Zarafshon voxasi antropologiyasi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	19000UZS
Размер	107.7KB
Покупки	1
Дата загрузки	10 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

66 Продаж

Zarafshon voxasi antropologiyasi

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. ANTROPOLOGIK TUSHUNCHALAR VA ANTROPOGENEZ
HAQIDAGI QARASHLARNING RIVOJLANISH TARIXI.............................5
1.1 Antropologik tushunchalar. Antropologik yondashuv: tamoyillar ................5
1.2 Antropogenez haqidagi qarashlarning rivojlanish tarixi ........................ ......17
II BOB. ANTROPOLOGIYANING ASOSIY TADQIQ OBYEKTLARI VA
ZARAFSHON VOXASI ANTROPOLOGIYASI..............................................21
2.1 Antropologiyaning asosiy obyektlari ..........................................................21
2.2 Zarafshon voxasi antropologiyasi...................................... ..........................27
XULOSA ...............................................................................................................37
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................38
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
3

o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti: U mumiy o’rta ta’limning boshlang’ich sinflaridagi o’quv-
tarbiyaviy jarayoni .
Kurs ishi predmeti: B oshlang’ich sinflarda a rifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. AFROSIYOB QADIMIY SHAHAR VA UNING TARIXIY
AHAMIYATI
1.1 Antropologik tushunchalar. Antropologik yondashuv: tamoyillar
Inson an'anaviy ravishda Yevropa mutafakkirlarining diqqat markazida bo'lgan,
unga sofistlar - Protagor, Sokrat, Avreliy Avgustin, Spinoza va Dekart, Russo va
Xolbax, Shopengauer va Nitsshe e'tibor qaratgan. Ammo agar XX asr boshlarida.
inson falsafasi bilan bog'liq muammolar boshqa masalalar kontekstida hal qilindi,
keyin o'tgan asrning 20-yillari oxiridan boshlab, inson ma'naviy hayotining
mohiyatini har tomonlama yoritish boshlanadi.
Falsafiy antropologiyaning eng mashhur vakili nemis faylasufi Maks Sheler (1874-
1928) edi. U o‘z asarlarida tabiat va madaniyat qarama-qarshiligiga munosabat
sifatida vujudga kelgan falsafiy antropologiya mazmunini chuqur ochib beradi 2
.
Inson, deb yozadi Sheler, ikki ko'rinishda namoyon bo'ladi - "tabiiy odam" va
"Xudoni izlovchi". "Tabiiy odam" - bu juda rivojlangan hayvon bo'lib, keyinchalik
hayotning birinchi yillarida o'zining zaif tomonlarini aql bilan qoplaydi. Bu
mutlaqo boshqa narsa - "Xudoni izlovchi". Bu gipostaz uni “tabiiy inson”
gipostazidan nafaqat aql, balki mehnat qurollari, til yasash qobiliyati bilan ham
ajratib turadi va tabiatdan Xudoga mutlaq ma’nosi bilan o‘tish davri bo‘g‘inidir.
"Tabiiy odam" doirasidan chiqish yo'li juda qiyin va og'riqli, chunki tabiiy
xususiyatlar millionlab yillar davomida evolyutsiya natijasida shakllangan.
Birinchilardan biri, XIX asr falsafasida inson masalasi. K "Jerkegor (1813-1855)
buni yangicha ko'rinishda qo'ydi. Faylasuflar, uning fikricha, o'z nazariyasida
materiya, ruh, haqiqat, Xudo, taraqqiyotni birinchi o'ringa qo'yib, insonni bu
mavhumliklarga bo'ysundiradilar. A. Haqiqatan ham insonga qaratilgan yangi
falsafa "Jerkegor inson hayoti tuyg'usiga, insoniy azob-uqubatlarga kirishda
2
Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996
5

ko'rgan (inson shunday haqiqatni kashf qilishi kerakki, u uchun yashash va o'lishni
xohlaydi).
Shunday qilib, o'n to'qqizinchi asrda. klassik mohiyat falsafasini inson mavjudligi
falsafasi bilan almashtirishga harakat qiladigan antropologik falsafiy yo‘nalish
paydo bo‘ladi. Ekzistensializm falsafasi shunday tug'ilgan.
Ekzistensializm o'z oldiga qo'ygan tadqiqotning markaziy muammosi
begonalashishdir. Bu vaziyatda falsafaning vazifasi inson uchun imkoniyat
topishdir; agar siz qo'rquv va begonalashishni engmasangiz (bu har doim ham
mumkin emas), unda har qanday holatda ham o'zingizning "men", hayotingiz
mazmunini fojiali, "absurd" vaziyatlarda qidiring va toping.
Inson o'zini yaratadi, o'z mohiyatini anglaydi, allaqachon mavjud - bu
ekzistensializmning birinchi tamoyilining mohiyatidir. Undan bir qator muhim
oqibatlar kelib chiqadi; berilgan inson tabiati mavjud emas; hech qanday tashqi
kuch, bu shaxsdan boshqa hech kim uning insonga aylanishiga olib kela olmaydi.
Agar uning odamga aylanishi amalga oshmagan bo'lsa, u javobgardir.
Ekzistensial yo'naltirilgan shaxsning ongi - bu erkinlik, insonning irodasi.
Shaxsning erkin tanlovi uning taqdiri, mas'uliyati va fojiasidir. Demak, A. Kamyu
shunday da'vo qiladi: "...Men isyon ko'taraman, demak, men mavjudman". Va bu
har qanday vaziyatda sodir bo'ladi, qachonki inson o'zining "men"i (uning
mavjudligi) uchun kurashadi.
Ekzistensial falsafa insonni tevarak-atrofdan ajratib qo‘yishga tubdan qarshi
chiqadi. Shunday qilib, ekzistensial falsafa insonni, uning ongini, irodasini, tanlash
qobiliyatini aks ettirish markaziga qo'yadi.
XX asr o'rtalarida ko'pchilik faylasuflar antropologik muammolarni rivojlantirdilar.
inson mohiyatini soddalashtirilgan biologizatsiya qilishdan uzoqlashdi. Ushbu
yondashuv shaxsiyatni yorqin namoyon qiladi.
6

Inson muammosi har doim turli falsafiy oqimlar va maktablarning diqqat
markazida bo'lib kelgan, ammo ba'zi mutafakkirlar ontologiyaning turli
masalalarini hal qilishda uni qo'shimcha narsa sifatida talqin qilishgan, boshqalari
esa unga ko'proq e'tibor berishgan. Ikkinchisini butunlay personalistlar deb atash
mumkin. To'g'ri, ma'lum bir ogohlantirish kerak - "haqiqiy" shaxsiyat nafaqat
odamni diqqat markaziga qo'yadi, balki u mavjud bo'lgan hamma narsaning asosiy
printsipi bo'lgan shaxs ekanligini ta'kidlaydi. Hozirgi vaqtda shaxsiyatchilik G'arb
ijtimoiy falsafasida zamonaviy yo'nalish sifatida asosan xristian falsafasi, xususan,
katolik falsafasiga mos ravishda rivojlanmoqda. Personalizmdagi eng nufuzli
faylasuf fransuz mutafakkiri Emmanuel Munyedir (1905-1950).
Munier zamonaviy ijtimoiy jarayonlarni tahlil qilib, davlat, jamiyat, ta'lim
muassasalari, jamoat tashkilotlarining asosiy e'tibori va boshqalar degan xulosaga
keladi. insonning ma'naviy asoslarini shakllantirishga qaratilishi kerak 3
.
Zamonaviy personalizmda shaxsiyatchilarning fikriga ko'ra, insonning asosiy
muammolari o'z aksini topgan to'rtta maksimum shakllangan.
 1. Xudoga ishonish insoniy qadriyatlarning kafolatidir. O'z faoliyatida inson
doimo oldindan belgilangan chiziqqa muvofiq o'zgarib turadi. Har bir inson
o'zining ichki "men"ini qandaydir tarzda ro'yobga chiqarishni xohlaydi, bu
betakror, o'ziga xosdir. Inson vaqti-vaqti bilan o'z harakatlarini, fikrlarini va
hokazolarni tekshirishi kerak. katolik cherkovining mutlaq, mukammal, har
tomonlama yaxshi., qudratli bo'lganiga ishonish ta'sirida shakllangan an'analari
bilan.
 2. Zamonaviy insonga uning mavjudligining ikki shakli tahdid solmoqda: bir
tomondan, bu jamiyatdagi faol faoliyat, ikkinchi tomondan, o'z-o'zidan izlanish.
Aristotel va Seneka tomonidan e'lon qilingan "oltin o'rtacha" ni topish kerak.
Shaxs, shaxsiyatchilarning fikriga ko'ra, jamiyatga nisbatan birinchi o'rinda turadi.
Jamiyat - bu inson hayotining ma'lum bir davrining faol boshlanishi. Bu davr inson
3
Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980
7

shaxsga aylangan 14-17 yosh chegarasi bilan belgilanadi. "Inson" tizimi "inson-
jamiyat" tizimiga tubdan o'zgarmoqda, ya'ni. shaxs hukmron elementga aylanadi.
 3. Insonning mohiyatini oqilona vositalar bilan aniqlash mumkin emas. Bugun u
bitta, ertaga u boshqa. Ammo bu mohiyat mavjud. Bu diniy e'tiqod darajasi bilan
belgilanadi. Mohiyat seziladi, aniqlanmaydi.
 4. Har birimiz o‘z erkinligidan voz kechmay, boshqasiga ehtiyoj sezganimizda
jamiyat shakllanadi. Erkinlik bu boshqalarni hurmat qilish qobiliyatidir. Chuqur
Xudoga bo'lgan ishonch bilan sug'orilgan odam, qoida tariqasida, tanlash yo'llari
haqidagi tasavvuri bilan, bu e'tiqodni e'tiborsiz qoldiradiganlardan ustun turadi,
lekin u hech qachon boshqalarning qarashlari va harakatlariga e'tiroz bildirmasligi
kerak.
 10 Zamonaviy uslubiy g'oyalarning genezisi (pozitivizm, fanning madaniy-
tarixiy falsafasi, germenevtika haqida batafsil - ixtiyoriy)
Pozitivizm (pozitiv) burjua falsafasida keng tarmoqlangan oqimdir. Pozitivistlar
falsafaning asrlar davomida hal qilib kelgan barcha eng muhim muammolarini
(tafakkurning borliq bilan aloqasi masalasi) uzoq, ma’nosiz, deb e’lon qiladilar.
Ularning fikricha, falsafa "ijobiy", ijobiy bilimlardan tashqariga chiqmasligi kerak,
ya'ni. fanning eksperimental ma'lumotlari. Ilm-fan, inson tajribasi esa, ular nuqtai
nazaridan, narsalarning mohiyatiga erishib bo'lmaydi. Fan faqat hodisalar orasidagi
tashqi avliyolarni tasvirlashi, ularning tashqi o'xshashligini, ketma-ketligini
aniqlashi mumkin, lekin ularning o'zgarishi va rivojlanishini tartibga soluvchi
qonunlarni emas. Shunday qilib, pozitivizm / agnostitsizmning o'ziga xos
xususiyati. Pozitivistlar qarashlarining idealistik xususiyati ularning pozitivistik
falsafaning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lgan tajriba tushunchasini talqin
qilishlarida namoyon bo‘ladi. Tajribada, deyishadi pozitivistlar, inson predmetlar,
hodisalarning ob'ektiv mohiyatini o'rnatolmaydi, ularning mohiyatiga kira olmaydi,
chunki u faqat o'zining ichki dunyosi bilan shug'ullanmaydi, o'z hislari,
kechinmalari chegarasidan chiqmaydi. Pozitivizm barcha ilmiy bilimlarni
insonning subyektiv tajribasi doirasiga kiritishga intiladi. Pozitivizm 19-asrning
8

ikkinchi uchdan birida vujudga keldi. Uning asoschisi Comte (Frantsiya) edi. Bu
davrda pozitivistik qarashlarning rivojlanishida Mil va Spenser (Angliya) ham
muhim rol o‘ynadi. Antropologiya fanining predmeti va vazifalari vaqt o‘tishi
bilan shaxsning u yoki bu davrda o‘rganishga eng munosib deb hisoblangan
xossalari va sifatlariga qarab, shuningdek, jamiyatning mafkuraviy talablaridan
kelib chiqib o‘zgarib bordi. Miloddan avvalgi IV asrda yashagan yunon faylasufi
Aristotel, masalan, hayvonlar va odamlar o'rtasidagi farqlarga alohida e'tibor
bergan, ularni o'zi "ikki tomonlama mavjudot" (biologik va ijtimoiy) deb
hisoblagan. Zamonaviy antropologiya uchun Homo sapiens mavjudligining
biologik asoslarini tushunish jihatlari hali ham dolzarbdir. Shuningdek,
odamlarning "tabiiy" imkoniyatlarini va ularning somatik (tanaviy) tashkil etilishi
yoki ular aytganidek, "biologiya" bilan bog'liq holda ularga "qo'yilgan"
cheklovlarni o'rganish qiziqish uyg'otadi 4
.
Antropologiya fanining predmeti so‘nggi 150 yil ichida sezilarli o‘zgarishlarga
uchradi. Shunday qilib, shotland antropologi Jeyms Jorj Freyzer (1854-1941)
ingliz mustamlakalari aholisi va Metropolis aholisining madaniy va antropologik
xususiyatlarini o'rganib, aniqlangan farqlarni antropologiya fanining asosiy
predmeti deb hisobladi. U insoniyat jamiyati rivojlanishning uchta bosqichini
ketma-ket bosib o'tib, rivojlanadi, deb hisoblagan: sehr, din, fan. Xuddi shunga
o'xshash tarzda, frantsuz antropologi va sotsiologi Lyusen Levi-Bruhl (1857-1939)
o'z tadqiqotini olib bordi, u turli tsivilizatsiyalar: texnokratik va an'anaviy
odamlarning aqliy mexanizmlari faoliyatidagi farqlarni qidirdi.
Hozirgi vaqtda, aksincha, antropologiyada asosiy e'tibor insonning ijtimoiy-
biologik moslashuvini ta'minlaydigan umumiy qonuniyatlarni o'rganishga
qaratilgan. Antropologlarni qiziqtiradigan umumiy naqshlar barcha zamonaviy
odamlar, ularning mavjudligining o'ziga xos madaniy va tarixiy voqeligidan qat'i
nazar, homo sapiensning bir turining ijtimoiylashgan vakillariga tegishli ekanligi
sababli yuzaga keladi. Shu sababli, homo sapiens turlarining barcha vakillariga xos
4
Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992
9

bo'lgan odamlarning eng keng tarqalgan adaptiv xususiyatlarini antropologik
o'rganish katta qiziqish uyg'otadi - ham jamiyatda yashaganlar, ham hozirgi vaqtda
yashaydilar. Antropologiya har qanday ijtimoiylashgan Homo sapiensga xos
xususiyatlarni, uning Yerda mavjud bo'lgan vaqtidan yoki ma'lum bir
tsivilizatsiyaga mansubligidan qat'i nazar, o'rganadi. Shunday qilib, tabiiy ilmiy
bilimlar nuqtai nazaridan antropologiyani eng ko'p fan sifatida belgilash
mumkin umumiy usullar ijtimoiylashgan shaxsning moslashuvi. Turli
hodisalarning shaxsiy va sub'ektiv ko'rinishlarining shakllanish qonuniyatlarini
o'rganish ham antropologiyani qiziqtiradi. inson tabiati .
“Antropologiya” atamasi yunoncha kelib chiqqan. “Antropologiya” so ziningʻ
lug aviy ma nosida “inson haqidagi fan” (anthropos — inson, logos — so z, bilim,
ʻ ʼ ʻ
fan) ma nosini bildiradi. Bu atamaning birinchi qo llanilishi Aristotelga tegishli
ʼ ʻ
bo lib, u “antropologiya” so zini asosan insonning ruhiy tabiatini o rganishda
ʻ ʻ ʻ
qo llagan.
ʻ Zamonaviy G‘arbiy Yevropa fanida “antropologiya” atamasini ikki
tomonlama tushunish ildiz otgan. Bir tomondan, antropologiya insonning jismoniy,
biologik tashkil etilishi haqidagi fan bo'lsa, ikkinchi tomondan, ijtimoiy hayotning
xususiyatlari, madaniyati, psixologiyasi, turli qabilalar va xalqlarning ramziy
tizimlarining faoliyati haqidagi fan. o'tmish va hozirgi.
G‘arb antropologiyasining ustuvor yo‘nalishlarini tahlil qilib, zamonaviy
darsliklardan birining mualliflari “Amerika antropologiyasi inson va jamiyat
haqidagi fanlarni uyg‘unlashtirishning oraliq darajasidir, inglizlar ijtimoiy
antropologiya, amerikaliklar esa madaniy antropologiya haqida gapirishni afzal
ko‘radilar”, deb yozadilar. Frantsiyada antropologiya, etnografiya va etnologiya
atamalari keng qo'llaniladi.
Sovet davridagi mahalliy fanda antropologiyaning chegaralari zamonaviy
chegaralarga qaraganda ancha tor edi. Sovet antropologlari, asosan, vaqt va
makonda inson jismoniy turining o'zgarishini o'rgandilar. “Antropologiya -
tabiatshunoslikning inson va uning irqlarining jismoniy tuzilishining kelib chiqishi
10

va evolyutsiyasini o'rganadigan sohasi.<...>Antropologiyaning vazifasi insonning
hayvon ajdodining mavjudligi tobe bo'lgan biologik qonuniyatlardan ijtimoiy
qonunlarga o'tish jarayonini kuzatishdir ", - deb so'rov antropologlari Ya.Ya.
Roginskiy va M.G. Levin.
Mamlakatimizda antropologiya an'anaviy ravishda tabiiy fanlar bilan bog'liq bo'lib,
uning biologik fanlar doirasidagi "maxsus" mavqeiga bog'liq. Sovet davridagi
antropologiyani o'rganayotganda, odamning hayvondan ijtimoiy mavjudotga
o'tishining asosiy xususiyatlari allaqachon aniqlangan va ilmiy kommunizm
asoschilaridan biri F. Engelsning asarlarida tasvirlanganligi tushuniladi - " Tabiat
dialektikasi”, “Anti-Dyuring”, “Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi”,
“Maymunlarning odamga aylanishi jarayonida mehnatning roli”. Bu asarlar o'tgan
asrdan oldingi asrda F. Engels tomonidan yaratilgan.
Hozirgi vaqtda F.Engels ibtidoiy gominidlar ijtimoiyligini shakllantirishda mehnat
faoliyatining alohida, «belgili» rolining hal qiluvchi ahamiyatini oldindan ko'ra
olganligi umumiy qabul qilingan. Yigirmanchi asrda faoliyatning belgi shakllari
bolaning tug'ilishidan boshlab "kirishini" ta'minlashi ko'rsatildi. biologik mavjudot ,
"insonning ijtimoiy tartibiga". Ushbu insoniylashuv jarayoni homo sapiensning
ontogeneziga ham, filogeneziga ham xosdir.
Mahalliy psixolog L.S. Vygotskiy odamlarning sotsializatsiya jarayonini tavsiflab,
"madaniy rivojlanish bu yoki boshqa psixologik operatsiyalarni amalga oshirish
uchun vositalar sifatida belgilardan foydalanish va foydalanishga asoslangan xatti-
harakatlarning bunday usullarini o'zlashtirishdan iborat", deb ta'kidladi.<…
>Madaniy taraqqiyot aynan insoniyat o zining tarixiy taraqqiyoti jarayonidaʻ
yaratgan yordamchi xulq-atvor vositalarini, ya ni til, yozuv va sanoq sistemalarini
ʼ
o zlashtirishdan iboratdir.
ʻ
Shu sababli ushbu qo‘llanmaning ikkinchi qismida antropogenez jarayonida
nutqning kelib chiqishi haqidagi nazariyalarga, tilning faoliyat ko‘rsatish
qonuniyatlariga katta ahamiyat beriladi. zamonaviy jamiyat .
11

Insonning "biologik" tabiatini hisobga olgan holda, biz uning ikkilamchiligini,
to'g'rirog'i, ko'pligini unutmasligimiz kerak. Bir tomondan, odam kichik
oziqlantiruvchilar sinfidan va primatlar otryadidan ijtimoiy hayvon bo'lsa, ikkinchi
tomondan, u aql, iroda, o'z-o'zini anglash, o'ziga xos ruhiy tashkilotga ega bo'lgan
ruhiy mavjudotdir. "Ma'naviyat" insonning o'zini sevish, yaratish, erkin bo'lish va
o'z mavjudligining ma'nosini o'rnatish qobiliyatini anglatadi. Bular o'ziga xos,
murakkab fikrlash bilan birga, insonni hayvonlardan ajratib turadigan asosiy
fazilatlardir. Tasavvur odamning ajoyib suv parilari, qorli, "o'rmon" odam bilan
munosabatlari haqida g'oyalarni taklif qiladi. Boshqalar, odamlar afsonaviy
Atlantisning yo'q bo'lib ketgan aholisidan kelib chiqqan deb hisoblashadi 5
. Ilm-
fandan yiroq odamlar ba’zan matbuot tomonidan sensatsiya sifatida taqdim etilgan
insoniyatning qadimgi o‘tmishiga oid ilmiy afsonalarni “ko‘tarib” olishadi. Yomon
ma'lumotli o'quvchilar "to'liq tarixiy tadqiqot uchun kasbiy tayyorgarlik va maxsus
bilim umuman kerak emas", aksincha, ular hatto" fantaziyaning erkin uchishiga"
xalaqit berishlariga aminlar. “Kelajak xotiralari” filmining muvaffaqiyati ana
shunday psixologiyaga asoslanadiki, tomoshabin “ommaviy ilm” o‘yinini ishtiyoq
bilan qo‘lga kiritadi, har qadamda ilmiy jumboqlarni yechish, tarixiy obidalarni
talqin qilish emas, degan ishonch uyg‘onadi. charade yoki krossvordni hal
qilishdan ko'ra qiyinroq."<...>Olingan rasm "bilmagan odamlar uchun olimlarning
"zerikarli" va "tumanli" tushunchalaridan ko'ra jozibaliroqdir" .
3) Turli mikroijtimoiy guruhlar yoki odamlarning qabilalari u yoki bu totemdan
kelib chiqqan. Umuman olganda, totemizm - ibtidoiy odamlarning ma'lum ijtimoiy
guruhlarning u yoki bu turdagi hayvonlar, o'simliklar, landshaft elementlari va
boshqa atrofdagi narsalar yoki kundalik hodisalardan kelib chiqadi, degan e'tiqodi.
Masalan, Avstraliya odatda "totemizm mamlakati" deb ataladi, chunki bu diniy
e'tiqod avstraliyalik aborigenlarga xosdir va u erda juda keng tarqalgan. Hozirgi
vaqtda totemistik qarashlar mamlakatimizning paleosiyolik xalqlari vakillariga
5
Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973
12

xosdir. Masalan, Chukchi, Koryaks, Nenets, Aleutlar qadim zamonlardan beri
hayvonlardan - qarg'a, o'rgimchak, bo'ri, bug'udan kelib chiqqan deb hisoblashadi.
Boshqa tomondan, frantsuz antropologi K.Levi-Stros ochib berganidek, totemizm
faqat din emas. Totemizm, Levi-Strousning fikricha, ko'rish-sezgi, ya'ni jamiyatni
guruhlarga ajratishning ancha ibtidoiy usulidir. Insonning jamiyatdagi o'rni
haqidagi bunday qarashlar, amaliy o'zini-o'zi identifikatsiya qilish qulayligi uchun
tashqi belgiga muhtoj bo'lganida, ruhning chuqur ongsiz qatlamlarida ildiz otgan
va hatto zamonaviy odamlar orasida ham uchraydi. Masalan, 20-asrda Rossiya
aholisining aksariyati uchun, agar shunday bo'lsa, kelib chiqishini zodagonlardan,
burjuaziyadan yoki ziyolilardan yashirib, o'zlarini ishchilar yoki dehqonlar bilan
ijtimoiy ravishda tanishtirish kerak edi. "To'g'ri" kelib chiqishi shaxsga "biz"
tushunchasini aniqlashga yordam berdi, bu hayotda ko'plab amaliy afzalliklarni
keltirdi va qatag'ondan qutqardi.
Bu odamlarning kelib chiqishi haqidagi eng keng tarqalgan afsonaviy qarashlardir.
Ilm-fanning ta'kidlashicha, birinchi odamlar Afrikada taxminan 2,3 - 2,7 million
yil oldin, qazilma primatlar evolyutsiyasi natijasida paydo bo'lgan. Insonlar 95-
98% genetik o'ziga xoslikka ega bo'lgan zamonaviy odamlar va zamonaviy
shimpanzelarning biologik munosabatlariga qaramasdan, odamlar va hayvonlar
o'rtasidagi tub farqlarni biologiya sohasida emas, balki ijtimoiy amaliyot sohasida
tasvirlash kerak. Faqatgina odamning ongi, kontseptual tafakkuri va nutqi bor, u
o'z muhitini ixtiyoriy mehnat harakatlari bilan o'zgartiradi va hayvonlar kabi passiv
tarzda moslashmaydi.
Antropologiyaning eng muhim muammosi - qazilma gominidlarning odam jinsiga
mansubligi mezonlarini ishlab chiqish. Hayvonlarning tarixi, ajdodlari yo'q. Ular
uchun "individ jinsda butunlay yo'qoladi va biron bir esda qolarli xususiyat uning
vaqtinchalik tug'ilishini turning o'zgarmasligini saqlab, naslni ko'paytirishga
mo'ljallangan keyingi tug'ilishdan ajratib turmaydi", deb yozgan edi fransuz
psixoanalitiki Jak Lakan. psixoanalizning strukturaviy-lingvistik yo'nalishining
13

asoschisi. qazilma odam u ajdodlarini dafn etishni boshlaganda, bu ishni ulardan
meros bo'lib qolgan ijtimoiy me'yor va qoidalarni hurmat qilgan holda, "shunday
qilib, bu tushunchalarni uning ongiga kiritgan holda" "to'g'ri" shaxsga aylanadi.<…
>“Biz insoniyatni qoldiqlaridan tan oladigan birinchi ramz bu qabrdir” (J. Lakan).
Zamonaviy antropologik muammolarning yana bir qatlami jamiyatning boshqa
ijtimoiy qatlamlari, madaniyatlari va millatlari vakillariga nisbatan bag'rikenglikni
tarbiyalash zarurati bilan bog'liq. Qurolning yangi shakllarini yaratish va diniy
ekstremizm tarqalishi munosabati bilan “boshqaga” bag‘rikenglik ayniqsa dolzarb
bo‘lib bormoqda. Shu nuqtai nazardan qaraganda, etnik (va sinfiy) bag‘rikenglikni
shakllantirishda insoniyatga ilmiy antropologiyada shakllangan, kelib chiqishi
umumiy bo‘lgan yaxlit mavjudot sifatida qarash katta ahamiyatga ega 6
. Nima
uchun odamning paydo bo'lishining evolyutsion nazariyasi ko'pincha faol qarama-
qarshiliklarga duch keladi, bu hatto shahar aholisini aytmasa ham, oliy ma'lumotli
odamlar, madaniyat arboblari, mashhur gumanistlar orasida ham kuzatilishi
mumkin? Zamonaviy jamiyatda ijtimoiy-madaniy, ekzistensial va psixologik
xususiyatga ega bo'lgan antroposotsiogenezning tabiiy-ilmiy manzarasiga
odamlarning ishonchsizligi uchun bir qator sabablar mavjud. Antropologik faktlar
bilan unchalik tanish bo'lmagan odamlar noto'g'ri ishonishadi qadimgi ajdod odam
zamonaviy maymunlarga o'xshab ko'rinadi: uning sochlari qalinroq, pastki jag'i
kattaroq, tishlari aniqroq, yuqori oyoq-qo'llari uzunroq, cho'zilgan yurish va
boshqalar. Aniqki, ongsiz darajada, hech kim o'z "ajdodlari" orasida dahshatli
filmlarda o'z o'rniga ega bo'lgan mavjudotga ega bo'lishni xohlamaydi. Shuning
uchun, keng jamoatchilik orasida "muvaffaqiyatga mahkum" - bu Charlz Darvin
davridagi evolyutsion biologga ruhoniy tomonidan aytilgan ibora: "Sizning ota-
bobolaringiz maymun bo'lgan bo'lishi mumkin, lekin mening ajdodlarim odamlar
edi". Quyidagi tarixiy fakt ma'lum. "O'tgan asrda, mashhur Oksford bahsida,
episkop Uilberfors darvinizm tarafdori Xakslidan istehzo bilan so'radi: u o'zini
qaysi chiziqda - buvisi yoki bobosining naslida maymun avlodi deb hisoblaydi?
Xaksli ohangda javob berdi, men tushunmagan narsaga burnini tiqadigan odamdan
6
Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994
14

ko'ra, maymundan tushishni afzal ko'raman. Shunday qilib, ko'p yillar davomida
"darvinizm taqvodor odamlarni qo'rqitadigan bir bog'ga aylandi". Mamlakatimizda
insonning kelib chiqishi haqidagi materialistik nuqtai nazar ko'p yillar davomida
majburan o'rnatildi va muqobil (ilohiy, "kreatsionizm" deb ataladigan) dunyoviy
nuqtai nazardan taqdim etilmadi. ta'lim muassasalari umuman. Kommunistik
mafkuraning yo‘q qilinishi va uning ortidan vujudga kelgan mafkuraviy bo‘shliq
jamiyatda separatistik va diniy pozitsiyalarning kuchayishiga olib keldi. Ijtimoiy
psixologiyadan ma'lumki, davlat hokimiyati organlari bilan kelishmovchilik
bo'lgan taqdirda, odamlar pravoslav g'oyalarga qaraganda oppozitsion g'oyalarga
osonroq ishonadilar, bundan tashqari, din vaqt sinovidan o'tgan psixoterapevtik
tizimdir. Insonning "Xudodan" kelib chiqishiga "maymundan" kelib chiqishiga
beparvolik bilan qarshilik ko'rsatgan holda shuni yodda tutish kerakki, ba'zi diniy
konfessiyalarda, masalan, katoliklikda, insonning paydo bo'lishi haqidagi diniy
nuqtai nazar bir-biriga zid emas. evolyutsiya nazariyasi. Yaratuvchilik va
darvinizm o'rtasidagi qarama-qarshiliklarni yarashtiruvchi pozitsiya tarafdorlari,
Xudoga ishonish bilan birga, tabiatning ilohiy kelib chiqishiga ishonishadi, lekin
ayni paytda ular tabiatning Oliy mavjudotga xos bo'lgan xususiyatlaridan biri
ekanligini anglatadi. tirik organizmlarning zamonaviy biologiyaga ma'lum bo'lgan
qonunlarga muvofiq rivojlanish qobiliyati. Pozitivistik nuqtai nazarning
« adolatini » isbotlashga urinib , Kont idealistik sxemani ilgari surdi , unga ko ‘ ra
bilim o ‘ zining tarixiy rivojlanishida uch bosqichdan o ‘ tadi . Birinchi bosqichda
( teologik ) odam kuzatilayotgan hodisalarning sababini g ' ayritabiiy kuchlar ta ' sirida
ko ' radi ; ikkinchi bosqichda ( metafizik ) u ba ' zi mavhum mavjudotlarni ( masalan ,
tabiatni ) bu hodisalarning asosi deb hisoblaydi . va faqat uchinchi bosqichda
( ijobiy ) u tajribaviy , amaliy , foydali bilimlarni tan oladi . Kont ushbu sxemani
butun tarixiy jarayonning asosiga qo ' yadi . Uning fikricha , jamiyat taraqqiyoti
insoniyat ma ’ naviy qobiliyatlarining oddiy rivojlanishidir . Spenser deb atalmish
narsani ilgari surdi . jamiyatning organik nazariyasi . U jamiyatni biologik
organizmga o ‘ xshatib , ijtimoiy hayot kuchlar muvozanatiga , sinfiy manfaatlar
uyg ‘ unligiga intiladi , deb e ’ lon qildi . Shu asosda ijtimoiy inqiloblar ularga
15

“ zararli ” deb e ’ lon qilindi . Pozitivizmning keyingi rivojlanishi empirio - krititsizm
(" ikkinchi " pozitivizm ) asoschilari - Max va Avenarius (19- asr oxiri ) nomlari bilan
bog ' liq . Pozitivizm tarixining uchinchi bosqichi 1920—30- yillarda vujudga kelgan
neopozitivizmdir 7
. 20- asr Germenevtika ( tushuntirish , izohlash ) - madaniyat va fan
asarlarining ( birinchi navbatda qadimgi matnlarning ) mazmuni , mazmuni va
mazmunini izohlash , tarjima qilish va tushuntirish usullari va qoidalari majmui .
Dastlab , germenevtikaning usullari ilohiyotda ishlab chiqilgan bo ' lib , bu erda
germenevtika Injil matnlarini to ' g ' ri talqin qilish va tarjima qilish haqidagi
ta ' limotni anglatadi . 19- asr boshlarida Shleyermaxer germenevtikani madaniyat
asarlarini tarixiy talqin qilish metodologiyasi , falsafiy matnlarni tarjima qilish
san ' ati ( xususan , Platon ) sifatida yaratishga harakat qildi . U asarlarning mavzu
mazmunini ochib beruvchi dialektikadan , tilini tahlil qilish bilan bog ‘ liq bo ‘ lgan
grammatikadan ajratib , uni muayyan yozuvchining individual uslubiy uslubini
ochishga , uning ma ’ naviy dunyosini ochishga qisqartirgan . Bir qator faylasuflar ,
madaniyat tarixchilarining asarlarida germenevtika tarixiy manbalarni ana shunday
tahlil qilish usuli sifatida , ularning tarixiy haqiqiyligini tekshirishdan farqli
ravishda talqin etila boshlaydi . Madaniyat fanlari uchun metodologiya sifatida
germenevtika ayniqsa Dilthey tomonidan ishlab chiqilgan. Tabiat va gumanitar
fanlarning “tushuntirish” va “tushunish” usullaridan voz kechgan holda, u
germenevtikada rassom yoki faylasuf ijodiy hayotining o‘ziga xosligi va
yaxlitligini ularning asarlarida qayd etilgan idrok etish usulini ko‘radi. Tabiiy ilmiy
tushuntirishdan farqli o'laroq, germenevtika, Dilteyning fikricha, umumiy asoslilik
va ishonchlilikka da'vo qila olmaydi va uning natijalarini tekshirish yoki rad etish
mumkin emas, chunki ular tarjimonning intuitsiyasiga asoslanadi. Shunday qilib,
germenevtika usullariga irratsionalistik talqin beriladi.
1.2 Antropogenez haqidagi qarashlarning rivojlanish tarixi
7
Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985
16

Antropogenez haqidagi qarashlarning rivojlanish tarixi inson evolyutsiyasi
yoki antropogenez (yunoncha antropos - odam, genezis - rivojlanish) - insonning
evolyutsion shakllanishining tarixiy jarayonidir . Insonning kelib chiqishini
o'rganadigan fan deyiladiantropologiya.
Inson evolyutsiyasi boshqa turlarga mansub organizmlar evolyutsiyasidan sifat
jihatidan farq qiladi. Chunki unda nafaqat biologik, balki ijtimoiy omillar ham
ta'sir ko'rsatdi. Antropogenez muammolarining murakkabligi insonning o'zi ikki
yuzli ekanligi bilan chuqurlashadi 8
. Bir yuzi bilan o‘zi chiqqan va u bilan anatomik
va fiziologik bog‘liqligi saqlanib qolgan hayvonot dunyosiga, ikkinchisi bilan esa
jamoaviy mehnat bilan yaratilgan fan-texnika yutuqlari, madaniyat va hokazolar
olamiga buriladi. Inson, bir tomondan, biologik mavjudot, ikkinchi tomondan -
ijtimoiy.
Insonning irsiy konstitutsiyasi bosqichma-bosqich va uzoq davom etgan
evolyutsiya jarayoni natijasida rivojlangan. Genetik dastur asosida evolyutsiya
jarayonida insonning bevosita o'tmishdoshlari o'zlarining morfofiziologik tashkil
etilishi va "instinktiv mehnat" faoliyatining paydo bo'lgan elementar usullari
o'rtasida doimiy ravishda qarama-qarshiliklarga ega edi. Bu qarama-qarshilikning
tabiiy tanlanish yo'li bilan hal qilinishi, avvalo, oldingi oyoqlarda o'zgarishlarga,
so'ngra miya yarim korteksining rivojlanishiga va nihoyat, ongning paydo
bo'lishiga olib keldi. Aytishimiz mumkinki, bu struktura genlari va regulyatorlari
uchun genlarning ixtisoslashuvini yakunlashdagi birinchi, ammo hal qiluvchi
harakat edi. Bundan tashqari, ong insonning nafaqat shakllanishini, balki keyingi
rivojlanishini ham ta'minladi.
Keyinchalik insonning biologik rivojlanish sur'ati pasaya boshladi. Ong paydo
bo'lgandan beri atrof-muhitga moslashishning yangi shakllari va imkoniyatlarini
taqdim etdi. Bu tabiiy tanlanish harakatidan chetlanishlarga olib keldi, buning
natijasida biologik rivojlanish ijtimoiy rivojlanish va takomillashtirishga o'z o'rnini
bo'shatib berdi.
8
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990
17

Antropogenez muammosini turli yo'llar bilan ko'rib chiqadigan bir qancha
nazariyalar mavjud. O insonning er yuzida paydo bo'lishining asosiy tushunchalari.
 Koinotning kelib chiqishi haqidagi savolda bo'lgani kabi, bir fikr bor insonning
ilohiy yaratilishi haqida. "Va Xudo dedi: keling, o'z suratimizga o'xshab, odamni
yarataylik ... Va Xudo odamni O'z suratida yaratdi" (Ibtido 1.26, 27). Insonning
g'ayritabiiy kelib chiqishi tarafdorlarining qarashlari uzoq vaqtdan beri 10 000 yil
oldin sodir bo'lgan Yaratilishning oltinchi kunida insonning to'satdan yaratilishini
tasdiqlovchi Injil tushunchasi bilan birlashdi. Yigirmanchi asrning oxirgi choragida
ilmiy faktlar bosimi ostida Rim papasi Ioann Pavel II 1986 yilda evolyutsiya
nazariyasi doirasida inson ruhini emas, balki inson tanasining kelib chiqishini tan
olishga majbur bo'ldi. 1996 yil oktyabr oyida u inson evolyutsiyasi haqidagi
fikrlarini takrorladi. Rim-katolik cherkovi rahbarining vakolatini hisobga olsak,
uning bayonotlari inson tabiatiga nisbatan evolyutsiyaga qarshi qarashlarning
tugashini anglatadi, degan xulosaga kelishimiz mumkin.
 Ko'pgina ibtidoiy qabilalarda ularning ajdodlar hayvonlar va hatto o'simliklardan
kelib chiqqan (Bu totemlar kontseptsiyasining asosidir). Bunday e'tiqodlar qoloq
deb atalgan xalqlar orasida hamon uchraydi.  Insonning yerdan tashqari
mavjudotlardan kelib chiqishi haqidagi tushuncha Yerga tashrif buyurganlar.
Kontseptsiyaning o'zgarishi: inson maymunlar bilan kosmosdagi musofirlarning
kesishishidan kelib chiqqan.  O'n to'qqizinchi asrning oxiridan boshlab hukmronlik
qildi zamonaviy maymunlarning yuqori darajada rivojlangan ajdodlaridan
odamning kelib chiqishi haqidagi tushuncha.
Biroq, qadim zamonlarda ham odamning hayvonlardan kelib chiqishi haqidagi fikr
bildirilgan. Demak, Anaksimandr va Aristotel insonning tabiatdagi o'rnini belgilab,
uni hayvonlarning ajdodlari deb tan oldilar. Hayvonlarni “qonli” va qonsizlarga
ajratar ekan, Aristotel odamni “qonli” hayvonlar guruhiga kiritgan, maymunlarni
esa odam va hayvonlar orasiga “qonli” guruhga qo`ygan. Inson hayvonlarga yaqin
ekanligi, tan olingan va K. Galen (130-200), u pastki maymunlarning otopsi
natijalariga ko'ra inson anatomiyasi haqida xulosa chiqargan.
18

K.Linney o zidan oldingilarga nisbatan ancha uzoqroqqa borib, primatlar otryadiniʻ
aniqlab, unga yarim maymunlar, maymunlar va bir turga ega bo lgan odamlar
ʻ
turkumini - homo sapiensni nazarda tutib, odam va maymunlarning o xshashligini
ʻ
ta kidladi. K. Linneyning barcha zamondoshlari uning tizimini, xususan, odamning
ʼ
primatlar tartibiga mansubligini tan olishmagan. Tizimning boshqa versiyalari ham
taklif qilindi, ularda odamning darajasi sezilarli darajada oshirib yuborilgan,
chunki inson uchun alohida tabiat sohasi tan olingan. Bu mohiyatan odamni
hayvonlardan ajratdi.
Insonning hayvonlar bilan qarindoshligi haqidagi savolning to'g'ri hal etilishidan
farqli o'laroq, inson qanday paydo bo'lganligi haqidagi savol uzoq vaqt davomida
olimlarning ishlarida ochiq qoldi. Antropogenez haqidagi birinchi gipotezani J.-B.
tomonidan tuzilgan deb hisoblashadi. Lamark. Insonning maymunga o'xshash
ajdodlari borligiga ishongan Lamark birinchi marta maymunga o'xshash ajdodning
odamga aylanishidagi evolyutsion yutuqlar ketma-ketligini nomladi. Bundan
tashqari, u arboreal tetrapodlarning ikki oyoqli harakatga va yerdagi hayotga
o'tishiga katta ahamiyat berdi. Lamark inson ajdodlari skeleti va mushaklaridagi
o'zgarishlarni tik turishga o'tish bilan bog'liq holda tasvirlab berdi. Ammo atrof-
muhitning rolini ortiqcha baholagan holda, u boshqa organizmlar singari, inson
evolyutsiyasining harakatlantiruvchi kuchlarini hali ham noto'g'ri tushundi.
A. Uolles (1823-1913) ikki a’zoda harakatlanuvchi shakllar inson evolyutsiyasida
katta ahamiyatga ega bo‘lib, tik yurgandan keyin miyada o‘sish bo‘ladi, degan
fikrni ilgari surdi. U insonning paydo bo'lish tarixi juda uzoq vaqtga to'g'ri keladi,
deb taxmin qildi. Shubhasiz, bu va boshqa shunga o'xshash bayonotlar insonning
tashqi ko'rinishi masalasini tushunishda oldinga qo'yilgan muhim qadam edi,
ammo ular to'liq emas edi va insonning kelib chiqishi haqidagi ilmiy nazariyani
shakllantirishga olib kelmadi. Insonning kelib chiqishi haqidagi chinakam ilmiy
nazariya Charlz Darvinning evolyutsion ta'limoti paydo bo'lganda shakllana
boshladi, bu nazariyaga asos bo'ldi.
19

* Ushbu ish ilmiy ish emas, yakuniy malakaviy ish emas va to'plangan
ma'lumotlarni qayta ishlash, tizimlashtirish va formatlash natijasi bo'lib, o'quv
ishini mustaqil ravishda tayyorlash uchun material manbai sifatida foydalanishga
mo'ljallangan. Antropologiya fanlararo bilim sohasi bo lib, inson va insoniyatniʻ
rivojlanishning barcha bosqichlarida, shu jumladan evolyutsion shakllanish davrida
ham har tomonlama o rganadi. Mohiyatan inson haqidagi ilmiy fanlar majmui
ʻ
bo‘lgan antropologiyaning birligi ushbu fanning o‘ziga xos predmetini – “universal
universallar”ni yaratadi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, antropologiyaning
predmeti - insoniyatning integrativ xususiyatlari bo'lib, uni bir butun sifatida
ko'rsatishga imkon beradi. Antropologiyaning fanlararo fan sifatida o‘ziga xos
xususiyati “o‘rganilayotgan hodisalarni ko‘p qirrali tahlil qilish”dir 9
.
Hozirgi vaqtda, aksincha, antropologiyada asosiy e'tibor shaxsning ijtimoiy-
biologik moslashuvini ta'minlovchi umumiy qonuniyatlarni o'rganishga qaratilgan.
Antropologlarni qiziqtiradigan umumiy naqshlar barcha zamonaviy odamlar,
ularning mavjudligining o'ziga xos madaniy va tarixiy voqeligidan qat'i nazar,
homo sapiensning bir turining ijtimoiylashgan vakillariga tegishli ekanligi sababli
yuzaga keladi. Shu sababli, homo sapiens turlarining barcha vakillariga xos bo'lgan
odamlarning eng keng tarqalgan adaptiv xususiyatlarini antropologik o'rganish
katta qiziqish uyg'otadi - ham jamiyatda yashaganlar, ham hozirgi vaqtda
yashaydilar. Antropologiya har qanday ijtimoiylashgan Homo sapiensga xos
xususiyatlarni, uning Yerda mavjud bo'lgan vaqtidan yoki ma'lum bir
tsivilizatsiyaga mansubligidan qat'i nazar, o'rganadi. Shunday qilib, tabiiy ilmiy
bilimlar nuqtai nazaridan antropologiyani ijtimoiylashgan shaxsni
moslashtirishning eng umumiy usullari haqidagi fan sifatida aniqlash mumkin.
II BOB. ANTROPOLOGIYANING ASOSIY TADQIQ OBYEKTLARI
VA ZARAFSHON VOXASI ANTROPOLOGIYASI
2.1 Antropologiyaning asosiy obyektlari
9
Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970
20

Antropologiya fanining predmeti va vazifalari vaqt o‘tishi bilan shaxsning u
yoki bu davrda o‘rganishga eng munosib deb hisoblangan xossalari va sifatlariga
qarab, shuningdek, jamiyatning mafkuraviy talablaridan kelib chiqib o‘zgarib
bordi. Miloddan avvalgi IV asrda yashagan yunon faylasufi Aristotel, masalan,
hayvonlar va odamlar o'rtasidagi farqlarga alohida e'tibor bergan, ularni o'zi "ikki
tomonlama mavjudot" (biologik va ijtimoiy) deb hisoblagan. Zamonaviy
antropologiya uchun Homo sapiens mavjudligining biologik asoslarini tushunish
jihatlari hali ham dolzarbdir. Shuningdek, odamlarning "tabiiy" imkoniyatlarini va
ularning somatik (tanaviy) tashkil etilishi yoki ular aytganidek, "biologiya" bilan
bog'liq holda ularga "qo'yilgan" cheklovlarni o'rganish qiziqish uyg'otadi 10
.
So'nggi 150 yil ichida antropologiya fanining predmeti sezilarli o'zgarishlarga duch
keldi. Shunday qilib, shotland antropologi Jeyms Jorj Freyzer (1854-1941) ingliz
mustamlakalari aholisi va Metropolis aholisining madaniy va antropologik
xususiyatlarini o'rganib, aniqlangan farqlarni antropologiya fanining asosiy
predmeti deb hisobladi. U insoniyat jamiyati rivojlanishning uchta bosqichini
ketma-ket bosib o'tib, rivojlanadi, deb hisoblagan: sehr, din, fan. Xuddi shunga
o'xshash tarzda, frantsuz antropologi va sotsiologi Lyusen Levi-Bruhl (1857-1939)
o'z tadqiqotini olib bordi, u turli tsivilizatsiyalar: texnokratik va an'anaviy
odamlarning aqliy mexanizmlari faoliyatidagi farqlarni qidirdi.
Hozirgi vaqtda, aksincha, antropologiyada asosiy e'tibor shaxsning ijtimoiy-
biologik moslashuvini ta'minlovchi umumiy qonuniyatlarni o'rganishga qaratilgan.
Antropologlarni qiziqtiradigan umumiy naqshlar barcha zamonaviy odamlar,
ularning mavjudligining o'ziga xos madaniy va tarixiy voqeligidan qat'i nazar,
homo sapiensning bir turining ijtimoiylashgan vakillariga tegishli ekanligi sababli
yuzaga keladi. Shu sababli, homo sapiens turlarining barcha vakillariga xos bo'lgan
odamlarning eng keng tarqalgan adaptiv xususiyatlarini antropologik o'rganish
katta qiziqish uyg'otadi - ham jamiyatda yashaganlar, ham hozirgi vaqtda
yashaydilar. Antropologiya har qanday ijtimoiylashgan Homo sapiensga xos
10
Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970
21

xususiyatlarni, uning Yerda mavjud bo'lgan vaqtidan yoki ma'lum bir
tsivilizatsiyaga mansubligidan qat'i nazar, o'rganadi. Shunday qilib, tabiiy ilmiy
bilimlar nuqtai nazaridan antropologiyani ijtimoiylashgan shaxsni
moslashtirishning eng umumiy usullari haqidagi fan sifatida aniqlash mumkin.
Inson tabiatining turli hodisalarining shaxsiy va sub'ektiv ko'rinishlarining
shakllanish qonuniyatlarini o'rganish antropologiya uchun ham qiziqish uyg'otadi.
“Antropologiya” atamasi yunoncha kelib chiqqan. “Antropologiya” so ziningʻ
lug aviy ma nosida “inson haqidagi fan” (anthropos — inson, logos — so z, bilim,
ʻ ʼ ʻ
fan) ma nosini bildiradi. Bu atamaning birinchi qo llanilishi Aristotelga tegishli
ʼ ʻ
bo lib, u “antropologiya” so zini asosan insonning ruhiy tabiatini o rganishda
ʻ ʻ ʻ
qo llagan. Zamonaviy G‘arbiy Yevropa fanida “antropologiya” atamasini ikki
ʻ
tomonlama tushunish ildiz otgan. Bir tomondan, antropologiya insonning jismoniy,
biologik tashkil etilishi haqidagi fan bo'lsa, ikkinchi tomondan, ijtimoiy hayotning
xususiyatlari, madaniyati, psixologiyasi, turli qabilalar va xalqlarning ramziy
tizimlarining faoliyati haqidagi fan. o'tmish va hozirgi.
G‘arb antropologiyasining ustuvor yo‘nalishlarini tahlil qilib, zamonaviy
darsliklardan birining mualliflari “Amerika antropologiyasi inson va jamiyat
haqidagi fanlarni uyg‘unlashtirishning oraliq darajasidir, inglizlar ijtimoiy
antropologiya, amerikaliklar esa madaniy antropologiya haqida gapirishni afzal
ko‘radilar”, deb yozadilar. Frantsiyada antropologiya, etnografiya va etnologiya
atamalari keng qo'llaniladi.
Sovet davridagi mahalliy fanda antropologiyaning chegaralari zamonaviy
chegaralarga qaraganda ancha tor edi. Sovet antropologlari, asosan, vaqt va
makonda inson jismoniy turining o'zgarishini o'rgandilar. “Antropologiya -
tabiatshunoslikning inson va uning irqlarining jismoniy tuzilishining kelib chiqishi
va evolyutsiyasini o'rganadigan sohasi.<...>Antropologiyaning vazifasi insonning
hayvon ajdodining mavjudligi tobe bo'lgan biologik qonuniyatlardan ijtimoiy
22

qonunlarga o'tish jarayonini kuzatishdir ", - dedi sovet antropologlari Ya.Ya.
Roginskiy va M.G. Levin.
Mamlakatimizda antropologiya an'anaviy ravishda tabiiy fanlar bilan bog'liq bo'lib,
uning biologik fanlar doirasidagi "maxsus" mavqeiga bog'liq. Sovet davridagi
antropologiyani o'rganayotganda, odamning hayvondan ijtimoiy mavjudotga
o'tishining asosiy xususiyatlari allaqachon aniqlangan va ilmiy kommunizm
asoschilaridan biri F. Engelsning asarlarida tasvirlanganligi tushuniladi - " Tabiat
dialektikasi”, “Anti-Dyuring”, “Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi”,
“Maymunlarning odamga aylanishi jarayonida mehnatning roli”. Bu asarlar o'tgan
asrdan oldingi asrda F. Engels tomonidan yaratilgan.
Hozirgi vaqtda F.Engels ibtidoiy gominidlar ijtimoiyligini shakllantirishda mehnat
faoliyatining alohida, «belgili» rolining hal qiluvchi ahamiyatini oldindan ko'ra
olganligi umumiy qabul qilingan. 20-asrda faoliyatning belgi shakllari bolaning
tug'ilishidan boshlab - biologik mavjudotning "inson ijtimoiy tuzumiga" "kirishini"
ta'minlashi ko'rsatildi. Ushbu insoniylashuv jarayoni homo sapiensning
ontogeneziga ham, filogeneziga ham xosdir.
Mahalliy psixolog L.S. Vygotskiy odamlarning sotsializatsiya jarayonini tavsiflab,
"madaniy rivojlanish bu yoki boshqa psixologik operatsiyalarni amalga oshirish
uchun vositalar sifatida belgilardan foydalanish va foydalanishga asoslangan xatti-
harakatlarning bunday usullarini o'zlashtirishdan iborat", deb ta'kidladi.<…
>Madaniy taraqqiyot aynan insoniyat o zining tarixiy taraqqiyoti jarayonidaʻ
yaratgan yordamchi xulq-atvor vositalarini, ya ni til, yozuv va sanoq sistemalarini
ʼ
o zlashtirishdan iboratdir.
ʻ
Shu boisdan ham ushbu qo‘llanmaning ikkinchi qismida antropogenez jarayonida
nutqning kelib chiqishi nazariyalari va hozirgi zamon jamiyatida tilning faoliyat
ko‘rsatish qonuniyatlariga katta ahamiyat beriladi.
23

Insonning "biologik" tabiatini hisobga olgan holda, biz uning ikkilamchiligini,
to'g'rirog'i, ko'pligini unutmasligimiz kerak. Bir tomondan, odam kichik
oziqlantiruvchilar sinfidan va primatlar otryadidan ijtimoiy hayvon bo'lsa, ikkinchi
tomondan, u aql, iroda, o'z-o'zini anglash, o'ziga xos ruhiy tashkilotga ega bo'lgan
ruhiy mavjudotdir. “Ma’naviyat” deganda insonning o‘zi sevish, yaratish, erkin
bo‘lish, o‘z mavjudligining ma’nosini aniqlash qobiliyati tushuniladi. Bular o'ziga
xos, murakkab fikrlash bilan birga, insonni hayvonlardan ajratib turadigan asosiy
fazilatlardir.
Sotsiologiya talabalari odamlarning ijtimoiy hayoti va inson psixologiyasining
qonuniyatlarini keyinroq o'rganadilar. Ushbu ma’ruza kursining vazifalaridan biri
insonning asosiy moslashish mexanizmlari, motivlari va xulq-atvor reaktsiyalari,
jumladan, uning ma’naviy jihatlari ko‘p jihatdan insonning biologik tabiatiga
asoslanishi va unga qarshi turmasligini ko‘rsatishdan iborat. Buyuk nasroniy
mutafakkiri, rus faylasufi V.S.Solovyov (1853-1900) ta’biri bilan aytganda, inson
ruhi homo sapiensning tana qobig‘ida “mujassamlangan”.
Inson tabiatining ko'p qirraliligi sayyoramizda yashovchi ko'plab xalqlar
tomonidan intuitiv ravishda tushunilgan. Turli madaniyatlarning miflarida
kosmogonik nazariyalarda (kosmogoniya, yunoncha — dunyoning kelib chiqishi,
antropogoniya — insonning kelib chiqishi) ifodalangan insonning mohiyati haqida
o xshash g oyalar mavjud. Shunday qilib, qadimgi kosmogoniyalarda xudolarʻ ʻ
osmondan erdagi hayvonlarga tushganligi va tananing yuqori, "ilohiy" qismi va
pastki "hayvon" birlashishi natijasida odamlar paydo bo'lganligi aytiladi.
Keyinchalik, kulgili karnaval madaniyatining ramziyligini tashkil etuvchi
odamning tabiiy "pastki" hayvonning mavjudligi haqidagi g'oyani rus faylasuflari
M.M. Baxtin (1895-1975) va V.N. Voloshinov (1895-1936). Insonning kelib
chiqishi haqidagi bu g'oya chuqur ramziy ma'noga ega. Insonning ba'zi somatik
stimullarining psixikaning ongsiz sohasiga siljishi, ularning ijtimoiy qoidalarga
muvofiq sodir bo'lgan keyingi ramziy o'zgarishi zamonaviy psixoanalizning eng
24

muhim kashfiyotlari bo'lib, ularning g'oyalarisiz, shuningdek, strukturaviy
tilshunoslik g'oyalarisiz. , zamonaviy antropologiyani tasavvur qilib bo'lmaydi 11
.
Zamonaviy odam tegishli bo'lgan turning biologik nomi - Homo sapiens (L), lotin
tilidan "Linneyga ko'ra aqlli odam" deb tarjima qilinadi. Bu atama shved
tabiatshunosi Karl Linney (1707-1778), yovvoyi tabiat turlarining binomial (qo sh)ʻ
nomenklaturasini yaratuvchisi tomonidan taklif qilingan. Ba'zi faylasuflar va
olimlar Homo sapiens nomini insoniyat tarixi davomida cheksiz urushlar olib
borgan odamlar uchun yaroqsiz deb hisoblashadi, ammo biologiyada birinchi
marta bu o'ziga xos ismni o'zgartirmaslik odat tusiga kirgan, hatto keyinchalik
ma'lum bo'lsa ham. ma'noda o'zini oqlay olmadi. Hozirgi vaqtda, aksincha,
antropologiyada asosiy e'tibor shaxsning ijtimoiy-biologik moslashuvini
ta'minlovchi umumiy qonuniyatlarni o'rganishga qaratilgan. Antropologlarni
qiziqtiradigan umumiy naqshlar barcha zamonaviy odamlar, ularning
mavjudligining o'ziga xos madaniy va tarixiy voqeligidan qat'i nazar, homo
sapiensning bir turining ijtimoiylashgan vakillariga tegishli ekanligi sababli yuzaga
keladi. Shu sababli, homo sapiens turlarining barcha vakillariga xos bo'lgan
odamlarning eng keng tarqalgan adaptiv xususiyatlarini antropologik o'rganish
katta qiziqish uyg'otadi - ham jamiyatda yashaganlar, ham hozirgi vaqtda
yashaydilar. Antropologiya har qanday ijtimoiylashgan Homo sapiensga xos
xususiyatlarni, uning Yerda mavjud bo'lgan vaqtidan yoki ma'lum bir
tsivilizatsiyaga mansubligidan qat'i nazar, o'rganadi. Shunday qilib, tabiiy ilmiy
bilimlar nuqtai nazaridan antropologiyani ijtimoiylashgan shaxsni
moslashtirishning eng umumiy usullari haqidagi fan sifatida aniqlash mumkin.
Inson tabiatining turli hodisalarining shaxsiy va sub'ektiv ko'rinishlarining
shakllanish qonuniyatlarini o'rganish antropologiya uchun ham qiziqish uyg'otadi.
Turli davrlarda inson zotiga turli aforistik nomlar berilgan. Aristotel odamni
“ijtimoiy hayvon” deb atasa, B.Franklin unga “qurol yasaydigan hayvon” nomini
bergan. “Qurolsiz odam”, “gapiruvchi odam”, “qiluvchi odam” degan nomlar bor
11
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
25

edi. Bizning nuqtai nazarimizdan, frantsuz tabiatshunosi Jorj Buffon (1707-1788)
tomonidan berilgan "ikki odam" tur nomi insonning alohida mavqeini to'liq aks
ettiradi. Bu ism, ma'lum darajada, odamning hayvon ekanligini aks ettiradi, chunki
u primatlarning tana tashkilotiga ega, boshqa tomondan, odam, majoziy qilib
aytganda, "xudolarning bolasi", chunki u. borliqning yuksak ma’nosini izlash
istagini o‘z ichiga oladi.
Insonning ikki tomonlama tabiati, albatta, sovet fani tomonidan qayd etilgan,
ammo insonning hayvoniy va ruhiy tamoyillari emas, balki, qoida tariqasida,
biologik va ijtimoiy. SSSRda asosiy antropologik usullar biologik usullar edi:
paleoantropologiya, qiyosiy anatomiya va embriologiya. Antropogenez jarayoni
biologiya, arxeologiya va marksistik-lenincha falsafa sintezi asosida ko'rib chiqildi.
Hozirgi vaqtda o'zini antropolog deb atagan olimlarning asarlarida an'anaviy fizik
antropologiya predmeti bilan bir qatorda struktur antropologiya, antropologik
tilshunoslik, falsafiy antropologiya muammolari ham o'z aksini topgan.
Shunday qilib, mahalliy va xorijiy tajribani hisobga olgan holda, antropologiya
predmetiga quyidagi ta'rif eng muvaffaqiyatli bo'lib tuyuladi: "Antropologiya - bu
inson tabiatidagi universal va ob'ektiv, xususiy va sub'ektivning namoyon bo'lish
qonuniyatlari haqidagi fan. Inson tabiati deganda azaldan mavjud bo'lgan, barcha
odamlarga xos bo'lgan, shuningdek, ma'lum bir jamiyatga va ma'lum bir shaxsga
xos bo'lgan individual va maxsus normalar, odatlar, xatti-harakatlar, instinktlar,
ijtimoiy institutlar tushuniladi.
Keling, zamonaviy tabiatshunoslikning eng dolzarb antropologik muammolariga
to'xtalib o'tamiz.
2.2 Zarafshon voxasi antropologiyasi

26

O’rta Osiyoning buyuk allomalari tomonidan bunyod etilgan kitoblar qadim
zamonlardan beri xalkimizga ma`naviy ozuqa berib keladi. Kitoblar inson va
jamiyatning ma`naviy boyishiga xizmat qiladi. Ilg’or odamlar kitoblarning bilim,
fan, san`at, hunarlarni ravnaq topdirishnnng buyuk quroli ekanligini yaxshi
bilar
edilar. Kitob insonga mehnat qilishga va yashashga yordam beradi. Inson aqli va
hissiyotlariga kuchli ta`sir ko’rsatadi. Utgan asrlardayoq Herman (Arman)
Vamberi «Alisher Navoiy asarlari har bir uzbek oilasida xazina» ekanligini
hayratlanib yozgan edi. Ajoyib kitoblarning xazinalari xalqning o’zida,
xonadonlarda saqlanar edi. Odamlar kitoblarni avaylab-asrab, ke yingi avlodlarga
etkazar edilar. Kitoblarni ko’chirib yozish, asrash va tarqatish juda katta savob ish
hisoblanardi. CHunonchi, XIX asr va XX asr boshlarida Buxoro shahrida 20 ta
uzbek va tojik olimining shaxsiy kutubxonasida 10 ming nusxa turli sohalarga doir
qo’lyozma va toshbosma kitoblar saqlanar edi. Hozir shu qo’lyozma va toshbosma
kitoblarning ko’pchiligi sobiq Itgifoq, Uzbekis tan va Tojikiston sharqshunoslik
institutlarining fondlarida saqlanmoqda., Faqat Uzbekiston Fanlar akademiyasi
SHarqshu noslik institutida turli sohalarga oid 30 ming toshbosma asar
saqlanmoqda. Bular orasida mohir hattotlar - kalligraflar ko’chirgan, falsafa, tarix,
adabiyot, tabiiyot va boshqa sohalarga oid qo’lyozmalar bor. Lekin, feodalizm
tuzumining ijtimoiy-iqtisodiy qonuniyati va talabiga ko’ra kitob ko’chirish va
kitob to’plash ishlari hozirgidan boshqacha edi. Ruhoniylar hamma tabaqalarga
mansub odamlarning shariatga, dini islomga zid asarlarni tarqatishiga yo’l bermas
edilar 12
. Bunday qilganlar qattiq jazolanar edi. SHuning uchun ham aholida tabiiy
fanlarga doir kitoblarga nisbatan diniy-mistik ruhdagi «Rashohat-aynul-hayot»,
«Tazkiratul-avliyo», «Xazinatul-asfiyo», «Safinatul-avliyo», «Mazoroti
Samarqand» («Samariya»), «Sayqalnoma», «Me`rojnoma», «Maslakul-mutta-
qiyn», «Sabotul-ojizkiyn», «Abu Muslim», «Kimiyoi-saodat» kabi kitoblar ko’p
bo’lar edi. Bu kitoblarda diniy-fantastik, ilmi-gayb (g’oyibot sirlari), avliyo va
payg’ambarlarning ilohiy mo’`jizalari, oxiratdagi jannat rohatlari va do’zax
azoblari tasvirlangan edi. Hokimlar diniy bilimlarni keng tarqatish uchun Ahmad
12
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997
27

YAssaviy, Sulaymon Baqirg’oniy (Bag’riqoniy), Jaloliddin Rumiy, So’fi Olloyor
va boshqa mutasazviflarning ijodiy merosiga kat ta e`tibor berar edilar. Mir Olim
Buxoriyning yozishicha, amir SHohmurod «... har madrasaga mudarris va har
machitga imom tayinladi. Har bir tuman (rayon) da va shaharda ilohiyotchi
olimlar... qozilar va raislar diniy rasm-rusmlarga, savdo-sotiq qoidalariga va
soliqlar to’g’ri undirilishiga mutasaddilik qilar edilar. Bilimga tashna odamlar har
tomondan Buxoroga oqib kelardi. Tez orada madrasalar talabalarga to’ldi.
SHundan so’ng amir oddiy fuqarolarga ham dini-islom yo’l-yo’riqlarini o’rgata
boshladi. Buxoro aholisining xudojuyligi, taqvosi ziyoda bo’ldi. So’ng tarixchi
yozishicha, amir Haydar davrida dini-islom yanada ravnaq topgan. «SHu
maqsadda u (amir Haydar) har yili darveshlar va aziz-avliyolarga nazr-niyoz uchun
yuz ming tanga mablag’ ajratar edi.» Ammo, yuqoridagi dalillardan Buxoro
xonligida faqat diniy kitoblar tarqalgan, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak.
Xalqdan chiqqan taraqqiyparvar odamlar turg’unlik va jaholatga qarshi kurashib,
xalq orasida ma`rifat tarqatdilar. Xalq orasida savodli kotiblar, hattotlar, noyob
kitoblarni to’plovchilar va saqlovchilar ko’p edi. Ma`rifatli mana shu odamlar
uzbek, tojik, ozarbayjon va boshqa xalqlarning ma`naviy, ruhiy boyliklarini qayta
ko’chirish, to’plash va asrash bilan shug’ullandilar. Ular uzbek va tojik adabiyoti
klassiklarining noyob durdona asarlarini avaylab to’pladilar. Masalan, ulug’ uzbek
shoiri Alisher Na-voiyning «Mahbubul-qulub» asari zamonasining ma`rifatchilari
Mir Olim Buxoriy tomonidan 1838 yilda, Ne`matillo YAqub Samarqandiy
tomonidan 1844 yilda chiroyli naqshlar bilan qayta ko’chirilgan edi va hokazo.
Samarqandlik mashhur naqqosh va kotib Mir Abdulhay 1825 yilda Navoiyning
«CHor devon»ini, naqqosh Muqimxon Samarqan diy 1850 yilda olamga mashhur
buyuk asar «Hamsa» ni chiroyli yozuvda qayta ko’chirgan edilar. XIX asrning’
birinchi yarmida ulug’ uzbek shoiri Alisher Navony asarlaridan tashqari yana
Mashrab, Huvaydo, Sayqaliy, SHavqiy, Amiriy, G’oyibiy va boshqa shoirlarning
asarlari ham husnixat bilan ko’p marta qayta yozib chiqilgan edi. Bu asarlar tez-tez
qay ta ko’chirilib, qo’ldan-qo’lga o’tib yurardi.
XIX asrning birinchi yarmida Muhammad Munis Xorazmiy 1854- 55- yillarda o’z
28

devonini tuzish bilan ayni vaqtda Nizomiy, Sa`diy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy kabi
ulug’ shoirlarning bayozlarini ham to’plagan edi. Ana shu devonlar hozir
Uzbekistan Fanlar akademiyasi SHarqshunoslik ilmgohining qo’lyozmalar fondida
saqlanmoqda. Kichik hajmdagi bu she`riy bayozlardan odatda ixlosmandlarning
yig’inlarida foydalanar edilar. XIX asrda Buxoro xonligi hududida juda ko’p shoir,
olim, hattotlar yashab, ijod qilganlar. Muhammad Rajab Buxoriy, qori Rahmatillo
Vozix, Masixo Boysuniy, Afqori Buxoriy, Adriy Sa marqandiy, Habibiy, YAkdil
Mahmud qoriziy, «Tavorixi muluki ajam» («Eron erlari tarixi») ni ko’chiruvchi
Mulla Muhammad YUsuf, Odilmurod Miriy, YUnusxo’ja Kotib, SHahrisabziy,
Mu hammad Amin Buxoriy, Muhammad Equb Buxoriy, Muhammad Mir Olim
Buxoriy, Rahmonqulbek kotib Miroxur, Muhammad Farhod, Muhammad SHukur
Kotib, Jaloliddin Buxoriy, Mullo Nasrullo Kotib kabi juda ko’p taraqqiyparvar
olim va hattotlar yashar edilar. Ulardan ko’plari faqat asarlar yozibgina qolmasdan,
bal ki ko’plab shogirdlar ham tayyorlaganlar. Ular g’ayrat bilan kitoblar tuplashgan
va imkoniyatlariga qarab xalq orasida bilim, ma`rifat tarqatishga intilishgan. SHuni
ta`kidlash lozimki, A. Navoiyning bizgacha etib kelgan
asarlari XIX asrning
oxirida va XX asrning birinchi yarmida ko’chirilgan. Navoiy asarlaridan boshqa
yana Sa`diy, Hofiz, Jo miy va SHarq adabiyotining boshqa klassiklari asarlari ham
san`atkorona ko’chirilgan. Xususan 1818 yilda xattot Abdulla Xevaqiy «Devoni
Hofiz» she`rlar to’plamini sharhlab tahlil etib, uni tojik tilida nasrda yozib chiqqan.
Usha yili Jomiyning mashhur «Tuhfat-ul asror» asari, ozarbayjon shoiri Sohib
asar lari, 1863 yilda Fazliyning devoni ko’chirilgan. Nasrullo Buxo riy hattotlik
yo’li bilan xorazmlik shoir va olim Muhammad Xoksorning (1794-1801 y.)
«Muntaxab al-lug’at» asaridan, Muham mad Rajab Buxoriy esa Mirzo Bedilning
«Kulliyot»idan, Rahimbek Kotib 1780 yilda Fuzuliyning «Soqiynoma» asari va
she`rlar to’plamidan, Muhammad Farhod (1806-1807 i.) Xusayn Voizning
mashhur didaktik asari «Latoif va zaroif» dan nusxa ko’chirishgan. Zarafshon
vodiysining shoir va yozuvchilari SHavqiy Kattaqo’r-g’oniy, Volai Samarqandiy,
Xiromiy va boshqalar original asar lar yaratibgina qolmasdan, balki uzlaridan oldin
o’tgan mashhur kishilarning asarlaridan nusxa ko’chirganlar va tarjima qilgan lar.
29

Masalan, shoir Xiromiy forscha-hindcha hikoyatlarga o’xshash pandnoma ruhidagi
qiziq asarlar yaratadi. Rahmatillo Vozix esa o’rta asrda yashab, ijod etgan arab
shoiri va mutafakkiri Al-Mahdiyning asarlarini tojik tiliga tarjima qiladi. SHuni
ta`kid lash zarurki, uzbek va tojik adabiyoti etuk namoyandalari o’z asarlarida
zamonining ilg’or g’oyalarini ifodalashga intilishgan. Bu she`riyat, nasr va tarixiy
xronikalarning eng yaxshi namunalari feodal hukmronligi zamonida zulmat ichra
nur bo’lishgan. Ular-ning asarlari ijtimoiy adolat va insonparvarlik, vatanga
muhabbat g’oyalari bilan sug’orilgan bo’lib, xalq ijodiyotini juda yaxshi aks
ettirgan. Ular bizni bugungi kunda ham o’ziga maftun etadi. Ammo xalq yaxshi
kurgan odamni hukmdorlar yomon ko’radi. Uzbek va tojik adabiyotining eng
yaxshi, iqtidorli vakillari quvg’in va ta`qibga uchragan. Buxoro amirlari
mutafakkirlarni quvg’in qilib qolmasdan, balki ularni zindonlarga solib
qiynashganlar, hatto o’ldirganlar. Ular o’limidan keyin asarlarini yashirganlar va
hatto yo’qotib yuborishgan yoki ular asarlari mazmunini o’zgar-tirishib,
soxtalashtirganlar. Ularning asarlari diniy ruhdagi soxta xayollar yoki teskari
fikrlar deb talqin etilgan. SHunday qilib, bu davrda feodal zulmi va dinning
ahamiyati kuchaygan. G. Vamberining yozishicha, Buxoroda XIX asr o’rtalarida
20000 dan ortiq qul bo’lgan. Biroq moddiy boyliklarni dehqonlar va erkin
hunarmandlar yaratganlar. Buxoro xonligi bilan Rossiya o’rtasida madaniy
aloqalar rivojlanganligi tufayli bizning vatandoshlarimizning ba`zi nodir asarlari
Rossiyaning ilmiy markaziga jo’natilgan. Masalan, 1820 yilda Rossiya
vakolatxonasining diplomatik missiyasi muvaffaqiyatli tamomlagandan keyin amir
Haydar rus elchisi Negriga sovg’a sifatida «Tarixi Muqimxoniy» asarini beradi.
Negri bu asarni Rossiya Fanlar akademiyasiga topshiradi. Bu asar Peterburg
dorilfununining sharqshunos professori O.I.Senkovskiy tomonidan frantsuz tiliga
tarjima qilinadi. SHuni eslatib o’tish kerakki, rus sharqshunos olimlari va o’z
zamonining ilg’or kishilari, Urta Osiyo tarixchilari, faylasuflari, uzbek va tojik
adabiyoti klassiklarining nodir asarlarini saqlash va to’plashda katta hissa
qo’shganlar. 1960 yilda bir guruh sovet delegatlari G. D. Mikluxo-Maklay, O. F.
Akumushkin, V. V. Kuliev, M. A. Salohiddinov sharqshunoslarning XXV Xalqaro
30

kengashida o’z ma`ruzalarida shu fikrni ta`kidlab o’tishgan. V. A. Ivanov 1915-
1916 yillarda Buxoroda fors-tojik adabiyotining juda katta kollektsiyasini
to’playdi. Hozirgi vaqtda ular SSSR FA ning SHarqshunoslik ilmgohida
saqlanmoqda. U asosan XVIII-XIX asrlarda qayta ko’chirilgan O’rta Osiyodagi
qo’lyozmalardan iborat. Bu qo’lyozmalar XVIII-XIX asrlarda va hatto XX asr
boshlarida O’rta Osiyoda keng tarqalgan adabiyotlardan iborat edi. Demak, bu
adabiyotlarni o’rganish O’rta Osiyoning XVIII-XIX asrlardagi aholisining
ma`naviy hayoti haqida fikr yuritish uchun zarur, hujjatli, aniq dalillar beradi.
Buxoro xonligining, asosan XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya bilan
chegaradosh bo’lgan davri tarixi Mirzo Salimbekning asarlarida o’z aksini topdi. U
so’nggi Buxoro amirlari davrida yuqori mansablarni egallagan va shu bois Buxoro
amirla ri shaxsini ulug’lashga intilgan. Muallif asosan, xonlik siyosiy hayotining
tashqi jihatlarini yoritib, xalq hayotini kam tasvirlagan. Mirzo Salimbek o’z asarida
XIX asr ikkinchi yarmidan Rossiya-Buxoro munosabatlariga to’xtalib o’tgan
bo’lsa-da, urush davridagi shaharlar aholisi ahvolini kam yoritgan. U Buxoro
xonligiga qarashli, ruslar bosib olgan shaharlarni sanab o’tish bilan cheklanadi,
Samarkand aholisining 1868 yil aprel’-mayidagi amirga qarshi ko’tarilishining
asosiy sabablarini ochib bermaydi. U rus lar Samarqandni asosan eroniy beklar
sotqinligi, «darvozalarni ochib» berganlari sababli egallashdi, deb hisoblaydi.
Buxoro xonligi tarixi mirzo Abdul Azim Somiyning «Tarixi salotini mang’itiy»
(«Mang’it hukmdorlari tarixi») asarida ham bayon etilgan.
Sobiq Buxoro mansabdori Mirzo Abdulazim Somiyning asari da XIX asrning
tarixiy voqealari, 1866-1868 yillardagi Rossiya-Buxoro urushi haqida keng
ma`lumotlar, Samarqandga rus qo’shinlari hujumi oldidan Oqtepa qishlog’ida
o’tgan harbiy kengashga oid faktlar bor. Boshqa zamondoshlariga qaraganda, u bu
davr
voqealarini mufassalroq tasvirlagan. U jamiyatdagi turli siyosiy guruhlarnnng
faoliyati natijalarini bayon qiladi. Jumladan u, 1868 yil aprelda amir Samarkand
begi qilib tayinlagan SHerali Inoqning zulmiga qarshi xalq, qo’zg’olonini mufassal
yoritgan. Biroq, Mirzo Somiyning asari kamchiliklardan ham holi emas. Ularni L.
M. Epifanova so’zboshisi va izohlarida ko’rsatgan. SHu bilan birga L. M.
31

Epifanovaning ba`zi xulosalari bilan ham kelishib bulmaydi. Jumladan, uning
so’zboshisi bilan tanishar ekanmiz, O’rta Osiyo tarixi uni chor Rossiyasining bosib
olishn davriga bag’ishlangan Ahmad Donish asari mazmunan Mirzo Somiy ning
asaridan past qo’yiladi. L. M. Epifanova hisoblashicha na Ahmad Donish, na
Mirzo Salimbek Samarqandni ruslar bosib olishi oldidan shahar aho lisining
SHerali Inoqdan juda noroziligi, rus qo’mondoniga murojaati xususida
to’xtalishmaydi. L. M. Epifanova «So’zboshi» sida Salimbekning asariga to’g’ri
baho berish bilan birga Ahmad Donishning Uzbekistan FA SHarqshunoslik
ilmgohida saqlanayotgan «Tarjimat-ul-ahvoli amiroi Buxoroi SHarif az amir
Doniyol to asri amir Abdulahad» asari mazmuniga nisbatan xato fikr aytgan.
Aytib o’tish lozimki, Ahmad Donishning O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan
bosib olinishiga bag’ishlangan asarlari turlicha. «Risolai tarixi», «Tarixcha»,
«Kichik tarix», «Risolai sayohat», «Risolai muxtasare az tarixi saltanati xonadoni
mang’itiya» kabi nomlar bilan ma`lum, Buyuk ma`rifatparvarning barcha asarlari -
da mazkur davr voqealari bayon etilgan. L. M. Epifanovaning A. Donishga
nisbatan aytgan fikri yana shuning uchun ham noto’g’riki, A. Donishning UzFA
SHarqshunoslik ilmgohida 1937 rakami bilan saqlanayotgan 79 varaqdan iborat
«Buxoroi sharifning amir Doniyoldan to amir Abdulahadgacha bo’l gan amirlari
hayoti bayoni» asari qo’lyozmasi hijriy 1352, ya`ni 1933 pili Ibodulla Odilov
tomonidan boshqa nusxasidan ko’chirib olingan edi. Bu nusxa sharqshunos olim
A. Mirzaevning kat ta mehnati natijasida 1960 yili Dushanbeda nashr etildi.
Bu asarni ba`zi olimlar A. Donishning ijtimoiy-siyosiy qarashlari o’zgarishi aks
etgan «Risolai muxtasare az tarixi salta nati xonadoni mang’itiya» asarining eng
to’la varianti deb hisoblashadi. Abdug’ani Mirzaevning ta`kidlashicha,
«Tarjumatul-ahvoli amironi Buxoroi sharif az amir Doniyol to asri amir
Abdulahad» qo’lyozmasi «Risolai muxtasare az tarixi saltanati xonadoni
mang’itiya» asariga o’xshash emas, aksincha alohida mustaqil asar. U o’z
mazmuni va nomiga kura ikkinchi asardan ancha farq qiladi. «Buxoroi sharifning
amir Doniyoldan to amir Abdulahadgacha bo’lgan amirlari hayoti bayoni» da
haqiqatan ham Samarkand aholisining SHerali Inoqqa qarshi ko’tarilishlari va
32

1868 yilgi boshqa voqealar hakida gapirilmaydi. Biroq, bundan shoshma-
shosharlik bilan xulosa chiqarish kerak emas. CHunki ran sanayu voqealarni
shunchaki yozib ketishda emas, balki ularga va ularning natijalariga berilgan
bahoda. Bu natijalarga ko’ra esa umumiy xulosalar chiqarish mumkin.
Bizningcha L. M. Epifanova «Buxoroning mang’it amirlari qisqacha tarixi» bilan
yaxshi tanish bo’lmagan. Unda A. Donish 1866- 1868 yilgi Rossiya-Buxoro
munosabatlari, Erjar voqealari, Jizzaxning olinishi, Samarqand aholisi isyonlarini
mufassal yoritib, amir Muzaffar va amaldorlarining maqtanchoqligini fosh etgan.
U Buxoro amirligi mag’lubiyatining sababi amirlikning texnikaviy-iqtisodiy
qoloqligida, deb to’g’ri ta`kidlaydi, Ruslarning Samarqandni egallashi sanasida
ham Mirzo Somiy kabi, L. M. Epifanova ham noaniqlikka yo’l qo’ygan. Mirzo
Somiy Jizzax olingach «15 kun o’tgach, qo’shinlar Ilon uti orqali Samarqandga
yo’l olgani» ni yozadi. So’zboshida L.M. Epifanova bunday deb yozadi: «Somiy
bu erda nohaq, bu voqealar o’rtasidagi farq 15 kun emas, bir necha oydir. Jizzax
1866 yilning oktyabrida, Samarkand 1867 yilning mayida egallangan. Bunaqa fikr
barcha adabiy va arxiv materiallariga zid keladi. Ma`lumki, Samar qand 1867 yilda
emas, 1868 yilning 2 mayida egallangan. Buyuk ma`rifatparvar olim Ahmad
Donishning (1827-1897 y.) ijodiy hayoti haqida keyinroq to’xtalib o’tish lozim. U
O’rta Osiyo tarixida o’chmas iz qoldirgan kishilardan biridir. Uning ilmiy
qiziqishlari qamrovi keng bo’lib, bu bois tirikligidayoq uning «Donish» taxallusiga
«Muhandis» nomini qo’shib aytishardi. Peterburg gazetalaridan birida noma`lum
muallifning «Bu xoro elchixonasi» maqolasi e`lon qilingan edi. Unda Buxoro
elchilarining 1874 yilning yanvarida Peterburgga etib kelgani haqida yoziladi.
Maqolada Buxoro elchisi Abduqodirboy Dodhoga qisqacha tavsif berilgan. So’ng
muallif yozadi: «Elchi huzurida ikki nafar mirzo bor: 1) mirzo Ahmad Uroq va 2)
mirzo Abduvahob. Ulardan birinchisi 1869 yili ham Peterburgga kelgan va Ros -
siya haqida asarlar bitgan. U shoir, adabiyotchi va munajjim. U, buyuk knyaz’
xonim Mariya Aleksandrovnaning nikoh to’yi munosabati bilan qadimgi fors tilida
she`r yozgan edi. SHe`r bir vaqtning o’zida ham muvashshah, ham tarixdir. Har
satrning boshlanish harflari «Mariya va Al’fred»ni, oxirgi harflari qo’shilganda
33

nikoh yilini beradi». Demak, elchixona mirzolari Mirzo Ahmad Uroq va Mirzo
Abduvahob edil ar. Bizni, Mirzo Ahmad Uroq - Ahmad Donish qiziqtiradi, albatta.
Unga Peterburgga borib kelgach, taxminan 1871 - 1872 yillarda faxriy saroy
unvoni «Uroq» berilgan edi. SHu bois, ulug’ ma`rifatparvarning ijodiy merosini
o’rganish jarayonida Ahmad Donish (Donish taxallusi, otasining ismi Nosir)
taxallusidan tashqari, uning Muhandis, Mir Ahmad, Mirzo Ah mad Uroq
taxalluslari bilan bitilgan ba`zi asarlariga ham duch kelish mumkin. CHunki, u o’ta
ijodkor bo’lib, qo’lga qog’oz va qalam olish imkoniyatini hech qo’ldan chiqarmas
edi. SHubhasiz, sovet tadqiqotchilari Ahmad Donishning ilmiy qarashlarini
o’rganish, umumlashtirish va yoritish bo’yicha katta ish qildilar. Uning bir qator
asarlarini mamlakatimiz xalqlari tillarida chop etish bo’yicha katta ish qilindi.
A. Donishning M. P. Osmanov va L. N. Demidchuk tojikchadan ruschaga o’girgan
va R, Hodizodaning sharhlari bilan berilgan asarlari tarjimasi e`tiborga loyiqdir.
Bu A. Donish asarlarining rus tiliga dastlabki jiddiy tarjima qilinishi edi.
Tarjimaning tili sodda, keng o’quvchilar ommasiga tushunarli. Biroq shu bilan
birga noaniq, shubhali o’rinlar ham bor. Masalan, R. Hodizoda Buxoro
elchilarining (Ahmad Donish ham) Peterburgga kelishi sanasini 1857 yil 8
yanvardan 1858 yilning 11-12 yanvari, deb noto’g’ri ko’rsatadi, boshqa asarda esa
o’zi yana to’g’ri (1858 yil 9 yan var’) ko’rsatadi.
Buxoro elchilarining Peterburgga ikkinchi kelishi sanasi ham noto’g’ri ko’rsatiladi,
ya`ni 1859 yilning 2-3 noyabrlari, deyiladi, vaholanki to’g’risi -1869 yilning 2-3
oktyabrlari. «Risolai tarix» tarjimasida ham bir necha noaniqliklarga yo’l
qo’yilgan.
34

XULOSA
Dunyoning zamonaviy, yagona va izchil manzarasini, shu jumladan
insonning ilmiy nuqtai nazarini shakllantirish uchun tabiiy va gumanitar fanlar
tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlarni sintez qilish ayniqsa muhimdir. Ma’lumki,
inson bir vaqtning o‘zida ham biologik, ham ijtimoiy mavjudotdir. Shu bilan birga,
ijtimoiy jarayonda shakllana boshlagan kishilarning ijtimoiy
munosabatlari biologik evolyutsiya guruhlarga moslashish shakli sifatida
sub'ektlararo munosabatlarga asoslanadi va og'zaki muloqot yordamida amalga
oshiriladi. Alohida inson shaxsiyati tashqi dunyo bilan moslashuvchan o'zaro
ta'sirga kirishib, uni o'zgartirib, boshqa odamlar tomonidan tan olinishni istaydigan
faol sub'ekt sifatida ishlaydi. Inson til va madaniyat bilan tanishligi tufayli aqlli
bo‘ladi. Odamlarning ijtimoiy-madaniy munosabatlari sohasini nutq faoliyatisiz
tasavvur qilib bo'lmaydi. Shuning uchun ushbu qo'llanmada inson jinsining
biologik evolyutsiyasi masalalari bilan bir qatorda biologik shartlar va tabiiy
tilning kelib chiqishi muammolariga katta ahamiyat beriladi.
Hozirgi vaqtda tabiatshunoslikning insonni har tomonlama o'rganishga qo'shgan
hissasini ortiqcha baholab bo'lmaydi. Insonni gumanitar o'rganishga kelsak, bu
erda yaqin vaqtgacha gumanitar fanlar usullarining o'ziga xos xususiyatlarini
asoslab beruvchi keng e'tirof etilgan nuqtai nazar hukmronlik qilgan. Ushbu
pozitsiyaga ko'ra, "ruh fanlari", ya'ni gumanitar fanlarda tadqiqotchining individual
pozitsiyasidan imkon qadar ozod bo'lgan "ob'ektiv" bilimlar ustuvor emas (bu
tabiiy fanlarning usuli va maqsadidir. fan), lekin "tushunish". Nemis faylasufi,
psixologi va madaniyat tarixchisi Vilgelm Dilthey: “Biz tabiatni tushuntiramiz,
aqliy hayotni tushunamiz”.
37

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver,
1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya
antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
38

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi