• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 36.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 06 Декабрь 2023
Расширение docx
Категория История

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Zarafshon vohasi mezolit davri

bo’lgan, 2 sm lilari esa kam uchraydi. Mikrolitlar turli xil geometrik shaklida bo’lgan (uchburchak, trapetsiya, romb). Ularning ishlatilishi haqida 2 xil fikr mavjud: 1) tayoq uchidagi yoriqqa tiqilgan va kamon o’qi yasalgan. 2) suyak yoki yog’och qurollarga taqab o’tkir tig’ hosil qilingan. O’rta osiyo mezoliti industriyasini o’rganish orqali olimlar ulardagi rivojlanish jihatlarini aniqladilar. Shu asosda ularni ilk, o’rta va so’nggi bosqichga bo’ladilar. Ilk mezolit bosqichi yodigorliklarida mikrolit texnikasi endigina paydo bo’lgan. Bunday yodigorliklarda geometrik shakldagi (segment, trapetsiya, uchburchaksimon) tosh buyumlar kam uchraydi. Mikroparaqalar kam. Bu davr yodigorliklarida so’nggi paleolitga doir qirg’ichchalar, o’zaklar, paraqalar ko’p tarqalgan. O’rta mezolit bosqichida geometrik shakldagi mikrolit qurollarning yirik va qalinroq turli tiplari paydo bo’ladi.Qirg’ichchalarning har xil shakldagilari vujudga keladi. Bunday qurollar ko’pincha tosh siniqlarining qirra tomonlariga va paraqalarning uchqir tomonlariga tig’ chiqarish usuli bilan yasalgan, ularning hajmlari ancha kichiklashtirilib, takomillashtirilgan. O’zaklardan pichoqsimon uchirma ajratib olish texnikasi vujudga keladi. O’rta mezolit davri yodigorliklarining yana bir xususiyati qayroqtoshlardan yasalgan qurol va qirg’ichlarning borligidir. So’nggi mezolit davrida mehnat qurollarining ko’pchilik turlari maydalashgan. Qalamsimon mitti o’zaklar soni ko’paygan. Tosh bigiz paydo bo’lgan. Ikkala uchli tomonlari yo’nilgan shakldagi paraqalar va mikroparaqalar soni ko’paydi. Bu davr yodigorliklarida qurollarni yasash texnikasi murakkablasha boshladi. Bu bosqichlarga oid yodigorliklar quyidagi guruhlarga Mezolit Azil Tardenuaz vohasi aniqlanib, vohada 60 dan ortiq mezolit va neolit jamoalariga tegishli yodigorliklar topildi. Mazkur yodigorliklar tosh industriyasi xarakteri jihatlari bilan yonma-yon topilgan neolit davri madaniyati tosh industriyasidan, ya’ni Kaltaminor jamoalari tosh qurollaridan tubdan farq qiladi. Xususan, nekleuslar, qirg’ichlar, tish ish maydoniga ega bo’lgan uchirindilardan yasalgan qirg’ichlar, ponasimon qurollar, qayroqtosh qurollari, yon qirralariga ishlov berilgan uchirindi qurollar, uchburchasimon paykon qurollari topilganki, bu turdagi qurollar o’z shakli, ishlov berish usullari, turmushda bajargan funksiyalarga ko’ra, O’rta Osiyo tog’ mintaqasi so’nggi paleolit, mezolit davri jamoalari madaniyatiga xos qurollar hisoblanadi. Shu sababli ham tadqiqotchilar Chorboqti mezolit davri yodigorliklaridagi tosh qurollarni nisbiy jihatdan ilk mezolit davriga oid deb sanalashgan. Chorboqti mezolit davri yodigorliklarining topilishi Zarafshon vohasidagi so’nggi paleolit Samarqand makoni va neolit (Sazag’on madaniyati) davrlari oralig’ida mavjud bo’lgan “bo’shliq”ni to’ldirishda muhim ma’lumot berdi. O’rta Zarafshon vohasida mezolit davri jamoalari madaniyatiga oid yodigorliklar Sazag’on 1 makoni hisoblanadi. SAMDU arxeologik guruhi keying yillar mobaynidagi o’rta Zarafshon vohasidagi Qoratepa tog’ massivining shimoliy yon bag’rida amalga oshirilgan tadqiqoti jarayonida mezolit davriga oid yangi yodigorliklar kashf etdilar. Xususan, Qorakamar g’or makoni, Ochilg’or makonlari shular jumlasidandir. Tadqiqotchi N.U.Xolmatov mazkur yodigorliklardan ponasimon qurollar, tik ish maydoniga ega bo’lgan uchirindidan yasalgan, qirg’ichlar, nekleuslar, arxaik industriyasini Osiyo mezolit davrining tog’ mintaqasi jamoalariga tegishli ekanini e’tirof etmoqdalar. ajratilgan. 1. Ilk mezolit bosqichi miloddan avvalgi 11-10 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Qo’shilish madaniyatida o’z aksini topgan. 2. O’rta mezolit bosqichi miloddan avvalgi 9-8 ming yilliklar bo’lib, Obishir madaniyatida o’z aksini topgan. 3. So’nggi mezolit bosqichi miloddan avvalgi 7-6 ming yilliklar bo’lib Machay madaniyatida o’z aksini topgan. O’zbekistondagi mezolit davri yodigorliklarida prizma, konus, pona shaklidagi nekleuslar topilgan. Tosh paraqalari bir tomonlama kertma tarzda o’tkirlangan. Qirg’ich qurollari tosh uchirindilardan va parchalaridan ishlangan. Shuningdek, tog’li hududlarda nekleuslar qayroqtoshlardan bo’lgan.O’zbekistonda ilk mezolit davriga oid manbalar 20 asr boshlarida topilgan. Mezolit davrini sistemali o’rganishni A.P. Okladnikov boshlab bergan. Keyinchalik Katta va Kichik Balxash hududlarida ko’p qatlamli mezolit davriga oid yodigorliklar, Ustyurtda, Markaziy Farg’ona, Qizilqum, Pomirda mezolit yodigorliklari ko’plab topilgan. 2 Mezolit davrining xususiyati, chegarasi va atalishi haqida arxeologlar bir xulosaga kelganlaricha yo’q. Mezolit davrining quyi va yuqori chegarasini belgilashda ham turli fikr mulohazalar mavjud. Mezolit davriga kelib, janubiy o’lkalarda, shuningdek, O’rta Osiyoda sigment, trapetsiya va uchburchak shaklidagi mayda qurolchalar- mikrolitlar paydo bo’lib, suyak yoki yog’och dastachadan qadama sifatida foydalanilgan. Qadamalar dastalarga bitum-qatron bilan yopishtirilib mustahkamlangan yoki qayish bilan bog’langan. Bu qurollardan odamlar kesish va o’rish maqsadlarida pichoq va o’roq sifatida keng foydalanilgan. Mezolit davrining eng katta kashfiyoti va yutuqlaridan yana biri- kamon va o’qning kashf etilishi edi. Kamon va o’q – inson kashf etgan eng dastlabki murakkab moslama bo’lib, u insoniyatning uzoq davom etgan mehnat tajribasi va zakovatining natijasi edi. F. Engels va mashhur etnograf L. G.Morgan kamon va uning o’qiga yuksak baho berganliklari bejiz emas edi. Chunki bu qurol uzoqqa otilishi jihatidan o’sha davrdagi boshqa qurollardan ustun edi. “O’rta Osiyodagi,shuningdek, qo’shni o’lkalardagi juda ko’p yodigorliklardan mezolit 2 N. A. Egamberdiyeva “Arxeologiya’ Toshkent 2011, 39,40, 41-bet Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxat: 1 - A . P . Okladnikov “ Изучение древнейших археологических памятиков 28 1949 2 – N. A.Egamberdiyova “ Arxeologiya” Toshkent- 2011, 39, 40, 41-betlar 3 – M.D. Jo’raqulova, N.U.Xolmatov “ Мезолити неолит Среднего Зарафшона – Тошкент 1991 Д Н Лев 4 – D.M. Jo’raqulova “ Zarafshon vodiysining ibtidoiy davr qabilalari moddiy madaniyati” Toshkent-2010 5-6 betlar 5 – Исламов У И Средней Азии \\Афтатиров Док Дисс Новосибирск 1977 с 59 6 – Виноградов А В Оходники и рыболовы среднеазиатского междуречъя М 1981 с 59 Zarafshon vohasi mezolit davri Reja: 1. Mezolit davrining umumiy tasnifi 2. Mezolit davrining xususiyati,chegarasi,o’ziga xos tomonlari 3. Zarafshon vohasini o’rganilish tarixi davriga xos trapetsiyalar, sigmentlar, uchburchaklar, qirg’ichlar, o’roq-randalar, nayza va kamon o’qlarining uchlari, kesgich,teshgich va har xil shakldagi uchirindi va nekleuslar ko’p topilib, ular orasida nayza va kamon o’q uchlari-paykonlar ancha keng tarqalgan. Ayni vaqtda mezolit makonlaridan tosh qurollar bilan birga suyakdan yasalgan igna so’zan, bigiz va boshqa qurollarning topilishi diqqatga sazovordir. Mazkur davrda mayda qurolchalar qatori yirik va uzun tosh qurollar- mikrolitlar ham keng qo’llanilgan. Boltasimon tosh qurollar shular jumlasidandir. Mezolit davrining eng katta yutuqlaridan biri it, chuchqa, qo’y, echki, va boshqa hayvonlarni qo’lga o’rgatila boshlanishi edi. Arxeologik tadqiqotlarga asoslanib aytish mumkinki, mezolit davriga kelib, Old, Yaqin va O’rta Osiyoning ba’zi joylarida termachilikdan dehqonchilikka va ovchilikdan chorvachilikga, binobarin, xo’jalikning ilg’or, unumdor shakliga o’tish boshlangan. Bu jarayon ba’zi joylarda ancha erta, boshqa joylarda biroz kech sodir bo’lgan bo’lib, bu ishlab chiqaruvchi kuchlarning qay darajada rivojlanganligi bilan bevosita bog’liq edi. Mezolit odamlarning yer yuzi bo’ylab keng tarqalish davri bo’lib, ular shimol tomonga ham, Pomir kabi baland tog’li rayonlarga ham tarqala boshlaydilar. Kaspiy bo’ylarida Tyanshan-Pomirgacha, Markaziy Qozog’istondan Turkman-Xuroson tog’larigacha bo’lgan yerlardan mezolit davri yodigorliklarining eng ajoyib namunalari topilib o’rganilgan. Mezolit davriga mansub bo’yoq bilan ishlangan tasvir va manzaralar O’rta Osiyoning baland tog’li rayonlaridan topilgan. Bular ibtidoiy san’atning eng nodir namunalari edi. Mezolit so’nggi tosh asriga nisbatan katta siljishi, o’zgarish va rivojlanish bilan xarakterlanib, jamiyatning bundan keying rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar ochib berdi. Bu katta siljishlar ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivoji bilan bog’liq edi. Vodiyda neolit davri yodigorliklarning o’rganilish masalasi ancha yaxshi yo’lga qo’yilgan. Bu davrga oid arxeologik yodigorliklar Zarafshon tog’ tizmalarining Qoratepa massivi muzofatlarida 3 Zarafshon daryosining quyi xavzalarida o’rganilgan. Ammo Sazag’on madaniyati yodigorliklarining yoshi masalasida bir-biriga zid fikrlar mavjud. Bir guruh olimlar ularni neolit davriga tegishli deb chiqdilar. 3 M.D.Jo’raqulovaN.U.Xolmatov Mezolit i neolit Srednego Zarafshana,-Tashkent, 1991: D.N.Lev, “Iz istori izucheniya Pervobitnoy arxeologi Samarqanda// tr.SamGU,vip 182-SAMARQAND,1970 ajritilmagan. Ular moddiy madaniyati, xususan, tosh qurollarining yasalish usuliga va xo’jalik yuritish xususiyatlariga ko’ra o’zaro farq qilgan. Keyingi yillarda A.V.Vinogradov rahbarligida Xorazm arxeologik va etnografik ekspeditsiyasining maxsus otryadi tomonidan Lavlakon ko’li hududlaridan 5 , daryosoy va Echkiliksoy qirg’oqlaridan, Oyoqog’itma deltasidan, protozarafshon vodiysi tassarufidagi Chorboqti o’zanlaridan hamda Markaziy Qizilqum hududlaridan madaniy qatlamlarsiz ko’plab mezolit davri yodigorliklari topilgan. Lavlakon yodigorliklarining industiriyasi yirik plastinalar va ularning kesmalari va to’gri prizmatik, shakldagi ko’plab mikroplastinkalar chaqmoqlash texnikasiga asoslanganligi bilan xarakterlanadi. Ikkilalamchi ishlov berishda yo’nilg’ilarning bir qirrasini qiya yoki o’tmas qilish uchun o’tmaslashtiruvchi ventral tomonidan berilgan o’tkirlashtiruvchi retush ham bu industriyalar uchun xosdir. Shuningdek, tosh qurollari orasida qirg’ichchalar, mikrotig’li qurollar, o’yib-kertib ishlangan mikroplastinkalar, ayrim kesgichlar, maxsus to’g’nog’ichli bargsimon poynaklar, pakki-qirrali tipdagi o’tkir tig’li qurollar, kalta trapetsiyalar va parallelogramlar, uzunchoq shaklli sigmentlar, assimetrik uchburchak shaklli qurollar uchraydi. Daryosoy va Echkiliksoy mezolit davri yodigorliklari (Uchashi 84, 85, 159 va boshqalar) industriyasi boshqacharoq. Ularda uchirindilar va plastinalardan ishlangan ko’plab qirg’ichchalar uchraydi, shatelperron paykonlariga o’xshab ketadigan qirrasi o’tmaslashtirilgan plastinalar, o’yib-kertib ishlangan plastinalar, kesgichlar, assimetrik uchburchaksimon qurollar, yangel tipidagi trapetsiyalar va assimetrik trapetsiyalar ham mavjud 6 Oyoqog’itma yodigorliklarining texnik tipologik tasnifi S.A. Olinech tomonidan amalga oshirildi va natijada ular orasida mezolit davri manzilgohlari aniqlandi (Oyoqog’itma 5, 86, 367 va boshqalar). Ular cho’zinchoq proporsiyali bittalik trapetsiyalar, “shoxchali”, to’g’riburchakli, assimetrik va yirik uzunchoq uchburchaksimon qurollardan iborat. 7 Chorboqti vodiysining Qoraqir 1 va Chorboqti 1 yodigorliklarining industriyasi yanada boshqacha ko’rinishga ega. 5 Исламов у и Мезолет Средний Азии\\Автореф Док Дисс Новосибирск 1977 с 40 6 Виноградов А В Охотники и рыболовы среднеазиатского междуречъя М 1981 с 59 7 Там же с 67-69 Dunyo paleolitshunoslari birmuncha vaqt mobaynida so’nggi tosh asri bilan neolit davri o’rtasida bog’lovchi yana bir tarixiy davr mavjud bo’lganligini faraz qilishgan va mazkur davr-mezolit haqidagi dastlabki ma’lumotlar 19 asr oxiri va 20 asr boshlarida paydo bo’lgan. Shunga qaramasdan yaqin kunlargacha O’rta Osiyoda, shu jumladan O’zbekistonda mezolit davri jamoalari moddiy madaniyati yaxshi o’rganilmagan davrlardan biri hisoblanardi 1 B. Z. Gamburg, N. G. Gorbunova, Yu. A Zadneprevskiy, O’. Islomov, V.I. Timofeyev kabi olimlarning izlanishlari tufayli Markaziy Farg’onada, E.B.Bijanov va A.V.Vinogradov tomonidan Qizilqumda Ustyurt plotasida M.J.Jo’raqulov, N.U.Xolmatovlar tomonidan O’rta va Quyi Zarafshon vohasida ko’plab mezolit davri makonlari topildi va natijada, bu davr yodigorliklarining turli-tuman madaniy davriy tahlili haqida fikr yuritish imkoniyati tug’ildi. Hozirgi kunda O’rta Osiyoda 30 ga yaqin stratigrafiyalashgan va 200 dan ziyod topilma joylar aniqlanib, shulardan katta qismi O’zbekiston hududlariga to’g’ri keladi. Qayd etilgan ushbu yodigorliklarni ikki guruhga ajratish va birinchi guruh yodigorliklariga Obishir 1-5, Machay va Qo’shilish O’rta Zarafshonda Qorakamar, Ochilg’or makonlarini kiritish mumkin; ikkinchi guruhga ochiq tipdagi yodigorliklardan: Aydabol 25, Lavlakon 24 Zarafshonda Chorboqti yodigorliklari va boshqalar kiradi.Butun O’rta Osiyoda bo’lgani kabi, O’zbekistonda ham mezolit davri yodigorliklari xronologik jihatdan ilk va so’nggi davrlarga ajratilgan.Biroq yurtimizdagi bu davr materiallarining aksariyati so’nggi mezolit davri bilan sanaladi. “Mezolit” so’zi yunoncha “mezos” - o’rta, “litos”-tosh so’zlaridan kelib chiqqan bo’lib, miloddan avvalgi 12 ming yillikdan 7 ming yillikgacha davom etgan.Jahon arxeologiyasida mezolit davri 2 bosqichga: Azil va Tardenuazga bo’linadi.Ular Fransiyadan topilgan makonlar nomlari bilan atalgan. Azil davri tosh qurollarining asosiy xususiyatlaridan biri – mikrolit qurollarining yasalishidi (yunoncha mikros- kichik). Ular asosan o’q uchi vazifasini bajargan. Ularning ko’pchiligi tol bargiga o’xshash bo’lgan. Terdenauz makonlarida mikrolit qurollar juda ko’p uchraydi. Ular juda mayda bo’lib, ba’zilari 1 sm ga yetar yetmas 1 Окладников А П Изучение древнейших археологических памятников \\КСИМК 28 1949 M.J.Jo’raqulov va Yu.P.Xolyushkinlar Sazag’on 1 manzilgohi arxeologik komleksining yuqori darajadagi mikrolit xarakteridaekanligini ta’kidlaydilar va uning tarixiy ildizini Samarqand yuqori paleolit yodigorligi bilan bog’laydi, yosh jihatidan esa u mezolit davriga tegishlidir degan xulosaga keladilar. Zarafshon vodiysida mezolit davri yodigorliklari hozircha kam o’rganilgan. Bu davrga oid obyekt sifatida Sazag’on 1 manzilgohini ko’rsatish mumkin. Mezolit davri tosh qurollari Uchtut tosh ustaxonasi va ba’zi bir Uchtut neolit shaxtalarida ham uchraydi. Ammo bu davrga tegishli tayanch yodigorlik Zarafshon vodiysida hozircha topilgani yo’q 4 . Qoratepa tog’ining shimoliy tomonidagi adirliklarda joylashgan Sazag’on 1 Ohalik va Urgut hududida Zamichatosh makonlari mezolit davri tarixiga doir qimmatli ma’ lumotlar berdi. Samarqand shahridan 27 km. janubiy-g’arbda, Qoratovning tog’ oldi hududida Sazag’on qishlog’ini yaqinida joylashgan Sazag’on 1 makoni so’nggi mezolit davriga (mil.avv.7 ming yillik) oid madaniy qatlamli muhim yodigorlik hisoblanadi. Makondan mikrolit, qirg’ich sifatida ishlatilgan kichik tosh quroli, o’q-yoy paykoni, qalamsifat va prizma shaklli nekleuslar, har xil uchrindilar, har xil uchirindilar, ushatgich, teshgich, va kesuvchi qurollar topib o’rganilgan. Bu yerning aholisi yarim yerto’la uylar chaylasimon kapalarda yashagan bo’lsa kerak. Makonda o’choq izlari ham saqlanib qolgan. Makondan tog’ echkisi, qo’y, jayra, bo’ri, tulki va parranda suyaklari topilgan. Zarafshon tog’ tizmasi yon bag’irlarida mezolit davrining oxiriga oid Zamichatosh makoni va Qorakamar g’or-makon o’rganilgan. Qizilqum cho’lida Chorboqti vohasining (Gazli shahri yaqinida ) mezolit, neolit davri jamoalarining 60 dan ortiq makonlar topilgan. Ulardan Chorboqti 11, 23, 27, 41 makonlari mezolit davriga oid. Bu makonlardan topilgan tosh qurollari paraqali uchirindidan iborat plastinkasimon texnikaga asoslangan. Zarafshon vohasida yashagan aholining tirikchilik manbaining asosini ovchlik tashkil etgan. Termachilik xo’jaligi qo’shimcha ozuqa manbai hisoblangan. Mazkur hududlarda tarqalgan yodigorliklar alohida madaniyat sifatida 4 D.M.Jo’raqulova “ Zarafshon vodiysining ibtidoiy davr qabilalari moddiy madaniyati” Toshkent-2010 5-6 betlar Ular uchun o’tmaslashtirilgan qirrali mikroplastinalar, o’yib-kertib ishlangan yirik plastinalar, retushlangan qirrali o’tkir tig’li qurollar, uchirindilar va plastinalar kesmalardan ishlangan qirg’ichchalar, uch qirrasi retushlangan simmetrik va assimetrik va yirik uzunchoq uchburchaksimon qurollar xarakterlidir. Makaziy Qizilqum hududlaridan mezolit davriga oid faqat bitta Ko’kpatassoy1 manzilgohi ma’lum. U mikrolitoid elementli plastinkalar chaqmoqlash texnikasi bilan xarakterlanadi. Nekleuslari orasida bir tarafli va aylanasi bo’ylab sindirilgan konussimonlar uchraydi. Shuningdek, to’plamda pichoqsimon plastinalar, uchirindilardan ishlangan yumaloq hamda yo’nilg’i uchlaridan ishlangan qirg’ichchalar o’yib-kertib ishlangan yirik plastinalar, kesgichlar, qirralari o’tmaslashtirilgan mikroplastinkalar mavjud. Geometrik mikrolitlar uchramaydi. A.V.Vinogradov, Ko’kpatassoy 1 dagi ikkinchi manzilgohning neolitgacha bo’lgan sanasini inkor etmaydi. Unda plastinalar va mikroplastinkalar soni ancha kam va uchirindilar, uchirindilardan ishlangan qirg’ichchalar ko’pchilikni tashkil qiladi. Shuningdek, yodigorlik to’plamida plastinalar uchki qismlarida ishlangan qirg’ichchalar mavjud. Biroq, qirralari o’tmaslashtirilgan plastinalar yo’q. lavlakon, Daryosoy, Echkiliksoy, Oyoqog’itma, Chorboqti va Maekaziy Qizilqum mezolit davri yodigorliklarining xilma-xil bo’lishini A. V. Vinogradov, ularning turli davrlarga oid ekanligi va shuning bilan birga, yagona madaniyatning turli variantlari bo’lishi mumkinligini ta’kidlagan. Ushbu yodigorliklarning mezolit davriga oidligiga shubha yo’q ammo, ularning kelib chiqishi va qaysi madaniyatga xosligi masalasi borasida ma’lumotlar yetarli emas. Keying yillar mobaynida O’zbekiston mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatini o’rganishda o’rta va quyi Zarafshon vohasuda amalga oshirilgan arxeologik tadqiqotlar jarayonida Zarafshon vohasi mezoliti o’ziga xos mintaqa ekani aniqlangan. Xususan, 1984- 1986-yillar mobaynida Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi (A. V. Vinogradov), TMU geomorfologik guruhi (E. M. Mamedov) va SAMDU arxeologik guruhi (M. Jo’raqulov) hamkorligida quyi Zarafshonning qadimgi Chorboqti vohasida arxeologik tadqiqot ishlari amalga oshirild. Kompleks tarzda o’tkazilgan tadqiqotlar natijasida Zarafshon daryosining uchinchi qadimiy o’zani Chorboqti

Zarafshon vohasi mezolit davri

Купить