi 15 yoshdan oshgan barcha
odamlarni anglatadi. Shunga ko‘ra, 3 million 867 ming 694 nafarga yaqin kishi
haligacha savodsiz. Voyaga etgan erkak aholi orasida savodxonlik darajasi 70,89%
(3 740 350 kishi). 1535700 kishi savodsiz. Katta yoshdagi ayollarning savodxonlik
darajasi 55,96% (2 962 697 kishi). 2 331 994 kishi savodsiz. Yoshlarning
savodxonlik darajasi erkaklarda 69,43% va ayollarda 62,13% ni tashkil qiladi.
Yoshlarning umumiy savodxonlik darajasi 65,76 foizni tashkil etadi. Bu holatda
yoshlar tushunchasi 15 yoshdan 24 yoshgacha bo'lgan aholini qamrab oladi.
2.3.Aholining shahar va qishloq aholi punktlarida joylashishi
18

Zambiya hukumati mamlakatni 2030 yilgacha rivojlantirish maqsadini o'rta
daromad darajasiga ega bo'lgan farovon davlatga erishishni qo'ydi [5]. Shu nuqtai
nazardan, ishchi kuchining salomatligi muhim tarkibiy qism hisoblanadi. Sog'lom
ishlashga ishoniladi .
K uch-quvvat mamlakatga mehnat unumdorligini oshirish va sezilarli
demografik dividend olish imkonini beradi. Zambiya hozirda milliy sog'liqni
saqlash siyosatini amalga oshirmoqda ijtimoiy himoya, 2014 yilda qabul qilingan va
ijtimoiy yordam, ijtimoiy sug'urta, aholining imkoniyatlarini kengaytirish
tamoyillariga asoslangan. Hokimiyatlar mamlakatlarning ijtimoiy himoyasini
ta'minlashga harakat qilmoqda va kam ta'minlanganlar daromadining o'sishi.
Bunday yondashuv hukumat hujjatlarida ko'rinadi o'rta va uzoq muddatli
rejalashtirish. Ular strategik ahamiyatga ega milliy rivojlanishni rejalashtirishda
ijtimoiy himoyaning ahamiyati. Ko pgina milliy rivojlanish hujjatlari BMTningʻ
Barqaror rivojlanish maqsadlariga asoslanadi
2030 yilgacha bo'lgan davr [6].
Zambiya Respublikasining Yettinchi Milliy taraqqiyot rejasi qashshoqlik va
zaiflikni kamaytirish, daromadlar tengsizligini kamaytirish, uy xo'jaliklarining oziq-
ovqat xavfsizligi va ovqatlanish ehtiyojlarini rag'batlantirish va tibbiy yordamdan
foydalanishni yaxshilashda ijtimoiy himoyaning muhim rolini tan oladi. Milliy
rivojlanish rejasi ijtimoiy joriy etishni nazarda tutadi
muvofiqlashtirishni kuchaytirishga qaratilgan himoya mexanizmlari, qamrovni
yaxshilash va dasturlarni maqsadli belgilash, shuningdek, pensiya islohotini amalga
oshirish [7]. Maxsus Mexanizmlar ijtimoiy naqd pul o'tkazmalari dasturi va oziq-
ovqat xavfsizligi paketidir. 2020 yil holatiga ko'ra, ijtimoiy naqd pul o'tkazmalari
dasturi 700 ming xonadonni, oziq-ovqat xavfsizligi paketi esa 80 ming xonadonni
qo'llab-quvvatladi. Mamlakatda keksalik, boquvchisini yo'qotganlar, nogironlik va
mehnat jarohati kabi imtiyozlarni ta'minlaydigan bir nechta ijtimoiy sug'urta
sxemalari mavjud. Milliy Pensiya Tashkiloti tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan
pensiya ta'minoti tizimi mavjud sxemalar, Pensiya jamg'armasi, hokimiyat organlari.
Tibbiy yordam sxemalari mavjud va ish bilan bog'liq jarohatlar holatlarida
19

ishchilarni himoya qilishni ta'minlash sxemalari. 2018 yil holatiga ko'ra Zambiya
aholisining ijtimoiy sug'urta qoplamasi 780 ming kishini (ish bilan band aholining
qariyb 12 foizini) va 15 mingga yaqin nafaqaxo'rlarni tashkil etadi.
(2,5% 60 yosh va undan katta). 2020-yil oxiriga kelib, 540 ming nafar nafaqa
oluvchilar milliy tibbiy sug‘urta tizimida ro‘yxatga olindi.
Mamlakat rasmiylari munosib sharoitlar yaratilishidan jiddiy xavotirda
turli ish joylarida mehnat. Masalan, umumiy tendentsiya mavjud
aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari: ayollar, nogironlar, OIV/OITSga
chalinganlar uchun munosib mehnat sharoitlarini yaratish. Biroq, ish beruvchilar
to'liq hisobga olmaydilar odamlarning mehnat xavfsizligi va sog'lig'i sohasidagi
tabaqalashtirilgan ehtiyojlar nogironlar va OIV / OITS bilan yashaydigan odamlar.
Aksariyat ish o‘rinlari mehnatni muhofaza qilish va mehnatni muhofaza qilish
qoidalari talablariga javob bermaydi, mehnat qonunchiligi talablari lozim darajada
tatbiq etilmaydi.
Hali yetarlicha ijtimoiy emas homilador ayollar va nogironlar uchun
sharoitlar yaratilgan. 2013 yilda Zambiya korxonalaridagi mavjud muhitni baholash
shuni ko'rsatdi biznes muhiti infratuzilma, ta'lim, kadrlar tayyorlash sohasida
muammolarga ega hayot davomida, huquqiy kafolatlar ta'minlash, etarli ijtimoiy
himoya. Respublikada bir qancha sa'y-harakatlar qilinganiga qaramay
aniqlangan muammolarni hal qilish va biznes muhitini yaxshilash, hali ham
qiyinchiliklar ko'p qoldi (biznesni yuritish narxi yuqori, ishlaydigan hamkasblarning
katta qismi) norasmiy iqtisodiyotda jamlangan, transformatsion islohotlar amalga
oshirilmaydi norasmiydan rasmiygacha bandlik). Vaziyatni yaxshilash uchun
Zambiya hukumati bir nechta qarorlarni qabul qildi hujjatlar: 2014 yil 3-sonli
"Tadbirkorlik faoliyatini tartibga solish to'g'risida"gi qonun; Milliy to'g'risidagi
qonun bandlik, mehnat, bozor siyosati; Sanoat va mehnat munosabatlari to'g'risidagi
qonun; Mehnat kodeksining 2019 yil 3-sonli 269-bobi; Mehnat shartlari to'g'risidagi
qonun. Yosh aholi uchun bir qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda:
maktablarda o'smirlar salomatligini muhofaza qilish strategiyasi amalga
oshirilmoqda; kredit imkoniyatlari ochiladi; qo'llab-quvvatlanadi kooperativlar
20

tashkil etish; bilan bog'liq tadbirlar uchun malaka oshirish lagerlari tashkil
etilmoqda yoshlar rivojlanishi. Biroq, aholining yosh tarkibini hisobga olgan holda
va Mamlakatdagi yoshlar sonini hisobga olsak, bu chora-tadbirlar yetarli emasligi
aniq. Muvofiqlashtirishdagi bo‘shliqlarni to‘ldirish, qamrab olishni kengaytirish,
moliyalashtirishni ko‘paytirish va ijtimoiy-demografik rivojlanish sohasidagi
qonunchilikni takomillashtirish Zambiya Respublikasining inson salohiyatini
mustahkamlashga yordam beradi.
Aholisi bo yicha Zambiyaning eng yirik shaharlari: Lusaka, Kitve-Nkana,ʻ
Ndola, Kabve, Chingola, Mufulira, Livingston, Luanshya, Kasama, Chipata,
Kalulushi, Mazabuka, Chililabombve, Mongu, Choma, Kapiri-Mposhi, Kansanshi,
Kafue, Mansa, Monze. Zambiya, rasmiy nomi Zambiya Respublikasi, Afrikaning
janubidagi dengizga chiqmaydigan davlat. U etti davlat bilan chegaradosh: Kongo
Demokratik Respublikasi, Tanzaniya, Malavi, Mozambik, Zimbabve, Botsvana,
Namibiya va Angola. Mamlakatning poytaxti va eng yirik shahri Lusaka bo'lib, u
mamlakat iqtisodiyotining yuragi bo'lib, bu mamlakatda eng ko'p aholiga ega.
Zambiya 290,587 kvadrat milya maydonni egallaydi va taxminan 16,2 million
aholiga ega. Mamlakat 1964-yil 24-oktabrda mustaqillikka erishdi va shundan
buyon Jahon banki tomonidan dunyodagi eng tez rivojlanayotgan davlat deb topildi.
Zambiyaning eng yirik shaharlari
Lusaka
Zambiyaning poytaxti va eng yirik shahri Lusaka 1913-yilda Britaniya
hukumati tomonidan tashkil etilgan bo lib, uning aholisining ko pchiligi yevropalik
ʻ ʻ
va osiyolik edi. U markaziy platoning janubiy qismida 4196 fut balandlikda
joylashgan. Ingliz tili shaharda gaplashadigan asosiy tildir, ammo Nyanja va Bemba
kabi boshqa ona tillari ham keng tarqalgan. Bu mamlakat savdo va hukumatining
yuragi, chunki milliy assambleya kabi ko'pgina korxonalar va davlat idoralari shu
erda joylashgan bo'lib, 1,7 million aholi soni yuqori. Zambiyaning eng yaxshi
maktablarining aksariyati shu erda joylashgan bo'lib, u ham ta'lim markaziga
aylanadi. Bu erda topilgan asosiy transport turlari - samolyotlar va avtobuslar
Kit v e
21

Kitve, shuningdek, Kitwe Nkana nomi bilan tanilgan, Zambiyadagi ikkinchi
yirik shahar. U 1936 yilda Zambiya shimoli-markazida temir yo'l qurilishi paytida
tashkil etilgan. Bu mamlakatning eng rivojlangan hududlaridan biri bo‘lib, 504194
kishi istiqomat qiladi. Shaharda korxonalar, sanoat korxonalari, maktablar, oliy
o‘quv yurtlari barpo etildi. Eng keng tarqalgan transport turlari temir yo'l, avtomobil
va havo.
Chipata
Chipata, ilgari Fort Jeyson nomi bilan tanilgan, 1899 yilda asos solingan
Zambiyadagi aholi soni bo'yicha uchinchi shahardir. Aholisi 455 783 kishi. Bu
mamlakatning eng rivojlangan beshinchi shahri va sharqiy viloyatdagi eng
rivojlangan shahar. Bu ma muriy va ishbilarmonlik markazi bo lib, bir nechta savdoʼ ʻ
majmualari, universitet, kollej va boshqa ta lim muassasalari, markaziy shifoxona
ʼ
va zamonaviy bozorga ega.
Ndola
Ndola 1904 yilda Jon Edvard tomonidan asos solingan Zambiyadagi uchinchi va
ikkinchi eng qadimgi shahardir. Bu aholi soni bo'yicha to'rtinchi shahar bo'lib,
455,194 kishini tashkil qiladi. U Mis Belt provinsiyasining Ndola mintaqasida
joylashgan bo'lib, asosiy sanoat va savdo markazi bo'lgani uchun uni poytaxtga
aylantiradi. Yillar davomida u tijorat shahriga aylandi va xalqaro aeroport ham
joylashgan. Umumiy transport turlari - avtomobil, havo, quvur va temir yo'l.
Kabve
Kabve, ilgari Broken Hill nomi bilan tanilgan, Zambiya markaziy provinsiyasining
Kabve tumanida joylashgan shaharcha. Markaziy viloyatning poytaxti bo'lgan
shahar 1902 yilda, qo'rg'oshin va rux konlari ham topilgan paytda tashkil etilgan.
Ko'p yillar davomida u muhim transport va tog'-kon markazi, shuningdek, Zambiya
siyosatining tug'ilgan joyi sifatida tanilgan.
22

III-BOB.MAMLAKAT IQTISODIYOTINING RIVOJLANISHI VA UNING
TARMOQLAR TARKIBI
3.1.Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi va rivojlanishi
Yengil, yog ochga ishlov berish, oziq-ovqat ta mini ʻ ʼ qayta ishlash sanoati
vakillari bor. Asosiy ekin – makkajo’xori; Tamaki, shakarqamish, yeryong oq ham
ʻ
yetishtiriladi. Yog’och kesish ishlari olib borilmoqda, ko’plab aholi baliq ovlash
bilan shug’ullanadi.
Zambiya fuqarolari asosan qishloq xo jaligida (86%), tog -kon sanoatida (6%),
ʻ ʻ
kichik qismi esa yirik shaharlarda (9%) xizmat ko rsatish sohasida band. Ishsizlik
ʻ
darajasi juda yuqori. Zambiyaning asosiy sanoat tarmoqlari:
konchilik; qayta ishlash. Kon sanoati. Zambiya iqtisodiyoti butunlay uning tog'-kon
sanoatiga, xususan, mis konlariga bog'liq. Mamlakat yalpi ichki mahsulotining
qariyb 15% va eksport tushumining 80% ga yaqini tog‘-kon sanoati hissasiga to‘g‘ri
keladi.
Zambiya Afrikadagi eng yirik mis va kobalt ishlab chiqaruvchisi.
Zambiyadagi konchilik kompaniyalari mamlakatdagi mis va uranning katta
konlarini, shuningdek, oltin va nikelning cheklangan konlarini qazib olishga
qaratilgan. Mamlakatda mis rudasining yirik, sifatli konlari bor, ular eksport
qilinadi. Biroq, mis eksportidan tushgan daromadlar mis narxining tushishi
mumkinligi sababli beqarorligicha qolmoqda.
Zambiya dunyodagi eng yirik kobalt ishlab chiqaruvchisi bo'lib, yiliga 5000
tonnaga yaqin ushbu qimmatbaho strategik metall ishlab chiqaradi: dunyodagi
umumiy ishlab chiqarishning taxminan 20%. Odatda mis yoki nikel konlarining yon
mahsuloti sifatida ishlab chiqariladi. Katta ko'mir zaxiralari janubda, Gwembe
23

mintaqasida (Maamba konida) joylashgan. Konning quvvati yiliga bir million
tonnani tashkil etadi, biroq zamonaviy texnologiyalar va samaraliroq amaliyotlar
joriy etilsa, uning ishlab chiqarish hajmi sezilarli darajada oshishi mumkinligi uzoq
vaqtdan buyon qayd etib kelinmoqda. Zambiya turli xil tabiiy resurslarga ega.
Ametist, ftorit, gips, akuamarin, qo'rg'oshin, rux, qalay va oltin, shuningdek, turli xil
qimmatbaho toshlar zaxiralari juda oz, ammo ularning ba'zilari tijorat maqsadlarida
foydalaniladi. Istisno - zumradlar, ularning ko'pi Zambiyada mavjud. Biroq,
ularning qariyb yarmi mamlakatdan noqonuniy olib chiqib ketilgan.
Ishlab chiqarish sanoati. Zambiya ishlab chiqarishi tijorat sektori uchun tovarlarni
va Zambiya fabrikalarida (odatda keng miqyosda) xom ashyoni tayyor mahsulotga
aylantirishni o’z ichiga oladi. Ushbu tayyor mahsulotlar boshqa, murakkabroq
mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ishlatilishi yoki Zambiya va chet elda ulgurji,
chakana sotuvchilar yoki iste’molchilarga sotilishi mumkin. Zavodlarda qishloq
xo jaligi xom ashyosi qayta ishlanib, ichimliklar, sigaretalar, qog ozlar ishlabʻ ʻ
chiqariladi. Shuningdek, bu yerda Zambiyadan tashqarida sanoat tovarlarini import
qiluvchi kompaniyalar ham mavjud.
Zambiyadagi eng yirik fabrikalar:
Misni qayta ishlash zavodi;
Qora metallurgiya zavodi;
O’g’it zavodi va to’qimachilik fabrikasi;
Avtomobil yig’ish zavodlari;
Neftni qayta ishlash zavodi;
Sement zavodi;
Shisha zavodi;
Shakar zavodlari.
Ishlab chiqarish va boshqa tarmoqlarning barqaror o‘sishi moliyadan foydalanish
imkoniyatlarini yaxshilash va xususiy sektor ishtirokini oshirish uchun islohotlarni
davom ettirishni talab qiladi. Biroq, Zambiyadagi yuqori foiz stavkalari kichik
biznes uchun kredit olishda qiyinchilik tug’dirmoqda.
24

Umumiy energiya zahiralari 0,008 milliard tonna (ko mir ekvivalentida) debʻ
baholanadi[4]. 2019 yil yakuniga ko ra, EES EAEC[5] ma lumotlariga ko ra,
ʻ ʼ ʻ
mamlakat elektr energetikasi quyidagi ko rsatkichlar bilan tavsiflanadi. O'rnatilgan
ʻ
quvvatlar - sof elektr stansiyalari - 2981 MVt, shu jumladan: qazib olinadigan
yoqilg'ilarni yoqib yuboradigan issiqlik elektr stansiyalari (IES) - 16,6%, qayta
tiklanadigan energiya manbalari (RES) - 83,4%. Yalpi elektr energiyasi ishlab
chiqarish – 15 041 million kVt/soat, shu jumladan: issiqlik elektr stansiyalari – 23,9
foiz, qayta tiklanuvchi energiya manbalari – 76,1 foiz. Yakuniy elektr energiyasi
iste'moli - 12 341 mln kVt/soat, shundan sanoat - 57,2%, transport - 0,3%, maishiy
iste'molchilar - 32,6%, tijorat va kommunal xizmatlar - 5,8%, qishloq, o'rmon va
baliqchilik - 2,5%, boshqa iste'molchilar - 1,6%. . 2019 yil uchun energiya
samaradorligi ko‘rsatkichlari: xarid qobiliyati pariteti bo‘yicha yalpi ichki
mahsulotning aholi jon boshiga iste’moli (nominal narxlarda) – 3526 dollar, aholi
jon boshiga (yalpi) elektr energiyasi – 674 kVt/soat, aholi jon boshiga elektr
energiyasi iste’moli – 220 kVt/soat. Elektr stantsiyalarining o'rnatilgan sof
quvvatidan foydalanish soatlari soni - 5008 soat
Eksport mahsulotlari: mis, kobalt, elektr energiyasi, tamaki, gul
mahsulotlari, paxta Eksport hamkorlari: Shveytsariya 23,4%, Xitoy 14,1%, DRC
13,4%, Janubiy Afrika 6,1%, BAA 4,9% (2014-yil) Import: 6,798 milliard dollar
(2015)[1] Import tovarlari: mashinalar, transport uskunalari, yoqilg'i, elektr
energiyasi, mineral o'g'itlar, oziq-ovqat Import hamkorlari: Janubiy Afrika 31,3%,
DRC 18,7%, Xitoy 9,3%, Keniya 8,3%, Jazoir 5,9%, Hindiston 4,4% (20 23- yil)
25

3.2.Qishloq xo'jaligining ixtisoslashuvi va rivojlanishi
XXI asr boshlarida Zambiya qishloq xo‘jaligi sektori o‘zini mamlakatning
birinchi raqamli ish beruvchisi sifatida ko‘rsatdi va 3 milliondan ortiq kishini ish
bilan ta’minladi, bu mamlakat ishchi kuchining 66,5 foiziga teng.
Zambiya qishloq xo jaligi o simlikchilik, chorvachilik va baliqchilikni o zʻ ʻ ʻ
ichiga oladi. Mamlakatda asosiy ekin makkajo’xori hisoblanadi. Hamma joyda
paxta, soya, tamaki, paprika ham yetishtiriladi. Ulardan kungaboqar urug’lari,
qahva, mevalar, boshqa sabzavotlar va gullar ishlab chiqariladi. Zambiya Afrikadagi
eng yirik urug’lik eksportchilaridan biridir.
Mamlakat hududining 47 foizini unumdor yerlar egallaydi. Ulardan faqat 6
foizi qayta ishlanadi. Iqlim sharoiti turli ekinlarni, jumladan, nafaqat makkajo xori,
ʻ
balki sholi, bug doy, yeryong oq, shakarqamish, tariq yetishtirish imkonini beradi.
ʻ ʻ
Zambiyaning markaziy va janubida chorvachilik rivojlanmoqda. Tez-tez sodir
bo’ladigan qurg’oqchilik tufayli qishloq xo’jaligiga jiddiy zarar yetkaziladi, bu
davrda bu soha samarasiz va shuning uchun ba’zi mahsulotlarni chetdan olib
kirishga to’g’ri keladi.
Qishloq xo’jaligi Zambiya rivojlanishining asosiy omili bo’lsa-da, u qishloq
infratuzilmasi va qurg’oqchilikdan azob chekishda davom etmoqda.
26

Infratuzilma samaradorligini oshirish uchun hukumat qishloq xo‘jaligi uchun
byudjet mablag‘larini 6,1 foizga oshirdi, moliyalashtirishning asosiy qismi
fermerlarni qo‘llab-quvvatlash dasturiga yo‘naltirildi.
Zambiya iqtisodiyotida tog -kon va rangli metallurgiya sanoati ustunlikʻ
qiladi. Zambiya eng yirik mis ishlab chiqaruvchilari va eksportchilaridan biri
hisoblanadi: yiliga 700 ming tonnagacha tozalangan metall. Bu tarmoq milliy
daromadning yarmini, davlat byudjeti daromadlarining 60 foizini va eksport
tushumining 90 foizdan ortig'ini beradi. Biroq bunday yagona mahsulotga
ixtisoslashuv mamlakat iqtisodiyotini jahon bozoriga qaram qiladi. Shunday qilib,
70-yillarning ikkinchi yarmida, misning jahon narxlari keskin pasayganida, milliy
iqtisodiyotning rivojlanish sur'atlari sekinlashdi, bir qator ijtimoiy dasturlarni
amalga oshirish kechiktirildi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq Zambiya o'z
iqtisodiyotini rejalashtirish orqali rivojlantirishga intildi. Birinchisi, uch yillik o'tish
rejasi (1964 - 1966) edi. Birinchi milliy o'rta muddatli rejaning (1966-1970)
vazifalari asosan bajarildi, ammo uni amalga oshirish muddati bir yarim yilga
uzaytirildi. 1972 yil yanvar oyida boshlangan ikkinchi besh yillik reja ham 1977 yil
oxirigacha uzaytirildi. 1978 yilda uchinchi besh yillik rejani amalga oshirish
boshlandi. Rejalashtirilgan ko'rsatkichlarni bajarishning kechikishi jahon mis
bozoridagi noqulay sharoitlar, shuningdek, Zambiya iqtisodiyoti an'anaviy
aloqalarga ega bo'lgan Janubiy Rodeziya va Janubiy Afrikaning irqchi rejimlarining
dushmanona siyosati va ularning hududi orqali bog'langan yo'nalishlar bilan bog'liq.
Jahon bozori bilan Zambiya o'tdi. Janubiy Afrikaning Zambiyaga qarshi agressiv
harakatlari mamlakat iqtisodiyotiga zarar yetkazishda davom etmoqda.
Zambiya qishloq xo jaligi o simlikchilik, chorvachilik va baliqchilikni o z
ʻ ʻ ʻ
ichiga oladi. Mamlakatda asosiy ekin makkajo'xori hisoblanadi. Hamma joyda
paxta, soya, tamaki, paprika ham yetishtiriladi. Ulardan kungaboqar urug'lari,
qahva, mevalar, boshqa sabzavotlar va gullar ishlab chiqariladi. Zambiya Afrikadagi
eng yirik urug'lik eksportchilaridan biridir. Mamlakat hududining 47 foizini
unumdor yerlar egallaydi.
27

Geografiya. Zambiya Janubiy Afrikada joylashgan. Hududi – 752610 km2.
Iqlim. Subekvatorial. Eng issiq oyning o rtacha harorati (oktyabr) +15...+20°S.ʻ
O rtacha yillik yog in miqdori janubda ≈ 600-800 mm, shimolda ≈ 1200-1400 mm.
ʻ ʻ
Eng ko'p yog'ingarchilik noyabr-aprel oylarida tushadi.
Yengillik. Uning ko p qismini balandligi 1000-1350 m bo lgan plato tashkil
ʻ ʻ
etadi.Sharqiy qismida uning yuzasidan 1700-1800 m gacha cho qqilari bo lgan tog
ʻ ʻ ʻ
tizmalari ko tariladi.Hududda botqoqlik va ko llar egallagan bir qancha yirik yassi
ʻ ʻ
havzalar mavjud. Gidrografiya. Suv osti hududining ≈ 1,2%. Hududning katta qismi
Zambezi daryosi va uning irmoqlari bilan, kichikroq qismi esa Luapula daryosi
tomonidan quriydi. Shimolda tektonik kelib chiqishi bo lgan yirik ko llar bor.
ʻ ʻ
Suv biologik resurslari. O'simliklar. O'rmonlar hududning ≈ 59,5% ni egallaydi.
Mopan o'rmonlari katta daryolar vodiylari bo'ylab keng tarqalgan. Platolarda
savannalar va miombo savanna o rmonlari keng tarqalgan. Havzalar o'tli o'simliklar
ʻ
bilan ajralib turadi, yomg'irli mavsumda ularning ko'pchiligi suv ostida qoladi va
o'tib bo'lmaydigan botqoqlarga aylanadi . Tuproqlar. Qishloq xo'jaligi. Dehqonchilik
yerlari hududning ≈ 31,7% ni egallaydi, uning tarkibiga ekin maydonlari ≈ 15,9%,
ko p yillik ko chatlar ≈ 0,2%, ko p yillik pichanzorlar va yaylovlar ≈ 83,9% (2020-
ʻ ʻ ʻ
yil) kiradi. Chorvachilik. Ular sigir, echki, cho'chqa va parranda boqishadi.
O simlik yetishtirish. Bug doy (o rtacha hosildorlik 67,9 ts/ga), sholi (o rtacha
ʻ ʻ ʻ ʻ
hosildorlik 14,9 ts/ga), makkajo xori (ekin maydonlarining ≈ 34% i (2020); o rtacha
ʻ ʻ
hosildorligi 30 ts/ga), jo xori yetishtiriladi. , yeryong oq, tamaki, shakarqamish
ʻ ʻ
(o rtacha hosildorlik 1035,3 ts/ga ga etadi), kungaboqar, paxta, kofe, manok,
ʻ
sabzavot, banan, sitrus mevalar yetishtiriladi.
28

3.3.Transport tarmoqlarining rivojlanishi
Zambiyadagi temir yo llarning umumiy uzunligi 2157 km ʻ
Asosiy transport yo'nalishlari Zambia Railways Limited (ZRL) - 1,067 mm (3 fut 6
dyuym) tor o'lchov, 846 km, Kitwe-Ndola-Yangi Kapiri Mposhi-Kabve-Lusaka-
Livingstone-Zimbabve, asosan Copperbeltda, jami 427 km, shu jumladan Kongo
DRda. Yo'lovchi xizmatlari faqat Kitwe va Livingstone o'rtasida mavjud.
TAZARA temir yo'li - 1067 mm (3 fut 6 dyuym) tor o'lchagich, Zambiyada 891 km:
Yangi Kapiri Mposhi-Mpika-Kasama-Dar-es-Salaam Mashhur temir yo'l liniyalari
Tahrirlash Chomadan Masukagacha bo'lgan Maamba ko'mir temir yo'li ko'mirni
tashish uchun qurilgan. Mulobezi temir yo'li (shuningdek, Zambezi arra zavodi
temir yo'li sifatida ham tanilgan) Mulobezi'dan Livingstonegacha yog'ochni tashish
uchun qurilgan tor o'lchovli chiziq. Turli vaqtlarda o z faoliyatini to xtatgani haqida
ʻ ʻ
xabar berilgan, u hozirda Railtracker ro yxatida (quyida “Temir yo l tarmog i
ʻ ʻ ʻ
xaritasi”ga qarang), lekin uning ish holati tasdiqlanmagan.
29

Mulungushi shahar atrofi liniyasi, keyinchalik ZRL tomonidan
boshqariladigan Nyanja shahar atrofi liniyasi 1991 yildan 1998 yilgacha Lusakada
Chilenje Libaladan Jorj shaharchasigacha (16 km) ishlagan; 2005 yil sentyabr oyida
xususiylashtirish kengashi uni qayta ochish to'g'risida ariza berdi.
Qo'shni davlatlar bilan temir yo'l aloqalari Kongo DR - ha, Ndoladan
Sakaniyagacha, keyin Lubumbashi - 1067 mm (3 fut 6 dyuym), faqat yuk.
(Lubumboshidan tashqarida kengaytirish va rekonstruksiya qilish uchun "Kongo
DR" maqolasiga qarang). Chililabombwe-DR Kongo liniyasining hozirgi ish holati
noma'lum.
Tanzaniya - Ha, Kapiri Mposhi, Nakonda chegara punkti, Zambiya, Dar es
Salaam, TAZARA temir yo'li, yo'lovchi va yuk - 1067 mm (3 fut 6 dyuym)
Malavi - Chipata Mchinji 2010 yilda yangi transport aloqasi ochildi.
Mozambik - to'g'ridan-to'g'ri aloqa yo'q, lekin Zimbabve orqali Beyra va Maputo
bilan bilvosita (muntazam yo'lovchi xizmati yo'q).Zimbabve - ha, Livingstondan
Viktoriya sharsharasi ko'prigi orqali Bulawayogacha, faqat yuk.
Botsvana - to'g'ridan-to'g'ri xizmat ko'rsatilmaydi, Zimbabve orqali bilvosita
(muntazam yo'lovchilar xizmati yo'q). Namibiya - to'g'ridan-to'g'ri aloqa yo'q.
Angola - to'g'ridan-to'g'ri xizmat yo'q, lekin bilvosita Kongo DR orqali Bengalaga
bir xil 1067 mm (3 fut 6 dyuym) kalibrli Bengal temir yo'li orqali, garchi temir yo'l
Angoladagi fuqarolar urushi tufayli ko'p yillar davomida yopilgan bo'lsa-da, u
yaqinda rekonstruksiya qilingan.
Zambiya tog'-kon sanoatida dengizga chiqa olmaganligi sababli, savdo
yo'laklari Zambiya uchun juda muhimdir. Zambiya misolida, bu portlar bilan
xalqaro chegaralarni kesib o'tadigan va rejalashtirish, foydalanish va boshqarish
bo'yicha xalqaro shartnomalarga bo'ysunadigan avtomobil va / yoki temir yo'llardir.
Ular yuqorida sanab o'tilgan avtomobil va temir yo'l tarmoqlaridan ajralmas, ammo
iqtisodiyot va savdoni strategik rivojlantirish uchun ushbu tarmoqlarga o'rnatilgan
sub'ektlardir. Bunga quyidagilar kiradi:[8] Janubiy koridor: Durban portiga
Yoxannesburg, Janubiy Afrika, Zimbabve (avtomobil yoki temir yo'l orqali) yoki
Botsvana (avtomobil orqali). Maputo koridori: (1) bo'yicha, lekin Yoxannesburgdan
30

Mozambikning Maputo portiga temir yo'l yoki avtomobil aloqasi.
Walvis Bay koridori: Livingstone/Sesheke/Katima Mulilo orqali Walvis Bay
portiga, Namibiyaga boradigan yo'l. Beira yo'lagi: Xararega yo'l yoki Bulawayoga
temir yo'l, keyin Mutare orqali Beira, Mozambikga temir yo'l. Nacala yo'lagi:
Lilongvega yo'l, keyin Nakala, Mozambikga temir yo'l. Tazara koridori: Kapiri
Mposhi orqali Dar es Salaamga, Tanzaniyaga boradigan avtomobil yoki temir yo'l
yo'nalishi.
Lobito koridori: Kongo DR orqali Lobito ko'rfaziga, Angolagacha bo'lgan temir yo'l
(hozirda ishlamaydi, Bengal temir yo'lining qayta ochilishiga bog'liq).
1-6 yo'laklaridan Kongo DRning janubi-sharqiy qismi Zambiya orqali ham
foydalanishi mumkin.
Garchi yirik shahar markazlarining hech biri foydalanish mumkin bo'lgan
suv yo'llarida joylashgan bo'lsa-da, Zambiya nisbatan suvli, lekin asosan tekis
mamlakatdir, ya'ni botqoqliklar orqali ko'plab kemalar, ko'llar va kanallar mavjud
bo'lib, ular birgalikda qishloq aholisining katta qismiga kirishni ta'minlaydi. Ular
minimal texnik xarajatlar bilan muqobil qishloq transportini taklif qilishadi.
Xususan, Bangweulu va Mweru Wantipa doimiy va mavsumiy baliq ovlash
jamoalariga ega, ularga faqat qayiq yoki kanoeda borish mumkin. Asosiy tizimlar
2250 km katta kema qatnovi mumkin bo'lgan daryolar, shu jumladan yuqori
Zambezi (Barotse tekisligi), Chambeshi, Kafue, Luapula va Luangva, garchi har
doim ham quruq mavsumda emas. Kanoeda va kichik qayiqlarda mavsumiy yoki
yamoqlarda suzadigan boshqa daryolar orasida g'arbda Dongwe/Kabompo va
Lungwebungu, shimolda Luena Luongo va yuqori Kalungvishi va boshqalar kiradi.
Ko'l transporti - asosiy kema qatnovi ko'llari (qavs ichida ko'rsatilgan asosiy port
yoki qayiq markazi): Tanganika ko'li (Mpulungu), Mveru ko'li (Nchelenge-
Kashikishi), Mweru ko'li Vantipa (Kaputa), Bangveulu ko'li (Samfya), Kariba ko'li
(Siavoonga) ) Botqoqlardagi yuk tashish kanallari: Ulardan eng kattasi Bangveulu
botqoqlari bo'lib, mavsumga qarab 10 000 km2 gacha bo'lgan maydonda yuzlab
kilometr kanallardan iborat. Boshqalar orasida yuqori Zambezi / Barotse suv
31

toshqini, ayniqsa Mongu, quyi Luapula, Mveru botqog'i, Lukanga botqog'i va
Mushota, Kavambva okrugidagi Luena-Lufubu botqog'i kiradi.
Zambiyada to'rtta xalqaro aeroport, beshta uchish maydonchasi va beshta
sun'iy yo'ldosh aerodromi mavjud bo'lib, ular ichki va xalqaro reyslarga xizmat
ko'rsatadi. Asosiy aeroport - Lusakadagi Kennet Kaunda xalqaro aeroporti. Boshqa
kichikroq aeroportlarga Livingstone va Mfueu, Ndola, shuningdek, Kasama, Kitwe,
Chipata, Mongi, Mansa va Solwezi kabi kichik aerodromlar kiradi.
Zambiya davlatga qarashli milliy aviatashuvchi muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan
beri “ochiq osmon” siyosatini olib bormoqda. Tugatilgunga qadar Zambian Airways
Zambiyada joylashgan yagona rejalashtirilgan aviatashuvchi edi. 2022 yil holatiga
ko'ra, bir nechta rejalashtirilgan aviatashuvchilar Zambiyada joylashgan: Zambia
Airways, Proflight Zambia, Royal Zambian Airlines va Mahogany Air.
Zambiyadagi faqat oltita aeroport rejalashtirilgan tijorat reyslarini qabul
qiladi: Chipata aeroporti, Garri Mvanga Nkumbula xalqaro aeroporti, Kennet
Kaunda xalqaro aeroporti, Mfuve aeroporti, Simon Mvansa Kapvepve xalqaro
aeroporti va Solwezi aeroporti. Zambiyaning uchta xalqaro aeroporti Dar es-Salam,
Yoxannesburg, Mbombela, Dubay, Xarare, Addis-Abeba, Nayrobi, Lilongve, Doha,
Kigali, Gaborone va Keyptaunga yo‘lovchi reyslarini taklif etadi.
3.4.Tashqi iqtisodiy aloqalar geografiyasi
Zambiya tashqi siyosati Zambiyaning xalqaro munosabatlardagi umumiy
yo'nalishidir. Tashqi siyosat Zambiyaning boshqa davlatlar bilan munosabatlarini
boshqaradi. Ushbu siyosatni amalga oshirish Zambiya Tashqi ishlar vazirligi
tomonidan amalga oshiriladi.
32

Zambiya-Zimbabve munosabatlari Zambiya va Zimbabve o'rtasidagi ikki
tomonlama diplomatik munosabatlardir. Davlatlar o rtasidagi davlat chegarasiningʻ
uzunligi 763 km
5-rasm zambiya va zimbabve davlatlarining geografik o’rni
1953 yilda zamonaviy Zambiya, Malavi va Zimbabve hududlari Britaniya
protektorati ostida yagona yarim mustaqil davlatga birlashtirildi. 1964 yilda
Zambiya mustaqil davlatga aylandi va Afrikaning janubidagi mustamlakachilikka
qarshi harakatda asosiy rol o ynay boshladi. 1965 yildan 1979 yilgacha Zambiya bu
ʻ
33

mamlakat urushi paytida Janubiy Rodeziyadagi qora tanli isyonchilarni qo’llab-
quvvatlagan.[2][3]
1980 yildan 2004 yilgacha Zimbabve Zambiya va Botsvana o’rtasida chegara
mavjudligini tan olmadi. 2004 yilda Zimbabve hukumati de-fakto Botsvana-
Zambiya chegarasining mavjudligini tan oldi va Zambezi daryosi ustidan ko’prik
qurish bo’yicha Zambiya va Botsvana rejalariga e’tirozlarini qaytarib oldi.[4] 2015
yilda Zambiya prezidenti Edgar Lungu Zimbabvega rasmiy tashrif bilan keldi.
Hamkasbi Robert Mugabe bilan uchrashuvda u mamlakatlar yaxshi munosabatlarga
ega ekanligini va Zambiya Zimbabve bilan iqtisodiy aloqalarni yanada
mustahkamlashga tayyor ekanligini ta kidladi[5].ʼ
2017 yilning noyabrida Zimbabveda harbiy to‘ntarish sodir bo‘ldi va
prezident Robert Mugabe hibsga olindi. Dastlab Zambiya qo‘shni davlatdagi harbiy
to‘ntarish faktiga salbiy munosabat bildirgan[6], ammo keyin 2017-yil 20-noyabrda
Zambiya prezidenti Edgar Lungu Robert Mugabeni vaziyatni og‘irlashtirmaslikka
va iste’foga chiqishga chaqirdi; Zambiyaning sobiq prezidenti Kennet Kaunda uchib
ketdi. Muzokaralar uchun Xararega[7]. 2017-yil 24-noyabr kuni Zambiya Prezidenti
Edgar Lungu Zimbabvening yangi prezidenti Emmerson Mnangagvaning
inauguratsiya marosimida ishtirok etish uchun Xararega keldi va mamlakatlar
o‘rtasida bir xil yaxshi qo‘shnichilik munosabatlari saqlanib qolishiga umid
bildirdi[8].
2020 yilda Zambiyaning Zimbabvega eksporti 1,3 milliard AQSh dollarini
tashkil etdi. Xuddi shu davrda Zimbabvening Zambiyaga eksporti 486 million
AQSH dollarini tashkil etdi[9]. 2017-yil mart oyida Zambiya va Zimbabve davlatlar
o rtasidagi viza rejimini soddalashtirdilar[10].
ʻ
1964 yilda Zambiya Buyuk Britaniyadan mustaqil davlatga aylandi. Zambiya
o'zining tashqi siyosatida Afrikaning janubidagi mustamlakachilikka qarshi
harakatlarni doimiy ravishda qo'llab-quvvatladi, Janubiy Afrika Respublikasida
aparteid rejimini bekor qilishni yoqladi va o'z hududida Janubiy G'arbiy Afrika
xalqlari tashkiloti isyonchilari uchun o'quv lagerlarini o'tkazdi. Bu siyosat Janubiy
Afrika bilan qarama-qarshilikka olib keldi, bu davlat bilan diplomatik aloqalar faqat
34

1992 yilda o'rnatildi[1]. Angoladagi fuqarolar urushi davrida Zambiya hukumati
hukmron partiya, Angolani ozod qilish uchun xalq harakati - Mehnat partiyasini
qo'llab-quvvatladi va o'z hududida UNITA isyonchilari uchun o'quv bazalarini
tashkil qilishni taqiqladi [2].
1980 yildan 2004 yilgacha Zimbabve hukumati Zambiya va Botsvana o'rtasida
chegara mavjudligini tan olmadi. 2004 yilda Zimbabve hukumati de-fakto
Botsvana-Zambiya chegarasining mavjudligini tan oldi va Zambezi daryosi ustidan
ko'prik qurish bo'yicha Zambiya va Botsvana rejalariga e'tirozlarini qaytarib oldi.[3]
1980-yillarda Zambiya shimoliy qo'shnisi Kongo Demokratik Respublikasi bilan
keskin munosabatlarga ega edi.[4] 1998 yilda Kongo Demokratik Respublikasi
hududida 9 ta davlat ishtirok etgan Buyuk Afrika urushi boshlandi. 1999 yil iyul
oyida Zambiya poytaxtida Kongo Demokratik Respublikasida harbiy harakatlarni
to'xtatish to'g'risida bitim imzolandi[5].
Qo‘shni Tanzaniya va Keniya bilan iqtisodiy hamkorlik keng yo‘lga
qo‘yilgan. Zambiyani ushbu mamlakatlar bilan ko'plab loyihalar birlashtiradi, bu
savdo hamkorligi darajasiga foydali ta'sir ko'rsatadi[6][7]. So nggi yillarda Zambiyaʻ
va Xitoy Xalq Respublikasi o rtasidagi tovar ayirboshlash darajasi oshib
ʻ
bormoqda[8].
2000-yil 2-oktabrda Zambiya Afrikaning o'sishi va imkoniyatlari to'g'risidagi
qonunga muvofiq AQShdan yordam ola boshladi. 2001 yilda Zambiya KOMESA
erkin savdo hududiga a'zo bo'ldi, bu blok mamlakatlari o'rtasidagi savdo-iqtisodiy
munosabatlarni rivojlantirishga hissa qo'shdi. 2001 yil noyabr oyida COMESA
mamlakatlari va Amerika Qo'shma Shtatlari Savdo va investitsiyalar bo'yicha asosli
bitimni imzoladilar. 2008-yil 30-sentabrda Zambiya Yevropa Ittifoqi bilan
vaqtinchalik iqtisodiy hamkorlik to‘g‘risidagi bitimni imzoladi. Zambiya hukumati
Xitoy, Nigeriya, Liviya va Hindiston investorlari bilan ham shunday savdo
shartnomalarini imzoladi[9].
XULOSA
35

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak Zambiya iqdisodiyoti yillar mobaynida o’sib
borgan buni quyidagi ma’lumotlardan ko’rishimiz mumkun. 1989 yildan beri
birinchi marta 2007 yilda Zambiya iqtisodiy o'sishi qashshoqlikni sezilarli darajada
kamaytirish uchun zarur bo'lgan 6-7% chegaraga yetdi. 2004 yildan beri mis ishlab
chiqarish barqaror o'sib bordi, bunga mis narxining oshishi va yangi konlarning
ochilishi sabab bo'ldi. 2005 yilda makkajo'xori hosili yana yaxshi bo'ldi, bu YaIM
va qishloq xo'jaligi eksportini oshirishga yordam berdi. Xalqaro tashkilotlar bilan
qashshoqlikni qisqartirish dasturlari, jumladan, 2004 yilning ikkinchi choragida
XVF bilan yangi kredit bitimi bo‘yicha hamkorlik davom etmoqda. Qattiq pul-
kredit siyosati inflyatsiyani pasaytirishga yordam beradi, ammo Zambiyada hali
ham yuqori davlat qarzi bilan jiddiy muammo bor.
2021-yil oktabr oyida Zambiya iqtisodiy rivojlanishni kuchaytirish uchun
2022-yilgi ulkan milliy byudjetida mahalliy rivojlanishni rag‘batlantirish choralarini
kiritdi. Hukumat tumanni rivojlantirish jamg'armasining (CDF) misli ko'rilmagan
darajada o'sishini e'lon qildi, har bir tuman uchun 1,6 million ZMW (91,000 AQSh
dollari) dan 25,7 million ZMW (1,5 million AQSh dollari) ga, mahalliy
hamjamiyatlarda fondni rivojlantirishdan jami infuzion ZMW ni tashkil qiladi. 250
million (14,2 million dollar). ) 4 mlrd ZMVtgacha (228,4 mln. AQSH dollari).
2021-yil dekabr oyi boshida XVJ xodimlari darajasidagi muhim kelishuvni qo‘lga
kiritgach, Zambiya o‘sha oyda yoqilg‘i subsidiyalarini qisqartirishni davom ettirdi,
bu XVFdan 1,4 milliard AQSh dollari olishda muhim qadam bo‘ldi.
2022 yil iyul oyi oxirida Xitoy va Fransiya hamraisi va Janubiy Afrika rais
o rinbosari bo lgan Kreditorlar rasmiy qo mitasi Zambiya yakuniy ma qullashniʻ ʻ ʻ ʼ
kutayotgan G20 umumiy qarz rezolyutsiyasi doirasida moliyalashtirish kafolatlarini
berishga kelishib oldi. Xalqaro valyuta jamg'armasiga kengaytirilgan kredit
mablag'lari doirasida 1,4 mlrd. 2022-yil avgust oyi boshida o rta yillik byudjet va
ʻ
iqtisodiy ko rsatkichlar hamda 2023–25 yillarga mo ljallangan o rta muddatli
ʻ ʻ ʻ
byudjet rejasiga bag ishlangan simpoziumda Zambiya Moliya va milliy
ʻ
rejalashtirish vaziri doktor Situmbeko Musokotvane XVF kengashining yig ilishida
ʻ
ma lum qildi. direktorlar avgust oyining oxirida kutilgan edi. 2022 yil kredit
ʼ
36

dasturini tasdiqlash.
2022-yil 31-avgustda Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (XVJ) kengashi Zambiyaga
moliyaviy barqarorlikni tiklashga yordam berish uchun 1,3 milliard AQSh dollari
miqdoridagi kengaytirilgan kredit mablag‘ini ma’qulladi.
2023 yil iyun oyida Zambiya ikki tomonlama kreditorlar bilan 6,3 milliard
AQSh dollari miqdorida qarzni qayta tuzish bo'yicha kelishuvga erishdi. 2023-yil
oktabr oyida Zambiya o‘zining ikki tomonlama kreditorlari bilan qariyb 6,3 milliard
dollar qarzni qayta tashkil etish bo‘yicha o‘zaro anglashuv memorandumini
imzoladi. Memorandum imzolangandan keyin shartlar OCCning har bir a zosiʼ
(kreditorlar rasmiy qo mitasi) bilan ikki tomonlama kelishuvlar orqali amalga
ʻ
oshiriladi.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Sh.Mirziyoyev Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. Toshkent –“O’zbekiston” -2016.
2.Sh.Mirziyoyev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Toshkent –“O’zbekiston” -2016.
3. “.Ekonomicheskaya I sotsialnaya geografiya mira. “uchebnik dlya bakalavrov. –
M.: Izdatelstvo Yurayt, 2015.-431 s.
4.”Ekonomicheskaya I sotsialnaya geografiya stran blijnego zarubejya “–M., 2004.
(Ratanova M tahriri ostida).
5.Michael Pacione.” Urban Geography A Global Perspective Kindle Edition”.
England,2012.
6.Yermakov Yu.G., Ignatev G.M.” Fizicheskaya geografiya materikov I okeanov”. -
M.: Vыsshaya shkola, 1988
7.Lipes Yu. G. Pulyarkin V. A., Shlixter S. B. “Geografiya mirovogo xozyaystvo.” -
M., 1999
8.”Fizicheskaya geografiya mirovogo okeanov.” -M.: Izd-vo MGU, 1998.
9.Aleksandrovskaya N.V., Yeramov R.A. va boshqalar. “Dunyo qit alari tabiiyʼ
geografiyasi. “– T.: 1967.
10.Vlasova T.V.” Fizicheskaya geografiya materikov I okeanov.” -M.:
Prosveщyeniye, 1986. Zarubejnaya Aziya. 1982.Zarubejnaya Yevropa. 1982.
11.Kalesnik S.V. “Obshiye geograficheskiye zakonomernosti Zemli.” -M.:1970.
12.Leontev O.K. “Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana”. -M.: 1982.
13.Pritula T.Yu., Yeryomina V.A., Spryalin A.N. Fizicheskaya geografiya materikov
I okeanov.” –M.: VLADOS, 2003, s. 685
38

14.Maksakovskiy V.P.”Geograficheskaya kartina mira” Kn. I, II: “obshaya
xarakteristika mira.” M.: Drofa, 2008, - 495 s
15. “Jahoning tabiiy Atlasi”.T: 2019
16. L.M. Abdunazarov, Sh.A. Qambarova, O.Q. Tobirov “ Markaziy Osiyo
geografiyasi” 2017
17.”Dunyoning iqdisodiy-ijtimoiy atlasi” 2020
Internet manbalari.
1.www.n.b.g.t. intal. Uz.
2.www//ziyonet. Uz.
3.www. arxiv. Uz
4.http//:feb-veb. Ru/feb/izvest/1940/03/403-089htm
5.file: //localhost/C:Documents/%20and %20Settings/
39

Sotib olish