Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15250

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	519.0KB
Покупки	8
Дата загрузки	26 Ноябрь 2023
Расширение	docx
Категория	Метрология

Zamonaviy o’lchash asboblari va ularning tasnifi

3. O`lchash asboblarining klassifikatsiyasi
Quyidagi jadvalda hozirda ishlatilib kelinayotgan va chiqarilayotgan o`lchash asboblarining
guruhlari keltirilgan. Odatda, o`lchash asboblarining nomida ushbu guruh va modifikatsiya tartib
raqamlari berilgan bo`ladi.
Quyidagi sxemada o`lchash asboblarining klassifikatsiyalanishi ko`rsatilgan (2 – rasm).
2 –
rasm. O`lchash asboblarining klassifikatsiyalanishi.
4. Analog o`lchash asboblari, magnitoelektrik, elektromagnit, elektrodinamik o`lchash
asboblari, ularning shartli belgilari
Elektromexanik turdagi analogli o`lchash asboblari . Analogli o`lchash asboblari yoki
bevosita ko`rsatuvchi asboblar elektr o`lchashlar va umuman o`lchash texnikasida keng o`rin olgan
asboblardan hisoblanadi. Bu turdagi asboblarda ko`rsatuv qaydnomasi uzluksiz (funktsional) ravishda
o`lchanayotgan kattalik bilan bog`liqlikda bo`ladi.
Bevosita ko`rsatuvchi elektr o`lchash asboblari, (xususan elektromexanik asboblari) ikki
asosiy qismdan, ya`ni o`lchash zanjiri va o`lchash mexanizmidan iborat deb qarash mumkin (.3 –
rasm).

Elektrodinamik o`lchash asboblari
7 – rasm. Elektrodinamik o`lchash asbobining tuzilshi va xossalari.
O`lchash asboblariga maxsus shartli belgilar chizilgan bo`ladi va bu belgilar asosida o`lchash
asbobining muhim fazilatlari borasida kerakli ma`lumotlarni olishimiz mumkin. Quyida shu
belgilarning asosiylarini keltirib o`tamiz.
A. Asosiy o`lchash birliklari va ularning karrali va ulushli qiymatlari:
kА, kV, mA, mV, W, MW, Nz, kHz<MHz va hokazolar;
B. O`lchash zanjiridagi tokning turi:
~ o`zgaruvchan tok zanjirida ishlaydi;
– o`zgarmas tok zanjirida ishlaydi;
~ ham o`zgaruvchan, ham o`zgarmas tok zanjirida ishlaydi.
C. Xavfsizligi: Beshqirrali yulduzcha chizilgan bo`lib, agar uning ichida hech qanday raqam
bo`lmasa, u holda 500 voltli kuchlanish ostida sinalgan bo`ladi. Agar, raqam yozilgan bo`lsa, masalan
2, bunda asbob 2000 volt kuchlanishida sinalgan bo`ladi.
D . Foydalanish holati:
 – vertikal holatda joylashtiriladi,  gorizontal holatda joylashtiriladi; 60° – qiya holatda
joylashtiriladi.
E . Aniqlik klasslari: 0,5; 1,0 kabi.
О ` lchash vositalarining umumiy shartli belgilari

Zamonaviy o`lchash asboblari va ularning tasnifi.
Reja:
1. O`lchash asboblarining aniqlik klasslari .
2. O`lchash asboblarining asosiy metrologik tavsiflari.
3. O`lchash asboblarining klassifikatsiyasi.
4.Analog o`lchash asboblari, magnitoelektrik, elektromagnit, elektrodinamik o`lchash
asboblari, ularning shartli belgilari.
5. Raqamli o`lchash asboblari, o`lchash o`zgartirgichlari.
1. O`lchash asboblarining aniqlik klasslari
Odatda o`lchash asbobi olinadigan natijaga kirituvchi xatoligini oldindan belgilash uchun
xatolikning me`yorlangan qiymatidan foydalaniladi. Xatolikning me`yorlangan qiymati deganda
berilgan o`lchash vositasiga tegishli bo`lgan xatolikni tushunamiz. Alohida olingan o`lchash
vositasining xatoligi har xil, muntazam va tasodifiy xatoliklarining ulushi esa turlicha bo`lishi
mumkin. Ammo, yaxlit olib qaralganda o`lchash vositasining umumiy xatoligi me`yorlangan
qiymatdan ortib ketmasligi kerak. Har bir o`lchash asbobining xatoliklarini chegarasi va ta`sir etuvchi
koeffitsientlar haqidagi ma`lumotlar asbobning pasportida keltirilgan bo`ladi.
O`lchash asboblari ko`pincha yo`l qo`yilishi mumkin bo`lgan xatoligi bo`yicha klasslarga
bo`linadi. Masalan: elektromexanik turidagi ko`rsatuvchi asboblarda standart bo`yicha quyidagi
aniqliklar ishlatiladi:
а.k  0,02; 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1; 1,5; 2,5; 4 
Odatda, asboblarning aniqlik klasslari asbobning shkalasida beriladi va ularning keltirilgan
xatoligini bildirib, quyidagicha bog`langan bo`ladi:

а.k = 
k mах  k ;
 а.k 
k mах  k q  /А
х max
Agar o`lchash asbobining shkalasidagi aniqlik klassi aylana bilan chegaralangan bo`lsa,
masalan 1,5, u holda bu asbobning xatoligi shkala oxirida 1,5 % ga tengligini bildiradi.
Agar o`lchash asbobining aniqlik klassi chiziqchasiz bo`lsa, u holda aniqlik klassi raqami
keltirilgan xatolikning qiymatini bildiradi. Lekin bir narsani unutmaslik lozim, agar asbob, masalan
ampermetr keltirilgan xatolik bo`yicha 0,5 klass aniqligiga ega bo`lsa, uning barcha o`lchash diapazoni
oralig`idagi xatoliklari ±0,5% dan ortmaydi deyishlik xato bo`ladi. Chunki, bu turdagi asboblarda
shkalaning boshlanishiga yaqinlashgan sari o`lchash xatoligi ortib boraveradi. Shu sababdan bunday
asboblarda shkalaning boshlang`ich bo`laklarida o`lchash tavsiya etilmaydi.
Agar asbobning shkalasida aniqlik klassi yonbosh kasr chizig`i bilan berilgan bo`lsa,
masalan, 0,02/0,01 u holda asbobning shkalasining oxiridagi xatoligi ±0,02% shkalaning boshida esa
±0,01 % ekanligini bildiradi.
2. O`lchash asboblarining asosiy metrologik tavsiflari

Har qanday o`lchash asbobini tanlashda eng avvalo uning metrologik tavsiflariga e`tibor
berishimiz lozim bo`ladi.
O`zgartirish funksiyasi – buni analogli o`lchash asboblarida shkala tenglamasidan ham
bilishimiz mumkin. Tanlanayotgan asbobda o`zgartirish funktsiyasi chiziqli bo`lishi qaydnomalarni
olishni osonlashtiradi, sub`ektiv xatoliklarni esa kamaytiradi.
Sezgirligi. Umuman sezgirlik – bu o`lchash vositasining tashqi signalga nisbatan
ta`sirchanligi, sezuvchanligidir. Umumiy holda sezgirlik o`lchash vositasining chiqish signali
orttirmasini, kirish signali orttirmasiga nisbatidan aniqlanadi:S= Lim
ΔX →0
ΔY /ΔX ≈ ΔY /ΔX ;
Bevosita ko`rsatuvchi asboblar uchun sezgirlik asbob q o`zg`aluvchan qismining og`ish
burchagini o`lchanadigan kattalik bo`yicha birinchi hosilasi bo`lib, quyidagicha ifodalanadi:
S = d
 /dx,
bu yerda d  – asbob qo`zg`aluvchan qismining og`ish burchagi.
Sezgirlik ostonasi – bu o`lchanadigan kattalikning shunday eng kichik. (boshlang`ich)
qiymatiki, u o`lchash asbobining chiqish signalini sezilarli o`zgarishiga olib keladi.
S = Х
min /Х
nоm *100 %,
bu yerda, Х
min – o`lchanadigan kaggalikning eng kichik (boshlang`ich) qiymatidir.
Asbob ko`rsatishining variatsiyasi – o`lchanayotgan kattalikning biror qiymatini, o`lchash
sharoitini o`zgartirmagan holda, takror o`lchaganda hosil bo`ladigan eng katta farqdir va u quyidagicha
aniqlanadi (1 – rasm):

= (А
0 ` – А
0 ”)/А
хmах *100 %,
bu yerda, А
O ` , А
0
 – o`lchanayotgan kattalikning (namunaviy asbob yordamida) takror
o`lchashdagi qiymatlari. Variatsiya asosan qo`zg`aluvchan qismi tayanchga o`rnatilgan asboblarda
ishqalanish hisobiga kelib chiqadi.

3 – rasm. Anolog o`lchash asboblarining strukturaviy sxemasi.
O`lchash asboblari qaysi tizimga taalluqli mexanizmdan iborat bo`lishidan qat`y nazar, asbob
qo`zg`aluvchan qismining harakatlanishi elektromagnit maydon energiyasining o`zgarishiga bog`liq.
O`lchanadigan kattalik ta`siri ostida hosil bo`lib, asbob ko`rsatkichini ko`payish tomoniga
og`diruvchi moment aylantiruvchi moment deyilib, u umumiy holda quyidagicha ifodalanadi:
M = dW
е / d ,
bu yerda, W
e – elektromagnit maydon energiyasi,
 – asbob qo`zg`aluvchan qismining
burilish burchagi.
Yuqoridagi ifodani boshqacha ko`rinishda yozish mumkin:
M = F ( X
1
 ) ,
ya ` ni aylantiruvchi momentni o`lchanadigan kattalik va asbob qo`zg`aluvchan qismining
burilish burchagi funktsiyasi deb qarash mumkin. O`lchash asbobining qo`zg`aluvchan qismiga
aylantiruvchi momentdan tashqari aks (teskari) ta`sir etuvchi moment ham ta`sir etishi lozim. Aks
ta`sir etuvchi moment bo`lmaganda edi, asbobning strelkasi shkalasidan chetga chiqib ketgan bo`lar
edi. Aks ta`sir etuvchi moment aylantiruvchi momentga qarama – qarshi yo`nalgan bo`lib,
qo`zg`aluvchan qisminiig burilish burchagi kattalashishi bilan ortishi lozim. Aks ta`sir etuvchi moment
M
 aylantiruvchi momentga tenglashguncha (M=M  ) qo`zg`aluvchan qism aylantiruvchi moment
ta`siridan buriladi. Ko`p elektr o`lchash asboblarida aks ta`sir etuvchi moment tortqi, prujina va
osmalarning buralishi bilan hosil qilinadi. Bunday qurilmada aks ta`sir etuvchi moment
qo`zg`aluvchan qismning burilish burchagiga to`g`ri proporsional bo`ladi, ya`ni M

=
– W  ,; bu
yerda W – tortqi yoki prujinaning materiali va uning o`lchamlariga bog`liq bo`lgan o`zgarmas kattalik,
bu burchagining birligiga 1° yoki 1 radianga mos keluvchi moment bo`lib, solishtirma aks ta`sir
etuvchi moment deb ataladi.

Asbob qo`zg`aluvchan qismining turg`un burilish holati aylantiruvchi va aks ta`sir etuvchi
momentlarning tengligidan topiladi М=М va u umumiy holda quyidagicha ifodalanadi:

=
1
W ⋅F(X ,α)
bu holatni 4 – rasmda ko`rsatilgan grafikdan ham kuzatish mumkin.
4 – rasm. Asbob qo`zg`aluvchan qismining turg`un burilish holati ga aylantiruvchi
va aks ta ` sir etuvchi momentlarning ta`siri.
Asbob dinamik rejimda ishlaganida, boshqacha aytganda asbob ko`rsatkichi (surilishida)
joyidan qo`zg`alayotganida, yuqorida aytilgan aylantiruvchi va aks ta ` sir etuvchi momentlardan
tashqari boshqa momentlar ham hosil bo`ladi. Bu momentlar qo`zg`aluvchan qismning inertsiya
momentidan, tashqi muhit qarshiligidan va metall elementlari bo`lgan holda hosil bo`ladigan uyurma
tok va hokazolardan vujudga keladi.
Asbob qo`zg`aluvchan qismining harakatlanganida vujudga keladigan va uning harakatini
tinchlantirishga intiluvchi moment – tinchlantiruvchi moment deyiladi:
M
T = R(d
 /dt)
Bu moment tinchlantirish koeffitsienti R ga va qo`zg`aluvchan qismning burchakli tezligiga
d  /dt proporsionaldir. Tinchlantiruvchi moment ma`lum darajada asbobning muhim ekspluatatsion
parametrlaridan biri – tinchlanish vaqtini belgilaydi.
Magnitoelektrik o`lchash asboblari ` `` M
M M
и
M
и M

5 – rasm. Magnitoelektrik o`lchash asbobi ning tuzilish sxemasi va xossalari.
Elektromagnit o`lchash asboblari
6 – rasm. Elektromagnit o` lchash asbobining tuzilish sxemasi va xossalari.

ma`lumotni qulayligi va aniqligi sababli raqamli o`lchash asboblari ilmiy – tekshirish
laboratoriyalaridan keng o`rin olgan.
Raqamli o`lchash asboblari analog o`lchash asboblariga nisbatan quyidagi afzalliklarga
egadir: yuqori aniqlik, keng ish diapazoni, tezkorlik, o`lchash natijalarini qulay tarzda tavsiya etilishi,
avtomatlashtirilgan tarmoqlarga ulash mumkinligi, o`lchash jarayonini avtomatlashtirish imkoniyati
mavjudligi va hokazolar.
Lekin raqamli o`lchash asboblarining ham muayyan kamchiliklari mavjud:
murakkabligi, tannarxining balandligi, nisbatan ishonchliligi pastroq.
Raqamli o`lchash asbobining asosi bo`lib ARO` hisoblanadi. Unda ma`lumot
diskretlashtiriladi, so`ngra kvantlanib kodlanadi. Diskretlashtirish – bu muayyan (juda qisqa) diskret
vaqt oralig`ida qaydnomalarni olishdir. Odatda, diskretlash qadamini doimiy qilishga harakat qilinadi.
Kvantlash esa, X(t) kattaligining uzluksiz qiymatlarini Х
n diskret qiymatlarning to`plami bilan
almashtirish hisoblanadi. Kattalikning uzluksiz qiymatlari muayyan tartiblar asosida kvantlash
darajalarining qiymatlari bilan almashtiriladi. Kodlashtirish esa, muayyan ketma – ketlikda
ifodalangan sonli qiymatlarni tavsiya etishdan iborat.
Diskretlashtirish va kvantlash raqamli o`lchash asbobining asosiy xatolik manbalari
hisoblanadi. Bundan tashqari, kvantlash darajalarining soni ham o`ziga yarasha xatoliklar kiritadi.
Suyuq kristalli indiqatorlarning tezkor rivoji raqamli o`lchash asboblarining ixchamlashuviga,
energiya sarfining kamayishiga zamin yaratmoqda .
a) b) c)
9 – rasm. Raqamli o`lchash asboblari: a) Infraqizil nurli termometr; b) Quvvat
o`lchagichi OLP-15A; c) Raqamli multimetr 971 А .

5. Raqamli o`lchash asboblari, o`lchash o`zgartirgichlari
Raqamli o`lchash asboblari. Raqamli o`lchash asbobi deb, o`lchash borasida uzluksiz
o`lchanayotgan kattalikni natijasi raqamli qayd etish qurilmasida yoki raqamlarni yozib boruvchi
qurilmada diskret tarzda o`zgartirilib, indikatsiyalanadigan asboblarga aytiladi. Raqamli o`lchash
asboblari hozirgi kunda juda keng tarqalgan.
Raqamli o`lchash asbobining funksional chizmasi 8 – rasmda keltirilgan: KAO` –
analog o`zgartirgich; ARO` – analog – raqamli o`zgartirgich; RQQ – raqamli qayd etish qurilmasi.
8 – rasm. Raqamli o`lchash asbobining funksional chizmasi.
“ Х ” analog signali kirishdagi analog o`zgartirgich KAO` da keyingi o`zgartirish uchun qulay
formaga o`zgartiriladi, so`ngra analog – raqamli o`zgartirgich (ARO`) yordamida diskretlashtiriladi va
kodlanadi. Va nihoyat, raqamli qayd etish qurilmasi RQQ o`lchanayotgan kattalik bo`yicha kodlangan
ma`umotni raqamli qaydnoma tarzida, operatorga qulay formada ko`rsatadi. Tavsiya etiladigan

1 – rasm. Asbob k o` rsatishining variatsiyasi.
Asbobning o`lchash xatoligi. Bu xatolik sifatida mutlaq xatolik, nisbiy xatolik yoki
keltirilgan xatolik berilgan bo`lishi mumkin. Bu xatoliklar xususida keyingi mavzularda yetarli
ma`lumotlar berilgan.
O`lchash diapazoni. Bu asosan ko`p diapazonli asboblarga tegishli. Aksariyat hollarda
asbobning har bir o`lchash diapazoniga taalluqli xatoliklari ham beriladi.
Xususiy energiya sarfi. Bu tavsif ham muhim hisoblanib, asbobning o`lchash zanjiriga
ulanganidan so`ng kiritishi mumkin bo`lgan xatoliklarini baholashda ahamiyatli sanaladi. Ayniqsa,
kam quvvatli zanjirlarda o`lchashlarni bajarishda bu juda muhimdir.
Xususiy energiya sarfi o`lchash asbobining tizimiga va konstruktiv ishlanishiga bog`liq
bo`lib, ayniqsa, kichik quvvatli zanjirlarda o`lchashlarni bajarishda juda muhimdir.
Ishonchliligi (chidamliligi) – o`lchash vositasining ma`lum o`lchash sharoitida, belgilangan
vaqt mobaynida o`z metrologik xususiyatlarini (ko`rsatkichlarini) saqlashidir. Bu ko`rsatkichlarni
chegaradan chiqib ketishi asbobni layoqatligi pasayib ketganligidan dalolat beradi. O`lchash
asbobining ishonchliligi, odatda, buzilmasdan ishlash ehtimolligi bilan baholanadi va taxminan
quyidagicha topiladi:
= n / n
um ,
bu yerda: n – ishonchlilikka sinalgan asboblar soni; n
um – umumiy (ko`p seriyali) ishlab
chiqarilgan asboblar soni.

Zamonaviy o’lchash asboblari va ularning tasnifi

Купить