Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	215.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Zarautsoy qoyatosh tasvirlarining o'rganilishi

topilgan tosh qurollarining to‘plamlari hisoblanadi. 1864 yili A.Gebel tomonidan
Mang‘ishloqdan topilgan tosh qurollari, 1870 yili Toshkentning eski qa’la yonidan
topilgan tosh bolta, injener D.L.Ivanov tomonidan 1884 yili Afrosiyob yonidan
yo‘l o‘tkazish paytida, 1901 yili A.P.Pavlov tomonidan Toshkentdagi Bo‘zsuv,
Qamishlisoy qirg‘og‘i yon terrasalari ko‘zdan kechirilayotgan paytda,
A.V.Kamorov tomonidan Janubiy Turkmanistondagi Anov yodgorligi
qazishmalari jarayonida topilgan tosh qurollari to‘plamlarini hamda 1902 yilda
Saymalitosh petrogliflarining topilishini shu ma’lumotlar jumlasiga kiritish
mumkin. Mazkur davr tosh davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli bo‘lgan
asori- aqidalarni, xususan tosh qurollarning topilishi va o‘rganilishida yuqorida
keltirilganidek, 1895 yili tashkil etilgan Turkiston yosh havaskor arxeologlar
to‘garagining faoliyati muhim ahamiyat kasb etganligini ham alohida qayd etish
lozim. Masalan, 1906 yili shu to‘garak yig‘ilishida I.P.Paslovskiy, P.S.Nazarovlar
Qoratov, Beshariq tevaraklaridan topilgan qiziqarli tosh qurollari to‘plami haqida
axborot berishgan. 1907-1908 yillari Tojikiston hududida I.P.Tolmachev,
S.M.Dudinlar neolit davriga oid qiziqarli tosh qurollari to‘plamini qo‘lga
kiritishgan. V.N.Andrusov tomonidan 1916 yili Jabal, Gazliota, Qo‘shaba
atroflaridan topilgan tosh qurollar shu hududlarning keyingi yillarda arxeologik
jihatdan o‘rganilish istiqbolini belgilab berdi. N.I.Veselovskiy, N.Ostroumov,
A.YArchinskiylar tomonidan yig‘ilgan tosh qurollari to‘plamlari ham tosh davri
jamoalari moddiy madaniyati borasida muhim manbalar bo‘lib hisoblanadi
(Djurakulov M.D. Istoriya izucheniya kamennogo veka Sredney Azii. Aavtoreferat
diss. na soiskanie uch.step. k.i.n., - Samarkand, 1966. - S.3-27). 1906 yili Turkiston
arxeologiya havaskorlari to‘garagi yig‘ilishida ibtidoiy davr mehnat qurollari
xaqida xisobot bergan. V.L. Vyatkin 1908 Ulug‘bek rasadxonasi o‘rnini
aniqlashga, Afrasiyob va uning atroflaridan ko‘plab qadimiyotga oid manbalar
to‘plashga erishgan. SHu tariqa XX asr boshlarida Afrasiyob shahar yodgorligida
dastlabki qazish ishlari ham boshlab yuborilgan. SHunday qilib, XX asr 20
yillariga qadar olimlar va Turkistonshunos xavaskorlarning faoliyati bilan O‘rta
Osiyo o‘lkasini o‘rganishga doir anchagina manbalar, materiallar to‘plandi. Garchi
15

bo‘lib, arxeologik yodgorliklarning bir turi hisoblanadi. Ularning mazmun va
manzarasi ma’nosidan kelib chiqib, ibtidoiy yoki qadimgi davr kishilarining
xo‘jalik hayoti haqida, hayvonlarni ov qilish , qo‘lga o‘rgatish va xonakilashtirish,
chorvachilikni paydo bo‘lishi haqida ma’lum tasavvurlarga ega bo‘lishimiz
mumkin. Ayni paytda qoyatosh rasmlari o‘ziga xos san’at asari bo‘lib, ular orqali
biz ibtidoiy va qadimgi odamlarning san’ati, estetik iste’dodi o‘sha davr nuqtai
nazaridan yuqori darajada bo‘lganligini bilib olishimiz mumkin.
Ko‘pchilik tadqiqotchilar fikriga qaraganda, bronzaning vatani Kichik Osiyo va
Mesopotamiya bo‘lgan. Qadimgi Misr, Mesopotamiya, Kichik Osiyo va Eronning
janubi-g‘arbida mil avv. III- II ming yillikning boshlarida rivojlangan jamiyat keng
ravnaq topadi. O‘rta Osiyoda bronza davri mil. avv. III ming yillikdan I ming
yillikning boshlarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Tadqiqotchilarning
fikrlariga qaraganda bronza asri uchta katta xronologik davrga: ilk, rivojlangan va
so‘nggi bronza davrlariga bo‘linadi. O‘rta Osiyoning shimoliy va sharqiy
hududlarida mavjud bo‘lgan bronza davri yodgorliklari madaniyati janubiy
hududlardagi o‘troq madaniyatdan ajralib turadi.
O‘zbekiston hududida bronza davrida asosan chorvachilik va dehqonchilik bilan
shug‘ullangan qabilalarning moddiy-madaniy yodgorliklari Xorazmda 50 dan
ziyod ochilgan bo‘lib, Tozabog‘yob madaniyati nomi bilan mashhurdir. Bu
madaniyatga mansub sopol buyumlar Qozog‘iston va Sibir hududlaridan topilgan
sopol buyumlarga ancha o‘xshab ketsada, o‘ziga xos xususiyatlari bilan Sharqiy
Yevropa chorvadorlari yaratgan bronza davri Yog‘ochband madaniyatidan,
Qozog‘iston va Sibirdagi Andronovo madaniyatidan ham farq qiladi. Bunga asosiy
sabab , tozabog‘yobliklar orasida dehqonchilik keng tarqalgan.
Tozabog‘yob madaniyatiga oid makonlarning ayrimlaridan qadimiy mozorlar
(Ko‘kcha), ko‘pchiligidan esa yarim yerto‘la shaklidagi uy-joy qoldiqlari ochilgan.
Ulardan zeb-ziynatlar, hayvon suyaklari, sopol idishlar, toshdan va bronzadan
ishlangan qurollar topilgan. Tozabog‘yob sopol idishlari asosan qo‘lda ishlangan.
23

teatriga rassom sifatida ishga jo'natilgan bo'lib, G.V.Parfyonov tomonidan
ekspedisiyaga jalb etilgan edi. Ayniqsa, keyingi yillarda Zarautsoy koya rasmlari
taniqli olim A.A.Formozov tomonidan puxta tahlil qilindi. Yaqinda vohadoshimiz,
o'lkamizning fidoyi bir insoni Abdulla Xolmirzayev (1947) «Zarautsoy tilsimlari»
(2003) nomli ilmiy-ommabop risolasini nashr ettirdi. Abdulla Xolmirzayevning
bolaligi, yoshligi Zaraut qishlog'ida o'tgan, u bu tilsimli rasmlar haqida ko'plab
afsona va rivoyatlar eshitib katta bo'lgan. «Zarautsoy tilsimlari»ni varaqlaymiz:
«Zarautsoy rang tasvirini tushunish uchun G.V.Parfyonov ushbu asarlarni yaratgan
odamlarni xayolan ko'z oldida namoyon etishga harakat qilib ko'rdi. U ba'zan kuni
bo'yi tog'larda qolib ketardi. Kamar va o'yiq-kamgaklar qidirib barcha joylarni
kezib chiqdi, uzoq cho'qqilarga borib keldi. U Zarautsoydagi ibtidoiy odam
hayotining barcha tafsilotlarini o'rgandi.
...Qayerlardandir shu joyga uzoq ajdodlarimiz- kroman'on(Fransiyadagi joy
nomi)lar kelishdi. Zarautsoy san'at obidasi turgan joydan 80-100 chaqirimlar
chamasi masofadagi Teshiktosh g'oridan neandertal bola skeleti topilganligini
barchamiz yaxshi bilamiz. Neandertallar kroman'onlarga nisbatan 50-30 ming
yillar ilgari yashab o'tganlar. Zaraut hududiga kelib san'at yaratgan kroman'onlar,
ehtimol, teshiktoshlik ota-bobolarning avlodlaridan bo'lgandirlar. Lekin
neandertallar hali san'atni bilmaganlar. Shu bilan birga, aytish joizki, toshlarga
tasvirlash odati har qanday kroman'on odam to'dasiga ham xos bo'lavermagan.»
Muallif Zarautsoyda olib borilgan kuzatish ishlari natijasida pichoq vazifasini
bajargan yassi chaqmoqtosh topilgani, Duldul ota g'oridagi madaniy qatlamlar
tekshirilganda tosh davri ibtidoiy odamining istiqomat joyi bo'lganligini
ko'rsatuvchi ashyoviy belgilar aniqlanganini to'lqinlanib yozadi. Quyidagi satrlar
ham shu kitobdan olindi: «Zarautsoydagi kabi qadimiy ibtidoiy san'at endi hech
qachon qayta yaratilmaydi, U xuddi epos va ertakchilik kabi o'z imkoniyatini
ishlatib bo'lgan. O'z holicha go'zal, nafis va shu bilan birga yovvoyi ibtidoiy san'at
eng qadimgi o'tmish merosimizning oliy namunasi sifatida doimo sizu bizni
ohanrabodek o'ziga jalb etaveradi.» Shuningdek, muallif Zaraut nomi
etimologiyasi xususida bahs yuritadi, aftidan Zaraut nomini bizningcha, «zar»,
32

Xorazmdagi so‘nggi bronza davriga oid yodgorliklar Amirobod madaniyati nomi
bilan mashhur bo‘lib, mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. Bu madaniyat sohiblari
Tozabog‘yob madaniyati xususiyatlarini saqlab, yarim yerto‘la turar-joy, sug‘orish
inshootlari izlari va qo‘lda yasalgan sopol idishlar bilan izohlanadi.
Quyi Zarafshonning bronza davri yodgorliklari Zamonbobo madaniyati nomi
bilan ataladi. Bu davrga mansub yodgorliklar orasida Zamonbobo ko‘li yoqasidan
topilgan qadimgi qabriston ayniqsa, diqqatga sazovordir. Qabrlar yakka va juft
qabrlar bo‘lib, dafn etish jarayonida ko‘mish marosimlariga amal qilingan.
Qazishmalar jarayonida erkaklar qabrlaridan o‘q-yoy poykonlari, pichoqlar,
pichoqsimon tosh qurollar va turli shakldagi sopol idishlar, ayollar qabrlaridan
sopol idishlar, bronza ko‘zgu, upadon, surmadon kabi pardoz buyumlari va yarim
qimmatbaho toshlardan turli shaklda ishlangan munchoq va marjonlar topilgan.
Zamonboboliklar chaylasimon kulbalarda istiqomat qilib, dehqonchilik va xonaki
chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Topilgan ko‘plab mehnat qurollari , boshoqli
o‘simliklar qoldiqlari va hayvonlar suyaklari shundan dalolat beradi. Shuningdek,
zamonboboliklar jamoasida hunarmandchilikning turli tarmoqlari, xususan,
kulolchilik, bronzani eritib undan har xil ashyolar yasash, ayniqsa toshni ishlash
texnikasi ancha rivojlangan.
Zamonbobo madaniyati janubdagi o‘troq dehqonchilik jamoalari ta’sirida
shakllangan. Bu madaniyat xonaki chorvachilik va motiga (ketmoncha)
dehqonchiligi bilan kun kechirgan Buxoroning tub aholisiga mansubdir. Bronza
davrida Buxoro vohasining daryo adoqlarida endigina dehqonchilik va xonaki
chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi ilk qishloqlar paydo bo‘lib, ular yarim yerto‘la
va shox-shabba yengil chaylalardan iborat turar joylardan tashkil topgan. Bularda
uy hunarmandchiligining misgarlik, toshtaroshlik, to‘qimachilik kabi turlari
mavjud bo‘lsada, ammo hali ular kasb-hunarning rivoj topgan darajasiga yetib
bormagan edi.
24

O‘rta Osiyoning XIX asr 2-yarmi va XX asr boshlarida arxeologik jihatdan
o‘rganilishi tarixi: Turkiston arxeologiya xavaskorlari to‘garagi, mahalliy
o‘lkashunoslar faoliyati, tosh asri jamoalari moddiy madaniyati izlariga doir
dastlabki ma’lumotlar; O‘rta Osiyoning XX asr 20-30 yillari maboyinidagi tosh
asri yodgorliklari tadqiqotlari. Yirik arxeologik ekspeditsiyalarning tuzilishi va
ular tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari; O‘rta Osiyoning XX asr
40-yillari 2-yarmi- 80-yillar maboyinidagi tosh asri yodgorliklari o‘rganilishi
tarixi, yodgorliklar kompleks tadqiqotlarining yo‘lga qo‘yilishi:O‘rta Osiyoning
XX asr oxiri va XXI asr boshlaridatosh asri yodgorliklari o‘rganilishi
tarixi,yodgorliklar tadqiqotida xorijiy hamkorlikning yo‘lga qo‘yilishi.
O‘rta Osiyoning XIX asr 2-yarmi va XX asr boshlarida arxeologik jihatdan
o‘rganilishi tarixi: Turkiston arxeologiya xavaskorlari to‘garagi, mahalliy
o‘lkashunoslar faoliyati, tosh asri jamoalari moddiy madaniyati izlariga doir
dastlabki ma’lumotlar.
Dunyo miqyosida O‘rta Osiyo hududi moddiy, madaniy va arxeologik meros
ob’ektlari tadqiqotida istiqbolli o‘lkalardan biri hisoblanadi. Buni ushbu
yodgorliklarning serobligi va ular tadqiqoti natijalari ko‘rsatib turibdi. Tadqiqotlar
guvohligicha, O‘rta Osiyo sarhadlarida mazkur yodgorliklarni o‘rganilishi ishlari
asosan XIX asr 2-yarmidan e’tiboran amalga oshirila boshlangan. To‘g‘ri, bunga
qadar ham Podsho Rossiyasi tomonidan O‘rta Osiyoga uyushtirilgan ba’zi
missiyalar jarayonida hududimizning qadimiy yodgorliklari, asori-atiqalarga
e’tibor berilgani va bu haqda ma’lumotlar to‘plaganligi haqida faktlar mavjud.
Masalan, 1819 yili kapitan N.N. Murav’ev O‘rta Osiyoga qilgan tashrifi jarayonida
Turkmaniston va Xiva hududida joylashgan tarixiy obidalar bo‘yicha qimmatli
ma’lumotlar to‘plaganligi bizga ma’lum.
XIX asr 2-yarmida Podsho Rossiyasi tomonidan O‘rta Osiyo, xususan
Turkiston hududlarini o‘z mustamlakasi erlariga aylantirilgan yoxud imperiya
ta’sir doirasiga olingan paytdan e’tiboran nafaqat tarixiy, madaniy yodgorliklar,
balki xududimiz tabiiy- iqlimiy sharoiti, qazilma boyliklari, jug‘rofiyasi rus ilmiy
12

daryosi yuqori oqimida A.P.Okladnikov rahbarligidagi Qirg‘iziston arxeologik
ekspeditsiyasining Qirg‘iziston paleolit guruhi xodimlari tomonidan amalga
oshirilgan. Natijada On-Archa ilk paleolit davriga oid yodgorlik aniqlanib,
qazishma ishlari olib borilgan. P.K.Konoplya Oxno qishlog‘i atrofidan, Turkiston
tog‘ tizmasi yon bag‘ridan Ayirboz 1-5 muste davriga oid punktlarni aniqlagan.
1953-1956 yillarda Sel-ungur g‘or makonida A.P.Okladnikov boshchiligida
mutaxassislar tekshiruv ishlarini olib borishgan. 1955, 1956, 1958, 1959 yillarida
P.T.Konoplya A.P.Okladnikov bilan hamkorlikda Qapchig‘ayda tosh davri
chaqmoqtosh ustoxonasi va shaxtasini o‘rgandi. O‘sh shahri yaqinida A.N.Poshka
Orlov g‘orida qazilma ishlarini bajargan. 1956, 1957 yillarida V.A.Ranov Oloy
vohasida, 1957 yilda V.A.Ranov va P.T.Konoplyalar Janubiy Qirg‘iziston
arxeologik guruhi tarkibida Ayraboz, Qopchig‘oy, So‘x va Batkentov atroflarida,
1962 yili V.A.Ranov, S.A.Nesmeyanov va P.T.Konoplyalar G‘arbiy Farg‘ona,
1964 yilda YU.A.Zadneprovskiy Uzgend atroflarida arxeologik qidiruv ishlarini
amalga oshirishib, qator tosh davriga oid manzilgoh punktlarni aniqlashgan. 1963
yili Sh.A.Qodirov Cho‘tirkul atrofi, Norin daryosi yuqori oqimida, 1965 yilda
X.A.Alpisbaev, M.Yunusalievlar Issiqko‘l yonidan qator paleolit davri
manzilgohlarini topishgan. Shu yillari V.A.Ranov ham Issiqko‘l yonidan qator
muste davri yodgorliklarini topib, xususan Tossor manzilgohida qazilma ishlarini
amalga oshirgan.
SHuningdek, Janubiy Qozog’istonning Qoratov atrofidan X.A.Alpisboev
qator paleolit yodgorliklarini aniqladi. Aniqrog‘i, X.A.Alpisboev 1957 yili
Shabaqti II, Uchbuloq VI, 1958 yili Burultoy, Bustepa , Shakpak Valixonov
yodgorligi (Qorasuv) - 1959-1960 yillari Olg’abos yodgorligi tadqiq etilgan. 1961
yili X.A.Alpisboev tomonidan tadqiq etilgan. Qiziljar III, Kosmola yodgorliklari
1962 yili M.N.Klapchuk tomonidan, Xantov yodgorligi 1965 yilda A.G.Medoyev
tomonidan, MuzbelI, Tuymaynak, Vishnevka 1 yodgorliklari 1970 yil
V.S.Volovshen tomonidan o’rganilgan.
Tojikiston hududi tosh davri jamoalari moddiy madaniyati shu yillarda A.P.
Okladnikov va V.A. Ranov, A.Lazarenko lar tomonidan o’rganilgan. A.Lazarenko
20

I BOB. TOSH ASRIGA UMUMIY TASNIF VA O'RTA OSIYO TOSH ASRI
1.1 Afrosiyob shahar madaniyatining tarixiy ahamiyati
Tosh asriga umumiy tasnif, inson va tabiat, tosh davrida inson
konsepsiyasiga doir innovatsiyalar va ularning ilk jamiyat rivojidagi ijtimoiy
ahamiyati va o‘rni, tosh asrining rivojlanishi bosqichlari, antropogenez jarayoni
masalasi: monotsentrizm va politsentrizm ilmiy nazariyalari, O‘rta Osiyoning
odamzod tomonidan o‘zlashtirilishiga asos beruvchi antropologik topilmalar.
Jahon tarixshunosligida kishilik tarixini tosh, mis-tosh, bronza va temir
davriga bo‘lib o‘rganish amaliyoti qo‘llanilib kelinmoqda. Bunday tarixiy
davrlarga bo‘lib o‘rganish ishlariga qadimgi davr mutafakkirlari ham o‘z davrida
e’tibor qaratishganliklari haqida ma’lumotlar mavjud. Xususan, materialist
Lukretsiy Kar (mil.avv.1 asr) odamzod uzoq davrlardan buyon yashab kelayotgani
va ular yaratgan moddiy madaniyat, iqtisodiy, madaniy yutuqlari ketma-ketlikdagi
tarixiy davrlarda sodir bo‘lganligini ta’kidlab, insoniyat tarixini tosh, bronza va
temir asrlariga bo‘ladi 2
.
Insoniyat taraqqiyoti tosh davridan boshlab kishilik jamiyati rivojlanishining
barcha bosqichlari- tarixiy davrlari uchun xos bo‘lgan bosqichli, tizimli, ma’lum
tabiat qonuniyatlariga asoslangan rivojlanish tarixiga ega. Kishilik tarixining ilk
jamiyati rivoji bosqichi bag‘rida insonning tabiatga qaramligidan asta-sekin,
evolyusion tarzda o‘z kunlik turmush, tarzi, mashg‘ulotlari mehnati jarayonida
tabiat hodisalarini mohiyotini tushinib, ularni o‘ziga bo‘ysindirganligi favqulodiy
hodisa bo‘lmasdan, balki bu jarayon ularning iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy
sohalarda ketma-ket erishgan innovatsiyalarining ham mahsulidir. Bu
innovatsiyalar zamirida faqat insonning o‘z mehnati faoliyatida to‘plagan tajriba,
bilim ko‘nikmasi va iqtidorini ma’lum maqsadga to‘g‘ri va ongli yo‘naltiraolganlik
qobiliyati yotadi. Bu taraqqiyot yo‘li, tarixiy jarayonlar insonning o‘zining
biologik jihatdan takomillashishi va uning jamiyati rivoji uyg‘unligi bilan bevosita
bog‘liq.
2
Abdullaev O'.I. O'rta Osiyoda ibtidoiy jamoa tuzumi va ilk davlatchilik tarixi. Monografiya, Tashkent, 2019
5

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

farq qilmaganligi bilan izohlanadi. Mehnat qurollari juda sodda, yashash joylari
ham tabiiy holdagi yomg‘ir, qor bo‘ron, izg‘irinli sovuq shamollardan panoh
etadigan g‘or, o‘ngurlar, daraxt ustlari kabilar bo‘lishgan., Ular o‘zlari yashab
turgan atrof muhit, tabiatni, tabiat sirlarini tushunishmagan. Garchi, odamlar tosh
qurollarini yasashib va ulardan foydalanishib, primitiv tarzda o‘z kunlik
ehtiyojlarini qisman qondirishgan bo‘lishsada, lekin tabiatga qaram bo‘lishib,
tayyor mahsulotlarni iste’mol qilishgan, ularni topish uchun termachilik, sodda
turdagi ovchilik ishlari bilan mashg‘ul bo‘lishgan. Ular ochlikdan qirilib ketmaslik
va yirtqich hayvonlarga em bo‘lib ketmaslik uchun beixtiyoriy ravishda kichik-
kichik guruhlarga birlashishib, ibtidoiy to‘da, ibtidoiy gala tarzida hayot
kechirishgan. Lekin, izlanishlar ko‘rsatishicha, garchi asta-sekinlik bilan bo‘lsada,
odamzod jamiyati shakllana borgan, odamning o‘zi ham biologik jihatdan
takomillasha borganligining guvohi bo‘lamiz. ko‘ramiz. Ikkala holatda ham inson
va tabiatning o‘zaro aloqadorligi masalasi mazmunan o‘ta dolzarbdir. Bu
aloqadorlik so‘zsiz ularning kunlik turmush tarzi, mashg‘ulotlari mehnati
jarayonida kechadi 3
. SHu jarayonda odamlar o‘zlari yashayotgan atrof muhitni
bilishga intilishlari shakllanadi, bu intilishlar esa odamlar o‘z turmushlarini
yaxshilashga qaratilgan ixtiro va kashfiyotlar yaratishlariga olib kelganki, ular tom
ma’noda o‘z davrining innovatsiyalari demakdir. Masalan, tosh qurollarining
turmushda bajargan funksiyasiga ko‘ra turlarining ko‘payishi, odamzodning
dastlab tabiiy olovdan so‘ngra sun’iy olovdan foydalanishlari shu innovatsiyalar
jumlasiga kiradi.
Inson borki, u o‘zi yashayotgan tabiiy landshaft, atrof muhit, ekologik
sharoit ta’siri va qurshovida bo‘ladi. SHu omillardan kelib chiqib, insonning kunlik
turmush tarzi, xo‘jalik mashg‘ulotlari, tafakkuri, ongi, moddiy madaniyatining
o‘ziga xos xususiyatlari shakllanadi. Ushbu xususiyatlarning asosini tosh qurollari
yasalishi tashkil etadi. Tosh qurollari o‘z mazmunini turmushda bajaradigan
funksiyasida topadi. Eng muhimi ishlab chiqarish vositalari moxiyatida ibtidoiy
3
Abramova 3. A. Pozdniy paleolit Aziatskoy chasti SSSR // Arxeologiya SSSR. Paleolit SSSR. M., 1984/
7

( o qyoyʻ , nayza , o roqsimon ʻ qurollar), niqoblangan odamlar va b. o ziga xos tarzda ʻ
hayotiy qilib ishlangan. Z.r. ibtidoiy san atning noyob yodgorligi sifatida
ʼ
yodgorliklarni muhofaza qilish " qizil kitob "iga kiritilgan. Kishilik jamiyatining ilk
bosqichi bo'lgan tosh asriga oid tosh manbalar, matnlar, bitiklar, turli tasvirlar,
rasmlar va ayni chog'da toshdan yasalgan mehnat qurollarining dastlabki
namunalari odamlar ijodkorligining natijasidir. Inson tabiat mo''jizalarini va uning
sir-asrorlarini tasavvur etish tufayli tirik jonzotlarga taqlid etishgan, ularning
qiyofalarini yaratishgan. Inson rasmlar chizish orqali tabiatdagi narsa va
hodisalarga o'z ta'sirini o'tkazish yoki undagi asov holatlarni bo'ysundirishga
xayolan harakat qilgan. Ana shu tasavvurlar ta'sirida shakllangan va o'zlarining ilk
ibtidoiy tajribalarini to'play boshlagan dastlabki insonlar mo''jizakor tabiatdagi
asri-atiqalarning rasmini chizish uchun tabiiy tayyor g'orlardan, qoyalardan
foydalangan. Ana shunday manzilgohlardan biri Zarautsoy bo'lib, O'zbekiston
hududining Hisor tog' tizmasining janubiy-g'arbidagi Ko'hitang tog'ining yon
bag'rida joylashgan daradagi ungir va kamar toshlariga ishlangan ibtidoiy
san'atning nodir namunalari bo'lmish madaniyat maskanidir. Qadimiy ajdodlar
yaratib qoldirgan bu osori-atiqalarni o'z bag'rida ming yillardan buyon asrab
kelayotgan maskan Zaraut, Zarautsoy va Zarautkamar nomlari bilan yuritiladi.
Zaraut - qishloqning nomi, turli buloq suvlaridan yig'ilib paydo bo'lgan va Zaraut
qishlog'i ichidan oqayotgan soyni Zarautsoy deydilar. Olimu muxlislarni lol
qoldirgan Zaraut rasmlari chizilgan g'orlarni mahalliy tilda kamar deb atashadi,
shundan Zarautkamar nomi paydo bo'lgan. Zarautsoy oqib-oqib Qizilolma soyga
qo'shiladi, ana shu ikki soy borib-borib Qorabog'soyga, undan o'tib Maydonsoyga
va nihoyat Loyliqsoyga birlashib, Turkondaryo(Sheroboddaryo)ga quyiladi, u esa
yo'lini Amudaryogacha davom ettiradi. Sherobod tumani Qizilolma (bu qishloq
ham bir paytlar Zaraut deb atalgan) va Zaraut qishlog'i yaqinidagi Zarautsoy
bo'yida toshga qizil kesak (bo'yoq) bilan solingan suratlar topilgan va bu tasviriy
san'at yodgorliklari mezolit davriga oiddir. Unda chodir yopinib, o'ziga dum
bog'lagan va o'q-yoy ko'targan ovchilar it hamda yovvoyi hayvonlar bilan birga
tasvirlangan. Aftidan, qadimgi ovchilar ov qilinishi lozim bo'lgan hayvonlarni
30

O‘zbekistonning janubidagi bronza davri yodgorliklari qadimgi sug‘orish
hududlari - Ulonbuloqsoy, Sherobod , Bandixon va Mirshodida topib tekshirilgan.
Ular Sopolli madaniyati nomi bilan mashhurdir 6
.
Sopollitepa markazidan to‘rtburchakli istehkom, istehkom ichida turar-joylar va
xo‘jalik xonalari, hunarmandchilik ustaxonalari uchta madaniy qatlamdan iborat
ekanligi aniqlangan. Sopollida qurilish, hunarmandchilik va iqtisodiy munosabatlar
ancha rivoj topgan. O‘choqlar turar joy xonalari ichidagi devor ichiga o‘rnatilgan.
Asosiy qurilish ashyosi paxsa va xom g‘ishtdir.
Sopollitepadagi turar-joylar tagidan bronza davri qabristoni ochilgan. Ko‘pchilik
qabrlar yakka qabrlar bo‘lib, jamoa qabrlari ham uchraydi. Ayollar qabrlarida
asosan sopol va bezaklar topilgan bo‘lsa, erkaklar qabrlaridan asosan sopol,
mehnat va jangovar qurollar topilgan. Sopol topilmalar deyarli naqshlanmagan
bo‘lib, kulolchilik charxida tayyorlangan.
Mil. avv. II ming yillikning boshi va o‘rtalariga oid Sopollitepa aholisining
xo‘jaligi dehqonchilik va uy chorvachiligiga asoslangan. Shuningdek, daryo
toshlaridan va qumtoshdan ishlangan yorg‘uchoqlar va hovonchalar ham ko‘plab
uchraydi. Bu topilmalarning barchasi Sopollitepada dehqonchilik ancha
rivojlanganidan dalolat beradi. Tadqiqotchilarning fikricha, Sopollitepa hozircha
O‘zbekistondagi dastlabki eng qadimgi dehqonchilik qishlog‘idir.
Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida shakllangan Sopollitepa – bronza davridagi
daryodan kechuv yo‘lini himoya qiluvchi mustahkam oldingi istehkom (forpost)
sifatida paydo bo‘lgan. Keyinchalik o‘troq dehqonchilik jamoalari shimoliy
chegaralarining kengayishi munosabati bilan Sopollitepa o‘zining ilgarigi
ahamiyatini yo‘qota boshlaydi va bo‘shab qoladi. Asosiy markaz vazifasi esa tog‘
darasidan chiquvchi yo‘l ustidagi mustahkam qal’a sifatida paydo
bo‘lgan Jarqo‘tonga o‘tadi.
6
Anoykin A. A., Gladishev S. A. Pamyatniki kamennogo veka v gorax Baysun-Tau (Uzbekistan) // Arxeologiya i
paleekologiya Yevrazii. Novosibirsk, 2004
25

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Mirziyoev SH.M. «Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko'taramiz". I-jild. T., 2017.B.29.
2. Abdullaev O'.I. O'rta Osiyoda ibtidoiy jamoa tuzumi va ilk davlatchilik tarixi.
Monografiya, Tashkent, 2019.
3. Abramova 3. A. Pozdniy paleolit Aziatskoy chasti SSSR // Arxeologiya
SSSR. Paleolit SSSR. M., 1984/
4. Anisyutkin N. K., Islamov U. I., Kraxmal` K. A., Sayfullaev B. K.,
Xushvakov N. O. Predva- ritel`nie issledovaniya dolini reki Axangaran za 1994 g.
S-Pb., 1995.
5. Anisyutkin N. K., Islamov U. I., Kraxmal` K. A., Xushvakov N. O. Novie
issledovaniya paleolita v Axangarane (Uzbekistan) // Materiali IIMK. S-Pb., 1995.
6. Anisyutkin N. K., Islamov U. I., Kraxmal` K. A., Sayfullaev B., Xushvakov
N. O. Raskopki stoyanki Kul`bulak v 1995 g. // Novie arxeologicheskie otkritiya i
izuchenie kul`turnoy transformatsii. S-Pb., 1996.
7. Anoykin A. A., Gladishev S. A. Pamyatniki kamennogo veka v gorax
Baysun-Tau (Uzbekistan) // Arxeologiya i paleekologiya Yevrazii. Novosibirsk,
2004.
8. Boriskovskiy B.A. Paleoliticheskie mestonaxojdeniya v Turkmenistane,
vipusk XVIII, 1947.
9. Berdiev O.K. Drevneyshie zemledel`tsi Yujnogo Turkmenistana, Ashxabad,
1969.
10. Buryakov YU. F., Krikis YA. K., Ravshanov R., Rostovtsev O. M.
Arxeologicheskie raboti v Samarkandskoy oblasti // AO 1971 g. M., 1972.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
39

jamiyatining taraqiyparvar qismi tomonidan g‘oyat qiziqish bilan o‘rganila
boshlandi. Jumladan rus olimi – zoolog N.A. Seversev, mashhur rus geografi
Semyonov-Tyan’shanskiy, tabiatshunos va sayoh A.P.Fedchenko, geolog va
geograf I.VMushketov, tuproqshunos olim V.V. Dokuchaev singari jonkuyar
olimlarning ilmiy tadqiqot ishlari shular jumlasidan hisoblanadi. Bir guruh harbiy
topograflar esa tabiiy kontrastlari bir-biridan keskin farq qiladigan juda katta
hududni keng ko‘lamda sur’atga tushirish, xaritalashtirishdek mashaqatli
vazifalarni bajardi. SHuningdek, tarixchilar, sharqshunos olimlar tomonidan O‘rta
Osiyo, xususan Turkiston o‘lkasining qadimgi tarixini tarixiy yozma manbalar
asosida yaratish, yozish ishlariga ham katta e’tibor qaratilib, natijada bu o‘lkalar
o‘tmishiga doir yirik tarixiy asarlar, ilmiy to‘plamlar ham yuzaga kela boshladi. Bu
borada Turkiston o‘lkasiga taalluqli «Turkiston asarlar va maqolalar to‘plami»
nomli tarixiy kitob juda qimmatli asar bo‘lib, uni tuzishda taniqli rus olimi,
bibliografi V.I.Mejovning xizmatlari juda katta bo‘ldi. 416 jildan iborat bo‘lgan bu
to‘plam 1888 yili yaxlit holatga keltirilgan. YAna bir nodir asar «Turkiston
al’bomi» 1872 yili A.L.Kun boshchiligida sharqshunos olimlar tomonidan
yaratildi. Al’bomdagi rangli va rangsiz foto sur’atlar 1262 dona bo‘lib, ular 447
karton rasmga jamlangan. Ushbu tarixiy al’bom manba sifatida 3 ta katta
kutubxonada saqlangan. Bular Imperator kutubxonasi, Fanlar Akademiyasi
kutubxonasi va Turkiston o‘lkasi kutubxonasi hisoblanadi. SHuningdek,1917 yilga
qadar Turkistonda ilmiy jamiyatlar tomonidan o‘lka tarixiga doir «Axborot» ilmiy
ma’lumotlari, to‘plamlar, jurnallarning nashr etilishi ham o‘ta ahamiyatli
hisoblanadi. SHunday muhim tarixiy manbalar jumlasiga Turkiston havaskor
arxeologlari to‘garagining majlislar qarorlari va axborotlaridan iborat bo‘lgan 21
to‘plamining nashrdan chiqqanligini kiritish mumkin. Bu davrda O‘rta Osiyoning
qadimiy yodgorliklari, asoriy atiqalari ustida tinmay arxeologik kuzatishlar,
qidiruv va qisman qazilma ishlari amalga oshirilgan. Bu sohadagi ishlar P. I. Lerx,
N.I. Veselovskiy, V. A. Jukovskiy, V. V. Bartol’d va mahalliy
turkistonshunoslardan M. S. Andreev, V.L. Vyatkin. A. L. Kun, A.V. Semenov.
I.T. Paslovskiy, N.P. Ostroumov va boshqalarning nomlari bilan bog‘liq. Qadimiy
13

cho'chitmaslik uchun orqalariga dum bog'lab, chodir yopinib olgan bo'lsalar ajab
emas. Bu dara Surxondaryoning o'tish va borish eng qiyin, eng mushkul bo'lgan
Ko'hitang tog'lari etaklarida joylashgan bo'lib, qadimgi san'atning ajoyib hamda
noyob yodgorliklaridandir. Shunday qaltis joyni, chiqish qiyin dara tepasidagi
g'orni zarautlik Rauf ismli o'n yashar bola ko'y boqib yurganida tasodif kashf etadi.
Bu 1939 yilning bahori edi, bir oylar chamasi o'tgach, topilma haqida xonadon
a'zolari oilaning qadrdon do'sti bo'lib qolgan Ivan Fyodorovich Lomayevga aytib
berishadi. Dovyurak izchi-ovchi, to'g'rirog'i ovchi-o'lkashunos, ayni paytda
giyohshunos, tabiatning cheksiz havasmandi I. F. Lomayev do'sti Vahob Davlatov
va uning o'g'li Rauf bilan birgalikda kamarga borishadi. O'z navbatida
I.F.Lomayev ko'rganlari xususida o'sha paytlari Termizdagi Surxondaryo okrug
muzeyi direktori G.V.Parfyonovga xabar beradi. Qizig'i, G.F.Parfyonov 1931 yili
ilk bor Surxondaryoga ish bilan kelganida Xataklik qariyalardan tog'ning qaysidir
g'orlarida hayvonlar, odamlar surati chizilganligi va noma'lum bitiklar borligi
haqidagi ma'lumotlarni yozib olgan edi, ammo o'shanda bu sirli g'orlarning
qayerdaligini hech kim aytib berolmagan edi 8
. Qolaversa, I.F Lomayevdan ilgari
ham kamar rasmlari bilan qiziquvchilar bo'lgan, shulardan biri 1912 yili
suratlardan nusxa olishga harakat qilgan harbiy topograf Fyodorov bo'lgan.
Yuqoridagilardan shu narsa ayonki, ilgarilari ham bu noyob rasmlar bilan
qiziquvchilarning bor bo'lganligi ehtimoliga zarracha shubha yo'q.
Zarautsoy suratlari dastlab I.F.Lomayev tomonidan o'rganiladi, keyinchalik
G.V.Parfyonov rahbarligidagi ekspedisiya ish boshladi va ochiq qoyatoshning
antiqa qizil rangli rasmlarini suratga tushirdi, ko'chirmalar oldi, muhimi yangi
suratli joylar aniqlandi. Zarautsoy ni tadqiq etishda G. V. Parfyonov, A.
YU.Roginskaya, A.S. Kirillov, I.F.Lomayev, A.P.Ivanova, V.K.Sandul va
SH.Ismoilovlar katta ishlarni amalga oshirdilar. Hatto ekspedisiya ishtirokchisi asli
kasbi rassom A.YU.Roginskaya «Zarautsoy» nomli risolasini rus tilida 1950 yili
e'lon qildirdi. Roginskaya A.YU. 1942 yili Moskvadan Surxondaryo viloyat
8
Berdiev O.K. Drevneyshie zemledel`tsi Yujnogo Turkmenistana, Ashxabad, 1969.
31

Kishilik ilk jamiyati rivoji tadqiqotlari fan yutuqlarida ham o‘z ifodasini
topgan. Bu XIX asrda tarix fanining erishgan yirik yutuqlaridan biri – insoniyat
tarixining ilk jamiyati rivojida inson xo‘jalik madaniy taraqqiyoti evolyusiyasi
bosqichlarining aniqlanishi bilan xarakterlanadi. «Yovvoyilik» va «Varvarlik»
taraqqiyot bosqichlaridan iborat davriy sistema fanda o‘z kuchini hozir ham saqlab
kelmoqda. Ushbu xronologik sistemani dastlab ishlab chiqqan amerikalik olim
L.G.Morgan o‘z vaqtida etnografik va qisman lingvistik manbalarga tayangan edi.
Ammo, XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab arxeologiya fani yutuqlari tufayli
boy manbalar qo‘lga kiritildi, tarixiy taraqqiyotning arxeologik davriy sistemasi
ishlab chiqildi va unga ko‘ra paleolit tarixan yovvoyilik, qisman mezolit davrlarini
o‘z ichiga olib, kishilik jamoalarining kunlik mashg‘uloti asosini o‘zlashtirma
xo‘jalik ovchilik, termachilik tashkil qilgan bo‘lsa, mezolit, neolit davri
«varvarlik» esa muayyan o‘troqlashib yashashga o‘tish bilan tirikchilik
xo‘jaligining asosini dehqonchilik va chorvachilik, ya’ni ishlab chiqarish
iqtisodiyoti bilan izohlanadi. SHunday qilib, paleolit davri va ilk mezolit davrlari
ovchi, termachi jamoalar, keyingi mezolit, neolit davrlari esa qo‘nim, muqim
yashovchi dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi jamoalar yashagan tarixiy
bosqichlar hisoblanadi.
Insoniyatning ilk jamiyati tarixiy taraqqiyot yo‘li, ayni vaqtda fanda garchi,
g‘arb mutaxassislaridan G.Chayld, R.Breydvud singari olimlar tomonidan bu
xronologik sistemaga qisman o‘zgartirishlarni kiritishga urinishlar bo‘lgan bo‘lsa-
da, biroq ,u hozircha asl holatini saqlagan tarzda fanda qo‘llanilib kelinmoqda.
Ma’lumki, kishilik tarixi tarixi rivoji ilk bosqichlarini tosh asri (3-2 mln.-
mil avv. IV ming yilliklar) o‘z ichiga oladi. Bu davr odamzodning tosh qurollari
yasashi bilan hayvonat dunyosidan ajralishi, ya’ni odamzod paydo bo‘lishi va
uning ilk vatanlari, uning moddiy madaniyati o‘ziga xos xususiyatlari kabi
masalalar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan tarixiy davr hisoblanadi.Ta’kidlash joizki,
tosh asri dastlabki bosqichlarida odamlar hali tabiatga to‘la qaram bo‘lishgan. Bu
qaramlik bir tomondan odamning hali biologik jihatdan takomillashmaganligi,
ikkinchi tomondan uning turmush tarzi hali hayvonlar turmush tarzidan deyarli
6

ishlatgan bo‘lsa, unda uni qo‘l bilan ushlash imkonini beruvchi holatlar hisobga
olinadi. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, u tosh qurol bo‘lsin, suyak quroli bo‘lsin,
ishlab chiqarishda ishlatilganligini ifodalovchi bosh belgi to‘g‘ri chiziqli belgilar,
izlar hisoblangan. Ana shu belgilarni aniqlashda labaratoriya sharoitida
mikroskoplar qo‘llanilgan. Ibtidoiy odamlar xo‘jalik faoliyati jarayonlaridan kelib
chiqib mehnat qurollari bajargan funksiyani ham bilib olish mumkin:
1)Daraxtlarga ishlov berish, qirqish yoki po‘stini archish ishlari pichoqsimon
qurol,bolta,tesha,qurol orqali bajarilgan; 2) Erni qazish ishlari esa uchi uchqur
tayoqchalar, motigalar yordamida bajarilgan; 3) YOvvoiy hayvon gavdasini
burdalash ishlari pichoqsimon qurollar orqali bajarilgan; 4) Hayvon terilariga
ishlov berish qirg‘ichlar, silliqlovchilar orqali bo‘lgan; 5)Terini teshish va uni
tikish ishlari toshdan yoki suyakdan yasalgan buguzlar orqali bajarilgan; 6) Daraxt,
suyak, toshni teshish yo‘llari turli suyak va toshdan yasalgan teshgichlar orqali
bajarilgan; 7) Toshga ishlov berish suyak va toshdan yasalgan predmetlar orqali
bo‘lgan; 8) Suyaklarga ishlov berish esa kesgich, teshgichlar orqali bo‘lgan ; 9)
boshoqli donlarni, buyoqlarni maydalash, un qilish ishlari yorg‘uchoqlar, kelilar
orqali bajarilgan; 10) Donli ekinlarni o‘rish toshdan yasalgan o‘roqlar, qadama
qurollari orqali bajarilgan. SHu kabi mehnat qurollari tarixiy taraqqiyot bosqichlari
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumi, aholi kunlik turmush tarzi, iqtisodiy xo‘jalik asoslari,
moddiy madaniyatini yoritishda o‘ziga xos birlamchi manba hisoblanadi 4
.
Tosh asri taraqqiyoti bosqichlari . hisoblanuvchi paleolit, mezolit va neolit
davrlari har biri katta tarixiy davrlar bo‘lib o‘z davr ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi
va moddiy madaniyat tarixiga ega. Jumladan, uning paleolit davri 3-2 mln. - 12
000 yilliklarni o‘z ichiga olib, o‘z navbatida ilk, o‘rta (mute) va so‘nggi paleolit
kabi taraqqiyot bosqichlaridan iborat. Ilk paleolit davri (3-2 mln -100 ming
yilliklar) umum tarix fanida odamzodning paydo bo‘lishi va uning ilk Vatani,
insoniyat ilk jamiyati shakllana borishi va rivojlanishi kabi dolzarb masalalar bilan
xarakterlanadi. Paleolit davrining keyingi taraqqiyot bosqichi o‘rta paleolit
(must’e) davri (bundan 100-40 ming yillar muqaddam) bo‘lib, yangi arxeologik
4
Anisyutkin N. K., Islamov U. I., Kraxmal` K. A., Sayfullaev B. K., Xushvakov N. O. Predva- ritel`nie
issledovaniya dolini reki Axangaran za 1994 g. S-Pb., 1995
10

Zarafshon vohasida noma’lum bo‘lib kelgan mezolit davri jamoalariga
tegishli yangi yodgorliklar topildi (CHorbaqti yodgorliklari, Qorakamar, Ochilg‘or
makoni pastki madaniy qatlami va h.k.), yangi qoyatosh rasmlari
yodgorliklari(Nurota tog‘ tizmasi qoyatosh rasm yodgorliklari) ochildi.
SHuningdek, O‘rta Osiyo neolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqoti
bo‘yicha ham yaqin yillarda muhim yutuqlar, kashfiyotlar qo‘lga kiritilgani faktini
keltirish mumkin. Xususan, Quyi Zarafshon vohasida kaltaminor jamoalari
madaniyatiga oid yangi yodgorlik (Oyoqag‘itma) xalqaro arxeologik
ekspeditsiyalar (O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya) tomonidan tadqiq
etildi va undan topilgan materiallar hamda radiokarbon analizlari asosida
kaltaminor madaniyati sanasi qadimiylashtirildi, xonakilashgan hayvon suyaklari
qoldiqlari topildi. O‘rta Zarafshon vohasida SamDU arxeologlari tomonidan
Sazog‘on madaniyatiga oid 30 ga yaqin yangi yodgorliklar qayd etilib, ularning bir
qismida qazilma ishlari bajarilib, katta hajmdagi materiallar qo‘lga kiritildiki, bular
Sazog‘on madaniyatini O‘rta Osiyo neolit davri madaniyatlari tizimida mustaqil
madaniyat sifatida ajratilishiga ilmiy asos berdi. Surxondaryo sarhadlarida neolit
davriga oid yangi To‘da yodgorliklari tadqiq etildi. Tojikiston hududida
Kangurttut, Lyulikutal, Charmgaron, Uchqun kabi qator neolit yodgorliklari kashf
etildi, Hisor neolit madaniyatining mahalliy madaniy variantlari (“Klassik hisor”,
“Qulob guruhi”, “YAvon guruhi) ajratilib, ilmiy asoslandi. Neolit davri jamoalari
(kaltaminor, sazog‘on, hisor neolit jamoalari) turmushida ishlab chiqarish
iqtisodiyoti yuzaga kelaboshlaganligi, jamoalarning o‘zaro qo‘shnichilik madaniy
aloqalari bo‘lganligi hamda neolit jamoalari madaniyatining genezisi va uning
avtoxtonligi haqida yangi faktlar aniqlandi.
Ta’kidlash joizki, tosh asrining dastlabki bosqichi hisoblanuvchi paleolit
(qadimgi tosh asri) davri tarixini yoritishda antropogenez jarayoni o‘z mazmuniga
ko‘ra o‘ta dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bu tarixiy jarayon bevosita odamzodning
paydo bo‘lishi va uning rivoji masalalari bilan bog‘liqdir. YAqin yillargacha O‘rta
Osiyo sarhadlarida antropogenez jarayoni Teshiktosh yodgorligi neondertal bolasi
topilmasi bilan asoslanib, mazkur mintaqaning odamzod tomonidan
3

yil davomida sohada amalga oshirilgan ishlar va 2019 yilda ko zlangan rejalarʻ
yuzasidan o tkazilgan anjumanda ma lumot berildi.
ʻ ʼ
Bu boradagi ishlar Milliy madaniyatni yanada rivojlantirish Konsepsiyasini amalga
oshirish bo yicha 2019-2020 yillarga mo ljallangan “yo l xaritasi”da o z aksini
ʻ ʻ ʻ ʻ
topgan.
Ta kidlanganidek, xalqimizning umummilliy boyligi bo lgan madaniy merosimizni
ʼ ʻ
muhofaza qilish, ilmiy o rganish va undan foydalanish borasida qator ishlar
ʻ
amalga oshirilmoqda. Xususan, Buxoro, Samarqand, Xiva va Shahrisabz
shaharlarining tarixiy markazlari YUN Е SKOning Umumjahon madaniy merosi
ro yxatiga, “Boysun madaniy muhiti”, “Shashmaqom musiqasi”, “Navro z”,
ʻ ʻ
“Katta ashula”, “Askiya”, “Palov madaniyati va an analari” nomzodlari Insoniyat
ʼ
nomoddiy madaniy merosi reprezentativ ro yxatiga, Usmon Qur oni, Abu Rayhon
ʻ ʼ
Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining qo lyozmalar to plami, Xiva
ʻ ʻ
xonligi devonxonasi hujjatlari Jahon xotirasi ro yxatiga kiritilgani yurtimiz
ʻ
madaniy merosining dunyo miqyosida e tirof etilganiga yorqin misol bo la oladi
ʼ ʻ 7
.
Moddiy madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish, ilmiy o rganish, ulardan
ʻ
oqilona foydalanish va yurtimizning sayyohlik salohiyatini oshirishda ularning
o rni va ahamiyatini oshirish hamda moddiy madaniy meros sohasidagi davlat
ʻ
nazoratini tubdan takomillashtirish maqsadida vazirlikning Madaniy meros
obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish ilmiy-ishlab chiqarish bosh
boshqarmasi hamda uning mintaqaviy davlat inspeksiyalari negizida O zbekiston
ʻ
Respublikasi Madaniyat vazirligi huzuridagi Madaniy meros departamenti hamda
uning Qoraqalpog iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar boshqarmalari
ʻ
tashkil etilishi ko zda tutilgan. Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik izchil davom
ʻ
ettiriladi. Yaqin kelajakda yurtimizdagi Sarmishsoy, Xonbandi, Zarautsoy
qoyatosh rasmlari bilan birga “Sahrodagi qasrlar”, “Qadimiy Termiz” obyektlarini
YUN Е SKOning Umumjahon merosi ro yxatiga kiritish choralarini ko riladi.
ʻ ʻ
7
Boriskovskiy B.A. Paleoliticheskie mestonaxojdeniya v Turkmenistane, vipusk XVIII, 1947
28

2.1 Ibtidoiy tasviriy san’at. Bronza davri yutuqlari. Yozuv haqida yangi
ma’lumotlar
Dunyo tarixida ibtidoiy tasviriy san’at, xususan, g‘orlarning devorlariga turli
tasvirlar tushirish so‘nggi paleolit davriga oiddir (Ispaniyadagi Altamir g‘ori).
O‘rta Osiyoda ungurlar va qoyatoshlarga ishlangan rasmlar mezolit davrida paydo
bo‘ladi. Neolit davriga kelib , bu san’at yangi asosda rivojlanish bosqichiga o‘tadi.
Kaltaminor, Hisor, ayniqsa, Joytun madaniyatiga mansub yodgorliklardan ibtidoiy
san’atning namunalari topilgan. O‘tmish tariximizning xilma-xil yodgorliklari
orasida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan va O‘rta Osiyoning tog‘lik tumanlarida
keng tarqalgan qoyatosh rasmlari ishlanish usuliga ko‘ra ikki xildir. Bir xillari
bo‘yoq (oxra) bilan, ikkinchi xillari esa-urib-o‘yib ishqalash, chizish usuli bilan
ishlangan rasmlar (petrogliflar) keng tarqalgan 5
.
O‘lkamizdagi qoyatosh rasmlarning eng nodir namunalari Zarautsoy, Sarmishsoy,
Bironsoy, Ko‘ksaroy, Takatosh, Teraklisoy kabilar bo‘lib, ular yuzdan ziyoddir.
Mazkur joylardagi qoyatoshlarda O‘zbekistonning qadimgi va hozirgi hayvonot
olami vakillarining rasmlarini kuzatish mumkin. Ular buqalar, sherlar va
yo‘lbarslar, qoplon, tulki va bo‘rilar, bug‘u va jayronlar kabilardir. Rasmlar orasida
o‘q-yoy, qopqon kabi narsalar ham ko‘pchilikni tashkil etadi. Mavjud qoyatosh
rasmlari mazmunan boy va manzarasi jihatdan xilma-xildir. Unda odamlar , ov,
yirtqich hayvonlar to‘qnashuvlari manzaralari tasvirlangan.
Respublikamizdagi eng qadimgi rasmlar Zarautsoyda bo‘lib (Surxondaryo), bu
rasmlar mezolit-neolit, ya’ni, mil.avv. VIII-IV ming yilliklarga oiddir. Qoyatosh
rasmlari orqali o‘sha davr odamlarining ov, mehnat va jangovar qurollarini bilib
olishimiz mumkin. Shuningdek, qoyatosh rasmlar qadimgi avlodlarimizning
g‘oyaviy qarashlari va diniy e’tiqodlarini o‘rganishda muhim ahamiyatga egadir.
Undan tashqari, qoyatosh suratlari mazmun va manzaralarining boyligi bilan
ajralib turadi va ular keng tarqaladi. Ushbu suratlar ishlanish uslubi xilma-xil
5
Anisyutkin N. K., Islamov U. I., Kraxmal` K. A., Xushvakov N. O. Novie issledovaniya paleolita v Axangarane
(Uzbekistan) // Materiali IIMK. S-Pb., 1995
22

Tosh qurollarida saqlanib qolgan izlar o‘rganilishi ularning turmushda bajargan
funksiyasini bilishda muhimdir. Birinchi marotaba yirik shoxli xayvonlar
suyaklarida saqlanib qolingan izlar 1828 yili Oda g‘ori makonidan topilgan
suyaklarda aniqlangan. Keyinchalik, E.Larte va G.de.Mortilelar ham hayvon
suyaklarida saqlanib qolgan izlarni boshqa hayvon tishlari bilan bu suyak
kamirilganidan farq qilishini aniqladilar, aniqrog‘i suyakda qolgan izlar o‘tkir
uchli, qirrali tosh qurollari ishlatilganidan qolgan izlar ekanligi isbotlandi. Tosh
qurollarida saqlanib qolgan izlarni trassologik-tajriba yo‘li bilan maxsus
o‘rganuvchi dastlabki laboratoriya Rossiya Fanlar Akademiyasining moddiy
madaniyat tarixi Instituti qoshida faoliyat ko‘rsatgan. Bu labaratoriyada
mutaxassislar ko‘rsatishicha, tosh qurollari–dastlab xarsang holatidan uchirib
olinib, to tayyor holda mehnat quroli ko‘rinishiga kelguncha bo‘lgan jarayonni
tiklash, amaliyotda qo‘llash imkoni bo‘lgan. Aniqrog‘i, ibtidoiy davr muhitida tosh
qurollari yasash va ularga ishlov berish sharoitiga ega bo‘lgan laboratoriya
hisoblangan. Masalan, G.A.Bonch-Osmolovskiy Kiyik –Kobo g‘or makonidan bir
nechta boldir suyagi ajratib olib, ularni tosh qurollarga ikkinchi marotaba ezish
uslubida ishlov berish amaliyotini asoslagan. Ko‘pincha tosh qurollaring yon
qirrasiga hayvon suyaklari orqali ishlov berilganligi aniqlangan. G.A.Bonch-
Osmolovskiy birinchi bo‘lib, tosh qurollarining turmushda bajargan funksiyasi
turlicha bo‘lganligi haqida fikr bildirgan. M.V.Voevodskiy laboratoriyada sopol
idishlar ustida sinov-tajriba o‘tkazdi. G.G. Lilileyko esa birinchi bo‘lib tosh
munchoqlarga ishlov berishni labaratoriya sharoitida sinab ko‘rdi hamda tosh
munchoqlarda teshish, parmalash, silliqlash jarayonida saqlanib qolgan izlarni
o‘rgangan. Shuni alohida takidlash lozimki, ko‘pgina tadqiqotchilar tosh
qurollarida saqlanib qolgan izlarni aniqlashda qiynalishardi. Yani, bu izlar
haqiqatdan ham ishlab chiqarishda ishlatilganlikning belgisimi yoki tabiat tasirida
(ishqalanish, suv yoki shamolda silliqlanish) hosil bo‘lganni aniq muhim bo‘lgan.
Bularni ajratish uchun birinchi navbatda chaqmoqtosh mikrotizimiga hamda eng
muhimi, bu izlarni predmetda qo‘llanishi uning shakli bo‘yicha to‘g‘ri keladimi
yo‘qmi, bunga etibor berish kerak va hattoki tosh qurolni odam dastgohsiz
9

asos solishiga yo'l ochib bergan ma'naviy yutuqdir. Akademik A.P.Okladnikovning
fikricha, ushbu noyob yodgorlik o'sha davrda chizilgan suratlarni qaysi usulda
yaratilganligini, bu san'at asarlarining ilmiy tarixiy ahamiyatini aniqlash
masalasida tarixchi-arxeolog olimlarning jiddiy e'tiborini qaratdi. Natijada bu
borada ma'lum ilmiy-amaliy natijalarga erishildi, jiddiy ilmiy xulosalar yasaldi, o'z
ahamiyati jihatidan e'tiborga molik fikrlar o'rtaga tashlandi.
Ovchilar kamon va nayzalari bilan qurollangan, buqaning ko'kragiga nayza
sanchilgan, kamondagi o'q unga qaratilgan. Odamlarning ba'zilari teri yopingan va
dumlari bor, bizga noma'lum bo'lgan qandaydir afsonaviy, ehtimol, sehriy
tasavvurlar bilan bog'liq hayvonlar surati ham o'yilgan 9
. Zarautsoy suratlari asosida
Sherobodda insoniyatning ilk bosqichi yashab o'tganligi to'g'risida ko'plab
qimmatli materiallar ilmiy-arxeologik jihatdan to'la asoslab berildi. Zarautsoy
manzilgohida yashovchi ibtidoiy odamlar tasviriy san'atni bo'lajak ovning
baroridan kelishiga yordam beradi deb tushunganlar, insonga bo'ysunmaydigan
kuchlarga ta'sir etuvchi vosita deb bilganlar va tasviri tushirilgan hayvon yuragiga
nayza sanchib, hayotda ham ovni g'olibona yakunlash mumkin deb ishonganlar.
Zarautsoy qoyasining tekis joylarida qalpoq kiygan kishilarning shakli ko'zga aniq
tashlanadi, ular yovvoyi buqa yoniga yashirinib borib unga nayza otadilar.
Ovchilarning qandaydir sehrli kiyimlari va marosimlari bo'lgan, ular o'zlariga dum
yopishtirib olganlar, qo'llarini keng yozib kiyimlarining etaklarini qanot singari
silkitganlar. Qoyalardagi hayvonlarning tasviri juda jonli chiqqan, masalan ov
sahnalarining birida yovvoyi ho'kizni 19 ovchi kurshovga olib turibdi, boshqa ov
harakatlari ifodasini topgan ikkita manzarada esa qochayotgan hayvonlar va ularni
ta'qib etayotgan nayzachilar tasvirlangan. Boshqa bir tasvirda bo'lsa, jon holatda
qochayotgan ho'kizlar bilan birga jayronlar chopmoqda, hatto jayronlardan birining
tanasiga qadalgan nayzani aniq ko'rish mumkin. Xulosa shuki, ibtidoiy rassomning
diqqat-e'tibori birgina ho'kizga qaratilmasdan, balki tog' echkisi, sayg'oq, jayron,
burama shoxli echki va boshqa hayvonlarga ham qaratilgan ekan.
Zarautsoy qoyalarida chizilgan 246 dan ortiq ibtidoiy rasmlarning hammasi bir
9
Buryakov YU. F., Krikis YA. K., Ravshanov R., Rostovtsev O. M. Arxeologicheskie raboti v Samarkandskoy
oblasti // AO 1971 g. M., 1972
34

Mil.avv. II ming yillikning o‘rtalariga kelib Jarqo‘ton o‘sha hududlardagi
dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi qabilalari uyushmalarining mustahkam
istehkomiga aylanadi. Aynan mana shu istehkom orqali Hisor tog‘ oldi vohalari va
janubiy Tojikistonning g‘arbiy hududlariga shimoldagi aholining ko‘chishlari
bo‘lib o‘tadi. Bu hududlardan topilgan yodgorliklar topografiyasi va ularni
davlatlashtirish ushbu jarayon izchillik bilan bo‘lib o‘tganligini ko‘rsatadi. Bu
jarayonning rivojlanishi mil.avv. II ming yillikning ikkinchi yarmi Amudaryoning
o‘ng qirg‘og‘idagi o‘troq dehqonchilik turmush tarzi kechiruvchi aholi
manzilgohlarida aholi sonining o‘sishi va ishlab chiqaruvchi kuchlarning
taraqqiyoti uchun ham keng imkoniyatlar yaratdi.
O‘zbekiston hududida chorvador qabilalarga mansub bronza davri qabristoni
Samarqand yaqinidagi Mo‘minobod qishlog‘idan topilgan.
Quyi Qashqadaryodagi Gujayli qabristonidan chorvachilik va dehqonchilik
qabilalariga tegishli bo‘lgan ashyolar, Farg‘ona vodiysi Yangiariq hududidan
dehqonchilik buyumlari va dehqonchilik bilan bog‘liq qoyatosh suratlar, Chustdan
hunarmandchilik va dehqonchilikka oid buyumlar ko‘plab topilgan.
Bu davrda hunarmandchilik sohasida ham katta yutuqlar qo‘lga kiritiladi. Xususan,
kulolchilik charxida tayyorlangan sopol idishlar keng tarqaladi. Bunday idishlar
qo‘lda ishlangan sopollardan ancha farq qilib, asosan dehqonchilik madaniyati
uchun xosdir. Kulolchilik charxining hunarmandchilikka keng kirib kelishi,
sopolchilik ishlab chiqarishi yangi texnikasining yaratilishiga sabab bo‘lib,
keyinchalik ixtisoslashgan hunarmandchilikka o‘tishning asosiy omillaridan biri
bo‘lib xizmat qildi.
Mil. avv. II ming yillikka kelib O‘zbekistonning dasht hududlariga chorvador
qabilalar kelib o‘rnasha boshlaydilar. Ularning makonlaridan topilgan moddiy
manbalar Janubiy Qozog‘istonning cho‘llaridagi Andronov madaniyatiga o‘xshab
ketadi. Dasht qabilalari tarqalganligidan ayniqsa, sopol idishlar, metall buyumlar
26

XX asr 40-yillari 2 - yarmi – 80-yillar maboyinida O‘rta Osiyo miqyosida
tosh asri yodgorliklarini o‘rganilishi ishlari yangi pag‘onaga ko‘tarildi. Bu davrda
yodgorliklar kompleks fanlar tadqiqotlariga tayanilib o‘rganilishi ishlari yo‘lga
qo‘yildi. O’rta Osiyo hududi tosh asri yodgorliklari tadqiqotida A.P. Okladnikov,
S.P.Tolstov, M.E.Masson, P.I.Boriskovskiy, G.E.Markov, V.M.Masson,
G.F.Korobkova, O.Berdiev, X.A.YUsupov, A.Amosova, X.L.Movius,
N.A.Beregovaya, D.N.Lev, V.A.Ranov, M.Qosimov, M.Djurakulov, T.Mirsoatov,
U.Islomov, R.X.Suleymonov, N.Toshkenboev, X.A.Alpisboev, A,G.Medoev,
V.S.Voloshin, M.N.Klapchuk, T.Omanjo‘lov, T.Grechkina, S.Hamroquliev,
K.A.Kraxmal kabi olimlarning xizmatlari muhim hisoblanadi. Xususan, 1945
yildan e`tiboran O’rta Osiyoga arxeologik tadqiqot ishlari birdaniga jonlantirilib
yuborilgan. Janubiy Turkmaniston arxeologik ekspedittsiyasi (M.E.Masson
raxbarligida) va uning A.P.Okladnikov raxbarligidagi guruhi tosh asri jamoalari
moddiy madaniyatini o‘rganishda muhim tadqiqotlarni amalga oshirdilar. 1946-49
va 1950-52 yillarda A.N.Berrnshtam raxbarligida Pomir-Oloy va Pomir-Farg’ona
ekspeditsiyasi xodimlari Farg’ona tosh asri arxeologiyasi borasida materiallar
to‘plashdi.
Shu yillari O‘rta Osiyoning janubiy-g‘arbiy sarhalarida, xususan Turmaniston
hududida Janubiy Turkmaniston arxeologik kompleks ekspeditsiyasi va Xorazm
ekspeditsiyasining maxsus tosh asri yodgorliklarini o‘rganuvchi guruhi xodimlari
(P.I.Boriskovskiy, A.P.Okladnikov, S.P.Tolstov, A.V.Vinogradov) tomonidan
keng ko‘lamda arxeologik izlanishlar amalga oshirilgan. 1947 yili Krasnovodsk
yarim oroli, Katta Balxon tog‘ tizmasi g‘arbiy qismlari arxeologik tekshiruvdan
o‘tkazilib, Jabal, Qaylu, Dam-dam-chashma kabi tayanch tosh asri yodgorliklari
topilgan. A.P.Okladnikov tomonidan 1947-1950 yillari Jabal g‘ori tadqiq
etilgan.A.P.Okladnikov 1947 yili Dam-dam-chashma 2 g‘or makonini aniqlab,
dastlabki qazilma ishlarini olib borgan bo‘lsada, yodgorlikda asosiy qazilma ishlari
G.E.Markov tomonidan 1963-1964 yillari amalga oshirilgan va 1978 yili
S.Hamraquliev bilan hamkorlikda yodgorlik yana qayta o‘rganilgan. SHu yillarda
Dam-Dam-CHashma 1, Qaylu g‘or makonlarida ham arxeologik qazishma ishlari
18

vaqtda chizilmagan. Ba'zi tasvirlarning bir-birining ustiga qalashib ketganligi ham
buni tasdiqlaydi. Zarautsoydagi dastlabki tasvirlar mezolit (o'rta tosh) davrining
oxirlariga oid bo'lib, taxminan bundan 10 ming yillar muqaddam chizilgan.
Qoyalardagi keyingi tasvirlar bronza davriga oid bo'lib, miloddan avvalgi III-II
ming yilliklarning mahsulidir. Zarautsoyda topilgan tasvirlar mamlakatimizdagi
eng qadimiy rasmlar majmuasidir. Odamlar va hayvonlarning ana shu rasmlarida
badiiy tasvir inson mehnati bilan, uning yashash uchun kurashi bilan bog'langan.
Bu san'at ibtidoiy odam ongida vujudga kelgan qiyofalarni o'zining ibtidoiy
tasviriga, qonunlariga ega bo'lgan asarga aylantirish mahoratiga asoslangan.
Zarautsoy mamlakatimizda birinchi marta san'atshunoslik qo'riqxonasiga
aylantirilgan noyob manba sifatida ham juda ardoqlidir. Ammo yuqoridagilarga
qaramasdan, Zarautsoy osori atiqalarini saqlash sohasidagi ishlarni ko'ngildagidek
deb bo'lmaydi. Hatto «Zarautsoy-95» va «Zarautsoy-98» ilmiy-amaliy xalqaro
anjumanlarida suratlarni kelgusi avlodlar uchun asrab qolish haqida fikrlar
yuritilganiga qaramasdan, to hozirgacha mutlaqo qarovsiz va himoyasiz
qolayotgan Zarautsoy qoya rangli tasvirlarini amalda muhofaza etish lozim
ko'rinadi.
Ibtidoiy odam tomonidan misning o'zlashtirilishi natijasida misdan yasalgan
mehnat va ov qurollarining takomillashuviga yo'l ochildi. Dastlabki o'troqchilikka
asoslangan qishloqlarning, yerto'la va chaylali uylarning paydo bo'lishiga imkon
tug'ildi. Juft nikohli oilalarning tarkib topishi tufayli avlod-ajdodlar ruhini pok
tutish, ruhlarga sig'inish, dehqonchilik va chorvachilikning alohida xo'jalik bo'lib
rivojlanishiga yo'l ochib berildi.
35

ko‘plab qadimiyotga oid manbalar to‘plangan bo‘lsada, ular asosan tasodifiy
topilgan materiallar hisoblanib, hali ular tadqiqoti to‘laqonli tizimlashtirilmagan
bo‘lgan.
O‘rta Osiyoning XX asr 20-30 yillari maboyinidagi tosh asri yodgorliklari
tadqiqotlari. Yirik arxeologik ekspeditsiyalarning tuzilishi va ular tomonidan
amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari.
XX asrning 20-30 yillari, Sobiq Ittifoqning dastlabki yillarida davlat
boshqariluvi, jamiyat rivojida muhim sotsial o‘zgarishlar amalga oshirilayotgan
paytda, o‘tmish tariximiz, moddiy madaniyatni tadqiqotiga ham e’tibor qaratilib,
bu ilmiy faoliyatni yo‘lga qo‘yuvchi davlat tashkilotlari ham tuzila boshlandi. 1920
yil 27-noyabrda tuzilgan «Tabiat, san’at, qadimgi yodgorliklarni saqlash,
muhofaza qilish va muzey ishlari Turkiston Komiteti» tashkiloti shular jumlasidan
hisoblanadi. Bu tashkilot tomonidan moddiy, madaniy va arxeologik meros
ob’ektlari topish va ularni ilmiy o‘rganish, mavjud bo‘lgan tarixiy-madaniy va
arxtekturaviy yodgorliklarni davlat tasarrufiga olish va ularning muhofazasini
tashkil etish, ta’mirlash ishlari tizimlilik asosida yo‘lga qo‘yila boshlandi. SHu
tariqa yodgorliklarning dala arxeologik qazilma ishlariga keng yo‘l ochildi,
tadqiqot uslublari takomillashtirilib, ular malakali soha mutaxassislar tomonidan
amalga oshirila boshlandi. YOdgorliklar xaritaga, topilmalar esa hisobga olindi.
SHu yillarda tosh davri borasida ham kengroq ma’lumotlar qo‘lga kiritilgan.
Xususan, 1930 yili A.F.Sosedko Qizilqum hududida neolit davriga oid qiziqarli
tosh qurollar, sopol buyum parchalari to‘plamini qo‘lga kiritgan. Samarqand
yaqinidagi Darg‘om kanali bo‘ylarida 1930 yili B.M.Kastalskiy tomonidan
kuzatuv ishlari amalga oshirilib qiziqarli tosh qurollari to‘plami (o‘q-yoy uchlari,
keskich qurollar) yig‘ib olinib, Sankt-Peterburgdagi Ermitaj davlat muzeyiga
topshirilgan. Bu tosh qurollari to‘plami 1963 yili M.J.Djuraqulov tomonidan
o‘rganilib, ilmiy muamilaga kiritilgan. Shu yillari O’rta Osiyo arxeologiyasining
rivojlanishida S.P.Tolstov, M.E.Masson, M.M.D`yakonov, A.P. Okladnikov,
M.M.Gerasimov, V.G Grigoryev, A.Yu.Yakubovskiy, Ya. G’ulomov kabi
tadqiqotchilar xizmatlari katta hisoblanadi. O‘tgan asr 30-yillar oxiridan boshlab
16

o‘zlashtirilishi masalasi o‘rta paleolit davri bilan bog‘lanib kelinar edi. Bu borada
keyingi yillar tadqiqotlarida qo‘lga kiritilgan manbalar masalaga yangicha
yondoshuv imkonini berdi. Xususan, Farg‘ona vodiysida Sel-ungur g‘or makoni
tadqiqotida “Farg‘ona odami” antropologik topilmasining qo‘lga kiritilishi
antropogenez jarayoni masalalarini yanada oydinlashtirib, O‘rta Osiyo hududi
odamzod tomonidan bundan taxminan 1 mln. yil muqaddam o‘zlashtirilganini
isbotlashga ilmiy asos berdi. SHuningdek, O‘zbekiston-Rossiya xalqaro arxeologik
ekspeditsiyasi (U.Islomov, A.P.Derevyanko) tomonidan paleolit davriga oid qator
yangi yodgorliklar (Dodekatim, Qizil Olmasoy, Toshsoy, Jarsoy) kashf etildi, oldin
tadqiq etilgan paleolit yodgorliklarida qaytadan qazilma ishlari amalga oshirilib
muhim ilmiy natijalar qo‘lga kiritildi, yodgorliklar stratigrafiyasi oydinlashtirildi,
davriy xronologiyasi aniqlashtirildi. Jumladan, Obirahmat g‘or makonidan
“Obirahmat odami” ning topilishi esa Vatanimiz sarhadlarida odamzod ajdodlari
(neondertal, kramonon) masalasida muhim kashfiyot bo‘lib, bu boradagi
bilimimizni yanada boyitishga xizmat qiladi.
Kurs ishi maqsadi: Zarautsoy qoyatosh tasvirlari o’rganishda pedagogik
texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti: Zarautsoy qoyatosh tasvirlari.
Kurs ishi predmeti: Zarautsoy qoyatosh tasvirlarini o'rganilishi .
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

1972 yili paleolit jamoalariga tegishli qo‘l cho‘qmorini topgan. Keyingi yillarda
V.A.Ranov Janubiy Tojikiston hududida paleolit davriga oid 8 ta yodgorlikni
aniqlagan va shu makonlar ichida Qoratov-1, Laxuti, Quldara makonlarida
bevosita arxeologik qazishma ishlarini amalga oshirgan. Xususan, Tojikiston FA
Janubiy Tojikiston ekspeditsiyasining (rahbari B.A.Litvinskiy) tosh davri
yodgorliklarini o‘rganuvchi guruhi rahbar V.A.Ranov) xodimlari V.A.Ranov,
A.A.Lazarenkolar tomonidan Qoratov-1 paleolit yodgorligi 1975, 1976,1978-83
yillar maboyinida tadqiq etilgan. Bu makon Dushanbe shahridan 50 km chamasi
janubiy-sharqiy tomonda Y a van tog‘ tizmasi yon bag‘rida joylashgan. Laxuti-1 ilk
paleolit makoni Qoratov-1 makonidan 80 km. chamasi sharqda Obimozor daryosi
o‘ng qirg‘og‘ida Laxuti qishlog‘i yonida joylashgan bo‘lib, 1976-1978 yillari
V.A.Ranov A.Dadonovlar tomonidan, 1986-1987 yillari V.A.Ranov, 1982 yili
V.A.Ranov, A.Jukovlar tomonidan tadqiq etilgan. Quldara ilk paleolit makoni
Laxuti qishlog‘idan g‘arb tomon 2 km. masofada Obimozor daryosining Kuldara
irmog‘ida joylashgan bo‘lib, 1987-1989 yillari V.A Ranov tomonidan tadqiq
etilgan. YOdgorlik tadqiqotida geolog A.E.Dodonov, S.A.Nesmeyanov,
paleobotanik M.M.Paxomov, tuproqshunos P.Lomov hamda fransuz arxeologi R.
Detros kabilar qatnashgan. V.A.Ranov ko‘rsatishicha Kuldara makonining yoshi
850 – 750 ming yillarga to‘g‘ri kelib, Laxuti-1, Qoratov-1 makonlari moddiy
madaniyatidan qadimiyroq bo‘lgan. Tojikiston hududida shu yillari
A.P.Okladnikov, V.A.Ranov, A.YUsupov, A.Amosovalar tomonidan Qayroqqum,
Oqjar, Jarqo’ton, Qorabo’ri, Xo’jakent Bo’ritov, Xo’rangon, Semiganch,
Ko’rjamalakqum kabi o‘rta paleolit davri yodgorliklari tadqiq etilgan.1954 -1961
yillarida Qayroqqum manzilgohi, 1954 -1955 yillarida Xo’jagur makoni, 1957 –
1964 yillarida Qorabo’ri yodgorligi, 1958–1959 –yillarda Xo’jakent makoni, 1961-
1963 yillarda Jarqo’ton yodgorliklarida bevosita qazilma ishlari amalga oshirilgan.
II BOB. IBTIDOIY TASVIRIY SAN'AT. ZARAUTSOY QOYATOSH
TASVIRLARI
21

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. TOSH ASRIGA UMUMIY TASNIF VA O'RTA OSIYO TOSH
ASRI..........................................................................................................................5
1.1 Tosh asriga umumiy tasnif va antropogonez jarayoni masalasi.....................5
1.2 O‘rta Osiyo tosh asri arxeologiyasi o‘rganilishi tarixi ............................ .....12
II BOB. IBTIDOIY TASVIRIY SAN'AT. ZARAUTSOY QOYATOSH
TASVIRLARI ........................................................................................................22
2.1 Ibtidoiy tasviriy san’at. Bronza davri yutuqlari. Yozuv haqida yangi
ma’lumotlar .............................................................................................................22
2.2 Zarautsoy qoyatosh tasvirlari.......................................................................28
XULOSA ...............................................................................................................38
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................39
1

Shuningdek, mamlakatimiz tarixi va madaniyatiga oid xorijiy davlatlardagi
nomoddiy madaniy meros elementlarini yozib olish, ular asosida “O zbekistonʻ
nomoddiy madaniy merosi” to plamini nashr etish, avloddan-avlodga o tib
ʻ ʻ
kelayotgan milliy musiqa asarlari orasidan madaniy qimmatga egalarini saralab,
milliy musiqiy asarlar fonotekasini yaratish rejalashtirilgan. Zarautsoy
rasmlari - O zbekiston
ʻ hududidagi engqadimgi qoyatosh rasmlari . Hisor
tizmasining janubi-g arbida.
ʻ Ko hitang tog ining ʻ ʻ sharqiy yon bag ridagi ʻ
Zarautsoy darasidagi ungir va kamar toshlariga ishlangan ibtidoiy san atnint nodir
ʼ
namunalari. Surxondaryo viloyatida, Termizdan 100– 110 km shimoli-g arbda.
ʻ
1912-yilda I. Fyodorov tomonidan topilgan. Arxeolog G. Parfyonov (1940—45),
keyinchalik A. Roginskaya (rassom), A. Formozov, A. Kabirovlar tomonidan
o rganilgan. 200 dan ortiq rasmlar mezolit, neolit va keyingi davrlarga mansub.
ʻ
Rasmlar chizma tarzida kontur va soya uslubida qizil angob (oxra) bilan chizilgan.
Z.r.da odamlarning itlar yordamida yovvoyi buqalarni ov qilish manzarasi
tasvirlangan. Hayvonlar ( yovvoyi buqa , it , tulki , yovvoyi cho chqa
ʻ , burama shoxli
echki , jayran , tog echkisi
ʻ , hasharot va b.), turli buyumlar
( o qyoy
ʻ , nayza , o roqsimon ʻ qurollar), niqoblangan odamlar va b. o ziga xos tarzda ʻ
hayotiy qilib ishlangan. Z.r. ibtidoiy san atning noyob yodgorligi sifatida
ʼ
yodgorliklarni muhofaza qilish " qizil kitob "iga kiritilgan. Zarautsoy
rasmlari - O zbekiston
ʻ hududidagi eng qadimgi qoyatosh rasmlari . Hisor
tizmasining janubi-g arbida.
ʻ Ko hitang tog ining ʻ ʻ sharqiy yon bag ridagi ʻ
Zarautsoy darasidagi ungir va kamar toshlariga ishlangan ibtidoiy san atnint nodir
ʼ
namunalari. Surxondaryo viloyatida, Termizdan 100– 110 km shimoli-g arbda.
ʻ
1912-yilda I. Fyodorov tomonidan topilgan. Arxeolog G. Parfyonov (1940—45),
keyinchalik A. Roginskaya (rassom), A. Formozov, A. Kabirovlar tomonidan
o rganilgan. 200 dan ortiq rasmlar mezolit, neolit va keyingi davrlarga mansub.
ʻ
Rasmlar chizma tarzida kontur va soya uslubida qizil angob (oxra) bilan chizilgan.
Z.r.da odamlarning itlar yordamida yovvoyi buqalarni ov qilish manzarasi
tasvirlangan. Hayvonlar ( yovvoyi buqa , it , tulki , yovvoyi cho chqa
ʻ , burama shoxli
echki , jayran , tog echkisi
ʻ , hasharot va b.), turli buyumlar
29

«zara», «zarang» so'zlaridan qidirgan maqbulroq tuyuladi. Boisi, «zar» so'zida
oltin va o't ma'nolari mavjudligi hech kimga sir emas, yana unda tovlanish
mazmuni ham borligi aniq. Qolaversa, Zarautning talaffuzda Zaravut tarzida
ekanini ham unutmasligimiz lozim, bu esa uning tarkibida rabot so'zi borligini
ma'lum ma'noda isbotlaydi. Shundan uning Zar rabot ekani aniqlanadi, uning esa
Zaravut bo'lib ketishi hech gap emas, sababi «b» tovushining «v»ga o'tish hodisasi
tilda mavjud hodisadir. Chunki, muallifning o'zi ta'kidlaganidek, Zarautning qator
buloqlari nomi bilan bog'liq mavzelarida qizil, sariq, oq, malla rangli toshlar va
yana bir xil toshlar quyosh nurida zar kabi tovlanar ekan.
Zarautsoy suratlari orasida yovvoyi buqalarni ovlash manzarasi tasvir etilgan
suratlar ayniqsa muhimdir. Zarautsoy darasidagi 200 dan ortiq rasmlarda
odamlarning itlar yordamida yovvoyi buqalarni ov qilish manzarasi tasvirlangan.
Hayvonlar: yovvoiy buqa, it, tulki, yovvoyi cho'chqa, burama shoxli echki, jayron,
tog' echkisi, hashorat, turli ov buyumlari: o'q-yoy, nayza, o'roqsimon qurollar,
niqoblangan odamlar va boshqa o'ziga xos tarzda hayotiy qilib chizilgan rasmlar.
Suratlarda tasvirini topgan o'q-yoy va xonaki itlar ko'magida ov qilish sahnalari
ularning mezolit davriga oidligini bildiradi, degan xulosaga keladi. A.A.Formozov,
zero o'q-yoy va uy iti mezolit davrigacha noma'lum ekanini fan allaqachon
tasdiqlagandir. Akademik B.G'afurov bo'lsa Zaraut suratlarini neolit-eneolit
davriga oidligi haqida fikr bayonini beradi. Zarautsoy darasi ibtidoiy san'atning
noyob yodgorligi sifatida uning obidalarini muhofaza qilish «qizil kitob»ga
kiritilgan. G.V.Parfyonov Zarautsoy suratlarining yuqori paleolit davriga oid deb
belgiladi. Eng so'nggi namunalar esa temir bronza davriga to'g'ri keladi. Zarautsoy
kamaridagi rasmlar bir necha asrlar davomida chizilib, ajdodlarimizning ov bilan
bog'liq urf-odatlari, an'analarini o'zida aks ettirgan ezgu niyatlari, tabiatga hurmati,
vatanga muhabbat his - tuyg'ulari aks ettirilgan edi.
Vatanimiz tasviriy san'atining ilk durdonasi bo'lgan Zarautsoy qoya toshlari
suratlari rasmlar, tasvirlar millatimizning moddiy-ma'naviy madaniyatining bebaho
xazinasi va bu tarixiy obida yuksak san'at yodgorligi hisoblanadi. Eng muhimi
ushbu tasviriy san'at namunalari ajdodlarimizning ilk yozuvini vujudga kelishiga
33

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
38

va chorvador qabilalarga mansub qadimgi qabrlar tuzilishi dalolat beradi. Bu
o‘rinda tadqiqotchilar bronza davridayoq O‘rta Osiyo hududlarida ma’lum
darajada etnik madaniy jarayonlar bo‘lib o‘tgan degan fikrni ilgari suradilar.
Bronza davrining xo‘jalik sohasida erishgan eng katta yutuqlaridan biri qadimgi
dehqonchilikning keng yoyilishi va mil. avv. II ming yillikda chorvachilikning
dehqonchilikdan ajralib chiqishidir. Metall qurollar qadimgi ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotni tezlashtirgani tufayli O‘rta Osiyo dasht va tog‘ oldi hududlarida
yashagan aholi boshqa aholidan (dehqonlardan) ajralib chiqadi va asosan
chorvachilik bilan mashg‘ul bo‘ladi. Bu tarixiy jarayon - kishilik jamiyati
taraqqiyotidagi dastlabki yirik mehnat taqsimoti edi.
Bu davr manzilgohlarini o‘rganib, bu davrda ikki xil madaniyat hukm surgan
deyish mumkin. Birinchisi - qadimgi qabilalar dehqonchilik uchun qulay yerlarga
joylashib yuksak dehqonchilik madaniyatini yaratgan bo‘lsalar, ikkinchisi - xuddi
birinchi madaniyat sohiblari darajasida ishlab chiqaruvchi kuchlarga ega bo‘lgan
holda dasht va tog‘ oldi yaylovlarda chorvachilik madaniyatini yaratganlar.
Bronza davri O‘rta Osiyoning ijtimoiy tuzumida ham o‘zgarishlar sodir bo‘lib
o‘tdi. Urug‘chilik tuzumi bu davrda ham davom etdi. Ammo, bu davrda ona
urug‘ining mavqei yo‘qolib bordi. Metall eritish va xo‘jalikning rivojlanishi
natijasida jamiyatda erkaklar mehnat va mavqei birinchi darajali ahamiyatga ega
bo‘lib bordi. Natijada jamiyat taraqqiyotida, dehqonchilik , chorvachilik, ovchilik
va hunarmandchilikning rivojlanishida erkaklar yetakchilik qiladilar. Xotinlar
erkaklar ishlab chiqargan narsalarni iste’mol qilishda ishtirok etsalar ham, unga
egalik qilishdan mahrum bo‘ladilar.
2.2 Zarautsoy qoyatosh tasvirlari

Zarautsoy qoyatosh rasmlari YUN Е SKOning Umumjahon merosi ro yxatigaʻ
kiritiladi. Bu haqda O zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi tomonidan 2018
ʻ
27

yodgorliklarni xisobga olish va tekshirishga markaz ilmiy muassasalaridan
Imperator arxeologiya komissiyasi, ayniqsa, Rus arxeologiya jamiyatining sharq
bo‘limi, bundan tashqari, 1903 yilda tashkil qilingan O‘rta va SHarqiy Osiyonig
tarixiy, arxeologik, lingvistik va etnografik jihatdan o‘rganish qo‘mitasi xam
e’tibor bilan qaradi. To‘plangan arxeologik manbalar Toshkent(1871), Samarqand
(1874), Farg‘ona (1889) muzaylar fondida, shuningdek Sankt-Peterburg, Moskva
muzeylari ko‘rgazma va zahiralarida saqlanadi. Arxeologik izlanishlarda
arxeologiya, antropologiya, etnografiya xavaskorlari jamiyatining Turkiston
bo‘limlari faoliyati muhim bo‘ldi. Mashhur rus sharqshunosi V.V. Bartold
o‘lkamizni tarixini o‘rganish ishiga juda katta yordam ko‘rsatdi. Mahalliy xalq
ichidan xam o‘lkashunos, asari atiqa xavaskorlari etishib chiqdi. Samarqandlik
Mirzo Buxoriy. Mirzo Abdullalar boy arxeologik – numizmatik kolleksiyalar
to‘plashdi. Hattot Mirzo Barot Mullo Qosimov Samarqand va uning atroflaridagi
ko‘plab qadimgi yodgorliklar sur’atini chizdi. Mirzo Abdullo Abdurahmon
qadimgi toshlarga bitilgan xatlarning ma’lumotini to‘pladi. V.V. Batol’dning
bevosita rahbarligida 1895 yil oktyabrida Turkiston arxeologiya havaskorlari
to‘garagi tashkil topdi. To‘garakning maqsadi Turkiston o‘lkasida qadimgi
yodgorliklarni o‘rganish, arxeologik xaritasini tuzish, arxeologik yodgorliklarni
saqlash, arxeologik materiallarni chop etish kabilar bo‘lgan. To‘garakning 108 ta
a’zosi bo‘lgan. O‘ning tarkibida V.V Bartol’d, D. M. Levshin, N. S. Likoshin,
K.V. Aristov, V.F. Oshanin va boshqa mashhur kishilar bor edi. Olimlardan P. I.
Lerx, V.V. Grigor’ev , N.I. Veselovskiy, V.A. Jukovskiy kabilar arxeologiya
ishlarini jonlantirib yubordilar. Ular mahalliy tarixchi, o‘lkashunoslar bilan
hamkorlikda ish olib borishib, ularga uslubiy yo‘l- yo‘rik ko‘rsatdilar. SHunday
mahalliy o‘lkashunoslardan biri havaskor arxeolog Akram Polvon Askarov bo‘lib,
u yodgorliklarni tarixshunoslik nuqtaiy nazardan o‘rganishda tashabbus ko‘rsatdi.
Ushbu ilmiy izlanishlar jarayonida O‘rta Osiyo sarhadlari miqyosida kishilik
tarixi rivojining ilk bosqichlarini o‘z ichiga oluvchi tosh asri jamoalari moddiy
madaniyati izlari haqida ma’lumotlar ham to‘plana borgan. Bular XIX asr oxiri XX
asr boshlarida yuqorida keltirilgan ilmiy izlanishlar paytida tasodifiy holda
14

O‘rta Osiyo miqyosida ibtidoiy davr yodgorliklari tadqiqotida kompleks fanlar
mutaxassislari ishtirokida arxeologik ekspeditsiyalar (XAE, JTAKE) tashkil etilib,
ular maqsadli, tizimli izlanishlarni amalga oshira boshlashgan. 1931 yili
Samarqand shahri markazida sun’iy ko‘l qirg‘og‘ida dastlab N.P.Xorlamov,
keyinchalik M.V Voevodskiy va V.V.SHumovlar tomonidan qidiruv shurfi qazilib
qiziqarli tosh qurollari kolleksiyalari to‘plandiki, bu materiallar keyingi yillarda
D.N.Lev, M.Jo‘raqulovlar tomonidan Samarqand makonining kashf etilishi va bu
erda tadqiqotlar olib borilishiga zamin yaratgan. SHuningdek, o‘tgan asr 30-yillar
oxiriga kelib Ayritom, Teshik-tosh, Amir-Temur, Jonbos-4 kabi yodgorliklar kashf
etilishi O‘zbekiston sarhadlarida tosh davri yodgorliklari tadqiqotining istiqbolini
belgilab berdi. Xususan, 1937 yili S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologik
ekspeditsiyasi Qoraqalpog‘istonning SHabboz va To‘rtko‘l tumanlarida qadimgi
sug‘orish inshootlarini tadqiq etdi. 1939 yili S.P.Tolstov tomonidan Jonbos-4
neolit yodgorligining kashf etilishi bilan Kaltaminor neolit madaniyati tadqiqoti
keng ko‘lamda boshlanib ketdi. 1939,1940-1945 yillari S.P.Tolstov rahbarligidagi
Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi xodimlari tomonidan Kaltaminor madaniyatiga
tegishli qator yodgorliklar tadqiq etilgan. SHuningdek, shu yillari Vatanimizning
boshqa sarhadlarida ham tosh davri yodgorliklari bo‘yicha tadqiqotlar olib
borilgan. Jumladan, 1938-1939-yillarida A.P.Okladnikov tomonidan Teshiktosh
g‘or makonining tadqiq etilishi va undan neondertal bolasi antropologik
topilmasining topilishi, 1940 yili I.F. Lamaev tomonidan tadqiq etilgan qadimgi
jamoalar ma’naviy kechinmalarini ifodalovchi Zarautsoy qoyatosh rasmlari
yodgorligining ahamiyati hozirgi kunda ham beqiyos hisoblanadi. E.M. Masson
raxbarligida Termiz arxeologiya ekspeditsiyasi, A. Marushenko va S.A. Ershovlar
Kaspiy bo’ylarida, V.A.Shishkin raxbarligida Quyi Zarafshon ekspeditsiyasi ish
boshladi.
O‘rta Osiyoning XX asr 40-yillari 2-yarmi- 80-yillar maboyinidagi tosh asri
yodgorliklari o‘rganilishi tarixi, yodgorliklar kompleks tadqiqotlarining yo‘lga
qo‘yilishi.
17

odam imkoniyatlari uning tabiat, jamiyat, atrof muxitga bo‘lgan munosabati o‘z
aksini topgan. Ishlab chiqarish vositalari -tosh qurollar, yog‘ochdan yasalgan
qurollar, sopol buyumlar o‘z yasalish texnologiyasi bilan ishlab chiqarishning
mazmun moxiyatini, tarixini, moddiy madaniyat mazmunini beradi. Ibtidoiy davr
ishlab chiqarishda odamlar kunlik turmushda, xo‘jaligida ishlatiladigan
qurollarning ma’lum bir funksiyani bajarganligini, yasalish texnalogiyasini bilib
olishda, albatta munozarali-bahsli xolatlar uchrab turadi. Tosh qurollarining
turmushda, xo‘jalik yumushlarida bajargan funksiyalarini bilishda, ularda
ishlatilganidan saqlanib qolgan izlarnining o‘rni va ahamiyati katta: 1. Tosh
qurollari ish maydonida ishlatilganini bildiruvchi izlar; 2.Bevosita tosh qurollariga
ikkinchi ishlov berilganlik izlari. Birinchi kategoriya bo‘yicha biz tosh qurollarini
qanday maqsad uchun ishlatilgani va uodam tomonidan qanday qo‘llanilganligini
bilib olamiz. Ikkinchi kategoriya bo‘yicha esa biz bevosita bu qurolning o‘zi
qanday yasalganligi texnikasi, texnologiyasini bilib olamiz. Bu kategoriyalarni
bilib olishimizda olimlar trassologik tajriba usullaridan foydalanishgan. Bu
uslubdan tosh qurollarining turmushda qanday funksiyalarni bajarganligi ma’lum
bo‘ladi. Masalan qirg‘ichlar bilan hayvon terilariga ishlov berishgan. Pichoqsimon
qurollar bilan hayvon go‘shtlarini burdalashgan va hakoza.Tosh qurollarida
saqlanib qolgan ikkinchi marotaba ishlov berilganlik izlari tadqiqotchilar uchun
juda muhim hujjat hisoblanadi. Sababi, bu izlar tosh qurollarni birinchidan tosh
shakli, ish maydonlari (m. keskir qirralari,tig‘lari) bilan qurol turmushda malum
funksiyani bajarganligi, ikkinchidan odamzod qurolni qay darajada ishlatish
xarakati xolatlarini bilishimizda, uchinchidan qurolga qanday usullarda ikkinchi
marotaba ishlov berilganligini bilishimizda juda axamiyatlidir.
Mexnat qurollarida saqlanib qolgan ibtidoiy odamlar faoliyatining izlarini
o‘rganish mutaxassis olimlarning doima diqqat markazida bo‘lgan. Tadqiqotlar
ko‘rsatishicha, qurollarda saqlanib qolgan izlar quyidagicha bo‘lgan: 1) Dastlabki
uchirib olinganlik izlari va ularning shakllari; 2) ikkinchi marotaba ishlov
berilganlik izlari (kertuv, ezish, qarama-qarshi holatda, tishsimon); 3) ish
qurollarini silliqlash, 4) qirqib olinganlik izlari, 5) parmalab teshilganlik izlari.
8

manbalarni inobatga olsak, bu oldingi tarixiy davrga qaraganda nisbatan progressiv
xususiyatlarni o‘zida jamlagan tarixiy davr hisoblanadi. Kishilik tarixi
taraqqiyotining tosh davri so‘nggi paleolit bosqichida (40 - 12 ming yilliklar)
muhim sotsial o‘zgarishlar ro‘y bergan: Hozirgi zamon ko‘rinishidagi odamzod
paydo bo‘lgan, ibtidoiy jamoa tuzumidan urug‘chilik tuzumiga o‘tilgan, mehnat
qurollari takomillashib odamlar turmushi yaxshilana borgan. Tasviriy san’at
yuzaga kelgan, turar-joylar qurila boshlangan. Urug‘chilik jamoasi shakllanadi va
uning asosida etnik birikmalar yuzaga kelaboshlagan.
O‘rta tosh davri (mezolit) ko‘plab ixtiro - kashfiyotlar sodir bo‘lgan (o‘q-
yoy uchlari, to‘r, qarmoqlar, garpun, ishlab chiqarish iqtisodiyoti shakllanishi va
h.k.) tarixiy davr hisoblanadi. Ming yillar o‘tishi bilan endi odamzod tabiatda
tayyor bo‘lgan mahsulotlarni iste’mol qilishdan, o‘zlari mahsulot etishtirishga o‘ta
boshladilar. Termachilikdan dehqonchilik, ovchilikdan esa chorvachilik yuzaga
kela bordi. Birinchi bo‘lib bug‘doy madaniylashtirildi. Mil.avv 10-8 ming
yilliklarda Falastin, Eron, Kichik Osiyo tog‘liklarda, mil.avv 6 ming yilliklarda,
Misr, Dunay bo‘ylari va Bolqon, Hindistonda donli ekinlar etishtirila boshlandi.
Mezolit davrida echki, qo‘y, eshak keyinroq yirik shoxli hayvonlar, cho‘chqa
honakilashtirilgan. Xullas, ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o‘tish bilan aholining
o‘troqlashishi yuz berdi. Muqim yashaydigan qishloqlar paydo bo‘ldi. Ierexon
( Falastinda), CHatay – xyuyuk (Kichik Osiyoda); Bagor (Hindistonda).
CHorvador aholilarning yaylovlarga talashib, jamoalar o‘rtasida to‘qnashuvlar ro‘y
berib, yangi erlarga aholi siljishlari sodir bo‘ldi. (mil.avv. 8-7 ming yillar). Ishlab
chiqarish iqtisodiyotiga o‘tish bilan odamlar ma’naviy dunyoqarashi ham o‘zgardi.
Ular tabiat kuchlari sirlarini tushina boshladilar. Odamlarning mehnat faoliyati
turlari ko‘paydi (tosh, suyak, yog‘och qurollari, erga ishlov berish, chorvani
boqish, kulolchilik, uy - joy qurilishi, hayvon terilariga ishlov berish, chorva
mahsulotlari va h.k.). Bular esa o‘z navbatida iqtisodiy boshqaruv, jamoaning ichki
munosabatlarini, maxsulotlar taqsimotini nazorati qoidalarini talab qilar edi. Bu
esa jamiyat tuzilmalari elementlari shakllanishini keltirib chiqardi.
1.2 O‘rta Osiyo tosh asri arxeologiyasi o‘rganilishi tarixi
11

olib borilgan. YAngadja, Qora-Tengir kabi ashel yodgorliklari arxeologik xartiga
olingan. 1957-59 yillari S.G.Klyashtorniy tomonidan Markaziy Qoraqumda
arxeologik qidiruv ishlari amalga oshirilib, qator tosh davri yodgorliklari topilgan.
1959-1960 yillari A.A.Maruщenko Qizil-Arvat qazilmalarida neolit davri madaniy
qatlamini topgan. Janubiy-G‘arbiy Turkmaniston hududi Kopettog‘ yon bag‘rida
Joyitun neolit madaniyatiga oid yodgorliklar o‘rganilgan. 1952 yili B.A.Kuftin
Joytun yodgorligi tadqiqotini boshlab bergan bo‘lsada, yodgorlikda asosiy
qazilmalarni 1955-1958 yillarda V.M.Masson amalga oshirgan va tadqiqot 1964
yilgacha davom etgan. 1953 yili Chopan-tepa (A.A.Maruщenko, S.A.Ershov),
1960-1963 yillari Bami, Tog‘oloq-tepa, Manjuqli-tepa, Chig‘illi-tepa
yodgorliklarida keng ko‘lamli qazilma ishlari bajarilgan (A.A.Marushenko,
O.K.Berdiev).
Ya.G‘ulomov rahbarligidagi arxeologik guruh o‘tgan asr 50-60-yillari
Haydarkon vohasida keng ko‘lamli arxeologik tekshiruvlar olib borishib, 28 ta
g‘orlar arxeologik xaritaga olingan, Obishir 1-5 g‘orlari ham shu g‘orlar
jumlasidan hisoblanadi. Haydarkon botiqligi O‘zbekiston va Qirg‘iziston hududlari
bilan bog‘liq bo‘lgan vohadir. Bu joyda A.P.Okladnikov 1955 yildan e’tiboran
arxeologik tekshiruv ishlarini amalga oshirgan va 1958 yili Selung‘ur g‘orini
aniqlab, undan tosh qurollarini topgan, 1964 yilda yana bu yodgorlikda arxeologik
qazilmalarni olib borgan. 1963 yili M.R.Qosimov Ohangaron vohasi Qizilolmasoy
yoqasidagi chashma yonidan Ko‘lbuloq paleolit makonini topgan va qazilma
ishlarini bajarib, bu joylarda ajdodlarimiz ilk paleolit davridanoq yashashganligini
aniqlagan. R.H.Suleymanov 1962 -1970 yillarda Obirahmat g‘or makonida
arxeologik qazilma ishlarini olib borib, qo‘lga kiritilgan materiallar asosida bu
yodgorlik so‘nggi paleolit jamoalariga tegishli ekanligini aniqlagan.
Bu yillari Turkmanistondagi Yangadja, Tojikistondagi Qizilqal`a, Ko’hipiyoz,
Qayroqqum, Qayqitov, Qirg’izistondagi Xo’jago’r, Onorcha, Qayrag’och,
Uchqo’rg’on, Polman kabi paleolit yodgorliklari tadqiqotiga erishilgan. Xususan,
Qirg‘iziston xududida 1953 yildan e’tiboran tosh asri yodgorliklarini o‘rganish
ishlari Frunze, To‘qmoq shaharlari atroflari, Issiqko‘lnig shimoliy qismida, Norin
19

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить