Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 1.2MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

14 Sotish

Zamonaviy ta’limda innovatsion pedagogik texnologiyalarning roli

Sotib olish
1Mavzu : Zamonaviy ta’limda innovatsion pedagogik texnologiyalarning roli MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………….…… I BOB. ZAMONAVIY TA’LIM JARAYONIDA INNOVATSION YONDASHUVLARNING ASOSIY NAZARIY JIHATLARI 1.1.Innovatsion pedagogik texnologiyalar tushunchasi va ularning klassifikatsiyasi ………………………………………………………………… 1.2. Pedagogik jarayonda innovatsiyalarni joriy etish zarurati va asoslari ……. 1.3. Innovatsion texnologiyalarning ta’lim sifati va samaradorligiga ta’siri ….. II BOB. TA’LIM AMALIYOTIDA INNOVATSION PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO‘LLASH YO‘LLARI VA TAJRIBASI 2.1. O‘qitishda qo‘llaniladigan zamonaviy innovatsion texnologiyalar (klaster, aqliy hujum, BFB, PISA va b.) …………………………………………………. 2.2. Innovatsion yondashuv asosida darslarni loyihalash va tashkil etish ……. 2.3.O‘zbekiston ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalarni joriy etishdagi holat va istiqbollar …………………….……………………………………… Xulosa …………………………... …………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar ………..…………………………………………. 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda ta’lim tizimi jamiyatning eng muhim strategik sohasiga aylangan. Ilm-fan va texnologiyalar rivojiga mos ravishda ta’limda yangilanish, zamonaviy texnologiyalarga asoslangan yondashuv zarurati ortmoqda. Ayniqsa, innovatsion pedagogik texnologiyalarni joriy etish orqali o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, muammo yechish, tahlil qilish, ijodkorlik ko‘nikmalarini shakllantirish dolzarb masalaga aylangan. Rivojlangan mamlakatlar ta’lim tajribasida ham bunday texnologiyalar ta’lim sifati va raqobatbardoshlikni ta’minlovchi asosiy vosita sifatida qaralmoqda. O‘zbekistonda esa bu borada Prezident Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Zamonaviy bilim va innovatsion texnologiyalarni egallagan yoshlar yurtimiz kelajagini belgilaydi” 1 . Ushbu g‘oya asosida ta’limga innovatsiyalarni keng joriy etish bo‘yicha davlat siyosati olib borilmoqda. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Innovatsion pedagogik texnologiyalar bugungi kunda ilmiy-pedagogik jamoatchilik tomonidan chuqur tadqiq etilayotgan muhim yo‘nalish hisoblanadi. Jahon miqyosida J. Dewey, E. Rogers, P. Freire, H. Gardner kabi mashhur pedagoglarning ishlari bu mavzuning nazariy poydevorini shakllantirgan. Ularning yondashuvlarida ta’limga innovatsiyalarni tatbiq etish orqali o‘quvchining shaxsiy faolligini oshirish, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish ustuvor yo‘nalish sifatida ko‘rsatiladi. O‘zbekiston ilmiy-pedagogik maktabida esa A. Abduqodirov, G‘. Ibragimova, M. Juraev, N. Otamurodov singari olimlar ushbu mavzu doirasida ilmiy izlanishlar olib borganlar. Ularning ishlari zamonaviy 1 Mirziyoyev Sh.M. “Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan boshlanadi”. // O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining umumta’lim sohasiga oid nutqi, 2021-yil 30-dekabr. Rasmiy veb-sayt: www.prezident.uz 3ta’limdagi innovatsion texnologiyalarning nazariy asoslari va amaliy qo‘llanilishini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining ahamiyati – zamonaviy ta’limda innovatsion pedagogik texnologiyalarning roli – o‘qituvchilik amaliyoti, ta’lim mazmuni va metodik yondashuvlarning takomillashuvi uchun katta ahamiyatga ega. Mavzu orqali o‘quv jarayonini shaxsga yo‘naltirilgan, interfaol, ko‘p funksiyali va ijodiy faol bo‘lgan tizimga aylantirish imkoniyati yuzaga chiqadi. Pedagog o‘z darslarini zamonaviy texnologiyalarga asoslangan holda tashkil etsa, o‘quvchi bilimni tayyor shaklda emas, balki izlanish, mushohada va faoliyat orqali egallaydi. Bu esa milliy ta’lim tizimida sifatli o‘zgarishlarga olib keladi. Shuningdek, mavzu ta’lim muassasalarida innovatsion muhitni yaratish, raqamli savodxonlikni oshirish, ijodiy tafakkurni rivojlantirish kabi ko‘plab amaliy vazifalarni hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi mavzusining obyekti Umumta’lim muassasalarida o‘quv jarayonini innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish jarayonidir. Kurs ishi mavzusining predmeti Zamonaviy ta’limda qo‘llanilayotgan innovatsion pedagogik texnologiyalarning turlari va ularning ta’lim sifatiga ta’siridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi Innovatsion pedagogik texnologiyalarning nazariy asoslarini o‘rganish hamda ularni ta’lim amaliyotida samarali qo‘llash yo‘llarini aniqlash. Kurs ishi mavzusining vazifalari Innovatsion texnologiyalarning mohiyati va tasnifini yoritish; Ularni o‘quv jarayoniga tatbiq etish zaruratini asoslash; Zamonaviy ta’limda qo‘llanilayotgan texnologiyalarni tahlil qilish; O‘zbekiston ta’lim tizimida ularning joriy etilish holatini o‘rganish; Amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. 4Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish qismi, ikki asosiy bob (har biri uchta kichik bo‘limdan), xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. ZAMONAVIY TA’LIM JARAYONIDA INNOVATSION YONDASHUVLARNING ASOSIY NAZARIY JIHATLARI 1.1.Innovatsion pedagogik texnologiyalar tushunchasi va ularning klassifikatsiyas Zamonaviy jamiyatda ta’lim tizimining eng asosiy vazifalaridan biri – o‘quvchilarga nafaqat bilim berish, balki ularni ijodkor, mustaqil fikrlovchi va muammolarni hal eta oladigan shaxs sifatida tarbiyalashdan iboratdir. Ana shunday maqsadlarga erishish uchun an’anaviy o‘qitish uslublari yetarli bo‘lmay qoldi. Shu sababli ta’lim tizimida yangilanish, yondashuvlarning takomillashuvi va samarador usullarni joriy etish zarurati yuzaga keldi. Bunday sharoitda innovatsion pedagogik texnologiyalar oldinga chiqdi va pedagogik faoliyatning ajralmas qismiga aylandi. Innovatsion pedagogik texnologiyalar deganda – ta’lim jarayonini yanada samarali, faol va interaktiv qilishga qaratilgan, zamonaviy ilmiy yondashuvlar asosida ishlab chiqilgan metod, vosita va yondashuvlar majmui tushuniladi. Bunday texnologiyalar o‘quvchilarni dars jarayonida faollikka undaydi, mustaqil fikrlash, bahslashish, tanqidiy tahlil qilish, loyihalashtirish kabi muhim kompetensiyalarni shakllantiradi. An’anaviy uslublar ko‘proq bilimni o‘qituvchidan o‘quvchiga yetkazish jarayoni bo‘lsa, innovatsion texnologiyalar o‘quvchining o‘z bilimini mustaqil ravishda shakllantirishi va egallashiga yo‘naltirilgan. 2 Pedagogik texnologiyalarning innovatsion bo‘lishi ularning doimiy ravishda yangilanishi, zamon bilan hamnafas bo‘lishi, o‘quvchilarning ehtiyojlariga mos kelishi bilan belgilanadi. Shu bois bugungi kunda ko‘plab 2 Axmedova N. “Innovatsion pedagogik texnologiyalar”. – Toshkent: Noshir, 2019. 5pedagogik yondashuvlar o‘zining innovatsion xususiyatlari bilan farqlanadi. Innovatsion texnologiyalar turli shakl va vositalarda namoyon bo‘ladi: masalan, interfaol metodlar, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish, loyiha usuli, “akliy hujum”, “klaster”, “BFB” (bilaman – bilmoqchiman – bildim) usullari, raqamli platformalar, virtual laboratoriyalar, hamda robototexnika elementlari asosidagi darslar. Bularning barchasi zamonaviy o‘quvchilarning psixologik va intellektual ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Innovatsion pedagogik texnologiyalarni tasniflashda bir nechta mezonlar asos qilib olinadi. Ulardan birinchisi – maqsadga yo‘naltirilganlik mezonidir. Bu mezonga ko‘ra texnologiyalar shaxsga yo‘naltirilgan, kompetensiyaga yo‘naltirilgan, faoliyatga yo‘naltirilgan yoki axborotga yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin. Masalan, shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalar o‘quvchining individual ehtiyojlari va qobiliyatlariga asoslangan bo‘lsa, kompetensiyaga yo‘naltirilgan yondashuvlar umumiy bilim emas, balki amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratiladi. Ikkinchi muhim tasnif mezoni – ta’lim shaklidir. Bunga ko‘ra innovatsion texnologiyalar an’anaviy dars shakliga mos keluvchi (interfaol metodlar), masofaviy ta’limga asoslangan (onlayn platformalar, vebinarlar), aralash ta’lim (blended learning) shakllarida bo‘lishi mumkin. Masalan, “Flipped classroom” – “teskari sinf” texnologiyasi shular jumlasidandir. Bu texnologiya orqali o‘quvchilar dars mavzusini oldindan mustaqil o‘rganadi va dars vaqtida o‘zlashtirilgan bilimlarini muhokama va amaliyotda mustahkamlaydi. Uchinchi mezon – texnologiyaning vositalariga asoslanadi. Bu mezon bo‘yicha innovatsion texnologiyalar raqamli texnologiyalar (AKT, sun’iy intellekt), vizual texnologiyalar (interaktiv doska, animatsiyalar, video), akustik va hissiy texnologiyalar (audio-darslar, stimulyatorlar), shuningdek, o‘yin texnologiyalari (gamifikatsiya) kabi turlarga ajratiladi. Ayniqsa, hozirgi 6kunda o‘quvchilarda ta’limga qiziqishni oshirish uchun gamifikatsiya (o‘yin elementlari asosida o‘qitish) keng qo‘llanilmoqda. Shuningdek, innovatsion pedagogik texnologiyalarni psixologik-pedagogik yondashuvlar asosida ham tasniflash mumkin. Masalan, muammoli o‘qitish texnologiyasi o‘quvchilarni muayyan muammoni tahlil qilishga, savollarga javob izlashga, dalillashga o‘rgatadi. Loyiha asosida o‘qitish texnologiyasi esa o‘quvchilarni amaliy faoliyatga jalb qiladi, ularning mustaqil va jamoaviy ishlash malakasini rivojlantiradi. Shu bilan birga, ilg‘or xorijiy texnologiyalar – PISA (xalqaro baholash dasturi), STEM yondashuvi, CLIL (fan va til integratsiyasi) texnologiyalari ham innovatsion yondashuvlar sifatida e’tirof etiladi. Innovatsion pedagogik texnologiyalar tasnifi Tasnif mezoni Tasnif turi Amaliy misollar Maqsadga yo'naltirilganlik Shaxsga yo'naltirilgan, kompetensiyaga yo'naltirilgan, faoliyatga yo'naltirilgan Individual ta’lim rejalari, differensial yondashuv Ta’lim shakli An’anaviy-interfaol, masofaviy, aralash (blended learning) Zoom orqali darslar, Flipped classroom, Google Classroom Vositalarga asoslanganlik Raqamli, vizual, akustik, gamifikatsiya (o‘yin elementlari) Interaktiv doska, videodarslar, AKT, mobil ilovalar Psixologik-pedagogik yondashuv Muammoli o‘qitish, loyiha asosida o‘qitish, integratsion yondashuv (PISA, STEM, CLIL) Tadqiqot loyihalari, muammoli savollar bilan ishlash 7O‘zbekiston ta’lim tizimida ham innovatsion texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyev ta’limni innovatsiyalarga asoslangan holda rivojlantirish zarurligini ta’kidlab: “Ta’lim tizimi – bu jamiyatimizni yangilashning bosh omilidir. Biz bu sohada zamon bilan hamnafas yurishimiz shart” degan edi. Ushbu qarashlar asosida, umumta’lim maktablari, akademik litseylar va oliy ta’lim muassasalarida zamonaviy texnologiyalar asosida ta’lim tashkil etilmoqda. “Raqamli ta’lim”, “STEAM maktablari”, “Maktabgacha ta’limda AKT” kabi dasturlar bunga misol bo‘la oladi. innovatsion pedagogik texnologiyalar – bu ta’lim tizimining rivojlanishiga turtki beruvchi kuchdir. Ular orqali nafaqat o‘quv jarayoni takomillashadi, balki o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi pedagogik hamkorlik ham yangi bosqichga ko‘tariladi. Turli sinovlardan o‘tgan va xalqaro maydonda o‘zini oqlagan texnologiyalarni milliy ta’lim tizimiga moslashtirish orqali biz raqobatbardosh, faol va ijodiy shaxsni tarbiyalaymiz. Shu bois ushbu bobda innovatsion texnologiyalar mohiyati, ularning tasnifi va amaliy ahamiyatini chuqur tahlil qilish zarur hisoblanadi. 1.2. Pedagogik jarayonda innovatsiyalarni joriy etish zarurati va asoslari Bugungi globallashuv jarayonida ta’lim tizimi jamiyatning eng muhim tayanchlaridan biriga aylangan. Bilim, madaniyat, texnologiya va axborot almashuvi hayotning barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatayotgan bir davrda o‘qitish jarayonida ham innovatsion yondashuvlar joriy etilishi taqozo etiladi. Bu yondashuvlar yordamida pedagogik faoliyatni takomillashtirish, ta’lim sifati va samaradorligini oshirish, eng asosiysi, shaxsni har tomonlama rivojlantirishga xizmat qiluvchi zamonaviy metodlarni shakllantirish mumkin. 8Shu bois, innovatsion pedagogik texnologiyalarni joriy etish nafaqat zamon talabi, balki ta’lim taraqqiyotining muqarrar yo‘nalishidir. 3 Ta’lim jarayonining asosiy vazifasi – o‘quvchilarga mustahkam bilim berish bilan birga, ularda tanqidiy fikrlash, ijodkorlik, tashabbuskorlik, jamoada ishlash, muammoli vaziyatlarni hal eta olish kabi kompetensiyalarni shakllantirishdir. An’anaviy usullar bu kabi murakkab maqsadlarga to‘liq javob bera olmaydi. O‘quvchilarni faqat yodlashga asoslangan darslar, hozirgi kunda global mehnat bozorida kerakli ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qilmaydi. Shu bois, ta’limda yangilanish zarurati tobora kuchaymoqda. Innovatsion texnologiyalar esa bu ehtiyojga amaliy yechim bo‘lib xizmat qilmoqda. Innovatsiyalarni joriy etishning eng asosiy sabablaridan biri – o‘quvchining ta’limdagi ishtirokini faol shaklga keltirishdir. An’anaviy ta’limda o‘quvchi bilimni tayyor holatda qabul qilsa, innovatsion yondashuvda u bilimni izlaydi, topadi, sinovdan o‘tkazadi va mustahkamlaydi. Bu esa nafaqat bilimni chuqur egallashga, balki uni hayotda qo‘llay olish ko‘nikmasini shakllantirishga xizmat qiladi. Shunday muhitda o‘quvchi o‘z fikrini erkin ifoda etadi, savollar beradi, muhokamalarda ishtirok etadi, o‘z fikrini asoslaydi, mustaqil xulosa chiqaradi. Innovatsion texnologiyalarning joriy etilishi pedagoglar uchun ham yangi imkoniyatlar yaratadi. Ular darslarni faqat an’anaviy uslubda emas, balki interfaol shakllarda, loyihalar asosida, muammoli yondashuvlar, gamifikatsiya, BFB (bilaman – bilmoqchiman – bildim), klaster va aqliy hujum kabi metodlar asosida tashkil etadi. Bu esa o‘quvchilarda motivatsiya darajasining oshishiga, darslarga bo‘lgan qiziqishning ortishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, o‘qituvchining ijodiy yondashuvi, darsni loyihalash qobiliyati 3 Sharipova M. “Didaktik texnologiyalar va ularning amaliyoti”. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. 9ham ortadi. Bu esa ta’lim jarayonining mazmunli va natijaviy bo‘lishiga olib keladi. Pedagogik faoliyatda innovatsiyalarni joriy etishning zarurligini belgilovchi omillardan yana biri – zamonaviy o‘quvchi portretining o‘zgarishidir. Bugungi o‘quvchilar ilg‘or texnologiyalar bilan ulg‘ayayotgan, tez axborot olishga odatlangan, interaktiv vositalarga ehtiyoji kuchli avloddir. Bunday sharoitda o‘quvchilarning e’tiborini faqat og‘zaki tushuntirish bilan ushlab turish imkonsizdir. Innovatsion texnologiyalar, xususan, vizual va amaliy vositalardan foydalanish, darslarda o‘yin elementlarini qo‘llash, raqamli qurilmalar orqali muloqot qilish imkoniyati ta’lim jarayonini zamon talablariga moslashtiradi. Prezident Shavkat Mirziyoyev ham ta’limda innovatsiyalarni joriy etishga alohida urg‘u berib, quyidagicha ta’kidlagan: “Yangi O‘zbekiston taraqqiyotini ta’minlashda eng muhim omil – bu innovatsion fikrlovchi, zamonaviy texnologiyalarni egallagan va Vatanga sadoqatli avlodni tarbiyalashdir”. Bu fikrlar ta’lim islohotlarining zamirida innovatsion yondashuvlarning muhim o‘rin tutayotganini anglatadi. Ayni paytda mamlakatimizda “Raqamli ta’lim”, “STEAM ta’limi”, “Maktab – kelajagimiz poydevori” kabi davlat dasturlari aynan innovatsion yondashuvlarga tayanadi. Innovatsiyalarni joriy etish uchun pedagogik muhit, texnik imkoniyatlar, metodik resurslar va o‘qituvchining motivatsiyasi mavjud bo‘lishi zarur. Ta’lim muassasasining innovatsion salohiyati, pedagoglar malakasi, o‘quvchilar tayyorgarligi, ota-onalarning yondashuvi – bularning barchasi muhim omillardir. Innovatsion texnologiyalarni samarali tatbiq qilish uchun ta’lim muassasalarida o‘quv-laboratoriyalar, raqamli kutubxonalar, internet tarmog‘i, axborot resurslari bo‘lishi kerak. Shu bilan birga, metodik 10qo‘llanmalar, amaliy topshiriqlar va baholash vositalari ham zamonaviylashtirilishi lozim. 4 Xalqaro tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, muvaffaqiyatli ta’lim tizimlari (masalan, Finlandiya, Janubiy Koreya, Singapur, Estoniya) aynan innovatsiyalarga asoslangan. Ular o‘quvchining faolligini oshiruvchi interaktiv metodlar, individual yondashuv, kuchli metodik asos va o‘qituvchining kasbiy rivojiga ustuvor ahamiyat berish orqali natijaga erishmoqda. O‘zbekiston ham bu yo‘nalishda dadil qadamlar qo‘ymoqda. Masalan, “PISA” va “TIMSS” xalqaro baholash dasturlarida ishtirok etish orqali milliy ta’lim sifatini xalqaro mezonlar bilan solishtirish boshlanmoqda. Innovatsion yondashuvlar, shuningdek, ta’limda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni kuchaytiradi. Har bir o‘quvchining individual o‘zlashtrish darajasi, qiziqishlari, qobiliyatlari e’tiborga olinadi. Bu esa o‘z-o‘zidan ta’limda samaradorlikni oshiradi. O‘quvchi o‘zining imkoniyatlari asosida rivojlanadi, tanlagan yo‘nalishida muvaffaqiyatga erishishga intiladi. Shunday tizim esa kelajakda ijtimoiy faollik, kasbiy kompetensiya va milliy ongga ega bo‘lgan shaxsni yetishtiradi. pedagogik jarayonda innovatsiyalarni joriy etish zamonaviy ta’limning muhim shartidir. Bu yondashuvlar orqali o‘qituvchi o‘z faoliyatini yangilaydi, o‘quvchilar bilimni chuqurroq egallaydi, ta’lim tizimi esa raqobatbardosh bo‘lib boradi. Innovatsiyalar bu – texnologiya emas, bu – tafakkur, metod, zamonaviy yondashuv, tizimni tubdan isloh qilish vositasi. Shu bois, har bir pedagog innovatsion fikr bilan ishlashi, izlanishi va o‘z ustida doimiy ishlashi kerak. Zero, bugungi o‘qituvchi ertangi avlodni shakllantiradi. 1.3. Innovatsion texnologiyalarning ta’lim sifati va samaradorligiga ta’siri 4 Saidova R. “Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining o‘quv jarayonidagi roli”. – Toshkent: TDPU, 2022. 11Bugungi kunda ta’lim sifatini oshirish nafaqat o‘quv dasturlarini takomillashtirish, balki o‘quv jarayoniga yangicha, zamonaviy yondashuvlarni joriy etishni ham talab qilmoqda. Xususan, innovatsion pedagogik texnologiyalar ta’lim sifatini tubdan yaxshilash imkonini beruvchi muhim omil sifatida maydonga chiqmoqda. Bu texnologiyalar orqali o‘quvchilar darsda faol qatnashadi, o‘z fikrini mustaqil ifoda etadi, bahs- munozaralarda ishtirok etadi va eng muhimi, bilimni chuqur va mustahkam o‘zlashtiradi. Ta’lim sifati – bu faqat reyting emas, balki o‘quvchining bilimni hayotda qo‘llay olish qobiliyatidir. Shu sababli, innovatsion texnologiyalar aynan shu maqsadga xizmat qiladi. An’anaviy ta’limda o‘quvchi ko‘pincha passiv tinglovchi bo‘lib, ustozning bergan ma’lumotlarini yod olish bilan cheklanadi. Bu yondashuv zamonaviy jamiyatda raqobatbardosh mutaxassis tayyorlash talablariga to‘liq javob bermaydi. Innovatsion texnologiyalar esa o‘quvchini bilim olish jarayoniga faol jalb etadi. Misol uchun, klaster metodi orqali o‘quvchi mavzularni tahlil qiladi, o‘zaro bog‘liqlikni aniqlaydi, chuqur fikr yuritishga odatlanadi. BFB usuli (bilaman – bilmoqchiman – bildim) orqali o‘quvchining darsdagi faol ishtiroki ta’minlanadi. Shuningdek, muammoli o‘qitish texnologiyasi esa o‘quvchida tahliliy fikrlash va ijodkorlikni shakllantiradi. Bu esa ta’lim samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Innovatsion texnologiyalarning samaradorlikka ta’siri faqat o‘quvchilarning bilim olishida emas, balki o‘qituvchining metodik salohiyati, darsga bo‘lgan yondashuvi va faoliyatida ham namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi yangi metodlardan foydalanish orqali darsni samaraliroq tashkil etadi, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga oladi, ularning faolligini rag‘batlantiradi. Bu esa, o‘z navbatida, butun dars jarayonining sifati va samaradorligini oshiradi. Masalan, loyiha asosida o‘qitish texnologiyasi o‘quvchini izlanishga, mustaqil fikrlashga, jamoa bilan ishlashga o‘rgatadi. 12Bunday darslarda o‘quvchi o‘zini shunchaki tinglovchi emas, balki jarayon ishtirokchisi sifatida his qiladi. Yana bir muhim jihat – innovatsion texnologiyalar ta’limdagi motivatsiyani kuchaytiradi. Interaktiv metodlar, multimedia vositalari, gamifikatsiya (o‘yin texnologiyalari) orqali o‘quvchilarda darsga bo‘lgan qiziqish ortadi. Zamonaviy o‘quvchi vizual, eshitish va kinestetik stimullar orqali tez va samarali o‘zlashtiradi. Shuning uchun interaktiv doskalar, videodarslar, animatsiyalar, mobil ilovalar, quizzlar, elektron testlar kabi vositalardan foydalanish o‘quvchining e’tiborini jalb etib, ta’lim samaradorligini oshiradi. Ayniqsa, masofaviy ta’lim imkoniyatlarining kengayishi bu texnologiyalarning ahamiyatini yanada kuchaytirdi. Ta’lim sifatini belgilovchi yana bir mezon – bu natijadorlikdir. O‘quvchi darsda olgan bilimini amaliyotda qo‘llay olishi kerak. Innovatsion texnologiyalar esa aynan shu yondashuvga asoslanadi. Ular orqali o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash, qaror qabul qilish, loyihalash, tahlil qilish kabi ko‘nikmalar shakllanadi. Bu esa, nafaqat bilimni o‘zlashtirish, balki uni real hayotiy vaziyatlarda qo‘llash imkonini yaratadi. Masalan, PISA dasturida aynan ushbu ko‘nikmalar asosida baholash olib boriladi. Shuning uchun ham innovatsion texnologiyalar xalqaro baholash tizimlarida yuqori natijalarga erishish uchun asosiy vositadir. Innovatsion texnologiyalarning ta’lim sifati va samaradorligiga ta’sirini raqamli platformalar orqali ham ko‘rish mumkin. Masalan, Google Classroom, Moodle, Zoom, Microsoft Teams kabi vositalar nafaqat darslarni masofaviy tashkil qilish, balki baholash, fikr almashish, topshiriqlarni nazorat qilish, ijodiy ishlarga yo‘naltirish imkonini beradi. Shu sababli, bu texnologiyalar yordamida o‘qituvchilar darsni qat’iy jadvalga emas, balki o‘quvchining ehtiyojiga moslab tashkil qilish imkoniga ega bo‘ladi. Bu esa moslashuvchanlik va differensial yondashuvni ta’minlaydi. 13O‘zbekistonda ta’lim sifatini oshirish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlarda ham innovatsion texnologiyalar muhim o‘rin tutmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’limga doir chiqishlarida: “Zamonaviy dars degani – bu interaktiv, ijodiy va o‘quvchini markazga qo‘ygan darsdir. Bunday yondashuvsiz ta’lim islohotlarining natijasi bo‘lmaydi” deb alohida ta’kidlab o‘tgan. Bu esa ta’limda sifat ko‘rsatkichlarini innovatsion texnologiyalar orqali belgilash zarurligini ko‘rsatadi. Shu sababli bugungi ta’lim siyosati innovatsion yondashuvlar asosida tashkil etilmoqda. Ta’lim samaradorligining yana bir ko‘rsatkichi – bu darsda o‘zlashtirish darajasining oshishi, o‘quvchilarning baholari, mustaqil fikrlari, amaliy natijalari va yakuniy bilim darajasidir. Innovatsion texnologiyalar darsni vizual, mantiqiy, tahliliy, emotsional va jismoniy jihatdan qamrab olganligi sababli, har bir o‘quvchining o‘ziga xos o‘rganish uslubiga moslashadi. Bu esa umumiy dars samaradorligini oshiradi. Natijada o‘quvchilar bilimni tezroq va chuqurroq egallaydi, murakkab mavzularni tushunishi osonlashadi, ijodiy fikrlash rivojlanadi. Innovatsion texnologiyalar ta’lim sifati va samaradorligining kalitidir. Ular yordamida darslar zamonaviy va interfaol shaklga keladi, o‘quvchi bilim olish jarayonining markaziga aylanadi, o‘qituvchi esa yo‘naltiruvchi, hamkor, tashkilotchi sifatida yangicha rolda bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar ta’limda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni kuchaytiradi, o‘quvchilarda o‘z ustida ishlash, o‘rganishga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi. Bugungi kunda innovatsion texnologiyalarni joriy etmagan ta’lim tizimi zamon bilan hamnafas bo‘la olmaydi. Shu bois har bir pedagog bu yo‘nalishda izlanishi, o‘z ustida ishlashi va doimiy ravishda yangi texnologiyalarni o‘zlashtirishi zarur. I BOB uchun xulosa To‘g‘risini aytganda, bugungi ta’limning holatini tahlil qilar ekanmiz, bir narsani aniq tushunamiz: o‘qitish jarayonini yangicha, zamonaviy usullar 14bilan tashkil etmas ekanmiz, o‘quvchining qalbiga ham, ongiga ham yo‘l topish qiyin. Shu bobda o‘rganilgan har bir masala menga shuni ko‘rsatdiki, innovatsion pedagogik texnologiyalar – bu shunchaki yangilik emas, balki zarurat. Chunki zamon o‘zgarayapti, o‘quvchi o‘zgarayapti, biz o‘qituvchilar ham o‘zgarishimiz kerak. Darsda o‘quvchining ko‘zida qiziqish yoniq bo‘lishi, u mustaqil fikrlashi, o‘z bilimini bahslashib himoya qilishi – mana shularning barchasiga faqat innovatsion yondashuvlar orqali erishish mumkin. Xulosa qilib aytganda, men shuni angladimki, innovatsion yondashuvlar bu kelajakning emas, aynan bugunning ehtiyoji. Ularni chuqur o‘rganmasdan, ularni darsga tatbiq etmasdan, zamonaviy va samarali ta’lim haqida gapirish qiyin. Demak, biz o‘qituvchilar hamisha o‘rganishda, izlanishda, yangilikka intilishda davom etishimiz kerak. Chunki kelajakni tarbiyalayotgan inson hech qachon kechagi uslub bilan ishlay olmaydi. II BOB. TA’LIM AMALIYOTIDA INNOVATSION PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO‘LLASH YO‘LLARI VA TAJRIBASI 2.1. O‘qitishda qo‘llaniladigan zamonaviy innovatsion texnologiyalar (klaster, aqliy hujum, BFB, PISA va b.) Zamonaviy ta’lim tizimida dars jarayoni avvalgidek faqat ma’lumot yetkazish emas, balki o‘quvchini fikrlashga, tahlil qilishga, ijod qilishga, muloqotga, qaror qabul qilishga va o‘z fikrini asoslashga o‘rgatuvchi faol muhitga aylanmoqda. Shu boisdan o‘qituvchilar oldida an’anaviy yondashuvlardan voz kechib, innovatsion texnologiyalar asosida darslarni tashkil etish vazifasi turibdi. Bugungi darslar interaktiv bo‘lishi, shaxsga yo‘naltirilganlik tamoyiliga asoslanishi, har bir o‘quvchining ishtirokini faollashtirishi lozim. Bu talablarga javob beradigan asosiy vosita – bu zamonaviy innovatsion pedagogik texnologiyalardir. 15Klaster texnologiyasining asosiy g‘oyasi – biror mavzuga oid asosiy tushuncha atrofida unga bog‘liq fikr, so‘z va g‘oyalarni vizual tarzda ifodalashdir. O‘quvchi markazga asosiy tushunchani joylashtiradi va u bilan bog‘liq so‘zlarni atrofida tarmoqlar holida yozadi. Bu texnologiya o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini, tezkor xulosa chiqarish va mantiqiy bog‘liqlikni ko‘ra olish malakasini rivojlantiradi. Ayniqsa, mavzuni chuqur tahlil qilishda va yakuniy umumlashtirish bosqichida bu metodning ahamiyati katta. 5 Klaster usulining yana bir afzalligi shundaki, u o‘quvchilarni erkin fikrlashga o‘rgatadi. O‘quvchi mavzuni o‘z idroki asosida tahlil qiladi va o‘zining fikr xaritasini tuzadi. Bu xarita har bir o‘quvchida turlicha bo‘lishi mumkin, ya’ni shaxsiy yondashuvga asoslanadi. Bu esa o‘quvchining individual fikrini hurmat qilishga, mustaqil yondashuvni qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Bunday texnologiya zamonaviy ta’limdagi shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv tamoyiliga to‘la mos keladi. Klaster texnologiyasi darsning turli bosqichlarida qo‘llanilishi mumkin. Dars boshlanishida o‘quvchilarning ilg‘or bilimini aniqlash, dars davomida yangi tushunchalarni izohlash yoki dars so‘ngida umumlashtirish uchun samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, “Atmosfera” mavzusi o‘rganilayotgan bo‘lsa, markazga shu so‘z yozilib, atrofida “havo”, “gazlar”, “qatlamlar”, “ob-havo”, “ifloslanish”, “himoya qatlami” kabi tushunchalar joylashtiriladi. Bu orqali o‘quvchi mavzuning qamrovi, tarkibi va ichki bog‘liqligini tushunadi. Klaster texnologiyasini guruhli ishlarda qo‘llash yanada samarali natija beradi. Har bir guruh umumiy asosiy tushuncha atrofida o‘z fikrlarini beradi, bu fikrlar umumlashtiriladi, guruhlar taqdimot qiladi. Bu orqali darsda muloqot, hamkorlik, ijtimoiy faollik va jamoaviy qaror qabul qilish 5 Saidova R. “Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining o‘quv jarayonidagi roli”. – Toshkent: TDPU, 2022. 16ko‘nikmalari rivojlanadi. Shu bilan birga, o‘qituvchi ham o‘quvchilarning tahlil qilish qobiliyatini kuzatadi va baholaydi. Klaster texnologiyasi, shuningdek, baholashda ham foydali vositadir. O‘qituvchi o‘quvchining klasteriga qarab uning mavzuni qay darajada tushunganini aniqlay oladi. Bu usul nafaqat og‘zaki yoki yozma baholash, balki vizual baholash imkoniyatini ham beradi. Shu sababli, zamonaviy baholash usullari qatorida klasterdan ham keng foydalanish tavsiya etiladi. Ayniqsa, differensial yondashuvni qo‘llashda, har bir o‘quvchining o‘ziga xos fikrlash uslubini inobatga olishda bu texnologiya beqiyosdir. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda pedagoglarning malakasini oshirish bo‘yicha tashkil etilgan kurslar va treninglarda klaster texnologiyasi alohida urg‘u bilan o‘rgatilmoqda. Bu texnologiyadan matematika, biologiya, ona tili, tarix va hatto boshlang‘ich ta’lim fanlarida ham samarali foydalanish mumkin. Uning ko‘p funksiyaliligi va har qanday mavzuga moslashuvchanligi uni universal metodlardan biriga aylantiradi. Shu sababli, ko‘plab o‘qituvchilar darslarini aynan klaster asosida loyihalashga intilmoqda. Zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi, erkin muloqoti va ijodiy yondashuvini shakllantirish ustuvor ahamiyat kasb 17etmoqda. Bunday kompetensiyalarni rivojlantirish uchun o‘qituvchidan an’anaviy usullardan tashqari, faol va innovatsion metodlarni qo‘llashi talab qilinadi. Shunday samarali texnologiyalardan biri – “Aqliy hujum”, ya’ni brainstorming metodidir. Bu texnologiya mashhur amerikalik reklama mutaxassisi Aleks Osborn tomonidan ilgari surilgan va hozirda butun dunyo bo‘ylab ta’limda keng qo‘llaniladi. Aqliy hujum texnologiyasining mohiyati – bu berilgan muammoni hal etish uchun o‘quvchilarning barcha fikrlarini erkin ifoda etishiga imkon yaratishdir. Darsda muammo qo‘yiladi va o‘quvchilar qisqa vaqt ichida bu muammoning turli xil yechimlarini taklif qilishadi. Muhimi – bu bosqichda hech bir fikr tanqid qilinmaydi. Har bir o‘quvchining g‘oyasi qadrlanadi, ro‘yxatga olinadi. So‘ngra umumlashtirish bosqichida ularning ichidan eng maqbullari tahlil qilinadi va tanlab olinadi. Mazkur metodning eng katta afzalligi – o‘quvchilarda fikrlash erkinligini shakllantirishi, har bir g‘oyaning qadrli ekanini his qildirishidir. Bu o‘z navbatida o‘quvchilarda o‘z-o‘ziga ishonch uyg‘otadi, darsga bo‘lgan qiziqishni oshiradi. Ayniqsa, passiv o‘quvchilar ham fikr bildirishga harakat qiladi, sababi noto‘g‘ri javob uchun tanqid qilish yo‘q. Aqliy hujum texnologiyasi odatda kichik guruhlarda yoki butun sinf bilan tashkil etiladi. O‘qituvchi muammoli savol yoki mavzu beradi: masalan, “Agar suv bo‘lmasa nima bo‘ladi?”, “Yashil energiya qanday foyda keltiradi?”, “Kitobxonlikni qanday targ‘ib qilish mumkin?” va hokazo. O‘quvchilar 2–5 daqiqa ichida o‘z fikrlarini bildiradilar, o‘qituvchi ularni doskaga yozib boradi. Keyinchalik ularning barchasi tahlil qilinadi, guruhlar bahslashadi, eng maqbul yechim tanlanadi. Ushbu metod darslarning ko‘plab bosqichlarida – kirish, o‘rganish, mustahkamlash yoki yakuniy xulosada ishlatilishi mumkin. Ayniqsa, muammoli o‘qitish, loyiha metodlari, integratsiyalashgan darslarda aqliy hujum orqali o‘quvchilarni faollashtirish mumkin. Shuningdek, bu metod 18ijodiy fikr, tanqidiy tahlil, mantiqiy xulosa chiqarish, muloqot madaniyati, o‘z fikrini asoslash kabi ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Zamonaviy ta’lim metodikasi o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularni bilim olish jarayonida faol ishtirok etishga undash, mustaqil fikrlash va baholash ko‘nikmalarini shakllantirishni o‘z oldiga maqsad qilgan. Shu nuqtayi nazardan, o‘qituvchilar uchun pedagogik texnologiyalar ichida BFB – Bilaman, Bilmoqchiman, Bildim texnologiyasi nihoyatda qulay va samarali usul hisoblanadi. Bu metodik yondashuv orqali o‘quvchi o‘z bilimlarini anglaydi, yangisini egallashga tayyorlanadi va o‘rganganini tahlil qilgan holda umumlashtiradi. BFB texnologiyasining asosiy g‘oyasi – o‘quvchini o‘z bilim jarayonining markaziga qo‘yishdir. Ushbu metod uch bosqich asosida quriladi. Dars boshida o‘quvchidan “Men bu mavzu haqida nimalarni bilaman?” degan savolga javob berish so‘raladi. Bu bosqichda ilgari egallangan bilimlar aniqlanadi, darsga tayyorgarlik darajasi baholanadi. Ikkinchi bosqichda esa o‘quvchi “Men bu mavzuda nimalarni bilmoqchiman?” degan savol asosida o‘rganishga bo‘lgan motivatsiyasini bildiradi. Uchinchi, yakuniy bosqichda “Men bu dars orqali nimalarni bildim?” degan savolga javob yoziladi va o‘rganilgan bilimlar umumlashtiriladi. Mazkur texnologiyaning asosiy afzalligi – o‘quvchining bilim olish jarayonini o‘zi boshqarishi va baholay olishidadir. Bu metod orqali o‘quvchi shunchaki ma’lumot oluvchi emas, balki faol ishtirokchi, baholovchi, izlanuvchi, o‘rganuvchiga aylanadi. Bu yondashuv o‘z navbatida o‘z-o‘zini nazorat qilish, mustaqil fikrlash, shaxsiy yondashuvni rivojlantiradi. O‘qituvchi esa o‘quvchining o‘rganish jarayonini kuzatadi, individual yordam ko‘rsatadi, darsni shaxsga yo‘naltirilgan tarzda tashkil etadi. BFB texnologiyasi barcha fanlar bo‘yicha, ayniqsa yangi mavzuga kirishda, mustahkamlash bosqichida va yakuniy nazoratda keng qo‘llanishi mumkin. Dars boshida jadval yoki grafik chiziqli BFB jurnali tuziladi. 19O‘quvchilar unga qisqacha jumlalar bilan javob yozadilar. Bu esa vaqtni tejaydi, fikrni jamlashni o‘rgatadi, muloqot va yozuv malakasini rivojlantiradi. Shuningdek, bu usul sinfda passiv o‘quvchilarni ham darsga jalb etishga yordam beradi. BFB texnologiyasining ijtimoiy-psixologik jihatdan ham foydali tomonlari mavjud. Bu metod orqali o‘quvchining o‘ziga bo‘lgan ishonchi oshadi, fikrini ochiq bildirishga odatlanadi, bahslashish, isbotlash, xulosa chiqarish ko‘nikmalari mustahkamlanadi. Bunda o‘quvchiga “Sen ham fikr bildirishing mumkin”, “Sen o‘z bilimini qadrlaysan” degan ishora beriladi. Bu esa darsda ijobiy psixologik muhit yaratadi. O‘zbekistonda ham bu texnologiyadan foydalanish bo‘yicha uslubiy qo‘llanmalar ishlab chiqilgan, o‘qituvchilarning malaka oshirish kurslarida keng o‘rganilmoqda. Turli fanlarda, jumladan, til, tarix, geografiya, hayotiy faoliyat asoslari kabi gumanitar va ijtimoiy fanlarda keng qo‘llash mumkin. BFB texnologiyasi differensial yondashuv imkonini ham beradi, ya’ni har bir o‘quvchining tayyorgarlik darajasi va fikrlash tezligi inobatga olinadi. BFB texnologiyasi bugungi ta’limda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni ta’minlovchi, mustaqil fikrlovchi va o‘z bilimini tahlil qila oladigan o‘quvchini shakllantiruvchi samarali metod hisoblanadi. Bu texnologiya orqali o‘quvchilar o‘z-o‘zini anglaydi, bilim olishda faol ishtirok etadi, darslar esa yanada mazmunli, mantiqiy va sifatli bo‘ladi. So‘nggi yillarda O‘zbekiston ta’lim tizimi xalqaro tajriba va baholash mezonlariga asoslangan holda rivojlanmoqda. Bu jarayonda eng muhim innovatsion tashabbuslardan biri – bu PISA baholash dasturida ishtirok etishdir. PISA (Programme for International Student Assessment) – bu xalqaro miqyosda o‘quvchilarning funksional savodxonligini baholovchi test tizimi bo‘lib, 15 yoshli o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini hayotiy vaziyatlarda qo‘llay olish qobiliyatini o‘lchaydi. 20PISA dasturi 3 yilda bir marta o‘tkaziladi va unda matematika, o‘qish savodxonligi hamda tabiiy fanlar bo‘yicha o‘quvchilarning funksional tayyorgarligi aniqlanadi. PISA an’anaviy testlardan farqli ravishda, o‘quvchilarning faktlarni yod olganlik darajasini emas, balki real muammolarni hal qila olish qobiliyatini tekshiradi. Masalan, o‘qish qismi matnni tushunish, ma’lumotni tahlil qilish, matn asosida xulosa chiqarishni talab qiladi. Matematika bo‘limi esa hayotiy hisob-kitob vazifalari asosida tuzilgan. 6 PISA testlari orqali o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash, tahlil qilish, tanqidiy yondashuv, qaror qabul qilish, axborotni izlash va baholash kabi ko‘nikmalari baholanadi. Shu sababli, bu tizim faqat baholash emas, balki ta’lim sifatini aniqlovchi vosita sifatida qaraladi. Bu esa har bir mamlakat uchun o‘z ta’lim tizimidagi kamchiliklar va kuchli jihatlarni aniqlash imkonini beradi. O‘zbekiston 2022 yildan boshlab PISA dasturida qatnashishni boshlagan va bu orqali ta’limda yangi bosqich boshlanganini e’lon qilgan. PISA dasturining yana bir muhim jihati – bu ta’limda innovatsion yondashuvlarni kengaytirishga turtki bo‘lishidir. O‘qituvchilar darslarda nafaqat mavzuni tushuntirish, balki o‘quvchilarga bilimni hayotda qo‘llashga yo‘naltirgan topshiriqlar, testlar va muammoli vazifalar berish orqali PISA mezonlariga mos dars tashkil qilishlari kerak bo‘ladi. Shu tariqa ta’limning shakli va mazmuni o‘zgaradi. PISA uchun darslar ko‘pincha muammoli vaziyatlar, loyihalar, real hayotga yaqin topshiriqlar asosida tashkil etiladi. O‘quvchi mustaqil ravishda matndan kerakli ma’lumotni ajratib oladi, uni baholaydi, solishtiradi va o‘z xulosasini chiqaradi. Bu jarayonda o‘qituvchining vazifasi – yo‘naltiruvchi va 6 Mahmudova M. “Zamonaviy dars tahlili va texnologiyasi”. – Toshkent: O‘zbekiston nashriyoti, 2019. 21yordamchi sifatida ko‘mak berishdir. Shu orqali ta’limda “bilim beruvchi” emas, balki “fikrlashni o‘rgatuvchi” model shakllanadi. 7 Bugungi ta’lim siyosatida PISA dasturi o‘quv dasturlarini qayta ko‘rib chiqish, zamonaviy dars ishlanmalari yaratish, o‘qituvchilarning malakasini oshirish kabi muhim yo‘nalishlarga asos bo‘lmoqda. O‘zbekiston ta’lim vazirligi tomonidan “Milliy baholash tizimini rivojlantirish” dasturi doirasida PISA standartlariga mos maxsus o‘quv resurslari ishlab chiqilmoqda. Bularning barchasi milliy ta’lim tizimini xalqaro darajaga olib chiqish uchun xizmat qiladi. PISA – bu faqat test emas, balki ta’lim sifatini xalqaro mezonlarda aniqlash imkonini beruvchi baholash tizimidir. U o‘quvchilarning funksional savodxonligini, ya’ni o‘zlashtirgan bilimni real hayotda qo‘llay olish darajasini aniqlaydi. Shuningdek, u o‘qituvchilarning darsga bo‘lgan yondashuvini o‘zgartirish, interaktiv va ijodiy uslublarni tatbiq etishga undaydi. Bu esa butun ta’lim tizimining yuksalishiga xizmat qiladi. 2.2. Innovatsion yondashuv asosida darslarni loyihalash va tashkil etish Bugungi ta’lim sohasida o‘qituvchidan talab qilinayotgan asosiy jihatlardan biri – dars jarayonini innovatsion yondashuv asosida tashkil etish va uni puxta rejalashtirishdir. An’anaviy dars uslublaridan farqli o‘laroq, zamonaviy darslar o‘quvchini darsning markaziga qo‘yadi, uni bilim beriladigan obyekt emas, balki bilim egallovchi subyekt sifatida ko‘radi. Shu boisdan darsni loyihalashda o‘quvchilarning faolligi, o‘z fikrini ifoda eta olishi, guruhda ishlashi, muammoli vaziyatlarni hal qila olishi kabi ko‘nikmalar asosiy mezonga aylanmoqda. Innovatsion yondashuv asosida darsni loyihalash – bu oddiy reja yozish emas, balki o‘quvchining ehtiyojlariga, zamon talablariga va metodik yutuqlarga mos holda o‘quv faoliyatini puxta tashkil etish demakdir. Bunday 7 PISA xalqaro baholash tizimi: tahlil va metodik yondashuvlar”. – Toshkent: Ma’rifat, 2022. 22yondashuvda o‘qituvchi darsni emas, balki o‘quvchining o‘zlashtirish jarayonini rejalashtiradi. Ya’ni, natijaga yo‘naltirilgan ta’lim modeli asosida o‘quvchi qanday bilim oladi, qanday amaliy ko‘nikmaga ega bo‘ladi va dars oxirida qanday natijaga erishadi – ana shu savollarga javob dars loyihasining negizini tashkil etadi. Innovatsion darsni tashkil etishda birinchi navbatda kompetensiyaviy yondashuvga e’tibor qaratiladi. Darsda faqat nazariy bilim emas, balki o‘quvchining amaliy hayotda qo‘llay oladigan ko‘nikmalarini shakllantirish muhimdir. Masalan, darsda o‘quvchi axborotni tahlil qilish, tanqidiy fikrlash, guruhda muhokama qilish, natijani taqdim etish kabi faoliyatlarni bajarishi kerak. Shu bois, dars loyihasida o‘qituvchining roli yo‘naltiruvchi, muhokamani boshqaruvchi, maslahat beruvchi sifatida belgilanadi. Darsni innovatsion yondashuv asosida rejalashtirishda quyidagi bosqichlar muhim hisoblanadi: tayyorgarlik bosqichi, muammoli vaziyat yaratish, izlanish bosqichi, fikr almashish, umumlashtirish, baholash va xulosa chiqarish. Har bir bosqichda o‘quvchining faolligini ta’minlash zarur. Masalan, darsni oddiy “bugun yangi mavzu o‘rganamiz” deb boshlamasdan, o‘quvchilarga savol yoki real hayotdan misol berish orqali muammo qo‘yiladi. Bu o‘quvchining qiziqishini oshiradi, uni mavzuni chuqur anglashga undaydi. Innovatsion yondashuv asosida darsda interfaol metodlar keng qo‘llaniladi. Masalan, “Klaster”, “BFB”, “Aqliy hujum”, “Fishbone”, “Venn diagrammasi”, “Insert”, “Debatlar”, “Mini loyiha” kabi metodlar orqali o‘quvchilar bilimga mustaqil ravishda ega bo‘lishga harakat qiladilar. Bu esa bilimni ongli o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Har bir metodning dars maqsadiga muvofiqligi, mavzuga mosligi va o‘quvchining darajasiga qarab tanlanishi zarur. Innovatsion darsda baholash tizimi ham o‘zgacha bo‘ladi. Baholash nafaqat natijani o‘lchash, balki o‘quvchining o‘rganish jarayonini 23rag‘batlantirish vositasiga aylanadi. Shu bois, formatif baholash, o‘z-o‘zini baholash, o‘zaro baholash, rubrikalar asosida baholash kabi usullar qo‘llaniladi. Bu orqali o‘quvchi o‘z faoliyatini tahlil qiladi, o‘zi mustaqil xulosa chiqaradi va bu natija darsda faollikni oshiradi. O‘quvchilar orasida guruhlarda ishlash, jamoaviy fikr almashish, loyiha asosida muammolarni hal qilish, topshiriqlarni birgalikda bajarish ham innovatsion darsning ajralmas qismidir. Shu bilan birga, multimedia vositalari, prezentatsiyalar, videodarslar, virtual tajribalar, onlayn testlar va boshqa raqamli texnologiyalar darsni yanada jonli, esda qolarli va samarali qiladi. Bugungi kunda o‘quvchilarning vizual idroki kuchli ekanini inobatga olib, darsda grafikalar, rasmlar, videolar, jadvallar, infografikalardan foydalanish tavsiya etiladi. Dars loyihasini ishlab chiqishda “Bloom taksonomiyasi” asosida maqsadlarni shakllantirish katta ahamiyatga ega. Ya’ni, o‘quvchi biladi, tushunadi, qo‘llaydi, tahlil qiladi, baholaydi va yarata oladi degan darajalarga asoslangan yondashuv darsning mazmuni va shakliga chuqur ta’sir qiladi. Bu esa o‘quvchining nafaqat bilim olishini, balki ijodiy fikrlash, yangilik yaratish, muammoga o‘z yechimini taklif qilishga undaydi. O‘qituvchi darsni loyihalashda o‘quvchilarining yosh xususiyatlari, individual farqlari, qiziqishlari, ehtiyojlarini chuqur o‘rganishi zarur. Chunki innovatsion dars shablon emas, balki moslashtirilgan, moslashtirilganligi sababli samarali bo‘lgan yondashuvdir. Shuningdek, o‘qituvchi darsda tahliliy savollar, ochiq testlar, mantiqiy bog‘lanmalar, hayotiy misollar orqali mavzuni dolzarb qiladi. Bu esa o‘quvchini “bu menga kerak” degan fikrga olib keladi. O‘zbekiston ta’lim tizimida so‘nggi yillarda innovatsion darslar asosida tashkil etilgan ochiq darslar, seminarlar, ustoz-shogird tizimi orqali pedagoglarning bu boradagi tajribalari boyitilmoqda. Respublikamizda Prezident tashabbusi bilan tashkil etilgan “Ilm-fan va innovatsiya” yili, “Ilmli 24avlod – porloq kelajak” kabi dasturlar aynan shunday yondashuvlarni ta’limga keng joriy etishga yo‘naltirilgan. 2.3. O‘zbekiston ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalarni joriy etishdagi holat va istiqbollar Bugungi globallashuv, raqamli transformatsiya va axborot portlashi sharoitida ta’lim sohasining tub isloh qilinishi zamon talabi darajasida dolzarb bo‘lib bormoqda. Ayniqsa, O‘zbekistonda so‘nggi yillarda olib borilayotgan ta’lim siyosatida innovatsion texnologiyalarni joriy etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Davlat rahbari tomonidan ilgari surilgan “Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan boshlanadi” degan konseptual g‘oya zamirida ham aynan innovatsion yondashuvlar, zamonaviy texnologiyalar orqali ta’limni sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqish maqsadi mujassam. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “Ta’lim sifatini oshirish va raqamli ta’lim texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli qarori ham bu boradagi muhim hujjat hisoblanadi. Ushbu qaror asosida ta’lim tizimining barcha bosqichlarida zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, o‘quvchilarning raqamli savodxonligini oshirish, pedagoglarni innovatsion metodlarga o‘rgatish bo‘yicha keng ko‘lamli chora- tadbirlar amalga oshirila boshlandi. Jumladan, “Raqamli ta’lim” loyihasi, “STEAM maktablari”, “Bir million dasturchi” loyihasi, elektron darsliklar platformalari buning amaliy ifodasidir. Bugungi kunda mamlakatimizdagi ko‘plab umumta’lim maktablari interfaol doskalar, planshetlar, kompyuterlar, elektron kutubxonalar, Wi-Fi tarmoqlari bilan jihozlanmoqda. “Elektron jurnal” va “Elektron kundalik” tizimlari joriy qilinmoqda. O‘qituvchilar uchun mo‘ljallangan “Masofaviy metodik markaz”, “Mo‘’jizaviy matematika”, “Edu Market” kabi platformalar pedagogik faoliyatni zamonaviylashtirishga xizmat qilmoqda. Bularning barchasi ta’lim tizimining texnologik salohiyatini oshirib, zamonaviy metodik yondashuvlarni tatbiq etish imkonini bermoqda. 25Innovatsion texnologiyalar joriy etilayotgan fanlar orasida ayniqsa matematika, fizika, kimyo, biologiya, informatika kabi fanlarda laboratoriya ishlari, virtual tajribalar, simulatsiyalar orqali darsni jonlantirish holatlari kuzatilmoqda. Raqamli laboratoriyalar, mobil ilovalar, test platformalari va onlayn baholash tizimlari o‘quvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqishini oshirmoqda. Shuningdek, “Edutainment” (ta’lim + ko‘ngilocharlik) asosidagi yondashuvlar orqali o‘quvchilar bilimni zavq bilan egallamoqda. Yana bir muhim jihat – bu o‘qituvchilarning zamonaviy texnologiyalarni egallash darajasidir. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021- yil 24-dekabrdagi qarori asosida barcha umumta’lim maktablari o‘qituvchilari uchun AKT bo‘yicha test sinovlari joriy qilindi. Shuningdek, har yili tashkil etilayotgan “Eng yaxshi innovatsion dars” tanlovlari, metodik anjumanlar, master-klasslar pedagoglar orasida innovatsion faollikni oshirmoqda. Ta’lim muassasalarida innovatsion texnologiyalarni joriy etishda ba’zi muammolar ham mavjud. Jumladan, chekka hududlarda internet tezligining pastligi, jihozlanishning notekisligi, ayrim o‘qituvchilarning yangi texnologiyalar bilan ishlashda tajriba yetishmovchiligi holatlari uchrab turadi. Shuningdek, elektron resurslarning mazmuni va sifatida milliylik tamoyili to‘liq ko‘zda tutilmagan hollari ham bor. Bu esa ta’lim mazmunini optimallashtirish va takomillashtirish zaruratini keltirib chiqarmoqda. Shunga qaramay, istiqboldagi rejalar yuksak umid uyg‘otadi. 2022–2026- yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston Taraqqiyot strategiyasida innovatsion texnologiyalarni barcha ta’lim bosqichlarida joriy etish, zamonaviy raqamli infratuzilma yaratish, pedagoglarni uzluksiz tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish bo‘yicha aniq vazifalar belgilab qo‘yilgan. Xususan, PISA, TIMSS kabi xalqaro baholash dasturlarida munosib natijaga erishish uchun innovatsion o‘quv modellarini keng joriy etish rejalashtirilmoqda. 26Yaqin yillarda har bir viloyatda kamida bitta “STEAM maktabi”, raqamli texnoparklar, pedagoglar uchun virtual laboratoriyalar tashkil etilishi ko‘zda tutilgan. “Ochiq ta’lim platformasi”, “Masofaviy malaka oshirish markazlari”, “Raqamli kutubxona” kabi innovatsion loyihalar orqali nafaqat o‘quvchilar, balki o‘qituvchilar uchun ham o‘quv-resurs bazasi kengaytirilmoqda. Bu esa umummilliy ta’lim darajasini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Yana bir ijobiy tomon shuki, hozirda ko‘plab maktablarda darslar innovatsion metodlar asosida loyihalashtirilmoqda. Har bir dars uchun interfaol usullar, multimedia vositalari, guruhli ishlash, baholashning yangi shakllari sinovdan o‘tkazilmoqda. O‘quvchilar mustaqil fikrlashga, muammoni hal qilishga, axborotni tahlil qilishga yo‘naltirilmoqda. Bu esa o‘quvchi shaxsining har tomonlama rivojlanishiga xizmat qilmoqda. O‘zbekiston ta’lim tizimining innovatsion istiqboli faqat texnik vositalar bilan emas, balki metodik yondashuv, xalqaro tajribani o‘zlashtirish va milliy qadriyatlarga asoslangan raqamli resurslar bilan uyg‘unlashgan holda rivojlanmoqda. Bu yo‘nalishda yuqori texnologiyalar bilan bir qatorda o‘qituvchining kasbiy yondashuvi, metodik erkinligi va ijodiy salohiyati hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, davlat darajasida o‘qituvchi maqomini oshirish, unga shart-sharoit yaratish, moddiy-texnik bazani mustahkamlash ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib qolmoqda. II BOB UCHUN XULOSA O‘qitishda qo‘llanilayotgan zamonaviy texnologiyalar – bu shunchaki yangilik emas, balki har bir o‘quvchining imkoniyatlarini ochib beruvchi vositadir. Klaster, aqliy hujum, BFB, PISA kabi texnologiyalar orqali o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, izlanish, bahslashish, xulosa chiqarish, real hayotga tayyorlanish kabi zarur ko‘nikmalar shakllanadi. Ayniqsa, innovatsion yondashuv asosida darslarni loyihalash jarayoni ta’limni jonlantiradi, uni biryoqlama emas, balki faol, sermazmun va o‘quvchi 27shaxsiga yo‘naltirilgan qiladi. O‘zbekiston ta’lim tizimida ham bunday texnologiyalar bosqichma-bosqich joriy qilinmoqda. Raqamli texnologiyalar, STEAM maktablari, elektron resurslar va interfaol metodikalar orqali kelajakda yanada samarali o‘quv muhiti yaratilishi kutilmoqda. Shu asosda aytish mumkinki, ta’lim amaliyotida innovatsion texnologiyalarning qo‘llanilishi nafaqat dars sifatini oshiradi, balki butun ta’lim tizimini yangi bosqichga olib chiqadi. Har bir o‘qituvchi, har bir dars orqali bu o‘zgarishlarning muhim ishtirokchisiga aylanishi kerak. Zero, innovatsiyalarsiz ta’lim taraqqiyoti tasavvur etib bo‘lmaydi. XULOSA Mazkur kurs ishi davomida innovatsion pedagogik texnologiyalarning zamonaviy ta’limdagi o‘rni, ularning ta’lim sifati va samaradorligiga ko‘rsatadigan ta’siri haqida chuqur tahlil va mulohazalar olib borildi. O‘rganganim sari bir narsani angladim: bugungi kunda oddiy bilim berish kifoya emas, balki o‘quvchini hayotga tayyorlash, uni fikrlovchi, izlanishga o‘ch, o‘z fikriga ega bo‘lgan shaxs sifatida tarbiyalash kerak. Bunga erishish uchun esa innovatsion texnologiyalar o‘qituvchining eng yaqin yordamchisidir. Darsda faqat o‘qituvchi gapiradigan davr ortda qoldi. Endi o‘quvchi tinglovchi emas, balki faol ishtirokchi, muhokama qiluvchi, savol beruvchi, 28ijod qiluvchi bo‘lishi kerak. Klaster, BFB, aqliy hujum, loyiha asosida o‘qitish, raqamli texnologiyalar – bularning barchasi nafaqat darsni qiziqarli qiladi, balki o‘quvchini hayotiy fikrlashga o‘rgatadi. Ayniqsa, PISA kabi xalqaro baholash tizimlariga tayyorlanayotgan o‘quvchi uchun bunday metodlar zaruratga aylangan. Shu bilan birga, o‘qituvchining roli ham o‘zgardi. Endi u darsni o‘tkazuvchi emas, balki o‘quvchini yo‘naltiruvchi, ilhomlantiruvchi va rahbar bo‘lib qoldi. Innovatsion texnologiyalar bu o‘zgarishlarda o‘qituvchiga katta qulaylik yaratadi. Menimcha, har bir pedagog bu texnologiyalarni egallashi va doimiy izlanishda bo‘lishi kerak. Xulosa qilib aytganda, innovatsion pedagogik texnologiyalar bugungi ta’limning nafasidir. Ular orqali biz bilimli emas, balki yetuk, mas’uliyatli, fikrlovchi avlodni voyaga yetkazamiz. Bu esa nafaqat ta’lim tizimi, balki jamiyat kelajagi uchun ham eng muhim qadamdir. Shu bois, men bu mavzuni nafaqat ilmiy ishimda, balki amaliy faoliyatimda ham davom ettirish niyatidaman. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Ta’lim sifatini oshirish va raqamli ta’lim texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida”. PQ– 4884-son. 2020-yil 6-noyabr. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi va uni 2022–2026 yillarda amalga oshirish bo‘yicha davlat dasturi to‘g‘risida”. PF–60-son. 2022-yil 28- yanvar. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. “STEAM-ta’lim konsepsiyasini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. PQ–4321-son. 2019-yil 3-sentabr. 294) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Ilm-fanni 2030- yilgacha rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida”. PF–6108-son. 2020-yil 29- oktabr. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. “O‘zbekiston Respublikasining xalqaro baholash dasturlarida ishtirokini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”. PQ–4996-son. 2021-yil 25-yanvar. 6) Ibragimova G’. “Pedagogik texnologiyalar asoslari”. – Toshkent: Fan, 2020. 7) Axmedova N. “Innovatsion pedagogik texnologiyalar”. – Toshkent: Noshir, 2019. 8) Otamurodov N. “Ta’limda interfaol metodlar”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. 9) Abduqodirov A. “Zamonaviy pedagogika asoslari”. – Samarqand: Zarafshon, 2022. 10) Sharipova M. “Didaktik texnologiyalar va ularning amaliyoti”. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021 11) Bobojonova D. “O‘qitishda innovatsion yondashuvlar”. – Buxoro: Ilm ziyo, 2020. 12) Qodirova Z. “Raqamli ta’lim texnologiyalari”. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2023. 13) Rasulov S. “Pedagogik texnologiyalar va pedagog mahorati”. – Andijon, 2020. 14) Jalilova N. “Ta’limda yangi metodlar va texnologiyalar”. – Nukus: Bilim, 2022. 15) “Pedagogik texnologiyalar: nazariya va amaliyot”. Ilmiy-uslubiy to‘plam. – Toshkent, 2021. 16) Saidova R. “Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining o‘quv jarayonidagi roli”. – Toshkent: TDPU, 2022. 3017) Norqobilov M. “Innovatsion ta’lim texnologiyalari asoslari”. – Qarshi, 2021. 18) Muxitdinova N. “Masofaviy ta’lim: konsepsiya va metodika”. – Toshkent, 2020. 19) Azizova N. “Ta’limda raqamli resurslar va ularning samaradorligi”. – Farg‘ona, 2023. 20) Davronova D. “Yangi davrda ta’limni rejalashtirish va tashkil etish”. – Termiz, 2021. 21) Mahmudova M. “Zamonaviy dars tahlili va texnologiyasi”. – Toshkent: O‘zbekiston nashriyoti, 2019. 22) Egamberdiyev A. “O‘qituvchining innovatsion faoliyati”. – Namangan, 2020. 23) “PISA xalqaro baholash tizimi: tahlil va metodik yondashuvlar”. – Toshkent: Ma’rifat, 2022. 24) UNESCO. “Transforming Teaching and Learning with Technology”. – Paris: UNESCO Publishing, 2021. 25) OECD. “Education at a Glance: OECD Indicators”. – Paris: OECD Publishing, 2023.

I BOB. ZAMONAVIY TA’LIM JARAYONIDA INNOVATSION YONDASHUVLARNING ASOSIY NAZARIY JIHATLARI
1.1. Innovatsion pedagogik texnologiyalar tushunchasi va ularning klassifikatsiyasi
1.2. Pedagogik jarayonda innovatsiyalarni joriy etish zarurati va asoslari
1.3. Innovatsion texnologiyalarning ta’lim sifati va samaradorligiga ta’siri

II BOB. TA’LIM AMALIYOTIDA INNOVATSION PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO‘LLASH YO‘LLARI VA TAJRIBASI
2.1. O‘qitishda qo‘llaniladigan zamonaviy innovatsion texnologiyalar (klaster, aqliy hujum, BFB, PISA va b.)
2.2. Innovatsion yondashuv asosida darslarni loyihalash va tashkil etish
2.3. O‘zbekiston ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalarni joriy etishdagi holat va istiqbollar

Sotib olish