Zardushtiylik dinining vujudga kelishi va mohiyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	52.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Zardushtiylik dinining vujudga kelishi va mohiyati

Sotib olish

Zardushtiylik dinining vujudga kelishi va
mohiyati
REJA:
KIRISH
I BOB. ZARDUSHTIYLIK DININING TARIXI VA O ZIGA XOSʻ
XUSUSIYATLARI
1.1. Zardushtiylik dinining tarixi
1.2. Zardushtiylikda ezgulik va yomonlikning mohiyati
II BOB. ZARDUSHTIYLIKNING BOSHQA DINLARGA TA’SIRI
2.1. Zardushtiylik zamonaviy dunyoga ta’siri
2.2. Zamonaviy dunyoda zardushtiylik
XULOSA
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O zbekisʻ ton Respublikasi Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida “eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida
ʻ
mamlakatimizning boy tarixi, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini
keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini y
ʻ е tkazish uchun zarur
muhit va shart-sharoit yaratish ustufor vazifalardan hisoblanadi” 1
, deb ta’kidlab
o tdi.
ʻ
Insoniyat tarixidagi qarama-qarshiliklarning asosiy qismi muayyan dinda
yaxshilik va yomonlikni qarama-qarshi tushunish asosida sodir bo lgan. Bugungi
ʻ
kunga qadar bu muammo global va dolzarb bo lib qolmoqda, chunki diniy
ʻ
e'tiqodlar tufayli ba’zi ijtimoiy tartibsizliklar va ko plab yo qotishlarga olib
ʻ ʻ
keladigan sabablar tinchlik uchun kurash kontseptsiyasini noto g ri tushunishda
ʻ ʻ
yotadi. Zamonaviy sotsiologlar hukmron dualistik dinlar (islom, nasroniylik,
iudaizm va buddizm) partiyalarining tarixi va pozitsiyasidan kelib chiqib, diniy
tafovutlarni hal qilish yondashuvlarini ko rib chiqadilar va tahlil qiladilar.
ʻ
Ushbu maqolada miloddan avvalgi VI asrdan boshlab Yaqin va O rta
ʻ
Sharqning katta qismiga egalik qilgan uchta Eron imperiyasining davlat dini
bo lgan zardushtiylik haqida so z boradi. Miloddan avvalgi VII asrga kelib,
ʻ ʻ
Eronning ta’siri va qudrati zardushtiylikni kuchli dinga aylantirishga yordam berdi,
buning natijasida uning ba’zi ta’limotlari boshqa dinlar, masalan, nasroniylik,
iudaizm, islom va gnostik sektalar tomonidan qabul qilindi, shuningdek, uning
shimoliy versiyasining rivojlanishiga ta’sir ko rsatdi. Buddizm. Zardushtiylik
ʻ
hozirgi kunda targ ib qilinayotgan dinlarni o rganish eng qiyini bo lib, uning
ʻ ʻ ʻ
tarqalishining boshida islom izdoshlari tomonidan ta qibga uchraganligi sababli
ʼ
muqaddas kitoblar yo qolgan. Bugungi kunga kelib zardushtiylar soni turli
ʻ
hodisalar ta sirida kamaygan (ular jamoalarga bo lingan va asosan Eron va
ʼ ʻ
Hindistonda yashaydi), lekin Zardusht payg ambar aytgan aqidalar hanuzgacha o z
ʻ ʻ
ahamiyatini yo qotmagan.
ʻ
Kurs ishining maqsadi. Zardushtiylikni ezgulik va yovuzlik o rtasidagi
ʻ
1
Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik
qoidasi b о ‘lishi kerak. - T.: О ‘zbekiston, 2017. - B.47.
2

kurashning namunasi va dualistik dinlarning asosiy postulatlarining manbai
sifatida ko rib chiqishdir. Uni o rganish dualistik dinlarning asl ma’nosini,ʻ ʻ
ularning maqsadi va zardushtiylik, islom, nasroniylik va iudaizmning zamonaviy
izdoshlarining dunyoqarashini tushunishga yordam beradi. Bu asarda
zardushtiylikning uning izdoshlariga ta’siri masalasi haqida tushuncha berilgan.
Kurs ishining vazifalari.
- Zardusht ta’limotining kelib chiqishi haqidagi materiallarni tahlil qilish;
- bu dindagi yaxshilik va yomonlik vakillarini tavsiflash;
- dualistik dinlardagi ezgulik va yovuzlik ziddiyatlarini o rganishda
ʻ
zardushtiylikka murojaat qilish zarurligini aniqlash.
Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti. Zardushtiylik dini va undagi
tamoillar.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Ish ning manba bazasini tarix,
manbashunoslik, arxeologiya, etnografiya va filologiyaga oid ilmiy ishlar tashkil
etadi. Zardushtiylikning muqaddas kitobi “ Avesto insoniyat sivilizatsiya
ˮ
tarixining ilk sahifalarini tashkil etgani uchun jahon olimlarining e’tiborini tortgan.
U haqda F.Nitsshe, F. Shpigel, A. Mayllet, V.Bartold, E. Bertels, Yan Ripka,
O.Makovelskiy, I.Braginskiy v.b. xorijiy olimlarning tadqiqotlari
mavjud.O zbekistonda “Avesto ni o rganish qadimdan boshlangan. Abu Rayhon
ʻ ˮ ʻ
Beruniy, Abu Jafar Tabariy, Abu Baxr Narshaxiy asarlarida “Avesto ta’limotiga
ˮ
va unda tilga olingan timsollarga murojaat mavjud. Bu nodir ilmiy asarlarning
qo lyozma va bosma nusxalari O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi
ʻ ʻ
Sharqshunoslik Instituti jamg armasida saqlanadi. Hozirgi o zbek olimlari
ʻ ʻ
A.Qayumov, H. Homidov, M. Isoqov, N. Rahmonov va boshqalarning ilmiy
tadqiqot va maqolalari e’tiborlidir. O zbekiston Respublikasi hukumatning qarori
ʻ
bilan 2001-yilda “Avesto ning 2700 yilligi nishonlandi. “Avesto vatani
ˮ ˮ
Xorazmda bog barpo qilindi, asarning o zbek tilidagi tarjimalari chop etildi, u
ʻ ʻ
haqda yangi tadqiqotlar yuzaga chiqdi.
3

Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining davriy chegarasi
miloddan avvalgi I-mingyillikdan milodiy I mingyyillikgacha bo‘lgan davrnini
o rganib tahlil qilishdan iborat.ʻ
Ishning hajmi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 4 paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro yxat
ʻ idan iborat.
4

I BOB. ZARDUSHTIYLIKNING TARIXI VA O ZIGA XOSʻ
XUSUSIYATLARI
1.1. Zardushtiylik dinining tarixi
Zardushtiylik bu dinning asoschisi Zardusht payg ambar nomi bilan atalgan.
ʻ
Payg ambarning yashagan davri, tug ilgan joyi, yangi aqida va’zlarining
ʻ ʻ
boshlanishi va zardushtiylikning tarqalish sohasi haligacha olimlar tomonidan aniq
javob topa olmadi. Zardushtiylik dinini o rganishning asosiy manbasi “Avesto”
ʻ
zardushtiylik aqidasining muqaddas matnlari majmuidir. Yevropani birinchi marta
“Avesto” mazmuni bilan XVIII asrda frantsuz olimi Anketil Dyuperron
tanishtirgan. 1755-1761-yillarda u Hindistonda, Gujarat shtatida Eron
zardushtiylarining avlodlari bo lgan parsilar bilan birga bo lgan. Anketil
ʻ ʻ
Dyuperron “Avesto” matnlarining bir nechta qo lyozmalarini sotib olib,
ʻ
Fransiyaga qaytganidan so ng, 1771-yilda “Avesto”ni parijcha an anaga ko ra
ʻ ʼ ʻ
tarjima qildi 2
. Keyinchalik akademik Bartold bu tarjimani qadimgi Eronni
o rganishdagi eng muhim voqea deb atadi
ʻ 3
. Bu dinning asosiy xususiyatlarini
taqdim etishga harakat qilishdan oldin uning adabiyotiga qisqacha to xtalib o tish
ʻ ʻ
kerak. Asosiy ma’lumot manbai “Avesto” forslarning muqaddas kitobidir.
“Avesto” vahiy orqali amalga oshirilgan “bilim” degan ma’noni bildirsa, Zardusht
“qonun”ni odamlarga o rnatish uchun Xudo bilan yoki o z ruhlari bilan suhbatda
ʻ ʻ
olgan. Avestoning bir qismi yo qolgan, ehtimol, afsonaga ko ra, uni Iskandar yo q
ʻ ʻ ʻ
qilgan, aksincha, arablar aybdor. Bugungi kunda mavjud Avesto parchalardan
iborat.
Bizgacha yetib kelgan “Avesto” matni quyidagi qismlarni o z ichiga oladi.
ʻ
A) Yasna (qurbonlik yoki duo);
B) Yashtlar (xudolar madhiyasi);
C) Videvdat (devalarga, yovuz ruhlarga qarshi qonun).
Yasna 17 ta gatani (Zaratushtra qo shiqlari yoki madhiyalari), shuningdek,
ʻ
2
Е.А. Дорошенко Зороастрийцы в Иране (Историко-этнографический очерк).- М., изд. "Наука", 1982. -133с.
3
Мельников М. В. Зороастризм в Ахеменидском Иране: проблемы и особенности распространения
религиозного учения : Дис. ... канд. ист. наук : 07.00.03 : Москва, 2003 157 c.
5

tilning vaqti va xarakteri jihatidan Gathasga qo shni bo lgan yetti bobdan iboratʻ ʻ
Yasna deb ataladigan asarni o z ichiga oladi. Yasna qurbonlik qilish paytida
ʻ
aytiladigan madhiyalarni o z ichiga oladi, bu madhiyalarning bir qismi gathalar -
ʻ
tilning kengroq shakli, qadimgi oriy metri va qorong u, siqilgan ifoda usuli tufayli
ʻ
ushbu adabiyotning eng qadimiy qismi sifatida e'tirof etilgan qo shiqlar. Yasna,
ʻ
Yashtov va Videvdatning qolgan barcha qismlari Kichik Avesto deb ataladigan
tilni tashkil etadi, uning tili G arbiy Eron tillariga yaqin, lekin arxaik Gat lahjasiga
ʻ
xos bo lgan bir qator Sharqiy Eron xususiyatlariga egadir.
ʻ
Yashtlar ham qurbonlik qo shiqlariga o xshab, ularning mohiyati yozatlarga
ʻ ʻ
bag ishlangan maqtovli qo shiqlardadir. Ko pgina yashtlar xudolar va ruhlarga
ʻ ʻ ʻ
murojaat qilishdan iborat ismlar ro yxatidir.
ʻ
Videvdat - bu qonun kitobi, nomi “iblislarga qarshi berilgan” deb tarjima
qilingan, poklanish kitobi bo lib, u Midiya-Forslarning axloqi va qonunlarini o z
ʻ ʻ
ichiga oladi, chunki ular muqaddas amrlar to plamiga kirishlari mumkin edi.
ʻ
“Videvdat” sosoniy “Avesto”dan hozirgi kungacha to liq yetib kelgan yagona
ʻ
kitob bo lib, u kosmogonik ta’qiblar bilan boshlanib, esxatologik qarashlar bilan
ʻ
tugaydi.
Yasniy va Videvdat odatiy bo linishda shakllanadi. Kichik qurbonlik
ʻ
ibodatlari kitobi Vispered bilan birga Yashtlar Korda - Avesto yoki qisqartirilgan
Avesta, kichik ibodat kitobiga kiritilgan bo lib, unda ahmoqlar tomonidan
ʻ
o qiladigan va kun va yilning turli vaqtlariga mo ljallangan ibodatlar ham mavjud.
ʻ ʻ
O rta asrlarga oid ko plab arab va arman yangiliklari mavjud, ammo
ʻ ʻ
ularning aksariyati faqat o z tillarida mavjud.
ʻ
Hozirgi zamon olimlari Zaratushtning kelib chiqishi va yashagan vaqti
haqidagi fikr va farazlar ustida kelisha olmaydi, lekin uning qandaydir afsonaviy
va afsonaviy xarakteriga qaramay (Avestoning Gatalarida) Zaratusht haqiqiy
tarixiy shaxs edi . Va uning ismining ma’nosi va bugungi kunda juda ko p bahs-
ʻ
munozaralar mavjud. Shunday qilib, sovet tadqiqotchisi V.I.Aboev Zaratushtra
so zini “eski tuyalarning egasi” deb tarjima qilgan, shundan kelib chiqadiki,
ʻ
Zardusht diniy ma’noga ega bo lmagan oddiy ismdir(“ushtra” tuya deb tarjima
ʻ
6

qilingan). Musulmon olimi al-Beruniy Zardushtni Zardusht deb taxmin qilgan.
Makedoniyalik Iskandardan 258 yil oldin yashagan 4
. Bu sana birinchi
sosoniylar davrida ham qayd etilgan. Zardushtning umrini hisoblashda quyidagi
ma’lumotlardan foydalaniladi: Makedoniyalik Iskandar hukmronligining
boshlanishi (miloddan avvalgi 336-yil), Makedoniyalik Iskandarning Eronni bosib
olishi (miloddan avvalgi 333-yil), so nggi Ahamoniylar shohi Doro III ning vafotiʻ
(miloddan avvalgi 330-yil)
Zardushtning vatani sharqiy manbalarda G arbiy Eronga tegishli; ya’ni
ʻ
Midiya podsholigining shimoli-g arbiy chekkasi Atropatenaga tutash hududga.
ʻ
Avesto Ariana-Veja mintaqasiga ishora qilgan, Bundexesh u yerda yashaganligini
eslatib o tgan. Boshqa tadqiqotlarda Zardusht Atropotananing Getzna shahrida
ʻ
tug ilgani va ruhoniylar shahri Ragada yashaganligi aytiladi. Yuqoridagi barcha
ʻ
ma’lumotlar Midiya mintaqasining shimoli-g arbiy burchagiga ishora qiladi.
ʻ
“Avesto”ning keyingi qismlarida Zardusht Spitamaning kambag al oilasidan
ʻ
chiqqanligi, uning otasi Pourushaspa, onasi Dugdova ekanligi aytiladi. U podshoh
Vistaspning jiyani, Frashaostraning qizi Xvoviga uylangan, Zaratusht o g illari va
ʻ ʻ
qizlarining ismlari Avestoda tilga olingan va uning uch o g lidan, afsonaga ko ra,
ʻ ʻ ʻ
uchta mulk bo lgan: ruhoniylar, jangchilar va fermerlar. Zardusht Gatalarda yangi
ʻ
e'tiqodning voizi, professional ruhoniy, kurashayotgan va azob chekayotgan shaxs
sifatida namoyon bo ladi. Shuningdek, uning ta’limoti o z vatanida e’tirof va
ʻ ʻ
izdoshlarini olmagani, Zardusht o z yurtlarini tashlab ketishga majbur bo lgan va
ʻ ʻ
davlatlardan birining hukmdori bo lgan Vishtaspadan panoh topgani, natijada
ʻ
e’tiqodni qabul qilib, uning diniga aylangani aytiladi. homiy va izdosh. Biroq,
Gathas Vishtaspa tomonidan boshqariladigan mamlakat nomini tilga olmaydi.
“Avesto” juda muhim xususiyatga - Zardushtning vasvasasi haqidagi
hikoyaga ishora qiladi (Vendidad 19). Iblisning buyrug i bilan jinlardan biri
ʻ
Zaratushtrani yo q qilishga harakat qiladi, lekin payg ambar uni muqaddas
ʻ ʻ
ibodatlar bilan qaytaradi va katta toshlar bilan qurollangan jinlarga hujum qiladi.
Iblis qo rqib ketadi va u erdagi hukmronlik va’dasi bilan uni vasvasaga solishga
ʻ
4
Н.А. Морозов Азиатские Христы т. 10. – М., 2003. - С.42-43.
7

harakat qiladi. Lekin Zardusht rad etadi: “Jismimni va jonimni yorib yubor, lekin
men hech qachon Mazdaga sig inuvchilarning qonunlarini tark etmayman”.ʻ
Afsonaviy qahramonning bir qator mo 'jizalari uning keyingi hayoti haqida hikoya
ʻ
qilinadi.
“Avesto”da rasmiy xudolar “Yozata” (forscha “ehtiromga loyiq”) deb
ataladi, ular yovuz qizdan qochish uchun sun’iy ravishda yaratilgan so z.
ʻ
Avesto xudolaridan birinchi navbatda Ahuramazda atrofida to plangan
ʻ
Aguriya xudolari doirasini ko rsatish kerak; lekin ular bilan birga har xil keyingi
ʻ
mashhur xudolar emas, balki boshida Zardusht tizimiga qabul qilingan. Butun
xudolar dunyosi boshida shayton Angromainiu yoki Axriman bo lgan jinlar
ʻ
shohligi bilan qarshilik ko rsatadi.
ʻ
Zardushtiylikda oliy xudo Ahuramazda hisoblanadi. Uning nomi tarjimada
dono ruh yoki “Rabbiy” degan ma’noni anglatadi. Ta limotga ko ra, Ahuramazda
ʼ ʻ
Zardusht payg ambarga vahiy nozil qilib, unga yangi dinning mohiyatini ochib
ʻ
bergan va odamlarni yangi e tiqodga o tkazishni ishonib topshirgan. Zardusht
ʼ ʻ
chorva mollarini ommaviy qurbon qilishga va mast qiluvchi ichimlik haomaga
sig inishga, ba’zi qadimgi xudolar va tabiat hodisalarini ilohiylashtirishga qarshi
ʻ
chiqdi. Ammo zardushtiylik marosimlarida olovga sig inishning alohida roli “eng
ʻ
yuksak, hamma narsaga kirib boruvchi element” sifatida saqlanib qolgan, Arta-
Pravdaning timsolidir, oriylarning eng qadimgi tushunchalaridan biri. Oliy xudolar
Ahuramazda.
Ahuramazdaning ruhiy mohiyati, birinchi navbatda, mukammal bilimdan
iborat, ya’ni yaxshilik va yomonlik yoki haqiqat va yolg on o rtasidagi to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
farqlar bor. Bu qobiliyat orqali u yovuzlik ustidan g alaba qozonadi, uning zaifligi
ʻ
qarama-qarshilik va o zini aldash sifatida tasvirlanadi.
ʻ
Ahuramazda atrofida uning samoviy xizmatkorlari yoki vassallari, yetti
Amesha-Spenta yoki “O lmas avliyolar” turadi. Amesha-Spentalar, qudratli,
ʻ
mag rur lordlar, baland bo yli, kuchli agurlar, tengsiz adolatli, yetti kishining fikri
ʻ ʻ
bir, so z bir xil, bir amal qiladi; ularning hammasi bir ota va lord-yaratuvchi
ʻ
Ahuramazdani taniydilar; biri ikkinchisining ruhiga boqadi, “yaxshi fikrlarni,
8

so zlarni eslab, jannat haqida tafakkur qiladi; ularning yo llari yorqin; qurbonlikkaʻ ʻ
yordam beradilar” (Yashti 17).
Amesha-Spentning xarakterini sarlavhada ko rish mumkin. Vogu-mano,
ʻ
yaxshi fikr, Asha-vagista va ormuzd ko pincha uchlikni tashkil qiladi. Keyingi
ʻ
o rinlarda Kshatra-vairiya, istalgan soha yoki (ilohiy) iroda sohasi, Spenta Armaiti,
ʻ
muqaddas kamtarlik va juftlik: Gaurvatat va Ameratat, sog liq, mukammallik va
ʻ
o lmaslik. Ularning orasida ettinchi Sraosha, itoatkorlik, agar yetti raqamni
ʻ
Ahuramazdaning o zi Amesha sarflagan birinchisi sifatida yakunlamasa.
ʻ
“Avesto”ning “shohligi” yahudiy yoki nasroniy esxatologiyasidagi tegishli
ibora kabi chuqur ma’noga ega. Bu kelajak. Kutilayotgan davlat - bu bizning
ustimizdagi "shohlik" bo lib, uni inson sotib olishga va boshqa odamlar orasida
ʻ
tarqatishga intiladi. Bu ma’noga ko ra, Kshatra-vairyaning tanasi ham metall, balki
ʻ
bir vaqtning o zida samoviy yorug lik yoki olovdir.
ʻ ʻ
Zardusht vafotidan keyin antik davrning eng muhim dinlaridan biri
zardushtiylik asrlar davomida shakllandi. Zardushtiylar orasida uning eng keng
tarqalgan nomi “vahvi daena mazdayasni” - Mazdaga sig inuvchilarning yaxshi
ʻ
niyati edi.
Yuqoridagi ma’lumotlardan kelib chiqadiki, zardushtiylik bugungi kunda
keng tarqalgan dualistik dinlar bilan bir qatorda o ziga xos ta’limot va oqimlarga,
ʻ
qadimiy va chuqur tarixga ega. Uning ildizlari uzoq o tmishga borib taqaladi,
ʻ
garchi Zardusht o z ta’limotida muayyan voqealarning aniq sanalarini keltirmagan
ʻ
bo lsa-da, tarixiy ma’lumotlar va faktlar tadqiqotchilarga payg ambar va dinning
ʻ ʻ
taxminiy hayot davrlari haqida ma’lumot beradi.
9

1.2. Zardushtiylikda ezgulik va yomonlikning mohiyati
Zardushtiylikning birinchi tanishuvdagi eng ifodali, eng ko zga ko ringanʻ ʻ
xususiyati uning keskin ifodalangan dualizmidir, ya ni. dunyoda ezgulik va
ʼ
yovuzlik degan ikki tamoyilning tan olinishi, ularning kurashi dunyo
mavjudligining mazmuni. Dualizm islom va nasroniylikka ham xosdir. Bu dinlarda
yovuzlik tamoyili tushunchasi ham bor, aks holda yagona yaxshi iloh hukmronlik
qiladigan dunyoda Yovuzlikning paydo bo lishini hech narsa tushuntirib
ʻ
bo lmaydi. Lekin bu dinlarda shayton Allohning ilmi va hatto ruxsati bilan mavjud
ʻ
bo lib, u go yoki har qanday vaqtda yomonlik harakatlarini to xtata oladi, lekin
ʻ ʻ ʻ
buni qilmaydi, bu esa musulmonlar va nasroniylarda shubha uyg otadi.
ʻ
Zardushtiylikda hamma narsa aksincha: ikki tamoyil bir vaqtda mavjud bo la
ʻ
boshladi va Ahuramazda garchi qudratli bo lsa-da, hamma narsaga qodir emas va
ʻ
har qanday vaqtda Yovuzlikni yo q qilishga qodir emas. Yovuzlikning timsoli -
ʻ
Ahuramazda o zining samoviy lashkari xudolari va muqaddas ruhlari yordamida
ʻ
doimiy ravishda jang qiladigan Axrimandir.
“Va boshida egizaklarga o xshash ikkita ruh bor edi va ularning har biri o z-
ʻ ʻ
o zidan paydo bo ldi. Va ikki ruh uchrashganda, ular birinchi navbatda hayot va
ʻ ʻ
o limni yaratdilar va natijada do zax yovuzlar uchun, jannat esa solihlar uchun
ʻ ʻ
xizmat qildi. Bu ruhlardan bevafo ruh o zi uchun yomon ishni tanladi va muqaddas
ʻ
ruh o zi uchun adolatni tanladi va u o zi uchun Ahuramazdani pokiza ishlari bilan
ʻ ʻ
xursand qiladiganlarni tanladi” 5
.
“Avesto”ning mazmun-mohiyati va o zagi bo lgan “Yasna 30” qadimgi fors
ʻ ʻ
dunyoqarashining ekstremal dualizmdan iborat, mavjud bo lgan hamma narsaga
ʻ
taalluqli asosiy belgilarini beradi.
Ikki hayotiy kuch - Yaxshilik va Yomonlik - ruhiy tamoyillar, ular egizak va
faqat tushunish ma’nosida farqlanadi. Ikkita asosiy ruh va ularning qarama-
qarshiligi haqidagi afsona Bundaxishnada bayon etilgan bo lib, unda yovuzlikning
ʻ
bizning dunyomizga birlamchi kirib borishi haqida batafsil ma’lumot berilgan,
buning natijasida yoqut osmoni bo lingan va Ahuramazdaning yaxshi ijodlari
ʻ
5
Авеста, «Ясна» -c.30.
10

paydo bo lgan. ifloslangan. Bu haqda ham gapiradi. “Hurmazd va makon, din vaʻ
vaqt Hormazd” bo lgan, bo ladi va bo ladi. Shu bilan birga, Hormazd cheksiz vaqt
ʻ ʻ ʻ
bilan ajralib turadi va u vaqt va makon bilan cheklangan Ahriman bilan Kosmosni
baham ko rishga majbur bo ladi. Yuqoridan, u o zi va Hormazd o rtasida
ʻ ʻ ʻ ʻ
cho zilgan bo shliq bilan cheklangan. Ammo bu abadiy emas, “Hormazdning
ʻ ʻ
yaratilishi oxirgi tanada abadiy va abadiy hukmronlik qilmaguncha”.
Zardushtiylikda Hormazd vaqtinchalik o zida “qarama-qarshi tamoyil Ahriman”
ʻ
bilan chegaralangan. Koinot jangi haqidagi afsona Axrimanning halok bo lishi va
ʻ
“mukammal Xudoning mukammal bo lishi” bilan tugaydi. “Yaxshi Ruh o z
ʻ ʻ
chegaralarini kengaytiradi va Hormazd tomonida kurashayotgan cheksiz va
insonga aylanadi”. Yovuzlikka qarshi kurash yo li dunyo yaratilishining eng
ʻ
boshida odamlarning qo riqchi ruhlari tomonidan tanlangan.
ʻ
“Tirik olov” kitobida aytilishicha, dunyomizning rivojlanishi to rt davrda
ʻ
sodir bo ladi. Yaratilish davrida Ahuramazda (Hormazd) bizning dunyomiz -
ʻ
Olamni yaratdi. Haqiqiy tanlov bo lmagan ekan, “Ahuramazdaning irodasi bilan
ʻ
dunyoning ideal, gavdalanmagan holatdan namoyon bo lgan, gavdalangan holatga
ʻ
o tish jarayoni boshlanganda” paydo bo lgan yomonlik ham bo lmagan. Va
ʻ ʻ ʻ
yovuzlik bizning dunyomizda “haqiqiy tanlash huquqidan noto g ri foydalanish
ʻ ʻ
tufayli” paydo bo ldi. Keyin yovuz ruh Angra Mainyu (Axriman) dunyoga bostirib
ʻ
kirdi va uni yo q qilishni boshladi. Dunyoning mujassamlashgan holatga o tishi
ʻ ʻ
bilan kelgan ikkinchi davr ezgulik va yomonlikning aralashish davri deb ataladi.
Bu hali ham davom etmoqda, lekin tez orada tugaydi.
Zardushtiy o z ta’limotida zardushtiylikning butun tarixida bo lgani kabi,
ʻ ʻ
asosiy o rinni insonga bergan. Insonga Yaxshilik va Yomonlik o rtasidagi
ʻ ʻ
kurashda istalgan tomonni qabul qilish ixtiyori berilgan. Zardusht Gatalarining
fikriga ko ra, bunday tanlovni ikkita asosiy “ruh” - Spenta Mainyu va Anxra
ʻ
Mainyu, yovuzlik tarafini olgan dayvalar, qoramollar yoki uning timsoli bo lgan
ʻ
“Buqaning ruhi” tomonidan qilingan. yaxshilik tomoniga. Yomonlik bilan
kurashadigan solih kishi uchta amrga amal qilishi kerak: Ezgu fikr, ezgu so z, ezgu
ʻ
amal.
11

Zardushtning Axriman va Drujga qarshi quroli hamisha nafaqat duo o qish,ʻ
zardushtiylik ta’limotiga ehtirosli e’tiqod, balki yuqoridagi uch qoida - amrlarga
qat’iy amal qilish ham hisoblangan.
Bu dunyodagi hayot ikki kuch o rtasidagi davomiy kurashdir va koinotning
ʻ
vazifasi yovuzlikni engish va yo q qilish va Ormuzd va uning sodiqlarining
ʻ
hukmronligini tiklashdir. Ahriman, “Avesto”da “Angro-Mainyu”da yovuzlik
shahzodasi, ya’ni yovuz ruh, azob va ofat ruhidir. U ham Ormuzd kabi faqat ruhiy
kuch, hatto mavhum obrazdir: u tirik iblis sifatida emas, balki yovuzlik va ziddiyat
tamoyili sifatida harakat qiladi; Ormuzd esa mutlaqo qarama-qarshi tamoyil
sifatida tushuniladi va har doim munozaralarda “spenta mainiu”, muqaddas ruh
sifatida namoyon bo ladi.
ʻ
Ormuzd o zining o lmas avliyolari bilan o ralgan va Axriman dunyo
ʻ ʻ ʻ
hayotida uning yovuz niyatlarini amalga oshiradigan cheksiz jinlar, jodugarlar va
yirtqich hayvonlarga buyruq beradi. Bu jinlarning umumiy nomi qiz (yangi forscha
dev), oldingi diniy davrda Xudoning ismi bo lgan. Jinlar “aldash” deb tarjima
ʻ
qilingan “druj” ildizidan olingan “druk” so zi bilan belgilanadi. Druj tushunchasi
ʻ
gunohkorlar tomonidan gunoh qilib urug lantiriladigan va ularning son-sanoqsiz
ʻ
zararli zurriyotlarini tug diradigan ayol mavjudot shaklida gavdalanadi. Xuddi shu
ʻ
druj atamasi nominal ravishda ayol deva mavjudotlariga nisbatan ham qo llaniladi,
ʻ
masalan, shimoldan pashsha shaklida keladigan, pravoslav mavjudotlarning
jasadlarida yashaydigan, tirik odamlarga kira oladigan o lim timsoli Nasu, agar bu
ʻ
tegishli ibodat va marosimlar bilan to sqinlik qilmasa.
ʻ
Zardushtiylik diniga ko ra, Yer shar shaklida bo lib, Avestoda unga skarna
ʻ ʻ
epiteti biriktirilgan. Osmonda uchta shar - yulduzlar shari, oy va quyosh sferasi
mavjud. Quyosh sferasidan tashqarida (yuqorida) Garonmana - “Maddo uyi”,
Ahuramazda jannati joylashgan. Qarama-qarshi tomonda (pastda) - tor devalar
saltanati, “yomonlik joyi” - duzaxva (tojikcha duzax). O rtada - yorug lik va
ʻ ʻ
zulmat qorishadigan joy, Yaxshilik va Yovuzlik - hayot maydoni.
Zardushtiylik ta’limoti o z izdoshlarini har bir inson hayotida bitta asosiy
ʻ
maqsad - Ahuramazdaga Axrimanga qarshi kurashda yordam berishga majbur
12

qiladi. Bu, birinchi navbatda, faol faoliyatdir. Kosmik kurashda mumkin bo lganʻ
ishtirok. Zardushtiylik uchun passiv solihning ideali ma’nosizdir. Druj (yolg on va
ʻ
yovuzlikning timsoli) avereziki epiteti bilan taqdirlangan - “dangasa” yoki
“ilhomlantiruvchi dangasalik”. Ammo faoliyat yo nalishi insonning o ziga bog liq.
ʻ ʻ ʻ
Haqiqat va yolg on o rtasida tanlov qilgan inson o z tanlovi uchun mas'uliyatni o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
zimmasiga oladi.
Jinlarning paydo bo lishi ularning kelib chiqishi va faoliyatiga ko ra farq
ʻ ʻ
qiladi. Zardushtning pravoslav ta’limotiga ko ra, ular ko rinmas, lekin “Avesto”da
ʻ ʻ
ular butunlay sezilib turadigan obrazlarda namoyon bo ladi va bundan tashqari,
ʻ
ularning turli organlari va faoliyati ayniqsa qo pol, vulgar iboralar bilan
ʻ
ko rsatilgan - dualizm hatto leksikada ham seziladi. Ularning turar joyi shimolda,
ʻ
chunki ular sovuq va qorong ulikdan zavqlanadilar; lekin ular har xil chekka
ʻ
joylarda, qabrlarda, cho l va tog larda yashaydilar, yerning ichida va barcha
ʻ ʻ
mifologiyalarda bo lgani kabi, iblislar uchun yer osti dunyosi mavjud;
ʻ
Axrimanning asl turar joyi tubsizlikka (Abiss) ko chiriladi.
ʻ
Zardushtiy uchun asosiy fazilat tirishqoq dehqonchilik, chorvachilik va
yerga tirishqoqlik bilan ishlov berishdir: “Mazdani e’zozlash e’tiqodining ildizi...
dehqonchilik; non yetishtirsa, haqiqatni o stiradi ... non paydo bo lganda, devalar
ʻ ʻ
yanada qo rqib ketadi." Videvdatning fikricha, insonning moddiy boyligining
ʻ
ortishi, chorvachilik (asosan dastlabki bosqichda) va dehqonchilik (keyinroq)
rivoji, solih zardushtiylar orasidan o g illar tug ilishi, ular yaxshi boshlovchi
ʻ ʻ ʻ
qo shinni ko paytiradi, oxir-oqibatda yaxshilikning yovuzlik ustidan g alabasiga
ʻ ʻ ʻ
olib keladi.
Miloddan avvalgi III asrda sosoniylar davlatida yangi din - manixeylik
paydo bo lib, u ham qadimgi eroniy dualistik g oyalarni o zida aks ettirgan.
ʻ ʻ ʻ
Manixeyizmda nasroniylik, gnostitsizm va buddizm elementlari mavjud edi. Bu
din zardushtiy ruhoniylarining hasadini uyg otdi. Bu dinning asoschisi Mani yovuz
ʻ
kuchlarga qarshi kurashib, ezgulik va adolat kuchlarini yutish uchun inson
shaytonning kuchidan xalos bo lishi kerak, buning uchun esa o z mulkidan voz
ʻ ʻ
kechishi zarurligini ta’kidlagan. va astsetik hayot tarzini olib boradi. Zardushtiylik
13

cherkovi uchun manixeylik keng tarqalib, xavfli bo lib qoldi, Mani milodiy 276-ʻ
yilda qatl etilgan.
Bu ta limotdan qisman mazdakiylar (V asr oxiri) foydalanganlar.
ʼ
Mazdakiylar faqat ular zardushtiylik ta’limoti va “Avesto”ning asl ma’nosini
xalqqa yetkazish uchun chaqirilganligini, Mazdak fikricha, zardushtiylik
ruhoniylari tomonidan o zgartirilgan va buzib ko rsatilgan, deb da’vo qilganlar.
ʻ ʻ
Mazdakiy ta limoti yorug likni zulmatga qarama-qarshi qo yib, Ezgulik va
ʼ ʻ ʻ
Yovuzlik o rtasidagi kurashning dualistik tamoyillaridan kelib chiqqan (manixiylik
ʻ
va mazdakiylik o rtasidagi umumiylik shu). Mazdak yerdagi ezgulik kuchlari
ʻ
yovuzlik ustidan g alaba qozonishini ta’kidlagan. Mazdakiylik izdoshlari ijtimoiy
ʻ
tenglikni o rnatish uchun kurashdilar.
ʻ
Zardushtiylik jahon jarayonidagi asosiy maqsad sifatida ezgulikning
yovuzlik ustidan g alaba qozonishini, bu esa dushman kuchlar bilan doimiy
ʻ
kurashni nazarda tutadi, haqiqat va ezgulik yolg on va yovuzlik ustidan g alaba
ʻ ʻ
qozonadi.
14

II BOB. ZARDUSHTIYLIKNING BOSHQA DINLARGA TA’SIRI
2.1. Zardushtiylik zamonaviy dunyoga ta’siri
Zardushtiylik zamonaviy dunyoga eng katta ta’sir ko rsatgan vahiy diniʻ
hisoblanadi. Uning ildizlari miloddan avvalgi 2-ming yillikka borib taqaladi.
Yevroosiyo dashtlari hududida ikkita madaniy jamoa tashkil topgan bir paytda:
1) Andronovo madaniyati - Uralning janubida vujudga kelgan va Shimoliy
Qozog istonni qamrab olgan madaniyat. Bu madaniyat Zardushtning zardushtiylik
ʻ
asoslariga oid va’zlari boshlanishidan oldingi davrni qamrab oladi.
2) Hind-oriy madaniyati - Hindiston va Eronga ko chirilgan hind-oriylar
ʻ
madaniyati. U hind-eron jamiyati davri deb ataladi, XV-XX asrlarni o z ichiga
ʻ
oladi. Miloddan avvalgi.
Zardusht dini Ahamoniylar, Sosoniylar va Parfiyalar imperiyalarining
shakllanishi, shakllanishi va shakllanishida ulkan rol o ynab, jahon ahamiyatiga
ʻ
ega bo lgan va Eronning dunyodagi eng kuchli davlat sifatidagi qudrati va
ʻ
hokimiyatini ta minlagan. Zardushtiylik dinining asosiy qoidalari iudaizm, islom,
ʼ
nasroniylik va ba’zi gnostik sektalar tomonidan qabul qilingan.
Ariylar proto-hind-eron-yevropaliklar deb ataladi. Ularning avlodlari hijrat
qilib, yevropalik, hindu va eronlik - zardushtiylik diniga aylandilar. Falsafa va
shunga o xshash tillar ularning umumiy manbasini isbotlaydi.
ʻ
Sanskrit hindlarning qadimiy muqaddas tili bo lib, qadimgi eron tili Avesta
ʻ
bilan deyarli bir xil xususiyatlarga ega. Buni so z tuzilishi qoidalari - etimologiya,
ʻ
grammatika, so z ma’nosi, sintaksis, fonetika va ritmni o rganish orqali sezish
ʻ ʻ
mumkin. Agar so zlardagi ba’zi o tuvchi harflarni almashtirsak, bu tillar deyarli bir
ʻ ʻ
xil bo ladi.
ʻ
eronliklar va hindlarning falsafasi va ilohiyotini o rganishda ko rinadi .
ʻ ʻ
Sobiq qarindosh qabilalar asta-sekin yakkalanib, raqobatlasha boshlagan.
Avestodagi “deva” - jin, “asura” - xudo so zlari Vedalarga nisbatan qarama-qarshi
ʻ
ma’noga ega. Binobarin, hinduizmdagi ba’zi xudolar Avestoda Sharva, Nasatya
kabi jinlar sifatida namoyon bo ladi. Mitra, Varuna, Vayu, Aryaman, Naryosang,
ʻ
Aramati, Xaoma, Usha kabi ikki an'ananing umumiy xudolari ham bor.
15

Avesto va Vedalarda Yer kosmogoniyasi o xshashdir. Yerning markaziyʻ
o qi, idish dunyosi sifatida, Vedalardagi Meru tog i va Avestodagi Hukarya tog i
ʻ ʻ ʻ
tomonidan belgilangan. Shimoliy okean markaziy orol atrofida cho zilgan.
ʻ
Zardushtiylik dinining Ibrohimiy dinlarga (iudaizm, nasroniylik, islom)
ta siri katta ekanligini hisobga olib shuni ta kidlash kerakki, zardushtiylik Eronda
ʼ ʼ
yahudiylik va nasroniylik paydo bo lgan paytda eng keng tarqalgan edi.
ʻ
Yahudiylik va nasroniylik
Zardushtiylik podshosi Kik Injil va “O lik dengiz o ramlari”da, “Intizomga
ʻ ʻ
yo lboshchi” va “Nur o g illari va zulmat o g illarining urushi”da Masih -
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Najotkor deb ataladi.
Miloddan avvalgi 606-yilda Bobil shohi Navuxodonosor Quddusni bosib
oldi. emiloddan avvalgi 536-yilda Bobilni egallab olgan Kirgacha yetmish yil
davomida yahudiylarni asir qildi. Ularni qo yib yubordi va uylariga ketishlariga,
ʻ
avvalgi joylariga joylashishlariga ruxsat berdi. Kir ularga oltin va kumush idishlar
berdi, ularni qo lga olish paytida Quddusdan olib ketishdi. Kir ham ularga
ʻ
vayronaga aylangan Sulaymon ibodatxonasini tiklashda yordam berdi. Bu
yordamni Kirning izdoshi Doro davom ettirdi. Keyinchalik Artaxshas Quddus
devorlarini tiklashni Naximiyoga topshirdi.
Ahamoniylar yahudiylar ustidan qariyb ikki asr, miloddan avvalgi 536-
yildan 33-yilgacha hukmronlik qilganlar. Ularning siyosati mag lubiyatga
ʻ
uchraganlarga nisbatan yumshoqlik va bag rikenglikka imkon berdi. Bu
ʻ
yahudiylarning zardushtiylarga hurmatini ancha oshirdi. Muqaddas Kitob
eronliklarni juda qadrlashining sababi shu. Kir Xudoning irodasini bajaradigan
“moylangan” “cho pon” va o zini Xudoga ko rsatadigan “odam” sifatida tan
ʻ ʻ ʻ
olingan. Lorens Millsning aytishicha, agar Kir Ahuramazdaga ishonmaganida,
yahudiy payg ambarlari Quddusda paydo bo lmagan bo lar edi.
ʻ ʻ ʻ
Bu uzoq vaqt davomida yahudiylik zardushtiylik unsurlarini qabul qildi.
Yahudiy dini juda uzoq vaqt davomida zardushtiylik dini ta’sirida bo lgan.
ʻ
Muqaddas Kitobda Eron va uning shohlari Kir, Doro, Kserks va Artakserks haqida
ko p ma’lumotlar borligi buning isbotidir. Ester kitobi deyarli butunlay ularga
ʻ
16

bag ishlangan va Doniyor kitobida bir nechta havolalar mavjud. Buyuk Kirningʻ
farmoni Ezra kitobida deyarli so zma-so z qayd etilgan.
ʻ ʻ
Zardushtiylarning xudo haqidagi tushunchasi doimo noantropomorfik bo lib
ʻ
kelgan. Qadimgi yahudiylarning xudosi antropometrik (gumanoid) edi. Yahudiylar
eronliklar bilan uchrashgandan keyingina ular o zlarining xudolarini antropomorfik
ʻ
bo lmagan deb bilishni boshladilar.
ʻ
Ma’lumki, yahudiy diniy manbalarining aksariyati Bobildan qaytgandan
keyin yozilgan. Shunday qilib, ezgulik va yovuzlik, yorug lik va zulmat, o lim va
ʻ ʻ
hukm, jannat va do zax, samoviy ierarxiya va boqiylik haqidagi ta’limotlar o z
ʻ ʻ
manbasini mutaxassislar tomonidan “xristian ilohiyotining tarixiy onasi” sifatida
qabul qilingan zardushtiylik dinidan olgan 6
.
Samoviy ierarxiya tushunchasi ikkala dinda ham juda o xshash.
ʻ
Ahuramazdaning atributlari sifatida ettita Amshaspend tushunchasi “Xudoning
yetti ko zi” sifatida qabul qilinadi, bu “Rabbiyning barcha yerdagi masofalarga
ʻ
yuborilgan yetti Ruhi”. Ba’zi bosh farishtalarning faoliyati va vazifalari
zardushtiylar va yahudiylar orasida o xshashdir. Masalan, “Ilohiy kalom” - bosh
ʻ
farishta Jabroil zardushtiylik dinida muzlikdan oldingi davrlardan boshlab bosh
farishta Sraosh sifatida bo lgan. “Ilohiy nur” - bosh farishta Maykl zardushtiylar
ʻ
orasida va Vedalarda bosh farishta Mitra bilan bir xil antik davrdan.
Ruhning o lmasligi haqidagi ta’limotda ham yaqin parallellik mavjud.
ʻ
Yahudiylik uzoq vaqtdan beri oxirat haqida juda noaniq bo lib kelgan,
ʻ
zardushtiylik g oyalarini singdirish darajasiga qadar. Boqiylik, ya’ni kelajakdagi
ʻ
mukofot yoki jazo va bo lajak Najotkorning kelishi zardushtiylik ta’limotlaridan
ʻ
olingan. Xristianlik, shuningdek, dunyoning oxirida yaxshilik yovuzlik ustidan
g alaba qozonadi va ruhda o lmaslik bo ladi, degan ta’limotni qabul qildi. Yangi
ʻ ʻ ʻ
tug ilgan payg ambar Isoga sovg alar berish uchun Baytlahmga borgan zardushtiy
ʻ ʻ ʻ
ruhoniylari edi (Matto 2.11). Xristianlik ba’zi olimlar tomonidan yuqorida
ko rsatilganidek, iudaizmdan kelib chiqqan zardushtiylik g oyalari sifatida
ʻ ʻ
baholanadi. Yahudiylarning Xudosi ibtidoiy axloqqa ega edi, mehribondan ko ra
ʻ
6
Е. Лугов, Э. Р. Каранджия «Заратуштра и Авестийская духовная традиция». –М., 2012 г. – гл. 4 с. 65-67.
17

diktator edi. Isoning Xudosi Umumjahon mukammallikni anglaydi va butunlay
yaxshidir.
Vizantiya imperiyasi habashlarni Makkani vayron qilishga va Arabistonga
nasroniylikni kiritishga undagan. Agar Fors imperatori Buyuk Xosroning o zʻ
vaqtida yordami bo lmaganida, Islom umuman paydo bo lmagan va Arabiston
ʻ ʻ
xristian bo lib qolishi mumkin edi.
ʻ
Islom dini ham yahudiylik va nasroniylik ta sirida bo lgan bo lsa-da, uning
ʼ ʻ ʻ
zardushtiylikdan olinganligini inkor etib bo lmaydi. Ikki xalq arablar va forslar
ʻ
azaldan yaqin aloqada bo lib kelgan. Eron arab islomiga ta’sir ko rsatdi, chunki
ʻ ʻ
metropoliya hokimiyat tepasida joylashgan viloyatga ta’sir qiladi. Yangi
shakllangan Qur’onga ko plab avesta g oyalari kiradi. Milodiy 641-yilda Yazdgard
ʻ ʻ
III mag lubiyatga uchraganidan keyin ham Eron sivilizatsiyasi va zardushtiylik
ʻ
g oyalari Muhammad alayhissalomning e’tiqodi uchun harakat qilishda davom
ʻ
etdi.
Zardushtiylikning islomga qo shgan eng muhim hissasi shu ediki, Eron
ʻ
Salmoni Madinada Muhammad payg ambarga Qur’on falsafasi, kosmogoniya va
ʻ
ta’limotlarini to plashda yordam bergan. Bu haqda Qur’onda (Sharqning maxfiy
ʻ
kitobi, VI jild) aytilgan. Ba’zi odamlar, shuningdek, Salmon Muhammad va Ali
bilan bir qatorda islomiy uchlikning bir qismi ekanligiga ishonishadi va bu uning
ta’siri tufayli Muhammad payg ambar dinining asl nomi bo lgan hanifizm
ʻ ʻ
keyinchalik Islomga o zgartirilgan (I-Salmon) . Salmon eronlik avliyo Behzod
ʻ
bilan birlashtirilgan va u dastur Din-yar nomi bilan ham tanilgan. Arablar uni
odatda Salmoni Farsni “Fors Sulaymoni” deb atashadi.
Zardushtiylikning ta siri deyarli butun Qur onda ko rinadi. To qqizinchi
ʼ ʼ ʻ ʻ
bobdan tashqari har bir bob “Bishmilla ar rahmon ur rahim - bismilla ar rahmon ur
rohim” - “Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan” formulasi bilan boshlanadi. Bu
manzil zardushtiylarning “Ba name yazad bakhshayandeh bakhshayazgar
meherban” – “Mehribon, mehribon va adolatli Xudo nomidan” murojaatiga aynan
o xshaydi. Hatto kuniga besh vaqt namoz o qishga ko rsatma ham Islomda
ʻ ʻ ʻ
zardushtiylikdan olingan, kunning besh vaqtida namoz o qilishi sifatida qabul
ʻ
18

qilingan.
Ierarxiya tushunchasida Qur’on zardushtiylik diniga juda o xshaydi.ʻ
Ahuramazdaga o z ishida Ameshaspents (archangels) va Yazads (farishtalar)
ʻ
yordam berganidek, Allohga ham farishtalar va bosh farishtalar yordam beradi va
ularning umumiy maqsadi insonni zulmatdan Nurga yetaklashdir. (Qur’oni karim.
33. 42-qism). Islom va zardushtiylikdagi qora kuchlar Xudoning ishini kamsitib,
insonni yovuzlikka vasvasaga solishga harakat qiladi, degan e'tiqod ham xuddi
shunday 7
.
Zardushtiylikdagi Chinvad ko prigi, o limdan keyin to rtinchi kuni tongda
ʻ ʻ ʻ
ruh o tishi kerak,
ʻ 8
jannatga yoki do zaxga olib boradigan va barcha ummatlarning ʻ
hukmi bo lgan musulmonlarning Al-Sirat ko prigi g oyasining kelib chiqishi. o lik
ʻ ʻ ʻ ʻ
sodir bo ladi.
ʻ
Zardushtiylikning ruhning o lmasligi, tirilishi va Rabbiy Xudoning kelishi
ʻ
haqidagi g oyalari Muhammad payg ambar vafot etganida Islomga kiritilgan.
ʻ ʻ
Musulmon e'tiqodiga ko ra, najotkor Mahdiy oxirzamonda qaytadi, keyin
ʻ
adolat va tirilish g alaba qozonadi.
ʻ
Shuningdek, Islom ramzi - ichida Venera bo lgan yarim oy dastlab Eronga
ʻ
tegishli edi. Ba zi Sosoniy podshohlari, xususan, Firoz tangalarida o ng tomonida
ʼ ʻ
yarim oy, chap tomonida yulduz tasvirlangan olov qurbongohini uchratish
mumkin. Kobad va undan keyingi ko plab podshohlarning tangalarida yulduzlar
ʻ
yarim oy ichida joylashgan. Zardusht izdoshlari tabiat ob'ektlarini hurmat qiladilar,
shuningdek, ular astrologiya va astronomiya sohasida ham yaxshi ma’lumotga ega.
Yarim oy va Venera ramzi bu ikki ob'ektning xayrli birikmasini, kamdan-kam
uchraydigan astronomik hodisani anglatadi.
Eron o zining gullagan davrida insonparvarlik nuqtai nazaridan Qadimgi
ʻ
dunyoning boshqa mamlakatlariga qaraganda ajoyib edi, u G arb va Sharq
ʻ
o rtasidagi bog liqlik edi. Eron sivilizatsiyasi zardushtiylik dini tomonidan
ʻ ʻ
shakllantirilgan bo lib, u jahon dinlari va boshqa mamlakatlarga ta sir ko rsatgan.
ʻ ʼ ʻ
7
Вендидад 19. 4-10, Коран, Часть. 17. 55.
8
Вендидад 19. 27-30
19

Zardushtiylik qudratining asosiy xususiyati shundaki, Eron mag lubiyatgaʻ
uchraganidan keyin ham uning qudrati va ta siri saqlanib qolgan va hatto tarqala
ʼ
boshlagan.
Zardushtiylikdan boshqa dualistik dinlar tomonidan qabul qilingan ayrim
postulatlar va urf-odatlar yer yuzidagi barcha hayotga insonparvarlik munosabati
nuqtai nazaridan asosiy bo lib qoldi. Bundan Zardusht ta’limoti abadiydir, uning
ʻ
fikrlari islom, nasroniylik va iudaizmda o zlashtirilgan va tarqalgan, degan xulosa
ʻ
kelib chiqadi.
20

2.2. Zamonaviy dunyoda zardushtiylik
Rasmiy ma lumotlarga ko ra, hozir dunyoda 150 mingga yaqin zardushtiylarʼ ʻ
bor. Eng katta guruh (90 000 dan ortiq kishi) Hindistonda, asosan Bombeyda,
garchi butun mamlakat bo ylab jamoalar mavjud.
ʻ
Yana bir katta guruh Islomni qabul qilishni istamagan Eron
zardushtiylaridir. 1976-yildagi ma’lumotlarga ko ra, ularning soni 30 mingga
ʻ
yaqin bo lsa, 1984-yilda esa 20 mingdan kam edi. 80-yillarning o rtalarida
ʻ ʻ
Hindistonning bir qismi bo lgan Pokistonda 4000 ga yaqin zardushtiylar yashagan.
ʻ
Va agar zardushtiylarning asl joylarida dindorlar soni kamayib borayotgan bo lsa,
ʻ
AQSh, Kanada va Buyuk Britaniyada zardushtiylar soni ortib bormoqda (asosan
Eron va Hindistondan kelgan ko chish tufayli). Shunday qilib, 1984-yilda
ʻ
Shimoliy Amerika qit'asida 3000 zardushtiylar yashagan bo lsa, 1993-yilda
ʻ
ularning soni 12000 ga yaqin edi.Buyuk Britaniya jamoasi 3000 kishini tashkil
qiladi. Bundan tashqari, zardushtiylik jamoalari Gonkong, Singapur, Shri-Lanka,
Avstraliya, Yangi Zelandiya, Sharqiy Afrika va boshqa mamlakatlarda mavjud.
Ingliz tilida so zlashadigan barcha mamlakatlarda ham, ingliz tilida
ʻ
so zlashmaydigan ba’zi mamlakatlarda ham bir nechta imondoshlar guruhini
ʻ
topishingiz mumkin. Zardushtiylar o zlarini boshqacha atashadi; Zardushtiylar,
ʻ
zardushtiylar yoki antik davrda odat bo lgan Zartushti. Ba’zi an'anachilar
ʻ
zardushtiylik nomidan yunoncha korruptsiya sifatida voz kechishga chaqirishadi,
garchi ko pchilik uchun bu muhim emas. Zardushtiylar uyushmalari anjoman deb
ʻ
ataladi, ya’ni jamoa emas, balki uyushma degan ma’noni anglatadi.
SSSR parchalanganidan so ng zardushtiylik olami bir millionga yaqin
ʻ
tojikistonlik islom o tmishidan uzilib, o z ona dini - zardushtiylik diniga
ʻ ʻ
qaytayotgani haqidagi xabardan hayratda qoldi. Hozir birgina Dushanbening o zida
ʻ
bir nechta anjomanlar bor, tojikistonliklar xalqaro avesta simpoziumlari va
anjumanlarida faol ishtirok etmoqda. Biroq, qolgan zardushtiylar diniy g ayratning
ʻ
bunday namoyon bo lishiga haligacha ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo lib,
ʻ ʻ
asrlar davomida tojiklarning o zini namoyon qilishiga nima to sqinlik qilganini
ʻ ʻ
tushunmaydilar. Tojik dindoshlari haqidagi ma lumotlar juda kam va ular bilan
ʼ
21

hozircha aloqalarimiz yo qligi sababli, ushbu sharhda biz ular haqidagi ushbuʻ
xabar bilan cheklanamiz.
Turli jamoalar turli kalendarlarga amal qilishadi. Ularning uchtasi bor va
ular yil boshlanish vaqtiga ko ra farqlanadi: Faspi taqvimiga ko ra, Navro z 21
ʻ ʻ ʻ
martda, Shenshay taqvimiga ko ra - taxminan 23 avgustda, Kadmi kalendariga
ʻ
ko ra - a. oy oldin, iyul oyida. Zamonaviy zardushtiylarning ko pchiligini
ʻ ʻ
ifodalovchi parsiylar Shenshay taqvimiga, biz kabi eronliklar va amerikalik
zardushtiylarga esa Fasliy yo l ko rsatadi. Shu bilan birga, taqvimlarning o zi
ʻ ʻ ʻ
mutlaqo bir xil: Navro zdan keyin Fravardin oyi keladi va hokazo. Hisoblashning
ʻ
ikkita usuli bor: Yazdigard davri (Shenshay va Kadmi taqvimi nazarda tutiladi) va
Zaratushtra davri (zamonaviy zardushtiylar tomonidan qabul qilingan din asos
solingan kundan boshlab). Endi yil birinchi xronologiyaga ko ra 1367 yil,
ʻ
ikkinchisiga ko ra 3735 yil.
ʻ
Hozirgi zardushtiylarning nafaqat geografiyasi, taqvimi, balki dinga
qarashlari ham har xil. Darhaqiqat, har bir jamoa dinni o ziga xos tarzda qabul
ʻ
qiladi. Hozirgi vaqtda zardushtiylikda ikki yo nalish mavjud.
ʻ
Bir tomondan, bular Yevropa va Amerika mamlakatlariga ko chib kelgan
ʻ
zardushtiylarning avlodlari va “Zaratushtra xabari”ga bevosita jalb qilingan boshqa
millat vakillaridir. Ular o zlarini tafakkurni uyg otuvchi, mantiqiy yakkaxudolikka
ʻ ʻ
o rgatuvchi, ma’naviy va jismoniy imkoniyatlarni rag batlantiradigan, fikr, so z va
ʻ ʻ ʻ
amal erkinligini ta’minlovchi, erkak va ayol tengligini tan oladigan, irqchilik,
ijtimoiy yoki kasbiy ustunlikni inkor etuvchi “Yaxshi din” tarafdorlari, hamisha
zamonaviy va ilg or bo lishga yordam beradi, Yaratgan va Yaratganni ulug laydi,
ʻ ʻ ʻ
tabiat bilan uyg unlikni izlashga va atrof-muhitni toza saqlashga o rgatadi. Dinning
ʻ ʻ
ushbu “tafakkur” yo nalishining asosiy vazifalari qatorida insonning ijodiy
ʻ
salohiyatini, uning xudoga o xshash mohiyatini ochib berishdir. “Zaratushtra
ʻ
xabari”ning izdoshlari “kitobiy” yondashuvni tan olmaydilar va faqat “Gatalar”,
“Yetti bobning Yasnasi” va “Eski Avesto” shevasida tuzilgan o sha bir necha
ʻ
matnlardan muqaddas matn sifatida foydalanadilar. Ular Avestoning qolgan
qismini (bu esa Yasna, Yashta va Videvdatning ko pchiligidir) Vahiy deb
ʻ
22

hisoblamaydilar va uni faqat qadimgi shoirlarning hikmat va go zallikka to la,ʻ ʻ
lekin payg ambar bilan aloqasi kam bo lgan asarlari deb bilishadi. o zi. Dinning bu
ʻ ʻ ʻ
yo nalishida Haq izlagan, lekin “kitobiy” yondashuvlarni tan olmagan insonlar
ʻ
panoh topadilar. Ularning asosiy tashkiliy bo g ini shtab-kvartirasi Kaliforniyada
ʻ ʻ
(AQSh) joylashgan Zardushtiylar Assambleyasi hisoblanadi. Assambleyada
zardushtiy bo lish uchun asosiysi gatalarni bilish va hayotda ularga ergashishdir.
ʻ
An'anaga ko ra, Assambleyaning zardushtiylari Fasli taqvimiga rioya qilgan holda
ʻ
Gahambarlar va Navro zni nishonlaydilar.
ʻ
Boshqa tomondan, bu “an’anaviy mazdayasni zardushtiylik dini” bo lib,
ʻ
uning vakillari yuqorida ta’riflangan yo nalishdan, birinchi navbatda, kelib
ʻ
chiqishni dinda bo lishning sharti, qushti kamarini esa majburiy deb bilishlari bilan
ʻ
farq qiladi. marosimning atributi.
Asrlar davomida yarim unutilgan zardushtiylar sonining ortib borayotgani
dualistik dinlarning asoschisi bo lgan din qisman avvalgi kuchiga qaytishi
ʻ
mumkinligidan dalolat beradi. Zardushtiylarning hozirgi mavqei, Zardusht
payg ambar va’z aytishni boshlagan mamlakatlarda paydo bo lgan va avj olgan
ʻ ʻ
diniy nizolar tufayli beqaror.
zardushtiylik dualistik din yaxshi
23

XULOSA
Shuni tushunish kerakki, dinlar o rtasidagi sezilarli farqga qaramay,ʻ
Zardushtiylik dining asosiy maqsadi izdoshlarga Yaxshilik va Yovuzlikning asl
mohiyatini etkazish, ular o rtasida tanlash huquqini berish va insonning to g ri
ʻ ʻ ʻ
fikrlash pog onasiga ta’sir o tkazishdir.
ʻ ʻ
Dastlab, birinchi jahon dinining kelib chiqishi haqidagi asosiy materiallar
o rganildi, uning ta’limotlari va payg ambar hayotidan tarixning ba’zi lahzalari
ʻ ʻ
boshqa dualistik dinlar - zardushtiylik tomonidan qabul qilindi. Olingan bilimlar
asosida dualistik dinlar o rtasidagi o xshashlik va farqlar, ularning Yaxshilik va
ʻ ʻ
Yomonlik haqidagi tushunchalari ochib berildi. Yaxshilik va Yovuzlik
vakillarining xususiyatlari (ya’ni Ash va Druj, nasroniy xudosi, Alloh va shayton)
dinlarning asl maqsadini va payg ambarlarning vahiylarini to liq ko rmagan
ʻ ʻ ʻ
odamlar o rtasidagi nizolarning sababini aniqlashga yordam berdi.
ʻ
Zardushtiylik birinchi jahon dini bo lganligi sababli, keyingi dualistik
ʻ
dinlarda ma no va mazmun jihatidan bir-biriga o xshash ko plab o zlashtirilgan
ʼ ʻ ʻ ʻ
postulatlar, an anaviy bayramlar va ibodatlar borligi aniq. Harbiy, siyosiy va
ʼ
ijtimoiy mojarolarning aksariyati dinlar, bir qarashda bir qarashda dunyoqarash va
ma’naviy qadriyatlar tufayli sodir bo layotgan bir paytda yuqoridagi xatti-
ʻ
harakatlarning bema’niligini isbotlash va jamiyatga yetkazish, keraksiz insoniy va
ijtimoiy nizolarga olib kelishi nihoyatda muhim. moddiy qurbonliklar.
Ushbu kurs ishi bir vaqtning o zida ham zardushtiylik dini, ham bu din bilan
ʻ
barobar boshqa dualistik dinlardagi Yaxshilik va Yovuzlik o rtasidagi ziddiyatlarni
ʻ
tahlil qiladi, bu ularning axloqiy va va’zgo ylik mentalitetidagi o xshashlikni
ʻ ʻ
aniqlashga yordam berdi.
Xristianlik, iudaizm va islomning asosiy fikrlarini o rganish hozirgi
ʻ
zamonda diniy nizolarning sabablarini o rganish va aniqlashda zardushtiylikka
ʻ
murojaat qilish zarurligini isbotladi.
Zardushtiylik ta’limotini targ ib qiluvchi zardushtiylar demografiyasidan
ʻ
hozirgi kungacha faktlarni keltirish zardushtiylikning asl teranligi va buyuk
ma’nosini ko rsatdi, chunki islom tarqalishining boshida deyarli yer yuzidan yo q
ʻ ʻ
24

bo lib ketgan din uchun u izdoshlarini va keng bo lmasa ham, ilm-fan va tarixdaʻ ʻ
ommaviyligini saqlab qoldi.
Amalga oshirilgan ishlardan kelib chiqadiki, barcha jahon dinlari deyarli bir
xil xarakterga ega va ularning har birida ham mavjud bo lgan Ezgulik va
ʻ
Yomonlik o rtasidagi ziddiyat ezgulik va adolat g alabasiga qaratilgan. Din
ʻ ʻ
izdoshlarining o zlari tomonidan to qnashuv paytida unutilgan xayoliy xudolar va
ʻ ʻ
ma’naviy qadriyatlar uchun kurashdan ko ra dunyoda insoniyatga ko proq zarar
ʻ ʻ
yetkazilmaganini tarix faktlari isbotlasa-da.
25

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1. Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik - har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bо‘lishi kerak. - T.: О‘zbekiston, 2017. -
B.104.
Umumiy adabiyotlar:
1. Е.А. Дорошенко. Зороастрийцы в Иране (Историко-этнографический
очерк). - М.,:изд. Наука, 1982. – C.133.
2. Мельников М. В. Зороастризм в Ахеменидском Иране: проблемы и
особенности распространения религиозного учения: Дисc. – М.,:2003. –
C.157.
3. Н.А. Морозов. Азиатские Христы т. 10. – М.,:2003. - С.43.
4. Авеста,Ясна -c.30.
5. Е. Лугов, Э. Р. Каранджия. Заратуштра и Авестийская духовная традиция.
–М.,:2012.- C.65-67.
6. Вендидад 19. 4-10, Коран, Часть17. – C.55.
7. Вендидад 19. 27-30
26

Zardushtiylik dinining vujudga kelishi va mohiyati

Sotib olish