“Zarafshon iqdisodiy rayoni ” - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Dilshodbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Mart 2025

0 Sotish

“Zarafshon iqdisodiy rayoni ”

Sotib olish

“Zarafshon iqdisodiy rayoni ”

REJA:
KIRISH
1.IQDISODIY RAYONNING GEOGRAFIK O’RNI
2.TABIIY SHAROITI VA MENERAL RESURSLARI
3.AHOLISI VA MEHNAT RESURSLARI
4.IQDISODIY RAYON XO’JALIGINING TARMOQLAR TARKIBI
VA IXTISOSLASHUVI
a) Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi va rivojlanishi
b) Qishloq xo’jaligi sohasining rivojlanishi va joylashishi
c)Ijtimoiy sohaning rivojlanishi
d) Transport tarmoqlarining rivojlanishi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Mazkur iqtisodiy rayonning tarixiy-geografik asosi
yoki negizi, rayon Hosil kiluvchi omili Zarafshon daryosi hisoblanadi. To’g’ri, bu
gidrografik Shaxobcha hozirda Buxoro viloyatiga yetib bormaydi, biroq, qadimiy
Buxoroning Madaniyati va tarixi ayni uning ta’sirida shakllangan. Qolaversa,
Hozirgi Buxoro-Qorako’l vohasi ham Zarafshon daryosining qadimiy oqimi
asosida vujudga Kelgan. [8]
Respublikamizning hududiy mehnat taqsimotida Zarafshon iqtisodiy rayoni
Rangli metallurgiya, mashinasozlik, kimyo va neft kimyosi, yengil va oziq-
ovqatsanoatiga, paxta, jun, Qorako’l terisi yetishtirishga ixtisoslashgan.
Shuningdek, uni xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan turistik ob’ekt sifatida ham
qurish mumkin. 2021-yil yakunlariga ko’ra, rayon ulushiga respublikada yaratilgan
yalpi Ichki mahsulotning – 20,7 %, sanoat ishlab chiqarishining – 26 % i, qishloq
xo’jaligi Mahsulotining- 27%, investitsiya hajmining 21,7 % i to’g’ri keldi. Biroq,
uning Eksport-import faoliyati uncha katta emas: 6,1 va 17 % (2018y).Rayonning
kuchli Tomonlari – uning foydali qazilmalari va mehnat resurslari, nisbatan qo’lay
transport Geografik o’rni, zaif jihatlari esa suv zahiralarining yetishmasligi,
“cho’llik” Xususiyatidir.
Xo’jaligi ham mukammal hududiy ishlab chiqarish majmuasi Ko’rinishida
shakllanmagan. Zarafshon iqtisodiy rayoni transchegaraviy xususiyatga ega
bo’lgan Zarafshon daryosining o’rta va quyi qismini o’z ichiga oladi. Tabiiy
geografik jihatdan uning aksariyat qismi Qizilqum cho’llaridan iborat. Tog’li
hududlar qisman Samarqand viloyatida, voha va vodiylar esa tarqoq holda
joylashgan. Rayon xo’jaligining hududiy tarkibi ham shunga muvofik holda
shakllangan. Uning ichida maydoni bo’yicha Navoiy, demografik salohiyatiga
ko’ra esa Samarqand viloyati ajralib turadi. Buxoro viloyati bu borada o’rtacha
mavqega ega ekanligi mavzuning dolzarbligini asoslaydi.
Kurs ishining maqsadi: Zarafshon iqdisodiy rayonini iqdisodiy-geografik
jihatdan o’rganish va ma’lumotlarni tahlil qilishdan iborat.
3

Kurs ishining vazifasi: Zarafshon Iqdisodiy rayoning geografik o’rni,
tabiiy sharoiti va meneral resurslari, aholisi va mehnat resusrlari hamda rayoning
xo’jaligiga doir ma’lumotlarni o’rganish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi, kirish, 4 ta reja hamda xulosa va
foydalanilgan adbiyotlat ro’yxati, xarita va jadvallardan iborat.
4

1.IQDISODIY RAYONNING GEOGRAFIK O’RNI
Ushbu rayon Buxoro, Navoiy va Samarqand viloyatlarini birlashtiradi.
Maydoni bo’yicha, u O’zbekistonda faqat quyi Amudaryo iqtisodiy rayonidan
keyinda turadi. Rayonning maydoni 168,1 ming km2 bo’lib, respublika hududining
37,4 foizini tashkil qiladi. [11]
Aholisi 2022y 1-yanvar holatida –7042 ming kishi yoki mamlakatimiz jami
aholisiga nisbatan 20% dir.Xuddi shunday tarkibda bu rayon o’ggan asrning 60-
yillarida ham ajratilgan edi.
U keyinchalik “maydalashib”, turlicha ko’rinishda bo’lgan. Masalan, Buxoro
va Navoiy Qizilqum yoki Buxoro-Navoiy iqtisodiy rayoni, Samarqand
Qashqadaryo bilan birgalikda Samarqand-Qarshi rayoni deb ham yuritilgan.
Mazkur iqtisodiy rayonning tarixiy-geografik asosi yoki negizi, rayon hosil
kiluvchi omili Zarafshon daryosi hisoblanadi.
To’g’ri, bu gidrografik shaxobcha hozirda Buxoro viloyatiga yetib bormaydi,
biroq, qadimiy Buxoroning madaniyati va tarixi ayni uning ta’sirida shakllangan.
Qolaversa, Hozirgi Buxoro-Qorako’l vohasi ham Zarafshon daryosining qadimiy
oqimi asosida vujudga kelgan.Respublikamizning hududiy mehnat taqsimotida
Zarafshon iqtisodiy rayoni rangli metallurgiya, mashinasozlik, kimyo va neft
kimyosi, yengil va oziq-ovqat sanoatiga, paxta, jun, Qorako’l terisi yetishtirishga
ixtisoslashgan.
Shuningdek, uni xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan turistik obyekt sifatida ham
qurish mumkin. 2021-yil yakunlariga ko’ra, rayon ulushiga respublikada yaratilgan
yalpi ichki mahsulotning – 20,7 %, sanoat ishlab chiqarishining – 26 % i, qishloq
xo’jaligi mahsulotining- 27%, investitsiya hajmining 21,7 % i to’g’ri keldi. Biroq,
uning eksport-import faoliyati uncha katta emas: 6,1 va 17 % (2018y).
Rayonning kuchli tomonlari - uning foydali qazilmalari va mehnat esurslari,
nisbatan qo’lay transport - geografik o’rni, zaif jihatlari esa suv zahiralarining
yetishmasligi, “cho’llik” xususiyatidir. Xo’jaligi ham mukammal hududiy ishlab
5

chiqarish majmuasi ko’rinishida shakllanmagan. Zarafshon iqtisodiy rayoni
transchegaraviy xususiyatga ega bo’lgan Zarafshon daryosining o’rta va quyi
qismini o’z ichiga oladi. Tabiiy geografik jihatdan uning aksariyat qismi Qizilqum
cho’llaridan iborat. Tog’li hududlar qisman Samarqand viloyatida, voha va
vodiylar esa tarqoq holda joylashgan. Rayon xo’jaligining hududiy tarkibi ham
shunga muvofik holda shakllangan. Uning ichida maydoni bo’yicha Navoiy,
demografik salohiyatiga ko’ra esa Samarqand viloyati ajralib turadi. Buxoro
viloyati bu borada o’rtacha mavqega ega.
1-rasm.Zarafshon iqdisodiy rayoning geografik o’rni.
Manba:www.wkipediya.uz
Bu iqtisodiy rayon Samarqand, Buxoro va Navoiy viloyatlari hududidan
iborat. Maydonining kattaligi jihatidan Quyi Amudaryo iqtisodiy
rayonidanKeyinda turadi. Maydonining asosiy qismi tekislik (Qizilqum cho‘li)dan
iborat. U qorako‘lchilik uchun ahamiyatlidir. Tekislik markazida Tomditog‘ (eng
6

baland cho‘qqisi 922 m), Bo‘kantog‘, Ovminzatog‘, Quljuqtog‘ qad ko‘tarib
turadi. Tekislikning sharqida Nurota, Oqtog‘, Qoratog‘larning g‘arbiy qismi
joylashgan. Bular ham iqtisodiyotda muayyan ahamiyat kasb etadi.[11]
2.TABIIY SHAROITI VA MENERAL RESURSLARI
Zarafshon vodiysining quyi qismlari obikor dehqonchilik uchun qulay.
Iqtisodiy rayon iqlimi keskin kontinental, yozi issiq va quruq. O‘simlik o‘sadigan
davr haroratining yig‘indisi shimolda 3000°C ni, janubda esa 5000°C ni tashkil
etadi. Yog‘in nihoyatda kam, yillik yog‘in miqdori 100–300 mm xolos. Qor
qoplami yupqaligi yaylov chorvachiligiga qo‘l keladi. Cho‘lda yerosti suvlaridan
chorvachilikda, kichikroq joylarda esa sabzavot yetishtirishda foydalaniladi. Tez-
tez garmsel shamoli xuruj qilib, o‘simliklarni qovjiratib ketadi.
Suv muammosini hal qilish uchun Zarafshon daryosida Amu–Qorako‘l va
Amu–Buxoro mashina kanallari, kanalda esa Quyimozor suv ombori ishga
tushirilgan. Suvni 64 metr balanddagi bu kanallarga qudratli nasoslar ko‘tarib
beradi. Suv omborga va undan kanallar orqali Buxoro vohasini sug‘orishga
sarflanadi. Zarafshon iqtisodiy rayonida xilma-xil mineral boyliklar ko‘p.
Jumladan, Gazli, Uchqir, Qorovulbozor, Sortosh tabiiy gaz konlari, Kogon
yaqinida neft koni, Muruntov oltin koni, Ingichka va Zarmitanda nodir metallar
konlari, oltingugurt konlari, qurilish materiallari va mineral bo‘yoq konlari
mavjud. Bu boyliklar iqtisodiy rayonda energetika, rangli metallurgiya, kimyo
hamda qurilish materiallari sanoatlarini rivojlantirish uchun baza hisoblanadi.
Iqtisodiy rayon, iqtisodiy-geografik rayon — tabiiy va iqtisodiy
sharoitlari bir xil va xalq xo jaligi tarixan tarkib topgan, ixtisoslashgan ishlabʻ
chiqarishga ega bo lgan hudud; mamlakatning hududiy-ishlab chiqarish maj-
ʻ
muidan iborat bir qismi. Har bir Iqtisodiy rayon o zining yetakchi, asosiy xo jalik
ʻ ʻ
tarmoqlariga ega bo lib, bu tarmoqlar Iqtisodiy rayonning iqtisodiy qiyofasini
ʻ
belgilaydi, ayni paytda, har bir Iqtisodiy rayonda shu rayonning yetakchi xo jalik
ʻ
tarmog iga xizmat qiladigan, uni to ldiradigan yordamchi tarmoqlar ham bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Iqtisodiy rayondagi asosiy omil hududiy ijtimoiy mehnat taqsimotidir. Shu
7

taqsimot tufayli ayrim rayonlar ishlab chiqarishning ma lum tarmoklari bo yichaʼ ʻ
ixtisoslashadi, rayon doirasida va rayonlararo iqtisodiy aloqalar amalga oshadi.
Ilmiy jihatdan to g ri tashkil etilgan Iqtisodiy rayonlar xalq xo jaligi soqalarini
ʻ ʻ ʻ
rivojlantirish va uni to g ri boshqarishga yordam beradi, milliy xo jalik tizimining
ʻ ʻ ʻ
hududiy tuzilmasini qulaylashtirishga, davlatning mintaqaviy siyosati vazifalarini
hal etishga xizmat qiladi. Tabiiy sharoiti. Mazkur iqtisodiy rayonlarning geografik
asosi ya ni,negizi rayon hosil qiluvchi omil Zarafshon daryosi hisoblanadi.
‟ To‘g‘ri,
bugeografik ob‘ekt hozirda Buxoro viloyatiga yetib bormaydi. Biroq, qadimiy
Buxoroning ma‘daniyati va tarixi ayni uning ta sirida shakllangan.
‟
Qolaversa,hozirda Buxoro-Qorako‘l vohasi ham Zarafshon daryosi qadimiy oqimi
asosida vujudga kelgan. Zarafshon vodiysi markazi tektonik botiqdan iborat.
Zarafshon vodiysi goh kengayadi, goh torayadi. Kengaygan qismida
Samarqand, Buxoro va Qorako‘l vohalari, toraygan qismida Xazar va Qorako‘l
yo‘lagi joylashgan. Samarqand Botig‘ining eng keng yeri 70-80 km, uzunligi 220
km, okean sathidan balandligi 350-905 m bo‘lib,tog‘ tomon balandlashib,
shimolda Nurota Oqtog‘ga, janubda Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin bog lariga
‟
tutashib ketadi. G‘arbga torayib Xazar yo‘lagi orqali Buxoro vohasidan ajralib
turadi. Xazar yo‘lagi shimolida QiziltepaAvtobach, janubdaAzkamar balandliklari
joylashgan. Samarqand botigli sharqdan G‘arbga qarab pasaysa markaziy qismi
(Zarafshon maydoni o‘zanidan) har ikki tomonga balandlashadi. Chunki, bu
qismida Zarafshon daryosining 4-5 ta ko‘hna qayirlar joylashgan.
Bu qayirlarning lyoss yotqiziqlari qalin bo‘lgan yerlarda ko plab jarlar
‟
vujudga kelgan. Zarafshon vodiysi glarbga kengayib, Buxoro vohasini hosil qiladi.
Vohaning shimoliy-g‘arbini Qizilqum olrab olgan. Vohaning janubi-g‘arbida
joylashgan Qorako‘l platasiuni Qorakoll vihasini ajratadi. Bu yerda voha
torayib,Qorako‘l yo‘lagini osil qiladi. Buxoro vohasining uzunligi 102 km,
kengligi 50-70 kmli tekislik bo‘lib, yer yzasini ko plab ariq va zovurlar, Zarafshon
‟
daryosining eski o‘zanlari o‘yib yuborgan.
8

Buxoro vohasi janubi-g‘arb tomon torayib, Qorako‘l vohasining uzunligi 100
km atrofida, eng keng yeri 45-50 km atrofida, yer yuzasi tekis, lekin Amudaryo
tomon nishab, Sandiqli qumligiga tutashib ketadi. Qorako‘l vohasida Zarafshon
daryosining qadimiy o‘zanlari va kichik-kichik botiqlari mavjud bo‘lib,ularga
zovur, tashlama suvlari to‘planib, ko‘pchiligi sho‘r ko‘llarga aylangan. Buxoro-
Qorako l vohalarining sharqda Quymazor, Qaynog‘ich, Qushtepa, Saritosh-Jarqoq‟
kabi balandliklar joylashib, Qarshi cho lidan ajralib turadi. Zarafshon vodiysining
‟
shimolida esa Nurota-Qo‘ytosh botig‘i o‘rnashgan. Bu botiqning o‘rtacha
balandligi 500-560 m boplib, uning shimolida Nurota tizmasi joylashgan. Nurota
9

tizmasining o rtacha balandligi 1500 m. Eng baland Hayotboshi (Zargar) cho‘qqisi‟
2169 m. Nurota tizmasi sharqda Sangzor daryo vodiysi orqali Morguzar tog idan
‟
ajralib turadi. Nurota, Qo‘ytosh botig‘ining janubda Qo‘bdin, Qaroqchi, Oqtog‘
Baxil tog‘lar joylashgan.[11]
2-rasm. Rayonning tabiiy xaritasi
Manba: 7-sinf o‘quv atlasi. Toshkent.2022
Zarafshon vodiysining janubidagi Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog‘lari
bir-biridan Taxtaqoracha dovoni Jom Qarnob botiqlari Qarnob botiqlari orqali
ajralib turadi. Zarafshon vodiysi Turon platasining bukilgan mintaqasida joylashib,
ustini neogen va to‘rtlamchi davr cho‘kindi jinslari qoplab olgan. Bu hududda
neogen davrigacha dengiz bo‘lgan solngi tektonik jarayon ta‘sirida quruqlikka
aylangan. So‘ngra Zarafshon daryosi o‘zanini chuqurlashtirib, qator qayirlar
(terrasalar) hosil qilgan. Vodiyning atrofidagi tog‘lar esa paleozoy erasining
toshko mir davrida sodir bo‘lgan gersin burmalanishida vujudga kelgan. Zarafshon
‟
tabiiy geografik o‘lkasining Buxoro va Qoravul bozor va boshqa gazkonlari
topilgan. O‘lkada yana marmar, oltin, volfram rudasi mavjud. Shu bilan birga
buhududda boshqa qazilma boyliklarga boyligi bilan ajralib turadi.
Zarafshon vodiysi O‘rta Osiyoning markaziy qismida joylashganligidan
iqlimi kontinental. Vodiy g‘arbdan sharqqa ancha cho zilganligi va relyefining
‟
balandlashib borishi tufayli harorat rejimi va yog inlar miqdori har joyda turlicha
‟
yillik o‘rtacha harorat tekislik qismida 12-150 C .
Yoz vodiyning tekislik qismida issiq bo lib, uzoq davom etadi, iyulning
‟
o rtacha harorati tekislik qismida 44 C ga, togli qismida 25-29 C, tog‘li qismida
‟
esa 20-7,70 C, tog‘li qismida 33 C ga chiqadi. Qish vodiyning tekislik qismida
ancha iliq bo lib, yanvarning o rtacha 0 dan – 1,30C gacha tog‘li qismida – 3 dan
‟ ‟
–10 gacha bo ladi. Eng past harorat – 350C yillik yog‘in 114-400 mm (g‘arbdan
‟
sharqqa ortib boradi), faqat Zarafshon tizmasining g‘arbiy qismi Omonqo‘tonda
881 mm. Yog inning ko p qismi tekislik qismida yilning sovuq faslida, tog‘li
‟ ‟
qismida esa issiq faslda ham tushadi. Vodiyning asosiy daryosi – Zarafshon
10

ko‘llarida eng yirigi Dengizko l- Zarafshon vodiysi botiqda joylashganligi sababli‟
yerosti suvlari mavjud.
Vodiyning tuproq va o‘simlik qoplami balandlik mintaqalari hosil qilgan
vodiyning eng pastki 400-500 m balandlikgacha bo‘lgan yerlari cho‘l mintaqasidan
so‘ng adirlar boshlanib, balandligi 500 m dan 1200 m gacha bo‘lgan yerlarning o‘z
ichiga oladi. Bu yerlardan tipik to‘q tusli bo‘z tuproq tarqaladi. Vodiyning 2700 m
dan baland qismi yaylov mintaqasidan iborat, tuprog‘i jigar rang.
Hayvonlardan bo‘ri, tulki, quyon, chiyabo‘ri va boshqalar, parrandalardan
qirg‘ovul, loyxo‘rak, o‘rdak, chug urchuq, chumchuq bulardan tashqari, har xil
‟
ilon, kaltakesak, tipratikan, kalamush, ko rsichqon va boshqalar uchraydi. Bu
‟
hududda ham qizil kitobga o simlik va hayvonot dunyosi vakillari ham ko‘p
‟
uchraydi. Bu hududda o‘simlik va hayvonlarni himoya qilish uchun qo‘riqxonalar
mavjud. Shunday qo‘riqxonalardan biri Zarafshon davlat qo‘riqxonasi hisoblanadi.
Bu qo‘riqxona (Zarafshon daryosi o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan). Bu qo‘riqxona
Samarqand viloyatida joylashgan bo‘lib, 1975 yilda tashkil qilingan hisoblanadi.
Buxoro-Qorako‘l vohasi ham Zarafshon daryosining qadimiy asosida vujudga
kelgan.
11

3.AHOLISI VA MEHNAT RESURSLARI
Aholisi. Iqtisodiy rayon aholisining ko‘payish sur’ati mamlakat aholisining
o‘rtacha o‘sishiga yaqinlashadi. Aholi hudud bo‘ylab juda notekis joylashgan.
Ayniqsa, cho‘l mintaqasida aholi o‘ta siyrak. Aholini viloyatlar bo‘yicha ko‘rib
chiqamiz. [12]
Aholisi va mehnat resurslari. Viloyat aholisining soni 1989-yilga nisbatan
(1136 ming) 1,5 martaga yoki 620 ming kishiga ko’paygan. Tug’ilish bu yerda har
ming aholiga 20,9 kishi, o’lim ko’rsatkichi 4,4 kishiga to’g’ri keladi. Tug’ilish
koeffitsienti faqat Buxoro shaxrida pastroq, qishloq tumanlari doirasida esa u katta
farq qilmaydi (20-24 promille). Aholi migratsiyasi shahar va qishloq joylarida
manfiy natijaga ega. 1997-yilda migratsiya koldig’i shaharlarda minus 2,0 ming,
1998 yilda esa 1,9 ming kishiga teng bo’lgan, qishloqlarda mazkur ko’rsatkich
800-900 kishini (minus) tashkil qiladi. Tug’ilish koeffitsienti so’nggi 10 yil
maboynida biroz ko’tarilish jarayonini namoyon etmokda. Masalan, agar viloyat
bo’yicha 2000-yilda tug’ilish 20,0 promille bo’lgan bo’lsa, 2013-yilda bu
ko’rsatkich 1,3 promillega ortgan. Faqat 2008-2009- yillarda u 0,3 foizga oshgan.
Tabiiy ko’payish shunga mos ravishda o’zgargan. Bunday jarayon shahar joylarda
ham qayd etiladi. Jumladan, Buxoro shahrida tabiiy kupayish 2008 yilda 9,5
promilleni tashkil qilgan bo’lsa, 2013-yilda u 12,0 ga barobar bo’lgan. O’lim
12

ko’rsatkichlarida katta hududiy farqlar yo’q; uning eng baland darajasi Kogon
shahrida, eng pasti esa Qoravo’lbozor tumaniga tegishli. Taxlillarga ko’ra,
o’limning bunday darajasi tasodifiy bo’lmasdan, u oldingi yillarda ham ko’zatiladi.
2018-yilda viloyatda har ming aholiga nisbatan tug’ilish koeffitsienti 21,5
kishi, o’lim koeffitsienti 4,2 kishi,tabiiy o’sish 17,3kishini tashkil etgan.2018 yilda
viloyatda aholi tabiiy o’sishi 32360 kishini, migratsion o’sish -2675 kishini,
aholining umumiy o’sishi 24646 nafarni tashkil etgan. Yil oxirida aholi soni
1894809 nafar kishini tashkil qilgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, tashqi migratsiya,
boshqa ba’zi viloyatlarda bo’lgani kabi, bu yerda ham salbiy oqibatlarga ega.
Viloyat bo’yicha migratsiya qoldig’i 2008 yilda minus 3,3; 2009-yilda minus 2,7
promilleni (yoki 4,3 ming kishi) tashkil qilgan. 2009-yilda Qorako’l tumanida har
ming kishidan 7-10 kishi migratsiya hisobidan kamaygan, Olot va G’ijduvon
qishloq tumanlarida ham migratsiya natijalari bu hududlar uchun ijobiy emas. Ayni
vaqtda, Qoravo’lbozor va tumanlarida u 2009-yilda ijobiy natija bergan.2013-yil
natijalari esa quyidagicha: viloyat bo’yicha jami migratsiya saldosi minus 1,4
promille; bu borada eng katta ko’rsatkichlar Buxoro shahar va G’ijduvon tumanida
qayd etilgan. Jondor, Kogon va Qorako’lda ham migratsion yuqotish sezilarli
darajada. Migratsiyaning ijobiy qoldig’i asosan Buxoro va Qoravulbozor tumanida
qayd etilgan .Umuman olganda, esa, tashqi migratsiyaning dinamikasi va ko’lami,
uning natijasi ish o’rinlarining mavjudligi va qisman aholining milliy tarkibiga
bog’liq Viloyat aholisining milliy tarkibi ham har xil. Bu uning tarixiy- geografik
rivojlanish xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan.
Mintaqada o’zbeklar 91,3 foizni tashkil qiladi. Shuningdek, bu yerda
turkman, qozoq va boshqa millat vakillari ham bor. Tojiklar (3,3 %) Buxoro va
boshqa ba’zi shaharlarda, qozoqlar (1,1 %) asosan G’ijduvon tumanining cho’l
qismida, turkmanlar (0,6 %) Olot va Qorako’l tumanlarida yashaydilar. Rus
millatining ulushi 1.01.2014-yilda 1,6 foizga teng bo’lgan. 2018yil holatida
Buxoro viloyatida iqtisodiy faol aholi 887,7 ming, iqtisodiyotda band bo’lganlar
810,1 ming kishi. Jumladan, sanoatda- 12,7%, qishloq va o’rmon xo’jaligida –
13

31,1%, tashish va saqlashda- 5,7 %, qurilishda – 14,2%, savdoda-9,4% , qolgan
sohalarda 26,9 foiz ishchi va xizmatchilar band.
Navoiy viloyatining demografik salohiyati uncha katta emas. Hudud suv
zahiralariga boy bo’lmaganligi sababli, aholi zichligining ko’rsatkichlari - eng past
(1 km ga 8,8 kishi – O’zbekistonda oxirgi o’rinda). O’rtacha har bir qishloq
tumaniga 13,9 ming km" dan yer to’g’ri keladi (respublikada bu ko’rsatkich
2,7ming km ni tashkil qiladi). Qishloq tumanlari maydonining katta ekanligi
hududning qishloq xo’jaligi va aholi joylashuvi uchun qo’lay sharoitga ega
emasligidan dalolat beradi. Chindan ham, aholi zichligi bu yerda ancha past, u
Uchquduq va Tomdi tumanlarida 1 kishiga ham yetmaydi. Faqat Xatirchi va
Karmana tumanlarida aholi zichrok joylashgan (127 va 116 kishi). Tumanlarning
aholi soni 15 mingdan (Tomdi) 180 ming kishigacha (Xatirchi) farq qiladi. Birgina
Xatirchi tumanida viloyat aholisining 1/5 qismi, Qiziltepa bilan hisoblaganda 35,2
foizi yashaydi.1989-2000-yillarda viloyat aholisi 130 ming kishiga ko’paygan,
o’sish sur’ati 120,5 foiz, o’rtacha yillik ko’payish 1,70%. Bu borada u Sirdaryo
viloyatidan ustunrok, xolos. 1989-2014-yillarda esa o’sish: Nurota, Uchquduq,
Xatirchi, Qiziltepada yuqori bo’lgan. Konimexda ham bu davrda aholi soni biroz
ko’paygan, biroq eng so’nggi yillarda bu yerda ham kamayish kuzatilmokda.
Tomdi, Uchquduq va Karmana tumanlarida esa u 1989-yilga nisbatan kamaygan.
Karmana tumanida bu hol ma’muriy- hududiy o’zgarishlar tufayli sodir bo’lgan
bo’lsa, Tomdi va Uchquduqda u tashqi migratsiya natijasida yuz bergan.
Navoiy viloyatida tug’ilish koeffitsienti 1998-2001-yillarda 19-20
promillega, o’lim 5,0-5,3 ga, tabiiy ko’payish 14-15 promillega teng bo’lgan.
Tug’ilishning eng yuqori ko’rsatkichlari Xatirchi va Nurota tumanlariga to’g’ri
kelgan. Ayni vaqtda, tashqi migratsiyaning aholi sonini o’sishiga ta’siri ayrim
yillarda salbiy bo’lgan. Masalan, 1998 yilda shahar joylarda migratsiya qoldig’i
minus 1,3 ming kishini tashkil qilgan.2013-yilda viloyatda tug’ilish 21,5, o’lim 4,6
va tabiiy ko’payish 16,9 promille bo’lgan (bu ko’rsatkichlar o’rtacha respublika
darajasiga yaqin). Qishloq tumanlari doirasida tug’ilish, nisbatan, Konimex va
14

Uchquduqda - yuqori, uning past ko’rsatkichi Tomdi tumanida (bu demografik
vaziyat ham migratsiya oqibatlari tufayli vujudga kelgan bo’lishi mumkin)
kuzatilgan. O’lim koeffitsientida katta hududiy farqlar kuzatilmaydi: Karmana va
Konimex tumanlarida u yuqoriroq, Tomdida esa pastroq. Tabiiy ko’payish
koeffitsientini asosan tug’ilish darajasi belgilab beradi. U Uchquduq tumanida -
21,1 promille, Karmanada - 17,3, Tomdida esa - 13,1 promillega tengdir. 2018-
yilda viloyatda har ming aholiga tug’ilish koeffitsienti 22,2 promilleni, o’lim
koeffitsienti 4,3 promille, tabiiy o’sish koeffitsienti 17,9 promilleni tashkil etgan.
Viloyatda, 2018yilda iqtisodiy faol aholi 446,3 ming kishi, iqtisodiyotda band
bo’lganlar esa 407,7 ming kishini tashkil etgan.Samarqand Viloyati aholisi soni
bo’yicha O’zbekistonda eng oldinda turadi. O’tgan asrning so’nggi o’n yilligida
aholi sonining o’rtacha yillik ko’payishi 2,20 foizga teng bo’ldi. Ammo butun
mamlakatda bo’lganidek, bu yerda ham demografik rivojlanish sur’ati pasayib
bormoqda. Umuman esa, 1989-2014-yillar mobaynida viloyat aholisi 1,8 martaga
ko’paygan.Aholi soni bo’yicha Urgut tumani yetakchi, uning aholisi Kattaqo’rg’on
tumanini viloyatga buysunuvchi shu nomli shahar bilan qo’shib hisoblaganda ham
ko’proq (431,1 ming kishi). Samarqand tumanida 220,0, Pastdarg’omda 307,5
ming kishi yashaydi va h.k. Ushbu tumanlar respublikamizda demografik
salohiyati eng yuksak qishloq tumanlari sirasiga kiradi (Jumladan, Urgut tumani bu
boradayetakchi).
Eng kam aholi soni esa asosan cho’l va tog’liklardan iborat Qo’shrabot (112
ming kishi) va Nurobod (130 ming kishi)da qayd etilgan. Viloyatda 2013-yilda
tug’ilish 23,8, ulim 4,4 va tabiiy ko’payish 19,4 promilleni tashkil etgan. Bu
borada viloyat respublika o’rtacha ko’rsatkichlaridan ancha yuqori turadi. Tug’ilish
darajasi tog’li hududlar - Urgut, Nurobod va Qo’shrabot tumanlarida katta, uning
eng past ko’rsatkichi qishloq tumanlari ichida nisbatan urbanizatsiyalashgan
Samarqand tumaniga to’g’ri keladi. Samarqand shahrining o’zida tug’ilish - 17,4;
o’lim - 5,7 va tabiiy ko’payish - 11,7 %0 ga teng.Aholi sonining o’sishida
migratsiyaning roli katta emas. 1997-2000- yillarda shahar va qishloq joylarning
15

har biri o’rtacha bir yilda 3,0-3,7 ming kishidan «yutqazgan», ya’ni migratsiya
qoldig’i salbiy bo’lgan. Eng so’nggi yillarda ham vaziyat deyarli shunday; 7 ta
qishloq tumanlarida migratsiya natijasi salbiy, eng ko’p manfiy migratsiya qoldig’i
Paxtachi va Payariq tumanlarida, ya’ni qishloq xo’jaligiga ixtisoslashgan, aholisi
zich hududlarda 2013-yilda bu ko’rsatkich minus 3,7 va 2,4 promilleni tashkil
qilgan. Mintaqa o’zining demografik vaziyatiga binoan katta mehnat resurslariga
ega. 2018-yilda viloyatda mehnat resurslari 2 103,4 ming kishi bo’lib, iqtisodiy
faol aholi – 1 620,6 ming nafar, shundan, iqtisodiyotda band bo’lganlar esa – 1
463,3 ming kishi. Jami iqtisodiyotda band bo’lganlarning 12,4%i - sanoatga, 27,6
% - qishloq xo’jaligiga, 5,7 % -tashish va saqlashga , 6,8 % - qurilishga, 11,8 foizi
savdo, 35,7%i boshqa sohalarga to’g’ri keladi. Quyida aholini statistik ma‘lumotlar
asosida ko‘rib chiqamiz. Samarqand viloyatining doimiy aholisi soni 2024-yil 1-
yanvar holatiga 4 208,5 ming kishini tashkil etib, 2023-yil boshidan 90,3 ming
kishiga ya’ni 2,2 % ga o‘sgan. Jumladan, shahar aholisi soni 1 542,9 ming kishini
(jami aholi sonidagi ulushi 36,7 %), qishloq aholisi soni 2 665,6 ming kishini (63,3
%) tashkil etdi.
1-Jadval
2023-yil Yanvar-dekabr oylarida aholining tabiiy harakati
Manba:samstat.uz
Tug‘ilish darajasi. 2023-yilning yanvar-dekabr oylarida tug‘ilganlar soni
113 986 bolani tashkil qildi va 2022-yilning shu davriga (111 505 bola) nisbatan 2
481 bolaga yoki 2,3 foizga ko‘paydi. Tug‘ilish koeffitsienti mos ravishda 27,4
16

promilleni tashkil qildi va 2022-yilning shu davrida ham (27,4 promille) ni tashkil
qildi.[24]
2-Jadval
Samarqand viloyati o‘lim koeffisinte
Manba:samstat.uz
O‘lim darajasi. 2023-yilning yanvar-dekabr oylarida o‘lganlar soni 19 388 kishini
tashkil qildi va 2022-yilning shu davriga (19 272 kishi) nisbatan 116 kishiga yoki
0,6 foizga ko‘paydi. Mos ravishda o‘lim koeffitsienti 4,7 promilleni tashkil qildi
(2022-yilning yanvar-dekabr oylarida 4,7 promille). O‘lim ko‘rsatkichlarining
yuqori darajasi Payariq tumanida (3,8 dan 4,4 promillega), Narpay tumanida (3,6
dan 4,1 promillega), Toyloq tumanida (3,7 dan 4,0 promillega), hamda Paxtachi va
Bulung‘ur tumanlarida boshqa tumanlarga nisbatan (5,3 dan 5,4 promillega)
ko‘payishi kuzatilgan.
17

4.IQDISODIY RAYON XO’JALIGINING TARMOQLAR
TARKIBI VA IXTISOSLASHUVI
Xo‘jaligi va uning hududiy tashkil etilishi. Ushbu iqtisodiy rayonda
agrosanoat majmuyi tarkib topib bormoqda. Sanoat ko‘p tarmoqlidir. Zarafshon
iqtisodiy rayonining elektroenergetika, rangli metallurgiya, neftni qayta ishlash,
kimyo va gaz-kimyo, mashinasozlik, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat
kabi tarmoqlari jadal rivojlanmoqda.
Qorovulbozor shahrida yiliga 5 mln tonna neftni qayta ishlaydigan
korxonaning ishga tushirilishi rayonda iqtisodiyotning yangi iqtisodiy sohasini
vujudga keltirmoqda. Korxona mamlakatimiz neft mahsulotlariga bo‘lgan
ehtiyojning yarmini qondira oladi. Iqtisodiy rayon hosil etilayotgan elektr energiya
miqdoriga ko‘ra Toshkent va Mirzacho‘l iqtisodiy rayonlaridan keyin uchinchi
o‘rinda turadi. Elektr quvvati, asosan, Navoiy IESidan olinmoqda, IES tabiiy gaz
18

bilan ishlaydi. Gaz sanoati bo‘yicha rayon yaqin yillargacha O‘zbekistonda
yetakchi o‘rinda edi.
Qashqadaryodagi Sho‘rtan gaz koni ishga tushirilgach, ikkinchi o‘ringa
tushib qoldi. Kimyo sanoati tabiiy gaz va boshqa mineral xomashyoga tayanadi.
Zarafshon hududiy ishlab chiqarish majmuyining asosiy tarmoqlaridan biri yengil
sanoatdir.
Qishloq xo‘jaligi paxtachilik va qorako‘lchilikdan iborat. Yurtimizdagi
yaylovlarning yarmidan ko‘pi shu rayonda. Yaylovlar mahsuldorligini oshirish
uchun fitomeliorativ tavsiyalar tayyorlovchi 6 ta o‘rmon xo‘jaligi va 1 ta o‘rmon-
melioratsiya stansiyasi ishlab turibdi. O‘zbekistondagi qorako‘l qo‘ylarning va
tuyalarning yarmidan ko‘pi shu iqtisodiy rayonda boqiladi.[11]
Iqtisodiy rayon, iqtisodiy-geografik rayon — tabiiy va iqtisodiy sharoitlari
bir xil va xalq xo jaligi tarixan tarkib topgan, ixtisoslashgan ishlab chiqarishga egaʻ
bo lgan hudud; mamlakatning hududiy-ishlab chiqarish maj-muidan iborat bir
ʻ
qismi. Har bir Iqtisodiy rayon o zining yetakchi, asosiy xo jalik tarmoqlariga ega
ʻ ʻ
bo lib, bu tarmoqlar Iqtisodiy rayonning iqtisodiy qiyofasini belgilaydi, ayni
ʻ
paytda, har bir Iqtisodiy rayonda shu rayonning yetakchi xo jalik tarmog iga
ʻ ʻ
xizmat qiladigan, uni to ldiradigan yordamchi tarmoqlar ham bo ladi. Iqtisodiy
ʻ ʻ
rayondagi asosiy omil hududiy ijtimoiy mehnat taqsimotidir. Shu taqsimot tufayli
ayrim rayonlar ishlab chiqarishning ma lum tarmoklari bo yicha ixtisoslashadi,
ʼ ʻ
rayon doirasida va rayonlararo iqtisodiy aloqalar amalga oshadi. Ilmiy jihatdan
to g ri tashkil etilgan Iqtisodiy rayonlar xalq xo jaligi soqalarini rivojlantirish va
ʻ ʻ ʻ
uni to g ri boshqarishga yordam beradi, milliy xo jalik tizimining hududiy
ʻ ʻ ʻ
tuzilmasini qulaylashtirishga, davlatning mintaqaviy siyosati vazifalarini hal
etishga xizmat qiladi.
a) Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi va rivojlanishi
Sanoati.Mamlakatimiz neft va neft-kimyo sanoatining rivojlanishida Buxoro
(Qoravulbozor) neftni qayta ishlash zavodining birinchi navbatini qurish katta
ahamiyatga ega bo’ldi Ushbu zamonaviy korxona asosan Frantsiya bilan
19

hamkorlikda barpo etildi va buning uchun 500 mln. AQSh dollariga yaqin mablag’
sarflandi. Zavod qo’shni Qashqadaryo neft-gaz konlari asosida ishlamokda.
2018yilning aprel oyida Qandim koni negizida 11 mlrd. m gazni qayta ishlovchi
zavod ham ishga tushdi va buning natijasida Buxoroda neft’-gaz energiya ishlab
chiqarish sikli yanada mukammallashdi, viloyat xududida o’sish qutb va
markazlari shakllanmoqda.
Viloyatda sanoat korxonalari soni jami 10 mingdan ziyod, biroq, ularning
yiriklari 25 ta. Buxoro sanoati, asosan, yonilgi (benzin, kerosin, dizel yonilgisi),
mebel, ohak, gips, gipskarton, paxta tolasi, ip gazlama va boshqalarni ishlab
chiqaradi. Bir yilda 80-90 ming t neft va gaz kondensati, 2,6 mlrd. m tabiiy gaz,
730 ming t benzin, 465 ming t atrofida dizel Yoqilg’isi, 160-165 ming t. mazut, 90
ming tonnadan ziyod kerosin, 6-7 ming t suyultirilgan gaz ishlab chiqariladi. Shu
bilan birga, bir yilda o’rtacha 110-120 ming t paxta tolasi, 200 t atrofida ipak
tolasi, 4,5-5,5 mln. kv. km gilam va gilam mahsulotlari, 20-25 ming t o’simlik
yog’i, 105 ming t un, 45 ming t omixta yem ham olinadi. Bu raqamlar har yili, ob-
xavo sharoiti va boshqa sabablarga ko’ra, o’zgarib turadi.Korxonalar miqyosida
yoqilg’ini asosan Qoravulbozor neftni qayta ishlash zavodi va qisman
“Gazlineftgaz qazib chiqarish” shirkat korxonasi ishlab chiqaradi. “Trubodetal”,
Buxoro ta’mirlash zavodi, “NEM” ta’mir mexanika zavodi, mashinasozlik va
metallni qayta ishlash bilan shugullanadi, yengil sanoat sohasida “Daewoo Tekstil
Buhara”, “O’z karpet”, “Qorako’lteks” qo’shma korxonalari mavjud. Oziq-
ovqatsanoati korxonalari orasida eng kattasi -Kogon yog’-ekstraktsiya zavodi.
Shuningdek, Buxoro yog’-ekstraktsiya zavodi,“Vobkent yog’”, “Shohrud”,
“Yevrosnar” qo’shma korxonalari ham yetakchilik qiladi. Ayni vaqtda, 2009-
yildan boshlab sobiq Buxoro to’qimachilik kombinati (o’z paytida u ulkan korxona
hisoblangan) keyinchalik “Buxoro-teks” nomli korxona o’z faoliyatini
to’xtatdi.Viloyatda yuqoridagilardan tashqari “Halima
begim Omad”, “Sis Buxoro sayilga”, Olotda - “Merganteks”, Kogon, Romitan va
Shofirkonda tuqimachilik qo’shma korxonalari, shuningdek, “Buxorogips”,
20

“Kogongips” QK, Buxoro va G’ijduvonda teri mahsulotlarini qayta ishlovchi
“Naqshbandiy” OAJlari bor.
Samarqand viloyatida mamlakatimizning boshqa viloyatlarida yo’q yoki
juda kam uchraydigan sanoat tarmoqlari mavjud. Ular jumlasiga lift,
kinoapparaturalari, choy qadoqlash, sovutgichlar, avtobus, og’ir yuk tashuvchi
mashinalar, tamaki-fermentatsiya kabi zavodlar kiradi. Biroq, viloyatning elektr
energetika hamda qurilish bazasi sustroq, ip gazlama ishlab chiqarish ham
rivojlanmokda (“Samteks”-Jomboyda).Bir yilda 2,5mln. m ip gazlama, 22,5 ming
tonna o’simlik yog’i, 10-12 ming tonna tamaki mahsulotlari, 80-83 ming tonna
paxta tolasi, 18 ming dona sovutgich va muzlatkichlar ishlab chiqariladi. 2012-
yilda 3705 ta zamonaviy yuk mashinalari va avtobuslar “SamAvto”, “MAN”
korxonalarining konveyerlaridan chiqdi. Yaqin kelajakda bu raqam yanada
ko’payadi. Mazkur korxonada respublikamizda ilk bor mototsikl ishlab chiqarish
ham yo’lga quyilgan. Shu bilan birga, viloyatda 112 ming t omixta yem, 5,3 ming t
xo’jalik sovuni, 202,2 mln. shartli banka meva-sabzavot konservalari, 24 ming t
go’sht va go’sht mahsulotlari, 24,1 ming t sut mahsulotlari, 164 ming t un ishlab
chiqarilgan. Samarqand shahrida yirik pillakashlik va ipak gazlama, gilam to’qish
korxonalari ham bor. 2018 yilda viloyat sanoat korxonalarida jami 3 751,0 tonna ip
kalava, 22 037,2 ming kv.m.gazlamalar, 6 010,5 ming kv.m tayyor ip gazlamalar,
24 372,1 ming juft chulki paypoq, 23 403,1 ming juft paypoq, 331,6 tonna trikotaj
mato, 4 723,7 ming juft poyabzal, 75,2 mln kVt/ soat elektr-energiya, 1 068,6
tonna tonna qog’oz va karton, 40,9 ming tonna portlandtsement, 64,2 mln dona
qurilish g’ishtlari ishlab chiqarilgan. Asosiy sanoat korxonalari Samarqandning
o’zida joylashgan. Bu yerda lift, avtomobil, sovutgich, shisha-chinni idishlar,
kimyo, konserva, vino zavodlari,ipak gazlama, tamaki, choy qadoqlash fabrikalari
kabi korxonalar mavjud.
Navoiy viloyatining kimyo sanoati respublikamizda oldingi mavqelarni
egallaydi Bu xususda qurilish materiallari sanoatining ham ahamiyati katta - eng
yirik sement zavodi ayni shu yerda, ya’ni Navoiy shahrida joylashgan. Bir yilda
21

3225 ming t atrofida sement olinadi (respublikamizda 6900-7000 ming t, demak,
uning yarmiga yaqini ayni shu viloyatda ishlab chiqariladi). Sementdan tashqari
temir-beton mahsulotlari, marmar plitalari, ohak, shag’al tosh kabi qurilish
materiallari olinadi. Navoiy qurilish tashkilotlari respublikamizning boshqa
joylarida ham katta hajmdagi binokorlik ishlarini bajaradi.Xalq iste’mol
mollaridan 55-60 ming t un, 45-50 ming t omixta yem, 9-10 ming t o’simlik yog’i
ishlab chiqariladi. Paxta tolasi bo’yicha viloyat respublikada oxirgi o’rinda turadi.
Jami sanoat korxonalari 1298 ta, yiriklari 20 ta, sanoatda band bo’lgan ishchi va
xodimlar soni 80-85 ming kishi (bu ancha yuqori ko’rsatkich, 2000-yilda u 23
ming kishini tashkil qilgan). Asosiy sanoat korxonalari, yuqoridagilardan tashqari,
Navoiy IES, “Qizilqumtsement”, “Kizilqum - Rus - Nur” KD, Tog’-metallurgiya
kombinati va boshqalar. Ularning ayrimlari qo’shma korxonalar hisoblanadi
Ta’kidlash o’rinliki, Navoiy viloyatida mamlakatimiz uchun eng muhim va
strategik ahamiyatga ega bo’lgan sanoat tarmoqlari rivojlangan. Bu yerda oltinning
asosiy qismi olinadi, milliy iqtisodiyot uchun eng zarur hisoblangan fosforit
kombinati ham 2001 yilda ishga tushirilgan.
2018 yilda viloyat sanoat korxonalarida jami 18 481,0 tonna ip kalava,
3117,0 ming kv.m.gazlamalar, 2 687,0 ming kv.m. tayyor ip gazlamalar, 208,1
ming juft chulki paypoq, 208,1 ming juft paypoq, 40,0 tonna trikotaj mato, 176,2
ming juft poyabzal, 8 249,3 mln kVt/ soat elektr-energiya, 650,0 tonna tonna
qog’oz va karton, 115,6 mln dona qurilish g’ishtlari, 3 571,6 ming tonna
portlandtsement, 530,3 ming tonna sulfat kislotasi, 227,3ming tonna ammoniyli
selitra ishlab chiqarilgan.
Korxonalar va tashkilotlar yagona davlat registri ma lumotlariga ko ra,ʻ ʻ
2023- yil yanvar-dekabr holatiga faoliyat yuritayotgan sanoat korxonalari soni 3
506 taga yetdi. Bu ko rsatkich o tgan yilning shu davriga nisbatan 204 ta yoki 5,5
ʻ ʻ
foizga kamaygan. Joriy yilning yanvar-mart oylarida viloyatimizda 213 ta yangi
sanoat korxonalari tashkil etilgan bo lib, ularning 15,0 foizi Karmana tumani, 15,0
ʻ
22

foizi Xatirchi tumani, 10,3 foizi Zarafshon shahri, 10,3 foizi Navoiy shahri, 9,9
foizi Uchquduq tuman hissalariga to g ri keldi.ʻ ʻ
3-rasm. Faoliyat yuritayotgan sanoat korxonalari soni, birlik
(2023- yil yanvar-dekabr holatiga)
Manba:navstat.uz
2023- yil yanvar- dekabr oylarida sanoat mahsuloti hajmi 21 122,1 mlrd.
so mni yoki o tgan yilning shu davriga nisbatan fizik hajm indeksi (o sish sur ati)
ʻ ʻ ʻ ʻ
101,3 foizni tashkil etdi.Hisobot davrida 973,3 mlrd. so mlik iste mol mahsulotlari
ʻ ʻ
ishlab chiqarilib, 2022- yil yanvar- dekabrga nisbatan o sish sur ati 109,0 foizni
ʻ ʻ
tashkil etdi. Jumladan, 426,9 mlrd. so mlik oziq-ovqat mahsulotlari, aroq-vino
ʻ
mahsulotlari va pivo, 546,4 mlrd. so mlik nooziq-ovqat mollari (2022- yil yanvar-
ʻ
martga nisbatan mos ravishda 104,7 foiz va 112,6 foiz) ishlab chiqarildi.
23

4-rasm. Yangi tashkil etilgan sanoat korxonalari soni, birlik
(2023- yil yanvar- dekabr)
Manba:navstat.uz
b) Qishloq xo’jaligi sohasining rivojlanishi va joylashishi. Qishloq xo‘jaligi
paxtachilik va qorako‘lchilikdan iborat. Yurtimizdagi yaylovlarning yarmidan
ko‘pi shu rayonda. Yaylovlar mahsuldorligini oshirish uchun fitomeliorativ
tavsiyalar tayyorlovchi 6 ta o‘rmon xo‘jaligi va 1 ta o‘rmon-melioratsiya stansiyasi
ishlab turibdi. O‘zbekistondagi qorako‘l qo‘ylarning va tuyalarning yarmidan ko‘pi
shu iqtisodiy rayonda boqiladi.qtisodiy rayon, iqtisodiy-geografik rayon — tabiiy
va iqtisodiy sharoitlari bir xil va xalq xo jaligi tarixan tarkib topgan, ixtisoslashganʻ
24

ishlab chiqarishga ega bo lgan hudud; mamlakatning hududiy-ishlab chiqarishʻ
maj-muidan iborat bir qismi. Har bir Iqtisodiy rayon o zining yetakchi, asosiy
ʻ
xo jalik tarmoqlariga ega bo lib, bu tarmoqlar Iqtisodiy rayonning iqtisodiy
ʻ ʻ
qiyofasini belgilaydi, ayni paytda, har bir Iqtisodiy rayonda shu rayonning yetakchi
xo jalik tarmog iga xizmat qiladigan, uni to ldiradigan yordamchi tarmoqlar ham
ʻ ʻ ʻ
bo ladi. Iqtisodiy rayondagi asosiy omil hududiy ijtimoiy mehnat taqsimotidir. Shu
ʻ
taqsimot tufayli ayrim rayonlar ishlab chiqarishning ma lum tarmoklari bo yicha
ʼ ʻ
ixtisoslashadi, rayon doirasida va rayonlararo iqtisodiy aloqalar amalga oshadi.
Ilmiy jihatdan to g ri tashkil etilgan Iqtisodiy rayonlar xalq xo jaligi soqalarini
ʻ ʻ ʻ
rivojlantirish va uni to g ri boshqarishga yordam beradi, milliy xo jalik tizimining
ʻ ʻ ʻ
hududiy tuzilmasini qulaylashtirishga, davlatning mintaqaviy siyosati vazifalarini
hal etishga xizmat qiladi.
Navoiy qishloq xo’jaligi viloyat yalpi hududiy mahsulotining atigi 25,9
foizini, mamlakat yalpi ichki mahsulotining 5,3 foizini beradi.(2018y)
Agroiqtisodiyot tizimida chorvachilik, asosan, uning jun - go’sht yo’nalishi
yetakchilik qiladi. Uning hissasiga jami qishloq xo’jalik mahsulotlarining 61,7
foizi to’g’ri keladi.Ekin maydonlarining asosiy qismi, ya’ni 80 foizi fermer
xo’jaliklariga to’g’ri kelsa-da, yaratilgan mahsulotning atigi 25,4 foizini ushbu
mulkchilik shakli beradi. Bundan xulosa chiqarish mumkinki, fermer xo’jaliklariga
ko’proq ekstensiv rivojlanish xosdir.Viloyatda qishloq xo’jaligida foydalaniladigan
yerlar 8891,9 ming gektarni yoki umumiy xududning 81,2 % ni tashkil qiladi. Jami
ekin maydonlari 105,9 ming ga yoki qishloq xo’jaligida foydalaniladigan
yerlarning atigi 1,3 foiziga teng. Intensiv qishloq xo’jaligi nisbatan janubiy
rayonlarda rivojlangan. Jumladan, Xatirchi tumanida qishloq xo’jaligida
foydalaniladigan yerlarning 27,6 foizi ekin maydonlari bilan band. Ushbu
ko’rsatkich Karmanada - 25,7 %, Qiziltepada - 14,6 %, Navbahor tumanida - 14,3
%. Aksincha, yaylov va pichanzorlar markaziy va shimoliy hududlarda ko’p. Bu
yerlarda yaylov chorvachiligi, asosan, qo’y, jumladan, qorako’l qo’ylarini boqish
uchun sharoit qo’layrok. Tomdi va Uchquduq tumanlarida pichanzor va yaylovlar
25

jami ekin maydonining 100 foizini, Konimexda 99,5 % tashkil qiladi. Jami ekin
maydoni 100,0 ming gektardan iborat bo’lgan. Uning yarmi donli ekinlar bilan
band, shu jumladan boshoqli ekinlar 49,2 ming ga. Bu ekinlar tarkibida asosiy
maydonlarni bug’doy egallaydi (48,3 ming ga). Bug’doy yetishtirishda fermer
xo’jaliklari ustunlik qiladi. Jami 235 ming t bug’doy olingan,
hosildorlik 49,1 s/ga bo’lgan. Shuningdek, don uchun makkajo’xori ham ekiladi,
uning maydoni 1,0 ming gektardan ozroq.
Paxtachilik sustroq rivojlangan (asosiy muammo - suvning yetishmasligi).
Ushbu texnika ekiniga 36,0 ming ga yer ajratilgan va undan 100 ming t paxta xom
ashyosi olinadi hosildorlik - 30,8 s/ga. Paxta ko’proq Xatirchi, Qiziltepa va
Navbahor tumanlarida yetishtiriladi. Paxtaning yer maydoni ham, uning hosilida
ham fermer xo’jaliklari yetakchilik qiladi. 2019yilning 1-yanvar holatiga bo’yicha
viloyatda yirik qoramollar soni 496,8 ming boshni, shundan sigirlar 209,9 ming
boshni, qo’y va echkilar 2 091,8 ming boshni, parrandalar 2 721,0 ming boshni
tashkil etgan. Shuningdek, mazkur yilda viloyatda 157,3 ming tonna go’sht (tirik
vaznda), 454,0 ming tonna sut, 308,1 mln dona tuxum yetishtirilgan.
Agroiqtisodiyotning hududiy tarkibida Xatirchi, Qiziltepa, Karmana va Navbahor
tumanlari yetakchi. Ushbu qishloq tumanlari hissasiga viloyatda yetishtirilgan
qishloq xo’jaligi mahsulotining 2/3 qismi tÿg’ri keladi. Birgina Xatirchi tumani
qishloq xo’jalik mahsulotini 29,5%ni ta’minlaydi. Nurota va
Konimextumanlarining ham mavkelari biroz sezilarli darajada, biroq Tomdi va
Uchquduq tumanlarining bu boradagi salohiyati ancha past.
Mintaqada qishloq xo’jaligi, qolgan viloyatlardan farqli ularoq, ko’p
tarmoqlidir. Bu yerda paxtachilik va g’allachilikdan tashqari bog’dorchilik,
uzumchilik, tamaki yetishtirish ancha yaxshi rivojlangan. Uzumchilik bo’yicha u,
Toshkent viloyati bilan bir qatorda, O’zbekistonda yetakchi hisoblanadi. Hozirgi
kunda viloyatning 5 ta qishloq tumanida paxta yetishtirilmaydi.Dehqonchilik bilan
bir qatorda, chorvachilik ham rivojlanib bormoqda. Ayniqsa, qo’ychilik, qorako’l
qo’ylarini boqish (asosan, Qarnob cho’lida) katta ahamiyatga ega. Yalpi qishloq
26

xo’jaligi mahsulotlari tarkibida dehqonchilikning ulushi – 58,6 %. Fermer
xo’jaliklari mahsulotlarning 37,0 % ni yetkazib beradi. Samarqand viloyatida
qishloq xo’jaligida foydalaniladigan jami yer maydoni 1295,0 ming ga yoki viloyat
umumiy hududining 77,2 % demakdir. Nurobod, Qo’shrabot, Paxtachi va Payariq
tumanlari bu borada ajralib turadi. Sug’oriladigan yerlar 310 ming ga bo’lib, ular
qishloq xo’jaligida foydalaniladigan barcha yerlarning 23,9 foizini tashkil qiladi
(qishloq xo’jaligi yer fondidan intensiv foydalanish koeffitsienti ham shu
darajada). Sug’oriladigan yerlar ayniqsa Qo’shrabot, Nurobod va Paxtachi
tumanlarida juda oz miqdorda, Narpay, Oqdaryo, Toyloq, Pastdarg’om tumanlarida
esa ko’proq.Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning 1/3 qismi ekin
ekiladigan yerlar va 3/5 qismidan sal ko’progi pichanzor hamda yaylovlardan
iborat.
Ekin maydonlarining hissasi Pastdarg’om, Jomboy, Oqdaryo va Narpay
tumanlarida yuqori, Nurobod, Paxtachi va Qo’shrabot qishloq tumanlarida esa
pichanzor va yaylovlar ko’pdir. Jami ekin maydonlari 2012-yilda 406,4 ming ga
(2000 yilda 403 ming ga) bo’lgan. Shundan 154 ming gektari donli ekinlari
(O’zbekistonda oldingi o’rinlarda), 92 ming ga - paxta, 7,6 ming ga - tamaki, 25
ming ga - sabzavot va 52 ming gektari yem-xashak bilan band. Shu yilda 146 ming
gektarga bug’doy ekilgan, yalpi hosil 781 ming tonna, hosildorlik 53,6 s/ga
bo’lgan. Paxta maydonlaridan 235 ming t paxta xom ashyosi yoki har bir gektar
yerdan 25,7 sentnerdan hosil olingan.Tamakichilik Urgut tumanida tashkil etilgan.
Boshqa texnika va moyli ekinlardan masxar, kungaboqar, shuningdek, zig’ir va
kunjut ham ekiladi. Kartoshka 11,6 gektar yerni egallaydi, yalpi hosil - 450 ming t.
uzumzorlar 34,2 ming gektarni egallab, o’rtacha bir yilda 420 ming tonna uzum
yetishtiriladi. Kartoshka va uzum yetishtirishda Bulung’ir tumani yetakchilik
qiladi. Viloyat bo’yicha yirik shoxli mollar soni 1285 ming boshga yaqin
(respublikada 1-o’rinda turadi), qo’y va echkilar - 1827 ming bosh. Bir yilda
yetishtirilgan qorako’l teri 93 ming dona atrofida, pilla – 2737 tonnani, jun - 4384
t, sut - 930 ming t, go’sht (tirik vaznda) 204 ming tonnani tashkil etadi. 2018yilda
27

viloyat qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotida dehqonchilik sohasining ulushi
58,6%ini, chorvachilik ulushi 41,4%ini tashkil etgan. Mazkur yilda viloyatda jami
ekin maydonlari 351,8 ming gektarni tashkil etgan.
Buxoro viloyati respublikamizning muhim qishloq xo’jaligi rayonlaridan
biridir. Bu yerda, ayniqsa, paxta yetishtirish, Qorako’lchilik yaxshi rivojlangan.
Dehqonchilik jami qishloq xo’jalik mahsulotining 55,1 foizini, fermer xo’jaliklari
esa ushbu mahsulot hajmining 28,9 foizini ta’minlaydi.
Viloyatning cho’llik xususiyati bu yerda “foydali yer” koeffitsientining
pastligiga sabab bo’lgan. Masalan, jami 4197,3 ming gektar yerdan 2807,4 ming
gektari yoki 66,9 foizi qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarga to’g’ri keladi.
Ularning katta qismi esa ekstensiv chorvachilikka xizmat qiluvchi pichanzor va
yaylovlardan iborat. Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlar ulushi Peshku,
Vobkent, Romitan, G’ijduvon va Qorako’l kabi tumanlarda ancha yuqori.Intensiv
qishloq xo’jaligi, xususan dehqonchilikni rivojlantirishda sug’oriladigan yerlarning
ahamiyati katta. Bunday yerlar viloyatda 227 ming ga yoki jami qishloq xo’jaligida
foydalaniladigan yerlarning 8,1 foizini tashkil qiladi. Ko’rinib turibdiki, bu raqam
nihoyatda past bo’lib, yuqorida qayd etilgan Buxoro viloyatining eng muhim
cho’llik xususiyatini isbotlab beradi.Sug’oriladigan yerlar vohalarda, ya’ni Buxoro
- Qorako’l vohasida joylashgan. Binobarin, ularning hissasi Vobkent, Kogon,
Buxoro tumanlarida kattaroq. Eng kam sug’oriladigan yerlar tumanlarning qishloq
xo’jaligida foydalanadigan yerlariga nisbatan hisoblaganda Peshku, Jondor,
G’ijduvon, Qorako’l va boshqa cho’l tumanlarida qayd etiladi.Qishloq xo’jaligida
foydalaniladigan yerlarning atigi 7,1 foiziga ekin ekiladi. Ayni vaqtda, bu
ko’rsatkich Kogon, Vobkent tumanlarida 64- 74 foizga yetadi. Peshkuda esa u bor-
yugi - 2,0 %, Qorako’lda - 4,8 %, G’ijduvonda-5,3 % va x.k. Cho’lda, albatta,
yaylov va pichanzorlar ko’p bo’ladi. Shu bois, ularning hissasi 91,9 foizga
barobardir. Ayniqsa, bu ko’rsatkich Peshku tumanida yuqori - 97,8 %, Vobkent va
Kogonda esa u ancha past.
28

Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, viloyatda 2023 yil yanvar-dekabr oylarida
qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi mahsulot (xizmatlar)larining umumiy
hajmi 3 766,5 mlrd.so‘mni yoki 2022 yilning mos davriga nisbatan 103,1 foizni,
shu jumladan yalpi dehqonchilik mahsulotlari hajmi 261,3 mlrd.so‘mni (89,1 foiz),
yalpi chorvachilik mahsulotlari hajmi 3 372,1 mlrd.so‘mni (104,0 foiz), qishloq
xo‘jaligida ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi 54,9 mlrd. so‘mni (116,3 foiz), baliqchilik
xo‘jaliklarida 35,0 mlrd. so‘mni (112,1 foiz), ovchilik xo‘jaligida 0,4 mlrd.so‘mni
(101,7 foiz), o‘rmonchilik xo‘jaliklarida 42,8 mlrd.so‘mni (100,7 foiz) tashkil
qildi.

5-rasm. 2023 yil yanvar-dekabr oylarida qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi
mahsulotlari (xizmatlar)ning hajmi va o‘sish sur’atlari
Manba:buxstat.uz

29

Qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotining ulushi xo‘jaliklar toifalari bo‘yicha
taqsimlanishi tuman va shaharlar kesimida tahlil qilinganda, eng yuqori
ko‘rsatkichlar barcha tuman va shaharlarda dehqon va tomorqa xo‘jaliklari
hissasiga to‘g‘ri kelishi kuzatildi. 2023 yil yanvar-dekabr oylari yakunlariga ko‘ra
fermer xo‘jaliklarining qishloq xo‘jaligi yalpi mahsuloti tarkibidagi ulushi
bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich Qorovulbozor (23,7 foizi), dehqon va tomorqa
xo‘jaliklarining eng yuqori ulushi Vobkent (97,4 foizi) tumanlari va qishloq
xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning eng yuqori ulushi
Qorovulbozor (32,2 foizi) tumanida qayd etildi.
Xususan, yuqori o‘sish sur’atlari Qorovulbozor (108,4 foiz), Qorako‘l
(105,0 foiz), Olot (104,9 foiz) va Jondor (104,2 foiz) tumanlarida kuzatildi. Kogon
(100,0 foiz) va Vobkenttumanida (101,1 foiz) esa aksincha past sur’atlar kuzatildi.
c)Ijtimoiy sohaning rivojlanishi. Har qanday hududning to’liq, atroflicha
(kompleks) rivojlanishi ijtimoiy sohalarga ham bog’liq, chunki bu sohalar
kishilarning hayot kechirishi, ta’limi, sog’ligini yaxshilash, dam olishi va bo’sh
vaqtidan samarali foydalanishga karatilgan. Buxoro viloyatida nomoddiy ishlab
chiqarishda jami band aholining 31,7 foizi xizmat qiladi.
Aholi, mehnat resurslari, ulardan samarali foydalanish, yangi ish o’rinlarini
yaratish, turli xil xizmatlarni amalga oshirish kabilar ijtimoiy rivojlanish doirasiga
kiradi. Masalan, 2009-yilda viloyatda 72.9 ming, 2010-yilda 73,2 ming, 2013-yilda
74,3 ming yangi ish o’rinlari yaratilgan, uning yarmiga yaqini KB va XT-ga to’g’ri
keladi. Bu esa hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, “Qishloq” davlat dasturini
amalga oshirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Kishi jon boshiga hisoblanganda, chakana savdo aylanmasi Qorovulbozorda
eng yuqori. Hududiy tarkibda esa, Buxoro shahrini hisobga olmaganda (chunki, u
ayni vaqtda muhim savdo markazi bo’lganligi sababli, bu ko’rsatkich yuqori
bulishi mumkin), G’ijduvon tumani oldinda- 18,0 %. Pullik xizmatlar ham asosan
viloyat markazida yuqori, qishloq tumanlarida esa o’rtacha darajadan past. Buxoro
shahriga jami pullik xizmatlar hajmining 36,4 %, G’ijduvon tumaniga uning 12,1
30

foizi to’g’ri keladi. Qoravo’lbozor, Kogon, Olot tumanlarida esa bu soha kamroq
rivojlangan. Aholining salomatligi, uy-joy sharoiti ko’p jihatdan tabiiy gaz, toza
ichimlik suvi bilan ta’minlanganligiga bog’liq. Ayniqsa, cho’l sharoitida suv
masalasi nihoyatda muhimdir. Viloyatda markazlashgan suv tarmog’i bilan 85,0 %
aholi ta’minlangan.Bu ko’rsatkich Qoravulbozor tumanida 100 foiz bo’lgani holda,
u Qorako’l, Jondor, Olot, G’ijduvon tumanlarida ancha past. Mazkur holat,
xususan, ushbu tumanlarning cho’l hududlarida nochorroq. Bu, o’z navbatida,
nosog’lom nozogeografik vaziyatni ham keltirib chiqaradi. Ma’lumki, qadimdan
Buxoroga xos endemik kasalliklar ayni suv muammosi orqali kelib chiqqan
(bezgak, teri kasalliklari va b.). Shuning uchun ham, viloyatda hovo’z madaniyati,
sardobalarni qurish azaldan rivojlangan bo’lgan.Tabiiy gaz bilan ta’minlanish
viloyatda o’rtacha 98,8 % va bu ko’rsatkich Buxoro shahri va tumani,
Qoravulbozor va G’ijduvonda -100%dir. Ammo, Olot va qisman Shofirkon
tumanlarida barcha xonadonlar ham bunday imkoniyatlarga ega emas. Viloyatda
uy-joy har bir kishiga 14,5 kv. Metrdan to’g’ri kelsa, Qorvulbozor, Qorako’l va
Romitan tumanlarida bu ko’rsatkich yuqoriroq. Aholiga jami 81 ta tibbiyot
muassasalari xizmat ko’rsatadi, bemor o’rinlari har 10 ming kishiga 44,4 ta, shu
jumladan, Vobkentda u 73, Qoravo’lbozor tumanida 56 tani tashkil qiladi. Qolgan
hududlarda kasalxona o’rinlari bilan ta’minlanish darajasi biroz past. Albatta,
dunyoga tibbiyot ilmining mashhur namoyondasi – Abu Ali ibn Sinoni bergan
(Avitsena) bu hudud uchun bunday vaziyatni ijobiy baholab bo’lmaydi.
Navoiy Ta’lim geografiyasini cho’l sharoitida tashkil etish ham o’ziga xos
muammolarga duch kelishi tabiiy. Maktablar soni bu yerda ko’prok bo’lsa-da,
ularda o’quvchilar soni ancha oz (ayniqsa, kichik va mayda qishloqlarda). 2018-
2019-o’quv yilida viloyatda 358ta umumta’lim maktablari faoliyat
ko’rsatdi.Mazkur ta’lim muassasalarida 171,2ming nafar o’quvchilar ta’lim oldi.
19 ming nafar o’qituvchilar faoliyat ko’rsatdi. Mazkur o’quv yilida 5ta akademik
litsey (o’quvchilar soni-2,4ming nafar),46 ta kasb-hunar kollejlari (o’quvchilar
soni 15,5ming nafar), 2ta oliy ta’lim muassasalari (talabalar soni-11,6 ming nafar)
31

faoliyat ko’rsatdi.Oliy ta’lim muassasalarini 2,3ming nafar talaba bitirib chiqdi.
Ma’lumki, cho’l sharoitida aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash o’ta muhim
masala hisoblanadi (qadimda ham bu muammo keskinligidan bunday suv tanqis
hududlarda sardobalar qurilgan). Aholini markazlashgan ichimlik suvi bilan
ta’minlashning hozirgi darajasi 79,3 %; pastroq ahvol Navbahor va Tomdi
tumanlarida kuzatiladi. Tabiiy gaz bilan ta’minlanish darajasi birmuncha yaxshiroq
- o’rtacha 82,0 %. Bu borada eng yuqori ko’rsatkich Karmana tumanida - 96,6 %,
eng past esa cho’l tumanlarida, ya’ni Tomdi va Uchquduqda; shaharlarda 100
foizga yaqin.
Samarqand viloyati mamlakatimizda turizm sohasi rivojlanganligi bilan
ham ajralib turadi. Bu xududda joylashgan, asosan, sohibkiron Amir Temur va
uning nabirasi Mirzo Ulugbek tomonidan barpo etilgan olamshumul binolar,
masjidu madrasalar, tarixiy yodgorliklar - Registon, Shohi Zinda, Go’ri Amir,
Ulug’bek observatornyasn, Bibixonim madrasasi, Daxbed qishlog’ida joylashgan
Mahdumi A’zam, Payariq tumanida respublika birinchi Prezidenti tashabbusi bilan
barpo etilgan Imom Buxoriy qadamjolari nafaqat mamlakatimizda, balki Islom
olami va butun dunyoda ham mashhurdir. Bunday qadamjo va ziyoratgohlar
viloyatning boshqa tumanlarida ko’p (Urgut, Samarqand, Qo’shrabot va b.)-
Shuningdek, Samarqandning mashhur noni, shirinliklari va milliy taomlari,
hunarmandchilik mahsulotlari sayyohlar uchun katta qiziqish tug’diradi.Viloyatda
turistik infratuzilmaning eng muhim ob’ektlaridan biri -jami 76 ta mehmonxonalar
mavjud, ulardagi o’rinlar soni - 3400 ta. Xususiy sektorda ham mehmonxonalar
tashkil qilingan. Bir yilda taxminan 140-150 mingta sayyohga, shu jumladan 90
mingta xorijiy fuqarolarga turistik xizmat ko’rsatiladi.”O’zbekturizm” Milliy
kompaniyasi bu jarayonda faol katnashadi. Biroq, viloyatning turistik salohiyatidan
hozircha to’liq foydalanilmayapti. Bu yerda turizmning turli shakllarini, jumladan,
diniy, ilmiy, eko va agroturizmni rivojlantirish imkoniyatlari katta. Buning uchun,
eng avvalo, tashkiliy muammolar, masalan, reklamani yaxshilash, turistik
infratuzilmani zamon talablariga yarasha shakllantirish zarur.
32

d ) Transport tarmoqlarining rivojlanishi. Mamlakatimizda qabul qilingan
“O’zbekiston Milliy avtomagistrali” Davlat dasturi doirasida bu traktda ta’mirlash
va kengaytirish, yo’l bo’yi infratuzilma, servis sohasini rivojlantirish bo’yicha
katta ishlar olib borilmoqda. 2018yilda viloyatda avtomobil transportida 73,6 mln
tonna yuk, 304,2 mln yo’lovchi tashilgan.2018-yilda tashqi savdo aylanmasi 911,3
mln. AQSh dollari atrofida, shu jumladan, eksport 187,2 va import 724,2 ming
dollarga teng bo’lgan. Eksport tarkibida paxta tolasi 58,7 foizni tashkil qiladi.
So’nggi yillarda xizmatlar, energiya resurslari, qurilish materiallarining hissasi
ham oshib bormoqda. Importda asosiy o’rinlarni energiya resurslari (84,7 %)
hamda mashinava uskunalar yetakchilik qiladi. Navoiy Viloyatda transport tizimi
uncha yaxshi rivojlanmagan. Uning janubidan xalqaro temir va avtomobil yo’llar
o’tadi, ana shu yullarga perpendiko’lyar shaklda Navoiy - Uchquduq temir yo’li
qurilgan. Hozirgi vaqtda ushbu yo’lning davomi, ya’ni Uchquduq - Nukus
yo’nalishi qurilib bitirilgan. Uning ishga tushishi bilan Xorazm viloyati va
Qoraqalpog’iston Respublikasi mamlakatimizning boshqa hududlarn bilan bevosita
temir yo’l orqali, ya’ni Turkmanistonga chiqmasdan, bog’landi. Natijada, Navoiy
shahrining (Karmana bilan birga) transport tuguni vazifasi yanada kuchaydi,
Zarafshon, Uchquduq, Konimex shaharlari rivojlanishiga, cho’l hududi tabiiy
resurslaridan foydalanishga ham qo’lay imkoniyatlar yaratildi. 2018yilda
viloyatda avtomobil transportida 318,1 mln tonna yuk, 149,6 mln nafar yo’lovchi
tashilgan.Temir yo’l transportida esa 14065,0 ming tonna yuk, 287,9ming nafar
yo’lovchi tashilgan. Umuman olganda esa, bunday katta hududga ega bo’lgan,
ishlab chiqarish va aholi tarqoq joylashgan mintaqada transport infratuzilmasini
rivojlantirish o’ta murakkab masaladir. Ayniqsa, viloyat ichki, ya’ni qishloq
tumanlarida (xususan, Tomdi, Uchquduq, Konimexda) yo’lovchilar katnovini
yaxshilash talab etiladi.
Samarqand viloyati mamlakatimizning markazida joylashganligi bois, u
qulay transport geografik o’ringa ega. Bu yerda transchegaraviy ahamiyatga molik
xalqaro va milliy maqomdagi temir va avtomobil yullari bor. Respublikamizda
33

birinchilardan bo’lib, Toshkent-Samarqand yo’nalishida tszyurar “Registon” va
mustaqillikning 20 yilligi arafasida ishga tushirilgan elektrlashtirilgan temir yo’li
va “Afrosiyob” tezyurar poezdlari katnovi tashkil etilgan. Samarqand shahridagi
aeroport ham xalqaro ahamiyatga ega bo’lib, uning asosida erkin iqtisodiy zona
barpo etish imkoniyatlari mavjud. 2018yilda viloyatda avtomobil transportida 47,5
mln tonna yuk, 470,8 mln nafar yo’lovchi tashilgan.Temir yo’l transportida esa
2070,2 ming tonna yuk, 397,5 ming nafar yo’lovchi tashilgan. Avtomobil
transportida tashilgan yuklar hajmi Bulung’ir va Samarqand tumanlarida
ko’p,Toyloq va Urgut tumanlarida esa, u nisbatan oz. Yuk aylanmasi Bulung’ir,
Qo’shrabot va Urgut tumanlarida yuqori, Narpay, Jomboy va Paxtachi tumanlarida
kamroq. Ushbu transport turida yulovchilar tashishda ham xuddi shunday hududiy
tafovutlar seziladi. Jumladan, Pastdarg’om tumaniga jami viloyatda tashilgan
yulovchining 7,6 foizi to’g’ri keladi. Bu raqam Samarqand shahri hamda Paxtachi,
Samarqand tumanlarida ham ancha katta. Bunday hududiy farqlar tumanlarning
geografik o’rni, maydonining tashqi qiyofasi, demografik salohiyati, mehnat
resurslaridan foydalanish darajasi kabi omillarga bog’liq
34

XULOSA
Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, iqtisodiy rayon iqlimi keskin kontinental,
yozi issiq va quruq. O‘simlik o‘sadigan davr haroratining yig‘indisi shimolda
3000°C ni, janubda esa 5000°C ni tashkil etadi. Yog‘in nihoyatda kam, yillik
yog‘in miqdori 100-300 mm xolos. Qor qoplami yupqaligi yaylov chorvachiligiga
qo‘l keladi. Cho‘lda yerosti suvlaridan chorvachilikda, kichikroq joylarda esa
sabzavot yetishtirishda foydalaniladi. Tez-tez garmsel shamoli xuruj qilib,
o‘simliklarni qovjiratib ketadi.
Suv muammosini hal qilish uchun Zarafshon daryosida Amu-Qorako‘l va
Amu-Buxoro mashina kanallari, kanalda esa Quyimozor suv ombori ishga
tushirilgan. Suvni 64 metr balanddagi bu kanallarga qudratli nasoslar ko‘tarib
beradi. Suv omborga va undan kanallar orqali Buxoro vohasini sug‘orishga
sarflanadi. Zarafshon iqtisodiy rayonida xilma-xil mineral boyliklar ko‘p.
Jumladan, Gazli, Uchqir, Qorovulbozor, Sortosh tabiiy gaz konlari, Kogon
yaqinida neft koni, Muruntov oltin koni, Ingichka va Zarmitanda nodir metallar
konlari, oltingugurt konlari, qurilish materiallari va mineral bo‘yoq konlari
mavjud. Bu boyliklar iqtisodiy rayonda energetika, rangli metallurgiya, kimyo
hamda qurilish materiallari sanoatlarini rivojlantirish uchun baza hisoblanadi.
Ushbu iqtisodiy rayonda agrosanoat majmuyi tarkib topib bormoqda.
Sanoat ko‘p tarmoqlidir. Zarafshon iqtisodiy rayonining elektroenergetika, rangli
metallurgiya, neftni qayta ishlash, kimyo va gaz-kimyo, mashinasozlik, qurilish
materiallari, yengil va oziq-ovqat kabi tarmoqlari jadal rivojlanmoqda. Zarafshon
iqtisodiy rayonining elektroenergetika, rangli metallurgiya, neftni qayta ishlash,
kimyo va gaz-kimyo, mashinasozlik, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat
kabi tarmoqlari jadal rivojlanmoqda.
35

Iqtisodiy rayon hosil etilayotgan elektr energiya miqdoriga ko‘ra Toshkent
va Mirzacho‘l iqtisodiy rayonlaridan keyin uchinchi o‘rinda turadi. Elektr quvvati,
asosan, Navoiy IESidan olinmoqda, IES tabiiy gaz bilan ishlaydi.
Gaz sanoati bo‘yicha rayon yaqin yillargacha O‘zbekistonda yetakchi
o‘rinda edi. Qashqadaryodagi Sho‘rtan gaz koni ishga tushirilgach, ikkinchi
o‘ringa tushib qoldi. Kimyo sanoati tabiiy gaz va boshqa mineral xomashyoga
tayanadi. Zarafshon hududiy ishlab chiqarish majmuyining asosiy tarmoqlaridan
biri yengil sanoatdir. Qishloq xo‘jaligi paxtachilik va qorako‘lchilikdan iborat.
Yurtimizdagi yaylovlarning yarmidan ko‘pi shu rayonda. Yaylovlar
mahsuldorligini oshirish uchun fitomeliorativ tavsiyalar tayyorlovchi 6 ta o‘rmon
xo‘jaligi va 1 ta o‘rmon-melioratsiya stansiyasi ishlab turibdi. O‘zbekistondagi
qorako‘l qo‘ylarning va tuyalarning yarmidan ko‘pi shu iqtisodiy rayonda boqiladi.
Shu va boshqalar ma‘lumotlar orqali rayonning iqdisodiy salohiyatini kuchli
deyishimiz mumkun
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda Barpo etamiz. Toshkent. O’zbekiston, 2016.
2.Mirziyoev Sh.M.Milliy taraqqiyot yo’limizni qatiyat bilan davom ettirib,
yangi Bosqichga ko’taramiz. 1-tom Toshkent. O’zbekiston ,2017
3.Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlari. -
T.:“O’zbekiston”, 1993.
4.Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik Shartlari va kafolatlari. -T.: O’zbekiston, 1997. -110 b.
5.O`zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyevning oily
majlisga murojaatnomasini o`rganish va keng jamoatchillikka targ`ib etish ga
bag`ishlanganilmiy ommabop qo`llanma 2019 312- bet
6.Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. –T., O’qituvchi, 1996.
7.Hasanov I. O’zbekiston tabiiy geografiyasi (ma’ruzalar matni).-T.,
O’zMU, 2000.
36

8.Hasanov I., G’ulomov P.N. O’zbekiston tabiiy geografiyasi (1-qism).
O’quv Qo’llanma.-T.: O’qituvchi, 2007.
9.Hasanov I., G’ulomov P.N., Qayumov A. O’zbekiston tabiiy geografiyasi
(2-Qism). O’quv qo’llanma.-T.: Universitet, 2010.
10.Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va
ijtimoiy Jo’g’rofiyasi. -T.: “O’qituvchi”, 1994.
11.Soliev A. O’zbekiston geografiyasi.-T.:Universitet, 2014.
12.Soliev A va boshqalar Mintaqaviy iqtisodiyot. –T., 2003.
13.Soliev A.,Nazarov M., Qurbonov Sh. O’zbekiston hududlari ijtimoiy -
iqtisodiy rivojlanishi . –T.: “Mumtoz so’z”, 2010
14. Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Berkinov B.B., Xakimov R., YUsupov
M.S., Oripov M.A., O’roqov N.I. – Dehqon va fermer xo’jaliklari iqtisodi –
(O’quv qo’llanma) –T.: TDIU, 2019. – 176 b.
15 .Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Tursunxo’jaev T.L., To’raxo’jaev T.I.,
Hakimov R.X., O’roqov N.I, Aripov I.M. -Jahon qishloq xo’jaligi. – (O’quv
qo’llanma) – T.: TDIU, 2020. – 128 b.
16..Abdug’aniev A., Abdug’aniev A.A. – Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti –
(darslik). – T.: TDIU, 2020. – 304 b.
17.Zokirov O., Pardaev A. – Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti – (darslik). –T.:
«O’AJBNT» Markazi, 2021, 455 b.
18.7-sinf o‘quv atlasi Toshkent 2022
19.Stat. Uz internet sayti (yangilangan versiyasi)
20.Edu/ uz internet platformasi
21.Tdui.uz sayti
22. www.lexus.uz
23. www.arxiv.uz
24. www.satat.uz
37

MUNDARIJA:
KIRISH........................................................................................................................................3
1.IQDISODIY RAYONNING GEOGRAFIK O’RNI.................................................................5
2.TABIIY SHAROITI VA MENERAL RESURSLARI...............................................................7
38

3.AHOLISI VA MEHNAT RESURSLARI...................................................................................12
4.IQDISODIY RAYON XO’JALIGINING TARMOQLAR
TARKIBI VA IXTISOSLASHUVI............................................................................................18.
a) Sanoat tarmoqlarining hududiy joylashishi va rivojlanishi.
b) Qishloq xo’jaligi sohasining rivojlanishi va joylashishi
c)Ijtimoiy sohaning rivojlanishi
d) Transport tarmoqlarining rivojlanishi
XULOSA....................................................................................................................................34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..................................................................................36.
39

“Zarafshon iqdisodiy rayoni ”

mavzusida kurs ishi

Sotib olish