• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 72.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 15 Май 2023
Расширение docx
Категория История

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Ўзбекистонда мустақиллик йилларида иқтисодий ислоҳотлар ва унинг натижалари

Ushbu yo’lning quruvchilari qashqadaryoliklar bo’lmay kim bo’lishi kerak? Buni hech o’ylab ko’rdinglarmi? Bekor yurgan yoshlarni shu dolzarb qurilishga jalb qilish uchun hozirdanoq, tayyorgarlik ko’rish kerak emasmi» 1 . 1995 yil 11 dekabrda Qarshi-Kitob temir yo’lining 31-kilometrida joylashgan Toshguzar qishlog’ida Qashqadaryo. Surxondaryo vilo yatlari vakillari ishtirokidagi yig’ilish bo’ldi. G’uzor-Boysun-Qumqo’rg’on temir yo’li qurilishiga bag’ishlangan mitingda so’zga chiqqanlar O’zbekiston davlatida yatona temir yo’l tizimini yaratishning zarurligiga va mamlakat janubidagi boy resurslarni o’zlash-tirishda qurilajak yangi temir yo’lning roliga munosib baho berishdi. Mitingda ikki viloyat Qashqadaryo va Surxondaryo hududini Turkmanis-tondan o’tmasdan bog’laydigan po’lat izlarning mamlakatdagi eng boy ko’mir va tuz konlaridan foydalanish, qimmatbaho qurilish materiallari bo’lmish tog’ toshlarini vayta ishlash imkoniyatini berajagini alohida ta‘kidlab o’tildi 2 . Qurilajak temir yo’l uzunligi 231 kilometr bo’lib, uni qurishda 125 million kubometr tuproq ishlari bajariladi. Yo’lda 266 ta har xil in-shoot va ko’priklar bunyod etiladi. Temir yo’l bo’ylab G’uzor, Dehqonobod, Boysun va Qumqo’rg’onda 15 ta stantsiya quriladi. Quruvchilar «O’zbek transqurilish» davlat uyushmasi. O’zbekiston energetika va elektrlash vazirligi, O’zbekneftgaz milliy korporatsiyasi. O’zbekiston aloqa vazirligi «O’zbekiston-temiryo’llari» davlat aktsionerlik kompaniyasi topshirig’i bo’yicha miting tugagach, Sattor Quvondiqov boshliq 305 qurilish-montaj poezdi bunyodkorlari 1 -temir yo’l izini shag’al to’kilgan qoplama ustiga o’rnatdilar. 1995 yilda Qashqadaryoda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish rejasi 110, 7 foizga ado etildi, gaz va neft mahsulotlarini qazib chiqarishga ayniqsa katta ko’rsatkichlarga erishildi. Viloyatdagi shahar va qishloqlarda 369 kilometr uzunlikdagi gaz quvurlari hamda 167 kilometr masofada ichimlik suvi quvurlari qurib foydalanishga topshirildi. 3 1 1 Сурхон тонги, 199 5 йил, 13 декабрь. 2 2 Сурхон тонги, 1995 йил, 23 декабрь. 3 3 O’sha joyda.. Xulosa shuki, qishloq joyda va rayon markazlarida mavjud bo’lgan ortiqcha ishchi kuchini shaharga olib kelish shart emas, balki yangi, ixcham, zamonaviy korxonalarni qishloq joylariga, rayon markazlariga olib borishimiz zarur. Sodda qilib aytganda, odamlarni ishxonaga emas, ishxonani odamlarga yaqinlashtirish lozim». «Sherobod suv qurilish» trestining jamoasi xam bunyodkorlik ishla-rida boshqalarga o’rnak bo’ldilar. Quruvchilarning jonbozligi tufayli Denov shahrida 1992 yil qandolatchilik fabrikasi qurilib, ishga tushi rildi. Korxona bir kecha- kunduzda iste‘molchilarga 1,5 tonna qandolat mahsulotlari ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’ldi. Quruvchilar 30 million so’mlik shartnoma tuzib, uning 1992 yilning ikkinchi oyida 1 million 268 ming so’mlik ish hajmini bajardilar. Quruvchilar 1992 yilda Denov vino-aroq zavodida 6 million, avtomo-bnllarga gaz quyish shaxobchasida 3 million so’mlik ishlar nihoyasiga yetkazildi. Surxondaryoning Sariosiyo tumanidagi «Qizil Sharq» jamoa xo’jali gi markazida yangi qandolatchilik tsexi ishga tushdi. U shu korxona aholi iste‘moli uchun zarur bo’lgan yog’li patir, kulcha, korjik hamda bulochkalarni ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo’ldi. Surxondaryolik bunyodkorlar 1992 yilda fidokorona mehnat qilib, viloyatda 54 turdagi har xil xalq iste‘moli mollari jumladan, qo’lda to’qilgan atlas, paxta va jun ipdan gilamlar, trikotaj kiyimlar, pay-poqlar, poyabzallar, milliy kiyimlar, shuningdek, qoldiq metallardan ro’zg’or va xo’jalik asbob-uskunalari. mahalliy xom-ashyodan ohak, g’isht, shlakbeton, eshik va deraza romlari hamda ko’pgina oziq-ovqat mah-sulotlari, non, bulka, o’simlik yog’i, zig’ir moyi, chanqoqbosdi ichimliklar, konservalarning yangi turlarini ishlab chiqarishga muvaffaq bo’ldilar. Denov shahrida soatiga 300 yulovchiga xizmat qiladigan shoxbekat binosi qurilishi tugallandi. Jarqo’rg’on shahrida Angor va Muzrabot tumanlari markazlarida yangi avtoshoxbekat binolari qurilishi boshlanib, jadal sur‘atlar bilan olib borildi. Avtotransport vositalarini yonilg’i bilan ta‘minlash va ekologik muammolarni hal etish maqsadida Surxondaryo viloyatida yagona gaz, 3795,3 ming tonna neft. 173,6 ming tonna oltingugurt, 2484,5 ming tonna kondensat, 101603,0 ming tonna polieti len ishlab chiqarildi. 2005 yilda 41288438 million so’mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarildi. Qashqadaryo viloyati bo’yicha tabiiy gaz 57939,1 mln. m3 ishlab chiqarilgan bo’lsa, neft 3179,3 ming tonnani, 157,4 ming tonna oltingu gurt, 1986,8 ming tonna kondensat, 203,8 ming tonna suyultirilgan gaz, 116810,0 tonna polietilen tashkil etdi. 2006 yilning birinchi yarim yilligida Qashqadaryo viloyatida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 1167106226 million so’mni tashkil etdi. Shu jumladan, 981191772 million so’mlik gaz sanoatiga to’g’ri keladi. Qashqadaryo viloyatida tabiiy gaz ishlab chiqarish 39697,9 million m3, neft 2063,1 ming tonna, oltingugurt 108,9 ming tonna, kondensat 1272.1 ming tonna, suyultirilgan gaz 139,9 ming tonna, polietilen 84986 tonna ni tashkil etdi 1 . Xullas, mustaqillik yillarida O’zbekistonning janubida ham zamo-naviy, jahon andozalariga to’g’ri keladigan inshootlarni, korxonalarni qurishga muvaffaq bo’lindi. Bilimdon va qurilishda tajribasi oshgan bunyodkorlar jamoalari istiqlol sharofati tufayli mahalliy xalq vakillari orasidan shakllandi. Bunyodkorlar o’tgan yillar mobaynida murakkab texnologik jarayonlarni o’rganib, yod, keramzit kabi yangi mahsulot turlarini, qurilish materiallarini, temir yo’l jihozlarining tayyorlovchi materiallari kabi qismlarini ishlab chiqarishga qaratilgan murakkab jarayonli korxonalarni qurishga muvaffaq bo’ldilar. Yangi-yangi korxonalarning qurilishi shahar va qishloqlarning obo- donlashuvi, qishloqqa sanoat korxonalarini olib borish, mamlakatimiz janubi infratuzilmasini tubdan o’zgartira boshladi. Quruvchilarning fidokorona mehnatlari tufayli mamlakat janubida istiqomat qiluvchi aholining moddiy ahvoli va ma‘naviy hayoti yanada farovonlashdi. 2.2. Sanoat sohasida kichik va o’rta biznes korxonalarining faoliyati 1 1 Qashqadaryo viloyat Statistika boshqarmasi materiallari asosida. 2004-2006 yillar. shahrida gaz bilan ta‘minlangan ko’chalarning soni 35 taga yetdi. 1992 yilning oktyabrida shaharda yangi avtobus yo’nalishi ochildi. Avtobus «Hujum» fabrikasi. Avtoshoxbekat, Sheroziy ko’chasi, Qishloq xo’jalik kolleji, Amir Temur ko’chasi bo’ylab xalqa yo’ldan qatnay boshlaln. Yangi marshrut shahar aholisiga va Shaxrisabzni ziyorat qilnshga kelgan mehmonlarga qulaylik tug’dirdi. 1992 yilda Shahrisabz shahri bo’yicha 18 ta ob‘ektda qurilish montaj ishlari bajarildi. 72 oilaga mo’ljallangan turar-joy «Hisor» davlat qo’riqxonasinpng yangi binosi foydalanishga topshirildi. Iqtisodiy ahvoli og’ir deb topilgan 26 oilaga shahar korxonalari mablag’i hisobidan gaz o’tkazib berildi. 10 km masofada irrigatsiya ishlari amalga oshirildi. Shahar bo’yicha 32 km yo’l qurilib, yoxud kengaytirilib asfaltlandi. 1992 yilda Shahrisabzda trikotaj tikuv fabrikasi ishga tushdi. Unda 230 kishiga foydali faoliyat yurgizish imkoniyati yaratildi. Mazkur kor-xonaga «Sado» trikotaj-kiyimlar tikish fabrikasi nomi berildi. 1993 yilning apreli va iyunida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida bo’lib, iktiso- diy islohotlarning borishini ko’zdan kechirdi. Sanoat va qurilish kor- xonalarida bo’lib, mehnat ahli bilan suhbatlashdi. Surxondaryo yengil sanoatining yetakchi tarmoqlaridan biri bo’lgan pax ta tozalash zavodlarida yangi texnologiya bilan qurollantirish ishlari olib borildi. Agarda 80-yillarda mavjud paxta tozalash zavodlarida «mehnat» agregatlari faoliyat yuritgan bo’lsa, endi ularning o’rnini UXK mashinalari egalladi. Buning natijasida avvalambor ish unumdorligi oshdi. Tsexlardagi chang miqdori yarmiga kamaydi. Zavodlarga «VTs-12» va «UVTs-12» rusumli ventilyatorlar o’rnatildi va «OVM» o’rnini «VTM» mexanizmlari egalladi. Tukli chigitni ushlab qolish maqsadida «RX» mexanizmi, arrali tsexda esa yangi «5-LP» shiterlari ishlay boshladi. Shahrisabzda joylashgan Qashqadaryo geologiya qidiruv ekspeditsiyasi O’zbekiston janubidagi yer osti boyliklarini qidirib, topib, mustaqil vatanimizning iqtisodiy taraqqiyotiga xizmat qildirishda yaxshi nati-jalarga erishdi. 1993 yil mablag’lari tushirish yillik rejasi 173,7 foizga bajarildi. 1998 yil 10 dekabrida Qashqadaryoda Germaniyaning «Tissen» kontserni taqdimot marosimi ham bo’lib o’tdi. Taqdimot marosimiga Qashqadaryoda kichik va o’rta biznes korxonalarining 15 ta investitsiya loyihasi taqdim etildi. 1 1998 yil 9 apreldagi O’zbekistan Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «Xususiy tadbirkorlik, kichik va o’rta biznesni rivojlantirish chora- tadbirlari to’g’risida»gi farmoniga asosan Qashqadaryoda ham kichik va o’rta biznes korxonalari tashkil etilishiga keng yo’l ochildi. Qashqadaryoda 1998 yil iyun oyiga qadar 9870 fuqaro yakka tartibda mehnat faoliyati bilan shug’ullandi. 1998 yilda G’uzor tumanidagi Ulug’bek nomli xo’jalikda faoliyat ko’rsatayottan «Xurshid» xususiy savdo korxonasida yiliga 400 tonna tomat pastasi hamda boshqa turdagi konserva mahsulotlari ishlab chiqaradigan yangi tsex ishga tushirildi. Korxona jamoasi (rahbari Chori Ibodov) Rossiyadan keltirilib o’rnatilgan texnologiyada pomidorin yanchishdan tortib bankalarga joylab yopishgacha bo’lgan barcha ish jarayonini bajardilar va aholidan bir yilda yig’ib olinadigan 3000 tonnadan ortiq pomidor va boshqa mahsulotlarni qayta ishlash imkoniyatiga ega bo’ldilar. Umumiy bahosi 47 million so’m bo’lgan bu tsexning ishga tushirilishi aholini, oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta‘minlanishini yaxshilash sari tashlangan qadam bo’ldi. 1998 yil avgustida Kitob tumanidagi «Zarafshon» agrofirmasi hududida Afg’onistonning «AVJ-kompanii-LTD» firmasi bilan hamkorlikda bo’yoq ishlab chiqaruvchi korxona ishga tushdi. Oq marmar toshining maydalangan kukunidan ishlab chiqarilayotgan bu noyob mahsulot asosan respublikamiz poytaxti Toshkent shahriga va o’nlab xorijiy davlatlarga jo’natildi. Abdulvohid Muhammad Sodiq rahbarlik qilayotgan mazkur korxona bir kecha kunduzda 2 tonnadan 6 tonnagacha bo’yoq ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’ldi. 2 1998 yilda Surxondaryoning Denov, Termiz va Sho’rchi tumanlaridagi paxtani qayta tayyorlash zavodlarida chigitni tuksizlantiradigan tsexlar qurildi. 1 1 Islohotlarni chuqurlashtirish yutuqlar garovi.//Qashqadaryo, 1999 yil 20-yanvar. 2 2 Izlanmoq va yaratmoq davri.//Qashqadaryo, 1998 yil 19 avgust. muvofiqlashtiruvchi markaz «Avtogaz» uyushmasi tashkil etildi. Uning ishini yo’lga qo’yish maqsadida Bandixon, Boysun, Qumqo’rg’on tumanlarining markazlarida yangi avtostantsiyalar qurish rejalashtirildi. 1992 yilning dekabrida Boysunda shoyi to’qish fabrikasining ikkin-chi navbati qurilishi nihoyasiga yetkazildi. Bu ishni 165-qurilish tresti-ning Boysundagi mashinalashtirilgan ko’chma jamlanma quruvchilari amalga oshirdilar. Surxondaryo sanoat qurilish trestining 12-mashinalashgan ko’chma jam- lanmasi jamoasi 1992 yilda 18571 kvadrat metr uy-joy qurib bitkazdi. Jamlanma bunyodkorlari Termiz shahrida yiliga 10 ming kubometrlik yig’ma temir beton mahsulotlari ishlab chiqaradigan ulkan zavodning birinchi navbatini foydalanishga topshirdi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992 yil dekabr-da bo’lgan yig’ilishida Surxondaryo sanoatini rivojlantirish maqsadi da xorijiy sarmoya ishtirokida 1993-1998 yillarda quriladigan va ta‘-mirlanadigan 20 dan ortiq zavod-fabrika va kichik tsexlar respublika vazirliklarining loyihalariga kirishilgan. Bu maqsadlar uchun 595 mil lion AQSh dollarn xarajat etish ko’zda tutildi. Davlatimizning ushbu g’amxo’rligidan ruxlangan Surxondaryo viloyati qurilish tashkilotlari, korxonalari. xo’jaliklar, tuman, shahar hoki-miyatlari tomonidan Angorda teri zavodi. Termizda jun yigiruv va gilam to’qish fabrikasi, Muzrabotda karton-qog’oz zavodi, Uzunda erkaklar ko’ylagi va paypoqlar to’qish, Termiz shahrida to’qimachilik majmui, «Surxon» zavodi bazasida jinsi materiallari ishlab chiqaradigan fab rika, dori-darmonlar, marmar, neftni qayta ishlaydigan zavod va fabrikalarni qurish bo’yicha izlanishlar va loyiha - hujjatlarni tayyorlash ishlari boshlab yuborildi. 1992 yilda Shaxrisabz shahar ko’chalariga 40 km uzunlikda gaz quvur lari tortilib, 1500 xonadonga arzon va toza gaz yetkazib berildi. Mazkur xonadonlarda o’tin va tezak yoqib ovqat tayyorlaydigan xotin-qizlarning mehnatlari yengillashtirildi. Xonadonlarning sanitariya-gigiena holati yaxshilandi. Shahrisabz 18. Abdunazarov H. Yengil va oziq-ovqat sanoatining mintaqaviy muammolari. T., 2007. v.b. 19.Tursunov S. va b. Surxondaryo tarix ko’zgusida,-T.Sharq. 2001, -B. 334. 20.Qashqadaryo viloyatining 1991-2003 yillarda iqtisodiy ko’rsatkichlari. Qarshi, 2002. 21.Qashqadaryo viloyat Statistika boshqarmasi materiallari. 2004-2006 yillar. Davriy matbuot nashrlari 1.Xalq so’zi gazetasi, 2000 yil 22 iyul. 2.Surxon tongi, 1995 yil, 13 dekabr. 3.Boysun ovozi, 1994 yil 29 iyul. 4.“Qашqадарё”, 1996 йил 11 декабрь. Qashqadaryoda 3 ta biznes inkubator va tadbirkorlar palatasi huzuridagi o’quv markazi hamda ularning bo’limlari tashkil etildi. 1 2002 yilda Qashqadaryoda 7875 ta kichik va o’rta biznes korxonasi bu-nyod etilib, ularning umumiy soni 23052 taga yetdi. Ushbu sohani rivoj-lantirish hisobidan 40 mingdan oshiq ish o’rinlari yaratildi. Ularning 88,9 foizi yoki 36 mingtasi qishloq joylariga to’g’ri keldi. 2002 yilda 16 ta yangi o’rta korxonalar, 59 ta kichik korxonalar, 7107 ta mikrofirmalar tashkil etildi. Faoliyat ko’rsatayotgan jami kichik va o’rta biznes sub‘ektlarining soni 21465 taga yetdi. 2002 yilda Qashqadaryoda 39 ta qo’ushma korxona ro’yxatdan o’tganiga qaramasdan 35 tasining faoliyati yo’lga qo’yildi. 2002 yilda 5 ta qo’shma korxona tashkil etildi. 2 2002 yilda Qarshining Shayxali qo’rg’onida yakka tartibdagi tadbir kor Samar Temirov sutni qayta ishlash tsexini ishga tushirib, o’rtacha bir kunda 500- 600 litr sutdan iste‘molchilar kefir, qaymoq, tvorog, brinza, golland pishlog’i kabi mahsulotlarni yetkazib bera boshladi. 2002 yilda Yakkabog’ tumanida to’qimachilik sanoati uchun kalava ip ishlab chiqarishga ixtisoslashgan «Yakkabog’teksprodjekt» O’zbekiston Germaniya qo’shma korxonasi ro’yxatdan o’tkazildi. 2002 yilda Surxondaryo iqtisodiyotida tashkil topgan kichik, xususiy va qo’shma korxonlarning hissasi ayniqsa katta bo’ldi. Surxondaryoda 2700 ta xususiy va 700 ga yaqin kichik korxonalar, o’nlab xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda tuzilgan qo’shma korxonalar nafaqat viloyat ahlining talab-ehtiyojlari uchun balki xorijiy mamlakatlarda ham o’z xaridorini topa oladigan mahsulotlar ishlab chiqarishga erishdilar. Mustakillikdan keyingi o’tgan yillarda O’zbekiston janubiy hududlarida kichik va o’rta biznes korxonalari tashkil etilib, ularda sanoat mahsulotlari, xalq, ehtiyoji mollari, aholiga turli xil xizmat ko’rsatish yo’lga qo’yildi. Kichik va o’rta 1 1 Islohot talabi-izlanish.Tashabbus va mas’uliyat.//Qashqadaryo, 2002 yil 22 fevral. 2 2 Islohotlarni yangi pog’onaga ko’tarish. Iqtisodiy taraqqiyot omilidir.// Qashqadaryo, 2003 yil 26 fevral. maydoni 700 ming gektarga yetdi, 9 milliondan ortiq odam ana shu yer hosilidan foydalanmoqda. Qishloqda xo’jalik yuritishning maqbul shakllarini yaratishga alohida e‘tibor berildi. Agrar islohotlarning dastlabki yillarida sovxoz va kolxozlar jamoa xo’jaliklariga aylantirilgan edi. Ammo ular xo’jalik yuritishda o’zlarini to’la-to’kis oqlamaganliklari tufayli, mulk paylari asosida shirkatlarga aylantirildi. 1999 yilda 898 ta, 2000 yilda 856 ta qishloq xo’jaligi korxonalari shirkatlarga aylantirildi. Ularning umumiy soni 2000 yilning oxirlarida ruspublika bo’yicha 1754 taga yetdi. Agrar munosabatlar tizimida oila pudrati keng o’rin egallamoqda. 2000 yilning 1 iyul holatiga ko’ra, respublikadagi qishloq xo’jaligi korxonalari tarkibida 598,5 mingta oilaviy pudrat faoliyat ko’rsatdi.1 Qishloq xo’jaligida fermer va dehqon xo’jaliklari salmoqli o’rin egallamoqda. 2002 yilda fermer xo’jaliklari soni 55,4 mingdan ziyodni tashkil etdi. Fermer xo’jaliklariga 1 mln. gektardan ortiq yer biriktirilgan. Bu turdagi xo’jaliklar don, kartoshka, sabzavot-poliz mahsulotlari, go’sht, sut, tuxum yetishtirishda tobora salmoqli o’rinni egallamoqda. Qishloqda shaxsiy yordamchi xo’jaliklar dehqon xo’jaliklari sifatida qayta shakllanmoqda. Dehqon xo’jaligi-bu oilaviy mayda tovar xo’jaligi bo’lib, tomorqa yer uchastkasi oila boshlig’iga umrbod meros qilib beriladi, mahsulotlar oila a‘zolarining shaxsiy mehnati asosida yetishtiriladi va sotiladi. 2000 yil 1 yanvarga qadar 1541 ming dehqon xo’jaligi ro’yxatdan o’tkazildi, bu barcha shaxsiy yordamchi xo’jaliklarning 43,3 foizini tashkil etadi. 1998-1999 yillarda respublikada yetishtirilgan go’shtning 90 foizi, sutning 92 foizi, kartoshkaning 76 foizi, sabzavotning 70 foizi, mevaning 61 foizi, poliz mahsulotlarining 53 foizi, uzumning 50 foizi dehqon xo’jaliklari tomonidan tayyorlandi. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq, narxlar erkinlashtirildi. Bu jarayon ijtimoiy larzalarsiz o’tdi. Negaki, davlat turli kompensatsiya jamg’armalari tuzdi, bolalar uchun nafaqalar joriy etdi, eng kam ish haqi, pensiya, nafqalar va stependiyalar muntazam suratda oshirib borildi. Narxni erkinlashtirish iqtisodiyotda raqobatchilik muhitini vujudga keltirish bilan bevosita bog’liq. 1992 yil avgust oyida O’zbekiston Respublikasining «Monopol faoliyatni cheklash to’g’risida»gi qonuni kuchga kiritildi. Bu qonun asosida raqobatchilikni rivojlantirishga qaratilgan bir qator normativ hujjatlar ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Moliya vaziri tizimida tuzilgan Antimonopol va narx-navo siyosatini o’tkazish Bosh Boshqarmasi monopoliya mavqeidagi korxonalarni belgilab, ularning mahsulotlari bo’yicha narxlarni va rentabellikni tartibga solib turibdi. Iqtisodiy islohotlarning muhim yo’nalishlarida biri bozor infratuzilmasini yaratishdan iborat bo’ldi. Shu boisdan respublikamizda bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi infratuzilmaning asosiy bo’g’inlari - turli muassasalar, tashkilotlar va korxonalar majmuasi yaratildi. Avvalombor, ishlab chiqishga xizmat qiluvchi transport, aloqa, suv va energetika ta‘minoti, yo’l va ombor xo’jaligi tuzilmalari yaratildi. Xo’jalik yurituvchi sub‘ektlar uchun xizmat qiluvchi 58 ta tovarlar va xom ashyo birjalari, 24 ta biznes inkubator, 496 ta auditorlik va konsalting firmalari, ko’plab savdo uylari, auktsionlar, tijoratchilik idoralari, reklama firmalari, savdo-sotiq va ularni nazorat qiluvchi davlat muassasalari tashkil etildi. Bozor munosabatlarini rivojlantirishda axborot infratuzilmasi alohida ahamiyatga ega. Shu boisdan iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo’lgan axborotlar, xabarlar va ma‘lumotlarni to’plovchi, umumlashtiruvchi vositalar, firmalar vujudga keldi. Xo’jalik yurituvchi sub‘ektlarni moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi infratuzilma - yangi bank tizimi, o’z-o’zini kreditlash idoralari, sug’urta kompaniyalari, moliya kompaniyalari, soliq undirish idoralari, pul jamg’armalari yaratildi. Bozor iqtisodiyotiga xizmat qiluvchi bank-moliya tizimi yaratildi. Hozirgi kunda O’zbekistonda 35 ta bank, shu jumladan 13 ta xususiy bank faoliyat ko’rsatmoqda, ularning 17 tasi dunyodagi eng nufuzli banklar bilan 1994 yil 21 yanvarda qabul qilingan «Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi va 1994 yil 16 martda qabul kilingan «Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirish- ning ustivor yunalishlari to’g’risida»gi Prezident Farmonlari xususiylashtirish jarayonini yana xam yangi pogonaga kutarish, uni sifat jixatidan yaxshilash imkonini berdi. Kabul kilingan karorlarga muvofik yangi bosqichda korxonalarni ochik turdagi xissadorlik jamiyatlariga aylantirish, ushbu jarayonga axolini va chet ellik investorlarni kengrok jalb kulish jarayonini avj oldirish vazifasi qo’yildi. Kimmatli kogozlar va kuch- mas mulk bozorini tashkil etish uchun asos yaratildi. Davlat mulkini sotish buyicha kimoshdi savdolari va tanlovlari utkaziladigan bo’ldi. Xususiylashtirish borasidagi barcha ishlar izchil va muntazam olib borildi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga dobr 20 dan ortik davlat dasturi qabul qilindi. Bu dasturlarga muvofik xalk xo’jaligidagi barcha soxa tarmoklarini ommaviy xususiylashtirish uchun imkon yaratildi, bu boradagi cheklashlar olib tashlandi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan 1994 yil 29 martda tasdiklangan Davlat Dasturiga muvofik shu yilning uzida 5127 ob‘ekt xususiylashtirildi. 1995 yili xalk xo’jaligida ommaviy xususiylashtirishlar davri bo’ldi. Yirik korxonalar xam davlat ixtiyoridan chikarila boshlandi. Shu yili mashinasozlik komplesiga karashli 89 ta korxona, 81 ta yokilgi- energetika, 55 ta kurilish industriyasiga karashli, 114 ta transport, 68 ta uy-joy-kommunal xo’jaligi, 229 ta kayta ishlash korxonasi va 291 ta kurilish bilan boglik ob‘ektlar xususiylashtirildi. Iktisodiyotning davlat sektora negizida mingdan ortik ochik turdagi xissadorlik jamiyatlari, 6000 xususiy va oilaviy korxonalar vujudga keldi. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish chogida axoli uchun imtiyozli tizim yaratildi. Masalan, xususiylashgirilayotgan korxona xodimlariga imtiyozli aktsiyalar berildi. Shuningdek, davlat xo’jaliklarining mol-mulki, fermalar, boglar va uzumzorlar imtiyozli shartlarda xususiylashtirildi. tahlili O’zbekiston Республикасининг Биринчи Prezidenti I.A. Karimov o’zining «O’zbekiston iqtisodiy-islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida». «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» va boshqa asarlarida o’rta va kichik biznesni rivoj-lantirishning, mulkni davlat tasarrufidan chiqarib, xususiylashti-rishning va mulkdorlar sinfini shakllantirishni hamda mamlakatda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdagi o’rnini yuksak baholadi. 1991 yil 18 noyabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VSh sessiyasida mulkni «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida»gi Qonuniga ko’ra mulkchilik shakllarini o’zgartirish sohasidagi ishlar bosqichma-bosqich ishlab chiqariladigan va tasdiqlanadigan maxsus dasturlar asosida amalga oshirilishi belgilab qo’yildi. Ushbu muhim Respublika ahamiyatiga ega bo’lgan tadbirning amalga oshirilishi jarayonini O’zbekiston janubiy viloyatlari misolida qarab chiqamiz. Qashqadaryo viloyatida 1992 yildan boshlab, kichik xususiylashtirish deb atalgan dastlabki bosqichda asosan umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat xizmat ko’rsatish korxonalarini hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini tayyorlash tizimini xususiylashtirilishi amalga oshirildi. Qashqadaryoda 4092 korxona yoki 1992-1993 yillarda mulk shakli o’zgar- tilishi mo’ljallangan korxonalarning 150 foizi xususiylashtirildi. Xususiylashgan korxonalar orasida «Qashqadaryosavdo» kontserniga qarashli 541 ta, viloyat matbuot jamiyatlari uyushmasiga qarashli 2073 ta viloyat kooperativ tayyorlov savdo birlashmasiga qarashli 320 ta, vi loyat maishiy xizmat ko’rsatish uyushmasiga qarashli 974 ta, 31 ta mahal liy sanoat birlashmasiga qarashli korxonalar bor edi. Davlat tasarrufidan chiqarilgan va xususiylashtirlgan korxonalar umumiy sonining 19, 6 foizi jamoa mulki qilib, 43 foizi xususiy va oilaviy mulk qilib berildi. Qolganlari esa ijaraga va aktsionerlik mulkiga aylantirildi. Kichik biznes yanada rivojlandi. 1992 yilda ki chik korxonalar 1991 yilga nisbatan ko’payib, 531 1993 yilda Muzrabot tumanida konserva tsexi ish boshladi. Bu konserva tsexida bir kecha kunduzda 2000 dona shartli banka tomat, murabbo kabi mahsulotlar ishlab chiqarildi. Tsexda olma, olcha, o’rik murabbolari va shirin ichimliklar, pomidor hamda bodring tuzli konservalari tayyorlandi. 1 1994 yilda Shahrisabz pillachilik faorpkasn xuzurida «CHaros» ki chik korxonasi faoliyat ko’rsata boshladi. Kichik korxona o’z faoliyatini O.Turaev yetakchiligida dastlab fabrikaning kichik maishiy binolarndan birida atlas to’qiydigan 5 ta dastgoh yordamida boshlagan edi. Kichik korxona rahbari avval tayyor ipaklarni boshqa joydan keltirgan bo’lsa, so’ngra uni korxonaning o’zida yigirishni yo’lga qo’ydi. Chevarlar tomoni-dan to'qilgan «shaxmat», «tovus» va boshqa turfa xil atlaslar tez orada o’z mijozlarini topib bordi. Qurib ishga tushirilgan ipak yigirish tse xida 50 nafar yosh xotin-qizlar ish bilan ta‘minlandilar. Fabrikaning yana bir mo’‘jazgina xonasida pilla xomashyosini qayta ishlash tsexi ham ishga tushib, 25 kishi ish bilan ta‘minlandi. Bu kichik korxonaga har oyda 180-200 kilogrammga yaqin tayyor ipak bera boshladi. «CHaros» kichik korxonasiga 1993 yilda Buxorodan 26 ta avtomat to’quv dastgoh olib kelinib joylashtirilib, bu dastgohlarda 125-130 metrdan ortiq gazmollar to’qishga erishildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 16 martda imzolangan «Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirishning ustivor yo’nalishlari to’g’risidagi» Farmoni xususiylashtirish jarayonini yana ham yangi pog’onaga ko’tarish, uni sifat jihatidan yangilash imkonini berdi. Qashqadaryo xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlarida ham mulkni xu - susiylashtirish va ko’p ukladli iqtisodiyotni barpo qilishda katta ish lar qilindi. Birgina 1994 yilning 9 oyi mobaynida 492 korxona xusu siylashtirildi. Xususiylashtirish bo’yicha topshirikq Qashqadaryoda 101,4 foiz, boshqa ob‘ektlar hisobidan esa 171,4 foizga bajarildi. 1993 yilga nisbatan xususiy korxonalar soni 2,6 martaga ko’paydi. 1994 yil da tadbirkorlik bilan shug’ullanayotgan 1322 korxonadan 615 tasi xusu siy tadbirkorlar qo’liga o’tdi. 1 1 Kichik korxonalarda.//Surxon tongi, 1993 yil 26 avgust. kunduzda 25 tonna un ishlab chiqaradigan tegirmonni ishga tushirdi. Bundan tashqari bu korxonada bir kecha-kunduzda 4 tonnaga yashn sifatli moy ishlab chiqarildi. Qashqadaryoda 1996 yilda 2000 ga yaqin kichik korxona faoliyat ko’rsat di. 1996 yilida viloyatda kichik korxonalarni rivojlantirishga e‘tibor yanada kuchaytirildi. Belgilangan dasturlarda kichik va qo’shma korxona korxonalar faoliyatiga keng o’rin berila boshladi. Shuning natijasida 1996 yilda sanoat mahsulot ishlab chiqarish sur‘ati 102,9 foizni tashkil etdi. 1 1997 Qashqadaryoda 1996 yilda chet el investitsiyalari ishtirok etgan va tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog’liq 9 ta qo’shma korxona ro’yxatidan o’tkazildi. 1996 yilning sentyabridan boshlab Turkiyaning “Yaziks” korporatsiyasi firmasi bilan hamkorlikda qurilgan “Kashteks” to’qimachilik majmuasi ham ishga tushdi3. 1998 1997 yilda Boysunda bur ishlab chiqarish tsexi ishga tushdi. X.ar kuni 25-30 tonna bur ishlab chiqarilib, tayyor mahsulotlar Sherobod va Muzrobod donni qayta ishlash korxonalarnga sotildi. Bu yerda bir yilda 10 ming tonna yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarildi. 1999 yilda Surxondaryoda «Poshxurt-ajirota» xususiy korxonasi tashkil topdi. Bu korxonaga Normurod Amirqulov rahbarlik qildi. Yil davomida bu kichik korxona 10,4 million so’mlik mahsulot ishlab chiqardi. Olingan sof foyda 667,2 ming so’mni tashkil etdi. Mazkur korxonada har smenada 3,4-5 mingta shishaga suv quyadigan yangi tsex ishga tushiril di. Korxona jamoasi ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish maqsadida 313 ming so’m mablag’ sarfladi. 2 2000 yilda Qashqadaryoda davlat dasturiga asosan 47 ta korxona dav lat tasarrufidan chiqarildi va mulkchilikning nodavlat shakliga aylantirildi. Xususnylashtirishdan pul 1 1 “Qашqадарё”, 1996 йил 11 декабрь. 2 2 Сурхон тонги, 1998 йил 15 январь. qo’shma korxonalardan 20 tasi faolnyat ko’rsatdi. Ular tomonidan o’sha yilda 2 milliard 375 million 730 ming ming so’mlik mahsulot ishlab chiqarilib, 1999 yilda nisbatan o’sish 286,1 foizni tashkil etdi. Qo’shma korxonalar ishlab chiqargan jami mahsulot hajmining 48,8 foizi sanoat sohasiga to’g’ri keldi. 2000 yilda Surxon - daryoda qo’shma korxonalarning tashqi savdo aylanmasi 2555,4 ming AQSh dollariga yetdi. 1 2001 yilda Denovda «Gulnora» xususiy firmasi faoliyati yanada yax- shilandi. Bu firmaga rahbarlik qilayotgan Gulchehra Haydarova mamla- katimizniig 1998 yilgi eng yaxshi tadbirkori deb e‘lon qilingan edi. Mazkur xususiy firma jamoasi so’zana, zar do’ppi, kashta, chopon, kelin liboslari kabi 20 dan ziyod mahsulot turlarini tayyorladi. Firma rahbari G.Haydarova AQShning nodavlat tashkilotining taklifi bo’yicha safarda bo’lib, jamoada ishlab chiqarilgan mahsulotlar namunalarini Portlo shahrida o’tkazilgan ko’rgazmada namoyish etdi. Qashqadaryoda 2001 yilda kichik va o’rta biznes korxonalarining soni 2000 yilga nisbatan 19,5 foizga oshdi va 15591 taga yetdi. Kichik va o’rta biznesning Qashqadaryodagi yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 30.3 foizga, shundan korxonalar ulushi 12,2 foizga yetdi. Kichik va o’rta biznesni ri-vojlantirish hisobiga 49218 ta, shu jumladan qishloq joylarda 44917 yangi ish o’rinlari tashkil etildi. Tadbirkorlikning moliyaviy qo’llab-quvvatlash maqsadida jami 8 milliard 916 million so’m kredit mablag’lari ajratildi. 2 Tadbirkorlikning huquqiy himoyasini ta‘minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan joriy etilgan «tekshi-rishlarni ro’yxatga olish kitobi» Qashqadaryodagi 14184 nafar tadbirkorga yetkazildi. Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’banlantirish bo’yicha Qashqadaryo viloyat ichki komissiyasining qarori bilan viloyatdagi tadbirkorlikni rivojlantirishga mutasaddi idoralar rahbarlari har bir tumanda ishbilarmonlar bilan oyiga ikki martadan ochiq muloqotlar o’tkazdi. Tadbirkorlik sub‘ektlari uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning kasb malakasini oshirish bo’yicha 1 1 Tursunov S. va b. Surxondaryo tarix ko’zgusida,-T.Sharq. 2001, -B. 334. 2 2 Qashqadaryo viloyatining 1991-2003 yillarda iqtisodiy ko’rsatkichlari. Qarshi, 2002. B.1 O’zlashtirilgan kapital mablag’larning 46 foizi korxonalar sarmoyalari hisobidan amalga oshirildi. Qashqadaryoda 2002 yilda 89,3 ming kvadrat metr uy-joy qurildi. Bu man - balar hisobidan 10 kilometr suv va 17,2 kilometr gaz quvurlari yotqizildi. 3 ta qishloqqa tabiiy gaz va 9 ta qishloqqa ichimlik suvi yetkazib berildi. Qashqadaryo viloyatida aholining suv bilan ta‘minlanishi 80.6 foiz ga, gaz bilan ta’minlanishi 64,0 foizga yetdi. 2002 yilda esa 59 ta qishloq aholisiga ichimlik suvi va 46 ta qishloq aholisiga tabiiy gaz quvurlar orqali berildi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2003 yil 24 yanvarda «Toshguzar-Boysun-Qumqo’rg’on yangi temir yo’l liniyasi qurilishini ja- dallashtirish» to’g’risidagi qarorini qabul kildi. Ushbu qarorda quri lishi 1995 yilda boshlangan «G’uzor-Boysun-Qumqo’rg’on» temir yo’l quri-lishini Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish uchun qulay shart- sharoitlar yaratish, tabiiy yer osti boy-liklari konlarini o’zlashtirish, loyihalarini amalga oshirish maqsa dida ushbu inshootni qurib tugallashning vazifalari quyidagicha tasdiqlandi: 2007 yil butun qurilishning tugallanish muddati etib belgilandi. Toshguzar-Dehqonobod va Boysun-Qumqo’rg’on uchastkasida esa qurilishni 2007 yilda tugatish ko’zda tutildi. Ushbu mamlakat iqtisodiyotida muhim rol o’ynaydigan qurilishni amalga oshirishning rejalari tasdiqlanib, uni bajarish tegishli tashkilotlarga topshirildi. 85. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2000 yil 9 noyabrda «Sho’rtangaz kondensat konida siquvchi kompressor shaxobchasini qurish to’g’risida» qaror qabul qildi. Mazkur hujjatga asosan «O’zbekneftgaz» va «Beytman» (Isroil) kom- paniyalari o’rtasida shartnoma imzolandi. Shartnomaga ko’ra «Beytman» kompaniyasi jami 158,5 million AQSh dollarlik injiniring ishlarini bajarish uskunalarini yetkazib berish, montaj qilish va qurilish usti dan mualliflik nazoratini amalga oshirish yuzasidan majburiyatlarni o’z zimmasiga oldi. Loyihani moliyalanttrish uchun esa O’zbekiston Respublikasining 195,2 million AQSh dollarlik mustaqil kafolati bilan AQShning Eksport-import banki va yanvarda ekspeditsiya jamoasi zaxirasi 1 mil lion tonna ko’mirga ega bo’lgan Toshqo’rg’on uchastkasini kashf etib, undan foydalanishni rejalashtirish maqsadida mazkur ob‘ektni Qashqadaryo viloyati hokimligiga topshirdi. Shuningdek, Yakkabog’ tumani hududidan mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan ko’mir konini ochib, zaxiralarini chamalash ishlarini nihoyasiga yetkazdi. Kitob tumani hududining Oqota maydonida tarkibi sanoat talabiga javob beradigan oltin koni topildi. Kitob va Chiroqchi tumanlari oralig’idagi janubiy Qoratepa tog’larida qalay, litiy, niobiy, tantal, tseziy va boshqa kam uchraydigan metallar turkumiga boy maydonlar aniqlandi. Shahrisabz tumanida joylashgan Buynoqsoy pirofillit koni 1993 yilda chinni sanoatidagi eng zarur bo’lgan xom-ashyo sifatida o’rganildi. Beshbuloq tsement konida qidiruv ishlari nihoyasiga yetkazilib, davlat komissiyasiga topshirildi. Boysun ko’mir konining markaziy, janubi-sharqiy va Sanjop uchast-kalarida jami 25 million tonnaga yaqin yuqori haroratli toshko’mir za-xiralari tayyorlandi va xalq xo’jaligi xizmatiga topshirildi. Xo’jaikon tuz koni, Kitob, Sherobod, Angor g’isht konlari, Qashqadaryo marmar va Sho’rtangaz birlashmalari uchun Tomchiota, Toshquduq marmar konla ri tayyorlandi. 1993 yilda Boysun tumanida Boysun-Qo’rg’oncha avtomobil yo’li qayta ta‘mirlanib, bu sohadagi ishlarga 15 million so’mdan ortiq mablag’ sarflandi. Bu borada 80,0 million so’mdan oshiq qurilish montaj ishlari olib borildi. Shuningdek. operatorlar uyi qurilib, foydalanishga topshirildi. 9 kilometrdan ziyod transheyalar qazilib, 5 kilometr quvurlar payvandlash yotqizildi. 1993 yilda Surxondaryoda 20 dan ortiq zavod, fabrika va kichik tsexlar qurilishi O’zbekiston Respublikasi vazirliklarining qurilish loyihalariga kiritilgan bo’lib, davlat hisobidan moliyalashtirildi. Surxondaryo aholisini ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta‘minlash dasturiga binoan 1993 yilda 11 ming xonadon gazlashtirilib, 388,6 ki lometr gaz kuvurlarini ishga tushirish ko’zda tutilgan edi. Haqiqatda 12 ming xonadon gazlashtirildi va 454, 9 4 kilometr gaz quvurlari tortilib, reja oshirib ado etildi. 1993 yilda 255, 3 kilometr suv yo’llari qurilishi ko’zda tutilgan edi. Ushbu vazifani ham ortig’i bilan 1995 O’zbekiston «O’zmontajmaxsusqurilish» assotsiatsiyasining Surxonda-ryodagi 93-maxsus tresti jamoasi korxonasi 1995 yilda rejada 4 milli on 55 ming o’rniga 4 million 653 million so’mlik qurilish montaj ishla rini bajardi yoki reja 115 foizga uddalandi. Quruvchilarning jonbozlik bilan mehnatlari natijasida Denov shahar korxonalarining ish maromi yanada yaxshilandi, yangi ish joylari yaratildi va mahsulotning sifati oshdi. 1995 yilda Surxondaryo xo’jaliklararo qurilishlar tresti jamoasiga Sho’rchidagi 279, Sariosiyoda 273, Denovdagi 280, Qumqo’rg’ondagi 275, xo’jaliklararo mashinalashtirilgan ko’chma jamlanmalari bunyodkorla-rining ishlari, ayniqsa, samarali bo’ldi. 1995 yilda Sariosiyoda don mahsulotlari qabul qilish korxonasi qurib ishga tushirildi. Korxona qurilishiga 65 million 693 ming so’m pul sarf qnlindi. Korxonani barpo etishda 281-MPMK, 273-MPMK va «To’pa-langtidrostroy» trestiga qarashli 2-PMK qurilish tashkilotlari o’z hissalarini qo’shdilar. Quruvchilarning mehnati bilan yangidan 30 ta ish joyi yaratildi. 1995 yilda Denov shahar mehnat birjasi rahbarlari fuqarolarning ish bilan ta‘minlash bilan birga jamoa a‘zolari uchun qo’shimcha daromad olish yo’llarini izlay boshladilar. Ma‘lumki, shu maqsadda 1993 yilda birja qoshida tikuvchilik bilan shug’ullanadigan «Sahovat» kichik korxonasi tashkil etilib, unda 5 kishi mehnat qila boshlagan bo’lsa, 1995 yilga kelib, ularning soni 55 kishiga ko’paydi. 1995 yilda Sho’rchi ip yigiruv-tikuv fabrikasining ikki qavatli tikuv tsexiga zamonaviy dastgohlar olib kelib o’rnatildi va dastlabki mahsulotlar chiqa boshladi. Tsex uchun yangi dastgohlar Ukraina Respublikasidan keltirildi. Tsexda bolalar paypoqlari, jemper va qo’lqopchalar hamda bejirim trikotaj materiallari ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Sho’rchi tumanidagi «Abror bobo» firmasida bir kecha kunduzda uch xilda 1200 juft erkaklar tuflisini ishlab chiqarishga erishildi. Bu yerda mahalliy xom-ashyo qayta ishlanib, tayyor mahsulot tayyorlana bosh landi. Bo’z to’qish va bichish-tikish tsexlarini ishga tushirib, 35 xil mahsulot ishlab chiqarishni o’zlashtirishga harakat qilindi. «Surxon to’qimachi» hissadorlik asoslangan kichik va urta biznesga, tadbirkorlikka kreditlar ajratadi. 30 foizi ishlab chikarilayotgan mahsulotlar nomenklaturasi, assortimentini jadal sur‘atda al- mashtirayotgan va investitsiyalarga katta muhtojlik sezayoggan xususiylashtirilgan korxonalarga kredit ajratish uchun Davlat mulk qo’mitasining maxsus hisob raqamiga kelib tushadi. 20 foizi esa ijtimoiy ehtiyojlar uchun hokimiyatlarga kelib tushadi va u maktablar, kasalxonalarni ta‘mirlash, yangi avtomobil yullari qurish va xokazolar uchun, ya‘ni maorif, soglikni saklash, muxandislik xizmatlari va bozor infrastruktura kurinishida tadbirkorlarga kaytarib beriladigan barcha narsalarga sarflanadi. Kolgan 10 foizi esa xususiylashtirish, tadbirkorlikni qo’llab- quvvatlash davlat dasturini amalga oshirishga ishlatiladi. Tuplangan tajriba katta-katta sanoat korxonala- rini davlat tasarrufidan chiqarish imkonini berdi. Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya-ishlab chiqarish birlashmasi ochik turdagi davlat-aktsiyadorlik jamiyatiga aylantirildi. Qishloq xo’jaligi mashinasozligining 15 ta korxonasi yukrri investitsiya salohiyatiga ega bo’lgan xo’jalik tuzilmasini — «Uzqishloqxo’jalikmashxol- ding»ni tashkil etdi. Uning tarkibiga Toshkent traktor zavodi ishlab chiqarish birlashmasi, «Toshkishmash» ishlab chiqarish birlashmasi, Toshkent agregat zavodi, «CHirchiqqishmash», «O’zbekqishmash» singari aktsionerlik jamiyatlari kabi yirik korxonalar kirdi. Bir so’z bilan aytganda, mustakillik yillarida xususiylashtirish jarayoni O’zbekistonda izchillik bilan bosqichma-bosqich amalga oshirila bordi. O’zbekistonda itstisodiy islohotlar uziga xos tarzda amalga oshirilar ekan, tadbirkorlik va ishbilarmonlikni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashga katta e‘tibor berildi. Mustaqillik xalqimizni iqtisodiy zulum, mutelikdan ozod etdi, o’z yeri, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvanot dunyosi va boshqa tabiiy zahiralarga to’la egalik qilish huquqini berdi. O’z hududimizdagi barcha mulk, korxonalar O’zbekiston tasarrufiga olindi, mustaqil iqtisodiy siyosat yuritish, o’z iqtisodiy taraqqiyot yo’lini o’zi belgilash erkinligi qo’lga kiritildi. 2000 yilning 23 martida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Is lom Karimov Surxondaryoda bo’lib, iqtisodiy islohotlarning borishi bilan tanishib, viloyat kengashining sessiyasida nutq so’zladi. Qurilish, sanoat taraqqiyoti, bozor munosabatlariga o’tishdagi qoloqlikni qattiq tanqid qildi. «Viloyatda, deb ta‘kidladi Islom Karimov.- 2006 ta quri lish hamda qurilish sohasiga tegishli tashkilot mavjud. O’tgan yili bu tashkilotlardan 94 tasi 1991 yil narxlariga qiyoslaganda 160 ming so’mdan, 900 ming so’m miqdorigacha qurilish ishlarini bajargan bo’lsa, 20 ta qurilish tashkiloti bajargan ish hajmi 100 ming so’mga yetmagan. Viloyat hokimligi ham, respublikadagi mutasaddi rahbarlar ham iqtisodiy jihatdan o’zini oqlamayottan bu tashkilotlarning, ulardagi ishchi-xizmatchilarning taqdiriga befarq qarab kelayottaniga nima deyish mumkin?». 2000 yilda Qashqadaryoda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 1999 yilga nisbatan 103,4 foizni, xalq iste‘moli mollari ishlab chiqarish hajmi 113,7, yalpi qishloq xo’jalik mahsulotlari 89,7 foizni tash kil qildi. Qashqadaryo viloyatida barcha manbalar hisobidan 117,9 mil liard so’mlik kapital mablag’lar o’zlashtirildi. 36,1 milliard so’mlik asosiy fondlar ishga tushirildi. Kapital mablag’larning 81 foizi ish lab chiqarishni rivojlantirishga, shu jumladan Muborak gaz konlarn va Shurtan gaz-kimyo majmuasi qurilishlariga yo’naltirildi. Yil davomida 452, 7 kilometr gaz quvurlari, 199 kilometr suv quvurlari, 743. 9 ming kvadrat metr uy-joy qurib bitkazildi. Qarshi temir yul direktsiyasiga qarashli vagon deposi tsexlarining soni yana bittaga ko’paydi. Bu yerda temirchilik tsexi binosi qurib bitka zildi. Yangi binoning ishga tushirilishi munosabati bilan depoda te mirchilik asbob-uskunalari, vagon va g’ildirak qismlarini yasash imkoniyati yaratildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 2000 yil 28 iyulda - Qashqadaryo viloyatida bo’lib, Xalq deputatlari Qashqadaryo viloyatining navbatdan tashqari sessiyasida nutq so’zladi. Imkoniyatlari nihoyatda katta bo’lgan Qashqadaryoni 26 foiz aholisini ichimlik suvi bilan, 42 foizini tabiny gaz ta‘minlanganligi uchun viloyat qurilish tashkilotlarini ganqid qildi. KIRIS H Mavzuning dolzarbligi: Mustaqil O’zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotda sodir bo’layotgan jiddiy o’zgarishlar o’zining salohiyati bilan alohida o’rin egallaydi. Istiqlolning ilk kunlaridan boshlab o’zbek xalqi o’z taqdirini o’zi mustaqil hal qilishdek muhim qoidaga amal qilgan holda milliy davlatchilikni tiklashga, uni jahonning ilg’or demokratik davlatchiligi tajribalari asosida rivojlantirish va mustahkamlashga kirishdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Ш.М.Мирзиёев shunday deydi: “Макроиқтисодий барқарорликни янада мустаҳкамлаш ва иқтисодий ўсишнинг юқори суръатларини сақлаб қолиш, жумладан, Давлат бюджети барча даражада мутаносиб, миллий валюта ва ички бозордаги нарх даражаси барқарор бўлишини таъминлаш-энг муҳим устувор вазифамиздир” 1 . Qo’yilayotgan vazifalarning ijobiy hal etilishi ko’p jihatdan uning tarixiga ham bog’liqdir. Shu o’rinda O’zbekiston Respublikasi нинг Биринчи Prezidenti I.A.Karimovning quyidagi so’zlarini ta‘kidlash lozim : ...mustaqil taraqqiyotimizning o’tgan davrida amalga oshirgan ishlarimizni sarhisob qilar ekanmiz, ularni haqqoniy baholash va islohotlar dasturiga ma‘lum o’zgarishlar kiritish bilan birga birinchi navbatda ertangi kun talablaridan kelib chiqqan holda, mamlakatimizni isloh qilish va modernizatsiya qilish yo’lidagi izchil harakatlarimizni kuchaytirishimiz, ularni yangi, yanada yuqori bosqichga ko’tarishimiz darkor” 2 . Shu ma‘noda O’zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar, xususan sanoat sohasidagi yangiliklar, o’zgarishlar va bu jarayonning natijalarini tahlil qilish muhim masalalardan biridir. 1 Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик-ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, Ўзбекистон.-2017. 9. б. 2 2 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. T., O’zbekiston, 2010, -B.7. safarbar etildi. Korxonani montaj qilishda «O’zmontaj», «Namanganmontaj» boshqarmalari yaqindan ko’mak berdilar. Korxonaning 265 metrdan baland minorasi qad rostladi. Yilning oxirida 800 ming megovatt elektr quvvati beradigan birinchi elektroblok ishga tushdi. Mazkur korxonaga Sho’rtan konidan quvurlar orqali tabiiy gaz olib kelindi. 1999 yilda Surxondaryoda qurilish sohasida jami 16 milliard 650 million 400 ming so’mlik kapital mablag’lar o’zlashtirilib, 11 milli ard 652 million 700 ming so’mlik qurilish montaj ishlari bajarildi. Gaz quvurlari o’tkazish 371,1 kilometrga yoki rejaga nisbatan 100,3 fo izga teng bo’ldi. Suv quvurlarini o’tkazish esa 231, 6 kilometrga yoki re jaga nisbatan 100,3 foizga teng bo’ldi. 2000 yilda Sariosiyo suv qurilish tresti binokorlari 55 million so’m o’rniga 66.5 million so’mlik qurilish-montaj ishlarini amalga oshirdilar. Yillik reja 121 foizga bajarildi. Denov don mahsulot lari korxonasi qoshidagi Jarqo’rg’on un zavodi 2000 yil mart oyida qurib bitkazildi. Bu inshootda 370 million 423 so’mlik qurilish-mon taj, 243 million 385 ming so’mlik jihozlash ishlari amalga oshirildi. Zavod qurilishiga tumandagi «Jarqo’rg’on qurilish hissadorlik jamiyati». «Agromashta‘mirqurilish» tashkiloti, qurilish buyumlari korxonasi bunyodkorlarining mehnati, ayniqsa katta bo’ldi. Zavod tsexlariga Turkiyadan keltirilgan qimmatbaho zamonaviy uskunalar o’rnatilib, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. 2000 yilda surxondaryolik quruvchilar 95 million 750 ming so’mlik montaj ishlarini amalga oshirdilar yoki belgilangan reja 104 foizga bajarildi. To’palang suv ombori va GESi qurilishi jadal sur‘atlarda olib borildi. Mazkur inshoot qurilishida 2000 yilda 7,2 million metr kub tog’ jinslari, 320 ming metr kub shag’al to’g’onga yotqizilib, 945 ming metr kub tuproq ishlari bajarildi. Natijada 187 metr balandlikda ko’tariladigan to’g’onning 108 metri qurilib, To’palang daryosi to’sildi. Shuning evaziga har yili sun‘iy dengizda 100 million metr kubdan ortiq hajmda suv yig’ishga erishildi. Yilning birinchi yarmida quruvchilar 400 million so’mlik qurilish-mon taj ishlarini bajardilar. 1 1 1 Karimov I.A. Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T.8. T.O’zbekiston,-2000, -B.452 Qashqadaryoda tabiiy gaz bilan ta‘minlangan xonadon soni jami 94 ming 150, shundan shaharlarda 69 mingga, qishloqlarda esa 25 mingga yetdi. 1994 yilda aholini ichimlik suvi bilan ta‘minlash sohasida ham bir qator ishlar amalga oshirildi. Jumladan, Shahrisabz-G’uzor bosh suv quvuri foydalanishga topshirildi. Qizildaryo-Eski Yakkabog’, Nishon-Beshkent, Oqsuv- Dehqonobod suv quvurlari qurilishi, Qizildaryo, Tallimarjon, Kitob suv yig’ish inshootlari qurish davom ettirildi. 1995 yilda Sho’rchida terini qaytadan ishlash tsexi tashkil etildi. Unda bir yilda 80 mingga qo’y va echki terisini qayta ishlaydigan mosla-malar o’rnatildi. 120 nafar ishchi mehnat qiladigan bichish-tikish bo’limi faoliyati ham yo’lga qo’yildi. G’uzor quruq sut ishlab chiqarish zavodi 1995 yildan boshlab ishlay boshladi, u bir kunda 2,4 tonna yoki bir yilda 886 tonna sut ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’ldi. Kasbi tumani ham sutni qayta ishlash zavodi 1995 yilda ishga tushi rildi. Zavod rejada belgilangan sutkada 20 tonna yoki bir yilda 7130 tonna sutni qayta ishlash darajasiga yetkazildi. Zavod Kasbi tumani va atrofdagi Usmon Yusupov, Muborak, Bahoriston tumanlarini sut va sut mahsulotlari bilan ta‘minlay boshladi. CHiroqchi tumanidagi Ayritom un kombinata qurilishi 1994 yilda boshlangan bo’lib, kuniga 20 tonna un ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’lgan, ushbu un kombinati 1995 yilda to’liq ishga tushirildi. Ayritom un kombinati ishga tushirilishi bilan 70 ga yaqin kishi doimiy ish bilan ta‘minlandi. O’zbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1995 yil 17 avgustda foydali qazilmalar konlarini o’zlashtirish, temir yo’lda yuk tashishning transport ta‘minotini yaxshilash, Qashqadaryo va Surxondaryo vilo-yatlarining yangi mintaqalarini ishlab chiqarish va ijtimoiy vazifalarni hal etish, O’zbekiston Respublikasining yagona temir yo’l tarmog’ini shakllantirish maqsadida «G’uzor- Boysun-Qumqo’rg’on» yangi temir yul liniyasini loyihalashtnrpsh va qurish masalalari to’g’risida qaror qabul qildi. aholi va chet ellik investorlar kengroq jalb qilindi. Davlat mulkini sotish bo’yicha kim oshdi savdolari va tanlovlar tashkil etildi. 1-ilovaga qarang. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni ko’p ukladli iqtisodiyotni barpo etishdan iborat strategik vazifaga bo’ysundirildi. Bunda ustivorlik xususiy mulkka, kichik va o’rta biznesga berildi. Respublikada kichik va o’rta biznesni davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlash uchun tadbirkorlikni rivojlantirish fondi, kichik va o’rta biznesni rivojlantirishga ko’maklashish fondi tuzildi, dunyodagi nufuzli banklarning sarmoyalari jalb etilmoqda. Tadbirkorlar va biznesmenlarga maslahatlar bilan ko’maklashish maqsadida O’zbekiston nemis texnikaviy ko’maklashuv jamiyati kichik va o’rta biznesni qo’llab-quvvatlash markazini, Yevropa hamjamiyati komissiyasi amaliy aloqalar markazini ochdilar. Markaziy Osiyodagi Amerika tadbirkorlik fondi va Markaziy Osiyodagi Buyuk Britaniya investitsiya fondi tadbirkorlarga zarur maslahatlar bilan ko’maklashdilar. 1995-1998 yillarda kichik va o’rta korxonalar soni 2 baravar ko’paydi. Faqat 1999 yili kichik va o’rta biznes korxonalariga Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki, Germaniya tiklanish bankining 200 mln. AQSh dollaridan ortiq kredit mablag’lari jalb etildi va o’zlashtirildi. Kichik va o’rta biznes sub‘ektlarining YaIM dagi salmog’i 1999 yilda 12,6 foizni tashkil etdi 1 . 2000 yilning birinchi yarmida 18 mingdan ziyod kichik va o’rta biznes sub‘ektlari ro’yxatga olindi. 2000 yil o’rtalarida ularning soni 175 mingdan ortdi 2 . Agrar islohotlarga ustuvorlik berildi. Negaki respublika aholisining 62 foizi qishloqda yashaydi, qishloq xo’jaligida YaIM ning 30 foizi, mamlakat valyuta tushumlarining 55 foizi shakllanadi. Agrar islohotlar natijasida qishloq xo’jaligidagi davlat tasarrufidagi mulk xususiylashtirildi. Bugungi kunda qishloq xo’jaligida nodavlat sektorining ulushi 99 foizni tashkil qilmoqda. Islohotlar yillarida odamlarga shaxsiy tomorqa uchun qo’shimcha ravishda 550 ming gektar sug’oriladigan yer ajratildi va shaxsiy tomorqa uchun berilgan yer 1 Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish-eng muhim vazifamiz. «Xalq so’zi» gazetasi, 2000 yil 15 fevral. 2 Xalq so’zi gazetasi, 2000 yil 22 iyul. biznes korxonalarining bir qismi bozor iqtisodiyoti qiyinchiliklariga bardosh berolmasdan inqirozga uchrab faoliyatini to’xtattan bo’lsa, ularning ko’pchilik qismi o’zining faoliyatini takomillashtirib ishlab chiqarayotgan mahsuloti sifatini oshirib, tannarxini kamaytirib jamiyatda o’z o’rnini topa boshladi. Tadbirkorlar mahsulotlarini ichki va tashqi bozorga chiqarishga erishib korxonasining iqtisodiyotini mustahkamlab bordilar. Shahar va qishloqlarda mahsulotni qayta ishlash, aholini ish bilan ta‘minlash muammolarini hal etishda kichik va o’rta biznes va qo’shma korxonalarini tashkil etib, faoliyatini boshlashning o’rni yanada ortib bordi. XULOSA bajarilishiga erishildi. Jami 304, 6 milliard 421 million so’mlik mahsulot ishlab chiqarilib, 1992 yilga nisbatan o’sish sur‘ati 100,9 foizni tash kil etdi. 1993 yilda 755 million so’mlik ish bajarildi. Ta‘mirlash ishlari ham ortig’i bilan o’rinlatildi. 210 kilometr avtomobil yo’li qayta ta‘mirlandi. Termiz-Aeroport yo’li qisqa muddatlarda zamon talablariga mos tarzda qayta qurildi. Termiz shahri va Jarqo’rg’on-Surxon oralig’idagi yo’llarga yangidan asfalt yotqizildi. 1993 yilda Qashqadaryoda kapital qurilishga 58,3 milliard so’m sarflash rejalashtirilgan bo’lsa ham, haqiqatda 102, 3 millard so’mlik qurilish-montaj ishlari bajarildi yoki reja 175,0 foizga ado etildi. 1993 yilning oktyabrida qurilishi 1991 yilda boshlangan Shahrisabz un korxonasi qurilishi nihoyasiga yetkazildi. Mazkur korxona kuniga 250 tonna un ishlab chiqarish quvvatita ega bo’ldi. Un kombinatini kitob mexanizatsiyalashgan ko’chma jamlama bunyodkorlari qurdilar. «Qashqadaryomarmar» birlashmasida 1993 yilda 150 million so’mlik qurilish-montaj ishlari bajarilib, marmar toshlarni kesadigan yangi zamonaviy liniya qurilib, ishga tushirildi. Korxonada yangi texnologiyaga moslashgan to’rtta tosh kesish dastgohi montaj qilindi. Qashqadaryoda kapital qurilish sohasida erishilgan natijalar ham quvonarli bo’ldi. Suv quvurlarini yotqizishi 115 foiz, gaz quvurlari o’tkazish rejasi esa 116 foizga bajarildi. Respublikamiz iqtisodnyotining asosini tashkil etuvchi neft-gaz sanoati ishchi va xizmatchilari 1993 yilda samarali mehnat qildilar. Qash-qadaryoda salkam 2 million tonna neft ishlab chiqarildi. Bu 1992 yilda-gidan 1,5 barobar ko’pdir. Salkam 43,4 milliard kubometr gaz qazib olindi. Bu rejalashtirilgandan bir milliard 1992 yidldagi ko’rsatkichdan esa qariyb 2,2 milliard kubometrga ko’p edi. Neft va gaz sanoati soxasida bir qator yirik ishlab chiqarish insho-otlari ham foydalanishga topshirildi. Muborak gazni qaayta ishlash za-vodining 140 bloki ishga tushirildi. Bu esa yiliga qo’shimcha 2 milliard kubometr gazni qayta ishlash imkonini berdi. Qashqadaryodagi 226 ta pudrat tashkilotlaridan yarmi davlat tasarrufilan chiqarilmaganligini, viloyatda bor-yo’g’i 8 ta xususiy qurilish tashkiloti faoliyat ko’rsatib, ularda atigi 109 nafar ishchi mehnat qilayotganligiga jiddiy e‘tiroz bildirdi. 2001 yilda Termiz shahrining 2500 yilligi munosabati bilan qurilish sohasida keng ko’lamdagi ishlar amalga oshirildi. 2001 yilda 3 milliard 664,9 million so’mdan ortiq kapital mablag’lar o’zlashtirildi. Bu 2000 yilga nisbatan 1 milliard 633,2 million so’mga ko’p bo’lib, o’sish 180,4 foizni tashkil etdi. Amalga oshprilgan ishlar natijasida 42,100 kvad rat metr uy-joy, 2,96 kilometr suv quvurlari, 4, 8 kilometr gaz quvurla ri aholiga foydalanishga topshirilgan bo’lsa, 1 milliard 983,9 million so’mlik asosiy ishlab chiqarish fondlari ishga tushirildi. 2001 yilda Qashqadaryoda mustaqillikning 10 yilligi arafasida Nukus- Buxoro, Qarshi-G’uzor avtomobil yo’lining Qarshi shahridagi Shayxali qo’rg’onchasi hududida qurilgan ko’prikning tantanali ochilish marosimi bo’ldi. Bu ulkan inshoot yulsozlarning mamlakatimiz mustaqilligining 10 yilligiga munosib sovg’asi bo’ldi. Toshkent-Termiz temir yo’li ustiga qurilgan 3 kilometr uzunlikdagi ko’prik va ravon aylanma yo’llarn qurilishi qisqa muddatda olti oy ichida nihoyasiga yetkazildi. 1 milliard 300 ming so’m kapital mablag’ o’zlashtiril di. «Qashqadaryoavtoyo’l» birlashmasi va uning bo’linmalari ishchilari, muhandis- texnik xodimlarining fidokorona mehnati samarasi bo’lgan zamonaviy yo’lsozlik inshooti bugun xalq xo’jaligiga xizmat qila boshladi.82 2001 yilda Qashqadaryoda 750 ming kvadrat metr uy-joy qurildi. bar cha manbalar hisobidan 293. 2 kilometr suv va 454,6 kilometr gaz quvurlari yotqizildi. Natijada 97 ta qishloq tabiiy gaz bilan va 61 ta qishloq ichimlik suvi bilan taminlandi. 2002 yilda Qashqadaryo viloyatida barcha manbalar hisobidan 33, 7 milliard so’mlik kapital mablag’lar o’zlashtirildi va bu ko’rsatgich o’tgan yilning shu davriga nisbatan (1991 yil bahosida) 100,1 foizni tashkil qildi. Kapital mablag’larning 87 foizi ishlab chiqarishni rivojlanti-rishga yo’naltirildi. korrespondentlik aloqalari o’rnatgan. Respublika iqtisodiyotiga chet el sarmoyalarini jalb etishda tijorat-hissadorlik «Asakabank», «Paxtabank», «O’zsanoatqurishbank», «Ipak yo’li», «ABN AMRO» banklari, shuningdek «Hamkorbank», «Parvinabank» kabi xususiy banklar faol qatnashmoqdalar. Tijorat banklarining iqtisodiyotning real sektoriga kreditlar berish imkoniyati ortib bormoqda. 2000 yilning yanvar-iyul oylarida bu kreditlar hajmi 750 mlrd. so’mni tashkil etdi. Tijorat banklarining o’z kapitali 300 mlrd. so’mga yetdi. Respublikada davlat ishtirokida tuzilgan bozor munosabatlariga xizmat qiluvchi «Kafolat», «Agrosug’urta», «O’zbekinvest» kabi uchta yirik sug’urta kompaniyasi faoliyat ko’rsatmoqda. Ko’plab xususiy sug’urta kompaniyalari, shuningdek, xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda ishlaydigan qo’shma sug’urta kompaniyalari ham vujudga keldi. 2000 yil boshlarida sug’urta kompaniyalarining soni 100 taga yetdi, ular bugungi kunda moliya bozorida xizmat ko’rsatmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ish bilan bandlik masalasi jiddiy muammoga aylanadi. Negaki, iqtisodiy tizim o’zgarayotgan paytda malakasiz kishilargina emas, ma‘lum ixtisosga ega bo’lgan xodimlarga ham talab cheklanadi, ishsizlar toifasi kengayadi. Bunday sharoitda ishsizlar sonining ko’payishiga yo’l qo’ymaslik tadbirlari ko’rildi. Respublika bo’yicha 225 dan ortiq mehnat birjasini o’z ichiga oluvchi katta tormoq barpo etildi. Har bir tumanda mehnat birjasi tashkil etildi. Ishsizlarni ro’yxatga olish, ularning kasbini o’zgartirish mexanizmi yaratildi, ishsizlik bo’yicha nafaqa to’lash yo’lga qo’yildi. Yangi ish o’rinlarini tashkil etishga e‘tibor berildi. 1993 yilda Respublikada 185,1 ming yangi ish o’rinlari tashkil etilgan bo’lsa, 1998 yilda bu ko’rsatkich 345,9 mingni tashkil etdi yoki 1,8 marta ko’p ish o’rinlari yaratildi. 2000 yilda faqat o’rta va kichik biznes rivoji hisobiga 192,5 ming yangi ish o’rinlari yaratildi. Iqtisodiy islohotlar borasida qo’yilgan yana bir muhim qadam-1994 yil 1 iyuldan milliy valyutamiz so’ning muomalaga kiritilishi bo’ldi. Bu tadbir katta siyosiy ahamiyatga e‘tiborga molikdir, chunki o’z milliy valyutasiga ega bo’lmagan davlat chinakam mustaqil bo’la olmaydi. Respublika hukumati milliy Iqtisodiyot tarkibidagi tub o’zgarishlar, yangi korxonlalarning bunyod etilishi sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish sohasida samarali natijalar berdi. 1994- 2000 yillarda iqtisodga jalb etilgan sarmoyalar 24,4 mlrd. AO’Sh dollarini tashkil etdi. Mustaqillik yillarida 1713 korxona va boshqa ishlab chiqarish muassasalari qurildi, mahsulotning 8,5 mingdan ortiq yangi turlarini ishlab chiqarish o’zlashtirildi. 1990 yilda Respublika bo’yicha ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari hajmini 100 foiz deb olsak, undan keyingi yillarda kamayib, 1992 yilda 94,7 foizga, 1993 yilda 98,1 foizga tushgan edi. 1995 yilga kelib makroiqtisodiyotda barqarorlikka erishildi va 1996 yildan boshlab barqaror o’sish ta‘minlanmoqda. 1997 yilda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish 1996 yilga nisbatan 106,5 foizga, 1998 yilda 1997 yilga nisbatan 105,8 foizga, 1999 yilda 1998 yilga nisbatan 106,1 foizga, 2000 yilda 1999 yilga nisbatan 106,4 foizga, 2001 yilda 2000 yilga nisbatan 108,1 foizga o’sdi. Un va un mahsulotlari, kiyim- kechak, poyabzal, shakar va qand mahsulotlari ishlab chiqarish sezilarli darajada ko’paydi, iste‘mol buyumlari importi kamaydi. Istiqlolning dastlabki yillarida respublikamiz importida oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi 73,8 foizni tashkil etgan bo’lsa, 1998 yilda bu ko’rsatkich 15,6 foizga tushdi. Rangli metallar, kalava ip, avtomobillar, kimyoviy shtapel tola, paxta, oltin eksporti o’sib bormoqda. 1998 yilda tashqi savdo oboroti qariyb 9 mlrd. AO’Sh dollarini tashkil etdi. O’zbekistonda yuritilgan mustaqil samarali iqtisodiy siyosat yalpi ichki mahsulotning o’sishini ta‘minladi. Yalpi ichki mahsulotishlab chiqarish 1991-1995 yillarda pasayib bordi, 1996 yildan boshlab o’sish boshlandi. Oldingi yilga nisbatan 1996 yilda YaIM 101,7 foizga, 1997 yilda 105,2 foizga, 1998 yilda 104,4 foizga, 1999 yilda 104,4 foizga, 2000 yilda 104 foizga, 2001 yilda 104,5 foizga o’sdi. 2001 yilda birinchi bor Yalpi ichki mahsulotning 1991 yilga nisbatan 103 foiz o’sishiga erishildi. MDH davlatlari orasida birinchi bo’lib O’zbekiston iqtisodiy barqarorlikka erishgan, iqtisodiy ko’rsatkichlar izchil o’sib borayotgan mamlakatdir. valyuta qadrini mustahkamlash, uning erkin aylanishini taxminlash choralarini amalga oshirmoqda. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirish iqtisodiy islohotlarda yetakchi urinda turdi. Xususiylashtirish jarayonini tashkil etish va unga raxbarlik kilish uchun 1992 yil fevralda Davlat mulkini boshqarish va xususiylashtirish Davlat qo’mitasi taksis qilindi. 1994 yilda uning funktsiyalari o’zgartirilib, u Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash Davlat qo’mitasiga aylantirildi. Mazkur qo’mita zimmasiga bir qator muhim vazifalar: -ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantirishda yagona siyosatni amalga oshirish va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash; -mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning ustivor yunalishlarini belgilash va xususiylashtirish dasturini ishlab chikish; -xususiy biznesning rivojlanishiga yordam ko’rsatish va boshqalar yuklatildi. Xususiylashtirish tanlov va kim oshdi savdosi orqali amalga oshirildi, bu tartib takomillashib bordi. Dastlab savdo-sotiqqa faqat mol-mulkning o’zi qo’yilgan bo’lsa, keyinroq xususiylashtirilayottan mol-mulk joylashgan yer uchastkalari, yangi qurilish qilish uchun yer maydonlari xam kim oshdi savdosiga qo’yildi. O’zbekiston xususiylashtirishdan tushgan barcha mablaglar tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash uchun berilishi jixatidan xam uziga xos yulga ega bo’lgan davlat sifatida kuzga tashlandi. Uning tajribalari jahon hamjamiyati diqqatini o’ziga tortdi. Tadbirkorlikni rivojlantirishning huquqiy asosini vujudga keltirish qonunlar majmuini yaratishni tashkil kilishni uyushtirish maksadida Oliy Majlis tarkibida yangi Iqtisodiy islohotlar va tadbirkorlikni rivojlantirish qo’mitasi tuzildi. Davlat mulkini xususiylashtirishning Prezident I. Karimov tomonidan ishlab chikilgan tamoyillari eng avvalo uzining maxalliy xususiyatlarini va talablarini hisobga olganligi, ayni paytda xozirgi zamon ilgor tajribalariga mos kelishi bilan alohida ajralib turadi. Buni nimalarda ko’rish mumkin? ixcham, ochiq va tadrijiy rivojlanishga ega bo’lgan ijtimoiy-siyosiy tizim yaratildi. O’zbekistonda inson huquqlari va erkinliklarini kafolatlovchi huquqiy mexanizm yaratildi. Parlament tomonidan fuqarolarning huquqlarini aks ettiruvchi, himoya qiluvchi, ularning turli sohalardagi faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar, Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi. Ular fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklarini, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy huquqlarini amalda ta‘minlashga xizmat qilmoqda. O’zbekistonda inson huquq va erkinliklariga doir bir qator xalqaro hujjatlar tan olindi. "Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi", "Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risida Xalqaro Pakt", "Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risida Xalqaro Pakt» va «fakultativ Bayonnoma" shular jumlasidandir. O’zbekiston BMT Kotibiyatining inson huquqlari va erkinliklariga doir 21 ta asosiy pakt va konvertsiyalariga qo’shilgan. 1995 yil 23 fevralda birinchi chaqiriq Oliy Majlisning birinchi sessiyasida Oliy Majlisning Inson huquqlari bo’yicha Vakili (ombudsman) lavozimi ta‘sis etildi va bu lavozimga Sayyora Rashidova saylandi. Uning maqomi va faoliyat doirasi 1997 yil 26 aprelda qabul qilingan Oliy Majlisning "Inson huquqlari buyicha vakili (ombudsman) tug’risida" gi qonun bilan belgilab berildi. Vakil BMTning inson huquqlari bo’yicha markazi, YeHXTning demokratik institutlar va inson huquqlari bo’yicha byurosi bilan yaqin hamkorlikda faoliyat ko’rsatmoqda. 1.2.O’zbekistonda sanoat sohasini xususiylashtirish jarayonlari va mulkdorlar sinfining shakllanishi Isroil tashqi savdoni xavf-xatardan sug’urtalash korporatsiyasining sug’urta qoplamalari asosida ABN AMRO bank (AQSh Gol landiya). Xapoalim (Isroil) banki kreditlarn jalb etildi. Kompressor staniiyaning qurilishi 2001-2002 yillarda davom ettirilib, 2003 ning iyulida qurilishi tugallanib, sinab ko’rish ishlari boshlandi. O’zbekiston hukumatining g’amxo’rligi tufayli Sho’rtan kompressor stantsiyasida sinov ishlari 2003 yilning 22 oktyabrida nihoyasiga yetkazilib, uning xalqaro taqdimoti o’tkazildi. Ushbu inshoot «O’zbekneftgaz», «Beytman» (Isroil), «Dressor-Rend» (AQSh) hamkorligida bunyod etildi va 129 ta quduqdan qazib olinadigan gazni tortib olib iste‘molchilarga jo’natish yo’lga qo’yildi. Xalqaro taqdimotni Qashqadaryo viloyati hokimi N. Zayniev boshqardi. Taqdimotda «O’zbekneftgazxolding» kompaniyasi bosh menejeri Sh.Majidov, «Beytman» kompaniyasi bosh ijrochi vitse-pre-zidenti Semmi Antun, Sho’rtanneftgaz unigar sho’‘ba korxonasi direktori O.Murodov va boshqalar so’zga chiqib, yangi shaxobchani mamlakatimiz iqtisodiy hayotida tutgan o’rni va kelajagi xususida gapirdilar. 2003 yilda Denov yo’l qurilish boshqarmasi Qizil suv daryosi ustiga ko’prik qurishni boshladi. Bu inshootni barpo etishga 1, 7 milliard so’m ajratildi. 2003 yilda 300 million so’mlik ish bajarilishi mo’ljallandi. Yangi ko’prikning uzunligi 100 metrga, eni esa 11,5 metrga teng bo’ladi. 2003 yilning birinchi yarim yilligida Qashqadaryoda ijtimoiy soha inshootlari qurilishiga katta e‘tibor qaratildi. 500 qatnovga mo’ljal-langan 10 ta qishloq vrachlik punktlari. 930 o’rinli maktab, bitta kasb-hunar kolleji, 208 kilometr gaz, 106 kilometr suv quvurlari qurib foy dalanishga topshirildi. 18 ta qishloq gaz, 18 ta qishloq esa suv bilan ta‘minlandi. 2003 yilda 13999696 million so’mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarildi. 4103,1 ming tonna neft qazib olindi. 56192,2 mln. m3 tabiiy gaz ishlab chiqarildi. 2004 yilda 22394921 million so’mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarildi. O’sish darajasi 111,7 foizni tashkil etdi. Qashqadaryoda 58133.1 million m. tabiiy Mustaqil O’zbekistonda o’z vaqtida tanlangan iqtisodiy taraqqiyot modeli va uning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bo’yicha har tomonlama chuqur o’ylangan tadrijiy taraqqiyot dasturi izchil amalga oshirilmoqda. Shuning uchun ham 2010 yil yakunlariga ko’ra, mamlakatimizning yalpi ichki mahsuloti 8,5 foiz, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8,3 foizga o’sdi, boshqa tarmoqlarda ham ko’rsatkichlar sezilarli darajada oshdi. Birinchidan, sanoatni rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bo’lgan e‘tibor natijasida mamlakatimizda umumiy qiymati qariyb 50 milliard dollarni tashkil etadigan 500 dan ortiq yirik investitsiya loyihasi amalga oshirilmoqda. Ikkinchidan, mashinasozlik, avtomobilsozlik, kimyo, oziq-ovqat, farmatsevtika, qurilish materiallari sanoati va boshqa sohalarni jadal rivojlantirish hisobidan ushbu tarmoqlarda ikki barobardan ziyod o’sishga erishilmoqda. Uchinchidan, mamlakatimiz sanoatini rivojlantirish bo’yicha belgilangan ustuvor yo’nalishlar respublikada amalga oshirilayotgan investitsiya siyosati bilan chambarchas bog’liqdir. Davlatimiz rahbari ta‘kidlaganidek, O’zbekistonda investorlar uchun ko’p jihatdan o’ta qulay investitsion muhit, imtiyoz va preferentsiyalar tizimi yaratilgan. Iqtisodiyotimizga jalb qilinayotgan xorijiy investitsiyalar hajmi yildan-yilga ortib borayotgani ham buning yorqin dalilidir. To’rtinchidan, iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlash, uy-joy qurilishi, transport va infratuzilma kommunikatsiyalarini rivojlantirish bo’yicha faol investitsiya siyosatining amalga oshirilishi 2010 yilda 2009 yilga nisbatan 13,6 foizga ko’p, ya‘ni qiymati 9,7 milliard AQSh dollariga teng miqdordagi investitsiyalarni o’zlashtirish imkonini berdi, bu yalpi ichki mahsulotning qariyb 25 foizini tashkil etadi. Beshinchidan, 2010 yilda 1098 ta yangi ishlab chiqarish quvvati ishga tushirildi, 296 ta investitsiya loyihasini amalga oshirish yakunlandi. Oltinchidan, 2011 yilda xalqaro moliya institutlari va xorijiy kompaniyalar bilan tuzilgan shartnoma va bitimlar asosida iqtisodiyotimizning real sektoriga 3 ЎЗБЕКИСТОНДА МУСТАҚИЛЛИК ЙИЛЛАРИДА ИҚТИСОДИЙ ИСЛОҲОТЛАР ВА УНИНГ НАТИЖАЛАРИ MUNDARIJA Kirish… ……………………………………………………………………...3 I-BOB. IQTISODIY ISLOHOTLAR VA UNING NATIJALARI ………..6 1.1.Iqtisodiy sohani yo’lga qo’yishning huquqiy asoslarining ishlab chiqilishi… ………………………………………………………………………....6 1.2.O’zbekistonda sanoat sohasini xususiylashtirish jarayonlari va mulkdorlar sinfining shakllanishi. ………………………………………………..12 II-BOB. SANOATNING TURLI YO’NALIS H LARIDA AMALGA OS H IRILGAN ISLOHOTLAR… .................................................................. ……23 2.1.Mustaqillik yillarida yirik sanoat sohasidagi siyosat ………………….23 2.2.Sanoat sohasida kichik va o’rta biznes korxonalarining faoliyati tahlili .48 Xulosa… ……………………………………………………………………61 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati… ……………………………………...63 Ilovalar… ……………………………………………………………………. tonna polietilen, 137 ming tonna suyultirilgan gaz va 126 ming tonna gaz kondensati ishlab chiqarish quvvatiga ega. Yengil va to’qimachilik sanoati tez sur‘atlar bilan rivojlanib bormoqda. Paxtani qayta ishlovchi «O’abul-O’zbekKO», «Kosonsoy-Tekmen», «Papfen», «Asnam tekstil», «Karakulteks», «Chinoz to’qimachi», «Kabul-Farg’ona», «Oq saroy to’qimachi» qo’shma korxonlari qurilib ishga tushirildi. Bu tarmoqda xalq ist‘emoli mollari ishlab chiqarish kengaydi, minglab yangi ish o’rinlari yaratildi. Agar 1991 yili respublikamizda paxta ishlash 12 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2001 yilda bu ko’rsatkich 24 foizga yetdi. Kalava, ip, paxta va shoyi gazlamalarini eksport qilish hajmlari ancha oshdi. Mustaqillik yillarida «Zaravshon-Nyumont» korxonasi, O’izilqum fosforit kombinati, O’ung’irod soda zavodi, O’uvasoy kvarts zavodi, Yangiyo’l va Andijon spirt zavodlari, Toshloq ip yigiruv fabrikasi va boshqa ko’plab korxonalar bunyod etildi. O’ishloq xo’jaligida ishlab chiqarish tarkibini takomillashtirishga e‘tibor berildi. Xo’jaliklar qanday ekin ekish sohasida mustaqil bo’ldilar. Respublikada don mustaqilligiga erishish, shakar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlashni tiklash yo’li izchillik bilan amalga oshirildi. Paxta ekiladigan maydonlar tegishli suratda qisqartirilib, donli ekinlar maydoni kengaytirildi. Umumiy ekin maydonlarida donli ekinlar salmog’i 1991 yilda 18,8 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2000 yilda 42 foizga o’sdi. Respublikamizda don mustaqilligiga erishish, shakar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlash yo’li izchillik amalga oshirilmoqda. Agar 1990 yilda mamlakatimizda 2 mln. tonna g’alla olingan bo’lsa, 2000 yilda 4 mln. tonna g’alla yetishtirildi. 1990 yilda 554 ming tonna bug’doy yetishtirilgan bo’lsa, 2000 yilda 3,6 mln. tonnaga yaqin buqdoy olindi. O’zbekiston don mustaqilligiga erishdi. Andijon paxtakorlari tashabbusi bilan chigitni plyonka ostiga ekish texnologiyasi joriy etildi. Bu usul paxtadan sifatli va yuqori hosil yetishtirish imkonini yaratdi. Iqtisodiy mustaqillik mamlakatimizga mustaqil moliya-kredit, bank siyosatini yuritish, o’z davlat byudjetini yaratish va unga to’la egalik qilish milliy valyuta, oltin zahirasi va valyuta jamg’armasini tashkil etish va ulardan xalqimiz farovonligi, yurtimiz obodonligi yo’lida mustaqil foydalanish imkoniyatini yaratdi. Iqtisodiy mustaqillik tufayli ishlab chiqarish munosabatlarini ma‘muriy- bo’yruqbozlik, markaziy rejalashtiruvchi mexanizmdan erkin, bozor iqtisodiyoti sharoitiga o’tkazish, jahon xo’jaligi aloqalari tizimiga kirish mumkin bo’ldi. Davlat mustaqilligi qo’lga kiritilgach, O’zbekiston umumbashariy, jahon tsivilizatsiyasining katta yo’liga tushib oldi. O’zbekiston bozor munosabatlarini shakllantirishni, milliy an‘analariga asoslangan o’z yo’lini tanlab oldi. Chunki turli mamlakatlardagi bozor iqtisodiyoti, u hoh Amerika yoki Germaniya bo’lsin, hoh Yaponiya bo’lsin yoki Janubiy Koreyada bo’lsin baribir umumiy qonunlar bo’yicha rivojlanib borgan holda har biri o’ziga xos xususiyatlariga ham ega bo’lgan. Bu xususiyatlar xo’jalikning tuzilishi va shart-sharoitlari, tabiati va iqlimi, milliy rasm-rusmlari, an‘analari va milliy xarakteri orqali belilanadi. Muxtasar qilib aytganda, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida bozor iqtisodiyoti asoslari shakllandi. Ko’p ukladli iqtisodiyotni, mulkdorlar tabaqasini shakllantirishdan iborat strategik vazifa amalda ro’yobga chiqdi. Respublikamizdagi korxona va xo’jaliklarning 60 foizi xususiy mulk egalari, fermer, shirkat va dehqon xo’jaliklariga, 28 foizi aktsiyadorlik jamiyatlari, qo’shma korxonalar, kooperativlar, jamoa mulki, mas‘uliyati cheklangan jamiyatlar, jamoat tashkilotlariga tegishli. Davlat tasarrufidagi korxonlar ulushi atiga 12 foizni tashkil etadi, xolos. Ko’kdumaloq neft-gaz kondensat konida qo’shimcha 20 ta quduq kavla-nib, ishga tushirildi. Natijada 1992 yilga nisbatan 1993 yilda 731 ming tonna ko’p neft ishlab chiqarildi. Sho’rtan gaz ishlab chiqarish boshqarmasida 17 chidan to 30 gacha bo’lgan 13 ta batareyaning ishga tushirilib, ikkinchi blokda rekonstruktsiya ish lari tugatilishi natijasida gaz ishlab chiqarish hajmi kuniga 5 milli on kubometrga ko’paytirildi. 1994 yilda «Surxondaryoqurilish» tresti hissadorlik jamiyatiga ay-lantirildi. Quruvchilarning mulkka bo’lgan munosabati o’zgarishi mon taj ishlarining tezlashishiga olib keldi. 59 million 743 ming so’mlik bosh pudrat ishlari bajarildi. 1993 yilga qaraganda bu 2 million so’mga ko’p, ya‘ni qariyb 63 million so’mlik qurilish montaj ishlari bajaril di. 1994 yilda Surxondaryoning tog’ hududida joylashgan Boysun tumaniga tabiiy gazni quvurlar orqali olib borish boshlandi. Bunday salohiyatli, o’ta savobli ishning boshlanishiga ham Prezident Islom Karimovning Boysun tumani Sayrob qishlog’iga kelib, aholi bilan o’tkazgan ochiq suhbati sabab bo’ldi. Prezident I.A. Karimov oqsoqollarning tuman hududi aholisini tabiiy gaz bilan ta‘minlash to’g’risidagi iltimoslarini qabul qilnb, shu yerning o’zida tegishli davlat idoralariga ko’rsatma berdi. Tuman hududidan o’tadigan Qiziltumshuq-Dushanbe bosh gaz quvuridan Sayrob qishlog’i yonida Boysungacha bo’lgan 40 kilometr uzunlikdagi gaz quvurini qurish topshirildi. O’zbekiston neft-gaz milliy koorporatsiyasining qurilish tashkilotlari ushbu ko’rsatmaga binoan qurilish montaj ishlarini boshlab yubordi. 1994 yilda Qashqadaryo viloyat qurilish industriyasi sanoat mahsu-lotlari ishlab chiqarishi ham 101 foizga o’sib 1 million 304 ming kub metr yig’ma temir beton buyumlari, 420 million dona pishiq g’isht, 557 ming kub metr keramzit ishlab chiqardi. 4,6 million kub metr qurilish ashyolari yetkaznb berildi. 1994 yilning yanvariga kelib Qashqadaryoda gazlashtirish darajasi 27,4 foizga yetdi. 1990 yilning yanvarida esa gazlashtirish darajasi 17,5 foiz edi xolos. Hukumat qarorida mamlakat iqtisodiyotida muhim rol o’ynaydigan qurilishning boshlanish muddati deb 1995 yil, tugallanish muddati deb 2000 yil belgilandi. Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari hokimliklariga «O’zbekiston- temiryo’llari» davlat aktsionerlik kompaniyasi bi lan birgalikda temir yul liniyalari, muhandislik va transport kommu nikatsiya lari qurilishi, qurilish maydonlari uchun yer maydonlarp ajratish, qurilishga jalb etilgan xodimlarning ijtimoiy-maishiy sharoitlarini ularni joylashishi, ovqatlanishini ta‘minlash, qurilishga odam resurslarini jalb etishga ko’maklashish vazifalari yuklatildi. Qurilnshni amalga oshirishda bosh pudratchi sifatida «O’zbektransqu-rilish» davlat uyushmasi, buyurtmachi sifatida «O’zbekistontemiryo’l lari» davlat aktsionerlik kompaniyasi tasdiqlandi. 1995 yil noyabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Kari mov Qashqadaryoda bo’lib, iqtisodiy islohotlarning borishi bilan ta-nishdi. Xalq deputaglari Qashqadaryo viloyat kengashining 1995 yil 29 noyabrda bo’lgan sessiyasida nutq so’zladi. «Qashqadaryo viloyati...deb ta‘-kidladi Islom Karimov o’z nutqida,- mamlakatimnzning rivoji va ta-raqqiyotn asosi bo’lmish yonilg’ini yetkazib berish makonidir. Bu yerda sa-noatni rivojlantirish iqtisodiy va ijtimoiy soha taraqqiyotini tez-lashtirishda malum darajada yutuqlar qo’lga kiritildi. Buni tan olishimiz kerak. Biroq, bular hozirgi tub burilishlar dav-ri talabi darajasida emas... Respublika hukumatining sa‘y-harakati bilan viloyat hududida beqiyos ahamiyatga ega bo’lgan neft va gaz zaxira larini izlab topish va qayta ishlash korxonalari qurilishiga alohida e‘tibor berilmoqda. Ular kerakli miqdorda mablag’ va ishchi kuchi bilan ta‘minlanmoqda. Biroq, mazkur qurilishlarni tezkorlnk bilan nihoyasi ga yetkazishda mahalliy hokimlikning hissasi va ta‘snri unchalik sezilmayapti. Xabarlaring bor, yaqinda respublikamizning janubiy viloyatlari ijtimoiy- iqtisodny taraqqiyotini tezlashtirish, transport tizimini yaxshilash maqsadida Vazirlar Mahkamasi G’uzor-Qumqo’rg’on temir yulini qurish to’g’risida maxsus qaror qabul qildi. II-BOB. SANOATNING TURLI YO’NALIS H LARIDA AMALGA OS H IRILGAN ISLOHOTLAR 2.1.Mustaqillik yillarida yirik sanoat sohasidagi siyosat Mustaqillikning dastlabki yillarida sanoat va qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish tobora pasayib bordi, xo’jalik yuritish murakkablashib qolgan edi. Buning sababi O’zbekiston iqtisodiy jihatdan qaram bo’lib, korxonalari mustaqil xo’jalik yurita olmasdi, boshqa hududlarda joylashgan zavod, fabrikalardan keltiriladigan asbob-uskuna va butlovchi qismlarga butunlay qaram edi. Sobiq Ittifoq parchalangach, aloqalar uzildi. Natijada ko’pgina korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish keskin kamaydi, ayrimlari to’xtab qoldi. Shu boisdan O’zbekistonda iqtisodiy tanglikdan chiqish, makroiqtisodiyotni barqarorlashtirish tadbirlari ko’rildi. O’zbekistonda makroiqtisodiyotni barqarorlashtirish iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo’nalishi, deb belgilandi. Makroiqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun O’zbekiston iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlar qilish, raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga qodir korxonalar qurish va buning uchun zarur sarmoyalar ajratish yo’llaridan bordi. Iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlar uchun zarur mablag’lar davlat byudjeti va aholi jamg’armalari hisobiga ajratildi. 1997 yilda ta‘minotning barcha manbalari hisobiga 270 mlrd. so’m kapital mablag’ ajratilgan bo’lsa, 1999 yilda faqat yangi ishlab chiqarish tarmoqlari rivoji uchun 282 mlrd. 300 mln. so’m yoki yalpi sarmoyalarning 56 foizdan ko’prog’i yo’naltirildi. Iqtisodiyotga aholi sarmoyalarini jalb qilish o’sib bordi. 1995-1998 yillarda ishlab chiqarish sohasiga sarflangan umumiy sarmoyalar hajmida aholi sarmoyalarining ulushi 10 foizdan 30 foizga o’sdi. Xalq xo’jaligi tarkibini qayta qurish maqsadida chet el sarmoyasini jalb qilish choralari ko’rildi. «CHet el investitsiyalari to’g’risida», «Xorijiy investorlar va investitsiyalarga kafolat berish to’g’risida»qonunlar qabul qilindi. Chet el rivojlantirishni rag’batlantirish bo’yicha davlat siyosatining joylarda amalga oshirilishini ta‘minlash sohasidagi vazifalar belgilandi. Qashqadaryoda «Tadbirkorbank»ning «Biznesfond» mablag’lari hisobidan tadbirkorlarga 50 million so’mlik imtiyozli kreditlar ajratish va o’z resurslaridan dehqon, fermer xo’jaliklariga 20 million so’mlik, sanoat va qurilish sohsiga million so’mlik kreditlar berish hamda 4 ta xorijiy kredit olishga ko’maklashish rejalashtirildi. O’zbekistan tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki ekspertlari Osiyo Taraqqiyot Banki mablag’i hisobidan kredit ajratish uchun Qashqadaryodagi ikkita kichik biznes sub‘ektlari Qarshi shahridagi «Al-Said» fir masi va Qarshi tumanidagi «Rajab momo» fermer xo’jaligining biznes loyihalarini ko’rib chiqib, ijobiy baholadilar. «Al-Said»firmasi Frantsiyaning “Stera-S” kompaniyasidan plastmas sa idishlari ishlab chiqaradigan uskunalarni sotib olish uchun 420 ming AQSh dollari miqdorida kredit 2000 yilda olishga kelishildi. «Rajab momo» fermer xo’jaligi esa Germaniyaning «Tessen» kompaniyasining meva va sabzavotlarini quritishga mo’ljallangan uskunalarni sotib olish uchun 400 ming Germaniya markasi miqdorida kredit ajratishga kelishil di. 1 Qashqadaryodagi «Ufq» biznes inkubatori o’z faoliyatini kichik va o’rta biznesni rivojlantirishga qaratib yaxshi natijalarga erishdi. 1999 yil da «Ufq» biznes inkubatori sub‘ektlari tomonidan 116 million so’mlik mahsulot ishlab chiqarildi va aholiga xizmat ko’rsatildi. Shundan 1,17 million so’mlik mahsulot va xizmatlar biznes inkubatorining hissasiga to’g’ri keladi. Bundan tashqari 1999 yilda bozor infratuzilmalarning turli institutlari bilan o’tkazilgan xususiy tadbirkorlik va ki chik biznesni rivojlantirishga bag’ishlangan 20 dan oshiq ilmiy amaliy seminar ham biznes-inkubator faoliyatining yanada kuchayishini ta‘minladi. Kichik korxona Buxorodan keltirilgan paxtadan tayyorlangan chit va satin materiallaridan ko’plab choyshab to’plamlari tikib sotishdi. O’z muddatida uzilgan qarz uchun navbatsiz 20 foizli 1 million so’mlik imtiyozli qarz olishga muvaffaq 1 1 Tadbirkorlik iqtisodiyot taraqqiyot asosi.//Qashqadaryo, 1999 yil 7-avgust. mashinalarining gorizontal shpindelli yangi xili yaratildi. Bu agregat jahon mashinasozligining eng yangi yutug’idir, deb e‘tirof etildi. 1992 yilda Janubiy Koreya bilan hamkorlikda O’zbekistonda avtomabil ishlab chiqaruvchi korxona barpo etishga kelishib olindi. 1993-1996 yillarda Asaka shahrida «O’zDEU avto» zavodi barpo etildi va Damas, Tiko, Neksiya rusumli avtomabillar ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. 1996 yilda 25,3 ming, 1997 yilda 64,9 ming, 1998 yilda 54,4 ming, 1999 yilda 58,4 ming, 2000 yilda 31,3 ming dona yengil avtomobil ishlab chiqarildi. «O’zDEU» zavodida 1999 yil oktyabr oyidan boshlab «Neksiya-2», «Matiz» rusumli avtomobillar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishga kirishildi. 2001 yil avgustda «Matiz» rusumli foydalanishga eng qulay avtomobillar ishlab chiqarila boshlandi. O’zbekiston dunyoda avtomobil ishlab chiqaruvchi 28-mamlakatga aylandi. Samarqandda avtobus va yuk mashinalari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan «Sam Koch avto» zavodi qurildi. 2000 yilda «Sam Koch avto» zavodi 483 dona avtobuslar ishlab chiqardi. Respublikamizda avtomobillarga butlovchi qismlar ishlab chiqaruvchi o’nlab yangi korxonalar bunyod etildi. Hozirgi paytda «O’zDEU» zavodi uchun zarur bo’lgan butlovchi qismlarning 20 foizi O’zbekistonda ishlab chiqarilmoqda. Avtomobilsozlik sanoatida 14 mingga yaqin ishchi va xizmatchi mehnat qilmoqda. Mashinasozlik sanoatining yirik korxonalari-Toshkent traktor zavodi, O’zbekiston qishloq xo’jaligi mashinasozligi, Toshkent va Chirchiq qishloq xo’jaligi mashinasozligi, Toshkent agregat zavodi va boshqa korxonalar mustaqillikning dastlabki yillarida uchragan qiyinchiliklarni yengib o’tdi. Birgina Toshkent traktor zavodi 2000 yilda 954 ta, 2001 yilda 1002 ta traktor ishlab chiqardi. 1995 yil oktyabr oyida O’zbekiston bilan AO’Sh ning «ABB Lummus Global» kompaniyasi o’rtasida Sho’rton gaz-kimyo majmuasini qurish bo’yicha hamkorlik yo’lga qo’yildi. O’urilish ishlari 1997-2001 yillarda amalga oshirildi, majmua qurilishida 1mlrd. AO’Sh dollari hajmida sarmoya o’zlashtirildi. 2001 yil dekabrda Sho’rton gaz-kimyo majmuasi ishga tushirildi. Majmua yiliga 125 ming taga yetdi. Xususiy korxonalar 237 tani, kooperativlar 77 tani, qo’shma korxonalar 22 tani tashkil qildi. Ularning ishlab chiqarayotgan mahsulotlari va xizmat ko’rsatish hajmi 3, 8 milliard so’mni yoki ishlab chiqarishning 3 foizni yetkazib berdi. Surxondaryo viloyatida ham xususiylashtirish dasturiga asosan ama-liy ishlar olib borildi va 1992-1993 yillarda hamda 1994 yilning 25 mayiga qadar 1364 ta korxona va 5104 ta ob‘ekt xususiylashtirildi. Xususiylashtirilgan korxonalarning 1112 tasi oilaviy shaxsiy korxo-nalarga, 113 tasi ochiq turdagi hissadorlik jamiyatlariga, 115 tasi jamoa mulkiga aylantirildi.95. 1992 yilda Sheroboddagi E.Berdiev nomli davlat xo’jaligida «Gulis- ton» kichik mebel korxonasi ish boshladi. Bu korxona 1992 yil mobaynida 800 ming so’mlik mahsulot ishlab chiqarishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan edi. Ammo 1992 yilning oxiriga qadar bu kichik korxona 3 mitlion so’mlik mebel yasab, iste‘molchilarning hurmatiga sazovor bo’ldi. Bu korxonada ishlaydigan mohir usta va tikuvchilardan Baxtiyor Boboqulov, Bahodir Usmonov, Bibinor Xo’janova, Fazilat Rasulovalar salmoqli hissa qo’shdilar. Sariosiyo tumanida sanoat savdo ishlab chiqarish kombinatiga qarashli gilam tsexi 1993 yil iyul oyida ishga tushdi. Tsexga Xurram Nazarov rahbarlik qildi. U yerda 6 ta dastgoh yordamida ilg’or to’quvchilardan M.Soralieva, M.Jabborova, R.Xolova, N.Ismoilovalar oylik rejalarni 1,52 foiz bilan bajarib bordilar. 1993 yilning oxirigacha yana 4 ta dastgoh foydalanishga topshirildi. Tsex qoshida bichish va tikish xonalar ham ochildi. Ishchilarning oylik maoshi 20 ming so’mni tashkil etdi. Yil oxirida 10 gilamning har biri 63 ming so’mdan sotildi. 1993 yilda Qumqo’rg’on tumanida «Qumqo’rg’on» kichik korxonasi tashkil etildi. Bu kichik korxonaga tegishli 4 ta ixtisoslashtirilgan savdo do’konlari ochildi. 3 ta gilam to’qish tsexi ham ish boshladi. 1 1993 yilda Denov tumani paxta tozalash zavodi qoshida yog’ ishlab chiqarish tsexi ishga tushirildi. Bu tsex zamonaviy uskunalar bilan jihoz-langanligi tufayli bir kecha kunduzda 5 tonnagacha mahsulot berish quv-vatiga ega bo’ldi. 1 1 Ko’chkinov A. Moy tsexi. //Surxon tongi, 1993 yil 26 avgust. vakolatlari va vazifalarini aniq belgilab qo’yish, adolatli va insonparvar qonunchilikni vujudga keltirish lozim bo’ladi" 1 . O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li ishlab chiqildi. Bu yo’lning asosiy qoidalari Prezident Islom Karimovning «O’zbekiston-bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li» nomli asarida, ma‘ruza va nutqlarida, mamlakat parlamentida qabul qilingan qonunlarda bayon etib berilgan. Bu yo’lga, birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, xo’jalik imkoniyatlari, shart-sharoitlari, eski tuzumdan meros bo’lib qolgan muammolar hisobga olindi. O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shaklllantirish uchun iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga kirishildi. Avvalo, iqtisodiy islohotlarning quyidagi strategik maqsadlari belgilab olindi: -kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlar ta‘minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish; - ko’p ukladli iqtisodiyotni yaratish; - xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilishini ta‘minlash; - korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish; -iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlar qilish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish; - jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilib borish; - kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shaklllantirish. Bunday strategik maqsadlarga bosqichma-bosqich erishilib borildi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrining dastlabki bosqichida muhim vazifalar hal qilindi. Iqtisodiy islohotlarning ustivor yo’nalishlari belgilab olindi, ma‘muriy bo’yruqbozlik tizimining og’ir oqibatlari yengib o’tildi, islohotlar jarayonini boshqarishning yaxlit tizimi yaratildi, tanglikdan chiqildi, bozor munosabatlarining huquqiy negizlari shakllandi. 1 1 Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. Toshkent, O’zbekiston,1992 yil,-B.5. 1. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик-ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, Ўзбекистон.-2017. 104.б. 2.Karimov I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., O’zbekiston, 1998, 5- bet. 3.Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. Toshkent, O’zbekiston,1992 yil,-B.5. 4.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. - T.: Sharq, 1998. 5.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008. 6.Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. T., O’zbekiston, 2009. 7.Karimov I.A. O’zbekiston demakratik taraqqiyotning yangi bosqichida. – T.: “O’zbekiston”, 2005. 8.Karimov I.A. O’zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo’li. – T.: “O’zbekiston”, 2007. 9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T.8. T.O’zbekiston,-2000, -B.452 10.Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. 11.Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. 12. Marasulov Sh.R. O’zbekiston to’qimachilik sanoatining rivojlanishi. T., 1975 . 13. Jo’raqulov O., Ergasheva J. Qashqadaryo sanoat tarixi. Qarshi, Nasaf, 1996; 14. Bobojonova D.B. Yengil sanoatda fan-texnika taraqqiyoti. T., O’zbekiston, 1986; 15.Tuxliev N. O’zbekiston iqtisodiyoti. T., O’qituvchi, 1994; 16. Rayzberg B.A. Osnov ekonomiki i predprinnim atelstva. M., 1995; 17. Qobilov E.O. Surxondaryo sanoatining ilk odimlari. T., 1993; Davlat reja qo’mitasi o’rniga Makroiqtisodiyot vazirligi tuzildi. Bu vazirlik iqtisodiyotni isloh qilish qoidalari va ustivorliklari, ularni amalga oshirish mexanizmlari asosida islohotlarni tahlil etish, baho berish, takliflar ishlab chiqish, O’zbekistonning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish istiqbollarini belgilash ishlari bilan shug’ullanmoqda. Taqsimot buyicha yakkahokim bo’lib olgan Davlat ta‘minot qo’mitasi o’rniga Respublika ulgurji va birja savdosi aktsiyadorlik uyushmasi tuzildi. Uyushma tarkibiga respublika aktsiyadorlik tovar - xom ashyo birjasi, aktsiyadorlik birja banki, hududiy aktsiyadorlik tijoratchi- vositachi kompaniyalar kiradi. Uyushma tovar ishlab chiqaruvchilar, iste‘molchilar va tadbirkorlar uchun tovar resurslari bozorida erkin ishtirok etishga teng imkoniyatlar yaratish, ularga tijorat-vositachilik, savdo va marketing xizmatlar ko’rsatish ishlari bilan shug’ullanmoqda. Davlat narx qo’mitasi tugatilib, Moliya vazirligi tarkibida narxlarni nazorat qilish, narxlarni belgilashda yakka hokimlikka yo’l qo’ymaslik, raqobatchilik muhitini shakllantirish ishlariga ko’maklashuvchi maxsus boshqarma tuzildi. Respublikada moliya va bank tizimi tubdan o’zgardi. Moliya vazirligi respublika byudjetini shakllatirish bilan bir qatorda, davlat soliq siyosatini, moliya siyosatini belgilamokda, valyuta ishlarini boshqarmoqda. Bank tizimi isloh etildi. Davlat banki va uning bo’limalari tugatildi, Markaziy bank, Tashki iqtisodiy faoliyat milliy banki, ixtisoslashtirilgan aktsiyadorlik - tijorat banklari - "O’zsa-noatqurilishbank", "Paxtabank", "O’zjamg’armabank", "G’allabank", "Tadbir-korbank", "Savdogarbank", xususiy banklar va boshqa banklar tuzildi. Bank - larning mustaqilligi va pul muomalasi ahvoli uchun javobgarligi oshirildi. Davlat nazorati tizimi tartibga solindi. Davlat soliq qo’mitasi, Bojxona qo’mitasi tuzildi. Davlat nazorati qo’mitasi, uning joylardagi organlari tugatildi. Prezident devonida nazorat inspektsiyasi, hokimiyatlarda tegishli nazorat inspektsiyalari tuzildi. Islohotlarni chuqurlashtirish va muvofiqlashtirish maqsadida Prezident huzurida Iqtisodiy islohot, tadbirkorlik va chet el investitsiyalari bo’yicha idoralararo Kengash tuzildi, Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo’llab- quvvatlash davlat qo’mitasi tashkil etildi. Bu qo’mita mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish dasturlarini ishlab chiqishda, ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantirishda muhim tadbirlarni amalga oshirdi. Qo’mita investitsiya fondlari, fond birjalari, ko’chmas mulk birjalari, auditorlik xizmatlari va boshqa bozor strukturasi tizilmalarini tashkil etmoqda. O’zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan aloqasini yo’lga qo’yish maqsadida respublika tarixida birinchi marta Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi tuzildi. Vazirlik tovarlar va xizmatlar xalqaro bozorini tahlil qilish, tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi strategiyani ishlab chiqish, eksport-import bo’yicha markazlashgan tartibda mahsulotlar yetkazib berish ishlarini tashkil etmoqda. Vazirliklar, idoralar, korxonalarda tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanuvchi bo’limlar, tashkilotlar, firmalar tuzildi. Respublikada tashqi aloqalarni ta‘minlaydigan yaxlit tizim tarkib topdi. O’zbekistonning ishlab chiqarish, transport bo’yicha tarmoq vazirliklari tugatilib, ular o’z-o’zini mablag’ bilan ta‘milaydigan uyushmalarga, kontsenrlarga, korporatsiyalarga va boshqa xo’jalik birlashmalariga aylantirildi. Avtomobil transportida, qurilishda boshqaruv tizimi qayta tuzildi. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi, Xalq ta‘limi vazirligi, Sog’liqni saqlash vazirligi, Madaniyat ishlari vazirligining strukturasi, faoliyat va ish yuritish usullari tubdan o’zgardi. Umummilliy ahamiyatga molik bo’lgan tarmoqlarda, masalan, sayoxatchilik, transport, madaniyat, kino, televidenie va radio tizimi va boshqalarda iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lgan milliy kompaniyalar tashkil etildi. Shunday qilib, mustaqillik qo’lga kiritilgandan beri o’tgan qisqa tarixiy davrda huquqiy davlat, uning zamonaviy hokimiyat organlari barpo etildi, milliard dollardan ortiq investitsiya kiritish ko’zda tutilmoqda. Shuning 2,2 milliarddan ortig’i yoki 73 foizdan ziyodini to’g’ridan-to’g’ri chet el investitsiyalari tashkil etadi. To’g’ridan-to’g’ri chet el investitsiyalari hisobidan iqtisodiyotimizning ko’plab tarmoqlarida 70 dan ortiq investitsiya loyihasini amalga oshirish mo’ljallanmoqda. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI O’zbekistonda iqtisodiy sohaning huquqiy asoslari to’la yaratildi. O’zbekistonning turli viloyatlarida bu boradagi ishlar, yangi tashkil etilgan sanoat korxonalari ularning xorij davlatlari bilan hamkorligi masalalari ham tahlil etiladi. BMIning ilmiy yangiligi: Ishda O’zbekistonda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar sanoat sohasi misolida ilmiy adabiyotlarga tayangan holda o’rganishda ko’rinadi. Sohada yuz bergan muhim tarixiy voqealar atroflicha tahlil etiladi. Sanoatdagi xususiylashtirish jarayoni, xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda tashkil etilgan korxonalar faoliyati yoritib beriladi. BMIning amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijasida qo’lga kiritilgan yakuniy xulosalardan mustaqillik yillarida iqtisodiy islohotlar, xususiylashtirish, sanoat sohasidagi o’zgarishlar bayon etilgan bo’lib, shuningdek, O’zbekiston tarixining mustaqillik davri, iqtisodiy o’sish sur‘atlari, sanoat sohasini yoritishda, ma‘ruza matnlari tayyorlashda foydalanish mumkin. BMIning nazariy-metodologik asosi: O’zbekiston tarixining muhim tamoyillari ketma-ketlilik, uzviylik, aloqadorlik, haqqoniylik, xolislik kabilardan ishni bayon etishda unumli foydalanildi. O’zbekiston Respublikasi нинг Биринчи P rezidenti I.A.Karimovning chiqishlari, ma‘ruzalar, risola va monografiyalarida iqtisodiy islohotlar to’g’risidagi bildirgan fikr-mulohazalar ham muhim nazariy-metodologik asos bo’lib xizmat qiladi. BMIning davriy chegarasi : BMIning davriy chegarasi 1991 yildan-2005 yillarni o’z ichiga oladi. Bu davr O’zbekiston iqtisodiy hayoti butunlay yangi pog’onaga ko’tarilgan davr hisoblanadi. BMIning tuzilishi: Kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. BMIning maqsad va vazifalari: Ishning asosiy maqsadi mustaqillik yillarida O’zbekistonda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar mazmunini o’rganish. Maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar belgilanadi: -iqtisodiy soha tarixiga oid manba va adabiyotlarni tahlil etish; tuzilmalari bo’lgan kichik va qo’shma korxonalar hamda kooperativlar 8 ming nafardan ortiq kishi mehnat qildi. Ular tomonidan 7,4 milliard so’mlik mahsulot ishlab chiqarildi. 1995 yilning 11 avgustiga qadar Surxondaryoda 1941 korxona xusu- siylashtirildi. Ular o’rniga 305 ta hissadorlik jamiyatlari, salkam 200 ta jamoa, 1437 ta xususiy mulkchilik shaklidagi mehnat jamoalari faoliyat ko’rsatdi. Shu davrgacha 3168 ta yoki jami korxonalarning 70 foizdan ortiqrog’i mulkchilikning nodavlat tizimiga o’tib ishladi. Birinchi yarim yilda 66 ta korxona xususiylashtirilib, belgilangan reja ortig’i bilan bajarildi. Ulardan 17,7 million so’m mablag’ tushirildi. 1995 yil aprelida Shahrisabz konserva hissadorlik jamiyatida ki chik hajmdagi tunuka bankalar ishlab chiqaradigan liniya montaj qilina boshlandi. Yangi liniya «Krumprodmash» ishlab chiqarish birlashmasidan sotib olindi. Yangi liniya sabzavot va mevani qayta ishlash mavsumida ishga tushirildi. 1995 yilning 30 noyabrida konserva hissador lik jamiyati konservachilarni uz mahsulotlarini chet el talablariga javob beradigan ko’rinishda chiqara boshladilar va buyurtmaga muvofiq Germaniya davlatiga 300 tonna tomat va olma konservalari jo’natdilar. 1 1995 yilgacha Shahrisabzda xususiylashtirish jarayoni boshlangandan so’ng davlat tasarrufidan chiqarilgan korxonalar soni 132 tani, yakka tartibda faoliyat ko’rsatuvchilar soni 1040 tani tashkil etdi. 1996 yilda mamlakatimizda bo’lgani kabi uning janubiy hududlarida ham xususiylashtirish va mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning hal qiluvchi bosqichi boshlandi. 1996 yilda Jarqo’rg’onda sanoat mahsulotini ishlab chiqarish rejasi 102,1 foizga bajarildi. Shu yili 643.5 million so’mlik mahsulot tayyor landi. 1996 yilning oxirigacha 9 ta korxona xususiylashtirildi, 13 ta kichik va qo’shma korxona, 200 ta shaxsiy, 50 ta dehqon xo’jaliklari fao liyat ko’rsatdi. 1996 yilda Sho’rchi tumanida «Boboqul» xususiy kichik korxonasi ish boshladi. Boboqul Xo’jamqulov tashkil etgan bu xususiy kichik korxona bir kecha- 1 1 Surxon tongi, 1996 yil 23 aprel. 1998 yil 1 aprelga kelib aksariyat korxonalar xususiylashtirildi. Agar 1993 yilda jami korxonalarning 39,4 foizdan ortigi davlata tegishli bulmagan korxona bulsa, 1994 yilda bu ko’rsatkich 57,7 foizga, 1998 yilda esa 88,2 foizga yetdi. I. Karimov uzining «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chukurlashtirish yultsda» nomli kitobida yozganidek, «Mulkchilik masalasini xal kilish bozorni vujudga keltirishga karatilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo’lib xizmat kiladi. Xuddi shu masalani xal kilish bilan yangi jamiyat, yangi iqtisodiy munosabatlar poydevoriga birinchi ippt iuyildi. Ushbu masalaning davr talablariga muvofik muvaffakiyatli xal etilishi respublikamiz ishtisodiyotini jaxondagi rivojlangan mamlakatlar bilan bir qatorga kuyilgan asosiy omildir». Davlat mulkini xususiylashtirish natijasida mamlakatimizda ko’p ukladli iqtisodiyot va usta mulkdorlar sinfi vujudga keldi. 1997 yil boshida xususiy va kichik korxonalar soni 100 mingdan oshib ketdi. O’zbekistonda tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash noyob, o’ziga xos tizimi yaratildi va ish olib bormoqda. Unga davlatning o’zi rahnamolik kilmokda, 1996 yil 12 martda tadbirkorlikni rivojlantirish, qo’llab-quvvatlash maqsadida, shu jumladan, yakka tartibdagi mexnat faoliyati bilan band bo’lgan jismoniy shaxslarning manfaatlarini ximoya kilish, ishlarini tashkil etishda yordam ko’rsatish vazifasini uz zimmasiga olgan tovar ishlab chikaruvchilar va tadbirkorlar Respublika Palatasining joylarda xududiy bulimlari tashkil k;ilindi. Kichik biznesni qo’llab-quvvatlash uchun tadbirkorlikni rivojlantirish fondi, kichik va urta biznesni rivojlantirishga kumaklashish fondi tuzildi. Tadbirkorlar va biznesmenlarga maslaxatlar bilan kumak- lashish maksadida ilmiy-texnikaviy kumaklashuv jamiyati O’zbekistonda kichik va urta biznesni qo’llab-quvvatlash markazini tuzdi. Yevropa hamda Markaziy Osiyodagi Amerika tadbirkorlik fondi va Buyuk Britaniya investitsiya fondi tadbirkorlarga kumaklashmokda. Xususiylashtirishdan tushgan deyarli barcha mablaglardan iqtisodiyotning nodavlat sektorini shakllantirish va mustaxkamlash uchun foydalanilmokda. Xususiylashtirishdan tushgan butun mablaglarning 50 foizi mamlakat «Biznes- Fondi»ga yunaltiriladi. U esa uz navbatida, fakàt fuqarolarning uz mablagiga 1994 yilda Sherobodda dvigateli gaz bilan ishlaydigan avtomobilllarga xizmat ko’rsatuvchi yangi shaxobcha qurilib, ish boshladi. U bir kecha-kunduzda 250 avtomobilni yonilg’i bilan ta‘minlay boshladi. 1994 yilda Uzun tumanida «Azamat» firmasiga qarashli xususiy non va non mahsulotlari ishlab chiqaradigan korxona tashkil topdi. Nonvoyxonada har kuni 5 tonnadan ko’proq mahsulot iste‘molchilarga yetka zib berildi. 1 1994 yilda Boysunning «Rabot» jamoa xo’jaligi rahbariyati bilan kelishilgan holda gilam to’qish va kigiz tayyorlash tsexi ishga tushdi. Gi- lamdo’z usta Menglixol Chorieva o’z atrofiga 4 nafar xotin-qizni olib bitta dastgohda ish boshladi. U 1994 yilning may oyigacha 6 ta gilam to’qidi. Ishchilar soni esa 18 nafarga yetkazildi. Ishchilarning oylik maoshi 40-45 ming so’mga to’g’ri keldi. Boysunda 1994 yilda 22 ta korxona- lar va 49 ta kichik korxonalar 90 turdan ortiq xalq iste‘mol mollari ishlab chiqarishni yo’lga qo’ydi. 2 Denovda 1994 yilda kichik korxonalar qurish ishi avj oldi. «Baxti-yor» kichik korxonasi 30 o’rinli tikuv tsexi ishga tushdi. Ushbu korxona direktori Bahrom Sattorov tsexni ta‘mirdan chiqarib, Toshkentdagi yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish kombinatidan 30 ta tikuv mashinasi olib kelishga muvaffaq bo’ldi. Buning natijasida uyda bekor o’tirib qolgan 30 nafar xotin-qiz ish bilan ta‘minlandi. «Baxtiyor» ki chik korxonasi 1994 yilda Denov tumani xo’jaliklari orasidagi yo’llarni ta‘mirlash ishiga 150 million so’m sarfladi. Xo’jaliklarga esa 103 million so’mlik yo’l qurib berdi. 3 Surxondaryoda 1994 yilning birinchi choragida 1364 ta korxona va 5104 ta ob‘ekt xususiylashtirildi. Shu davr ichida 124 ta korxona xususiylashtirilib davlat tasarrufidan chiqarildi. Xususiylashtirilgan kor xonalarning 1112 tasi oilaviy shaxsiy korxonalarga, 113 tasi ochiq turdagi hissadorlik jamiyatlariga, 115 tasi jamoa mulkiga aylantirildi. 1994 yilning may oyigacha Surxondaryoda 700 ta kichik va 25 ta qo’shma korxonalar faoliyat ko’rsatdi. Ishlab chiqarishning yangi 1 1 Rabotning gilamlari,//Boysun ovozi, 1994 yil 6-may. 2 2 Boysun ovozi, 1994 yil 29 iyul. 3 3 Rabotning gilamlari,//Boysun ovozi, 1994 yil 6-may. Shahar va qishloqlarimizning qiyofasi o’zgarib, aholi turmush saviyasi o’sib bormoqda. Yirik inshoatlar, korxonalarning bunyod etilishi, iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar, izchil o’sish sur‘atlari odamlarning moddiy va ijtiomiy hayotini, farovoniligini yildan yilga yaxshilanishiga zamin bo’lmoqda. Aholini tabiiy gaz, ichimlik suvi bilan ta‘minlash darajasi salmoqli darajada o’sdi. Birgina 1999 yilda 4,5 ming km gaz tarmog’i-shundan 4,3 ming kilometri qishloq joylarida, 2 ming km.dan ziyod ichimlik suv tarmog’i - shundan 1,9 ming kilometri qishloq joylarida ishga tushirildi 1 . Jahondagi yetakchi firmalarning havo kemalari bilan ta‘minlangan O’zbekiston havo yo’llari aviakompaniyasi dunyoning 25 mamlakati bilan havo aloqlarini o’rnatgan, u mustaqillik yillarida 20 milliondan ko’p yo’lovchiga xizmat qildi. Respublikada Markaziy Osiyodagi eng yirik birja markazi faoliyat ko’rsatmoqda. U zamonaviy kompyuter texnikasi va tele-aloqa tizimi bilan jihozlangan. 1991 yilning o’zida Surxondaryo viloyatida sanoat korxonalari qurish, ularning faoliyatini yaxshilash borasida ijobiy ishlar boshlandi. Aholining turmush darajasini yaxshilashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishga kirishildi. 1990- 1991 yillarda 1400 kilometr va 1992 yilning 11 oyi mobaynida 956,4 kilometr ichimlik suvi quvurlari ishga tushirildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Istom Karimov 1992 yil 2 iyul-da Oliy Kengashning XP chaqiriq X sessiyasida so’zlagan nutqida qishloqda ish joylarini ko’paytirish to’g’risida to’xtalib, shunday degan edi: «Xalqimizning 60 va hatto undan ko’proq foizi qishloq joylarda isti-qomat qiladi va ularning asosiy qismi dehqonchilik sohasida ishlaydi. O’zbek zoti borki, o’tirgan o’rnini sovutgisi kelmaydi. Bir joydan ikkinchi joyga ko’chib borishga hushi yo’q. Mehnat resurslari va ishlab chiqarish korxonalarini joylashtirishda xuddi shu vaziyatni ham e‘tiborda tutish kerak. 1 1 Xalq so’zi, 2000 yil 15 fevral Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish borasida katta tadbirlar amalga oshirildi. 1991 yil 18 noyabrda qabul qilingan mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risidagi qonunga muvofiq davlat mol-mulkini xususiylashtirish masalalari bo’yicha 20 dan ortiq maxsus dasturlar ishlab chiqildi va ularni amalga oshirishga davlat boshchilik qildi. Xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini, qishloq xo’jalik mahsulotlarini tayyorlovchi xo’jaliklarni davlat tasarrufidan chiqarishdan boshlandi. Bu «kichik xususiylashtirish» deb nom oldi. Kichik xususiylashtirish 1994 yildayoq tugallandi. Davlat ixtiyorida bo’lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog’i fuqarolarning xususiy mulki bo’lib qoldi. Bunda xar 3 kvartiraning bittasi egalariga imtiyozli shartlar bilan yoki bepul berildi. Urush faxriylari, o’qituvchilar, tibbiyot xodimlari, ilmiy xodimlar va ijodiy ziyolilarga kvartiralar bepul berildi. 2000 yilga qadar Respublika uy-joy fondining 98 foizga yaqini xususiylashtirildi. Davlatga qarashli mulkni, korxonalarni xususiylashtirishga davlatning o’zi tashabbuskor bo’ldi va boshchilik qildi. Davlat mulkini xususiylashtirish boshlangandan keyin to 1994 yil oxirigacha 54 mingga yaqin korxona va obekt davlat tasarrufidan chiqarildi. Shularning 18,4 mingtasi xususiy mulkka, 26,1 mingtasi aktsiyadorlik, 8,7 mingtasi jamoa, 661 tasi ijara korxonalariga aylandi . 1 1994 yilda mamlakat yalpi ichki mahsulotining deyarli yarmi iqtisodiyotning davlatga qarashli bo’lmagan sektorida ishlab chiqildi, bu sektorda 4 millionga yaqin kishi ish bilan band bo’ldi. 1994 yil 21 yanvarda e‘lon qilingan «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi va 1994 yil 16 martda elon qilingan «Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirishning ustivor yo’nalishlari to’g’risida»gi Prezident farmonlari xususiylashtirish jarayoniga yangi turtki bo’ldi. O’rta va yirik korxonalarni aktsiyadorlik jamiyatlariga, ijara korxonalariga aylantira boshlandi, bu jarayonga mash‘aladan bittasi uchdi. Bu yerda tabiiy gazdan bir yilda 14 ming tonna oltingugurt ajratib olishga muvaffaq bo’lindi. Qashqadaryoda 1996 yilda kapital mablag’lar o’zlashtirish sur‘ati 2,3 marta (17.6 milliard so’m) qurilish montaj ishlari hajmi 2,1 marta (9.1 milliard so’m) ni tashkil etdi. O’zlashtirilayotgan kapital mablag’lar-ning 67 foizi korxona tashkilot hamda aholi hisobiga to’g’ri kelib, ushbu mablag’larning 82 foizi ishlab chiqarish soha ob‘ektlari qurilishiga sarflandi. Qashqadaryo qishloq va shaharlarida 454 kilometr gaz tarmoqlari qurilib, foydalanishga topshirildi. Ushbu ko’rsatgich rejalash-tirilganidan ikki marta ko’p bo’ldi. Aholining tabiiy gaz bilan ta‘min- lanishi darajasi 1996 yilda 40 foizga, ichimlik suvi ta‘minoti 70 fo izga yetdi. Shahrisabz temir yo’l shoxbekati Qashqadaryoning shimoliy mintaqa-sidagi tumanlarda xalq xo’jalik yuklarini tashish va yo’lovchilarga trans port xizmati ko’rsatish markazi bo’lib 1996 yilda to’liq ta‘mirdan chiqarildi. Yo’lovchilar va buyurtmachilar uchun ko’pgina qulayliklar yaratil-di. Qariyb 40 temir yo’lchi mehnat qilayotgan shoxbekatda yuk ortish va tushirish hajmi ortdi, poezd tuzish va yo’lovchilarga xizmat ko’rsatish bir muncha yaxshilandi. G’uzor-Boysun-Qumqo’rg’on temir yo’l qurilishi uchun 1996 yil yilda respublika byudjetidan 500 million so’m mablag’ ajratildi. 1996 yil ning to’qqizinchi oyida uning 3,4 foizigina o’zlashtirildi, xolos. Kuniga 250 tonna un ishlab chiqarish quvvatiga ega G’uzor un kombina ti qurilishi 1990 yilda boshlanib, mustaqillik yillarida davom ettirildi. 1996 yilning may oyida 60,6 million so’mlik mablag’ o’zlashtiri-lib, 18 ming tonna donni yanchuvchi elevatorning birinchi navbati ishga tushirildi. Un kombinatini bunyod etish 1996 yilning oxirlarida niho yasiga yetkazildi. Bu un kombinatining foydalanishga topshirilishi na tijasida Qamashi, Dehqonobod, G’uzor tumanlari aholisini un mahsulotlari bilan ta‘minlash ishlari yanada yaxshilandi. Ushbu tumanlarga non, makaron va boshqa mahsulotlarni aholiga yetar licha yetkazib berish yo’lga qo’yildi. Ko’plab har-xil non mahsulotlari topshirildi. Ko’kdumaloq, gaz konlarida ikkita yangi kompress-nasos stantsiyasi foydalanishga topshirilishga tayyorlab qo’yildi. -iqtisodiy sohani yo’lga qo’yishning huquqiy asoslarining ishlab chiqilishini yoritib berish; -O’zbekistonda sanoat sohasidagi xususiylashtirish jarayonlari va mulkdorlar sinfining shakllanishini asoslash; -mustaqillik yillarida yirik sanoat sohasidagi siyosatni o’rganish; -sanoat sohasidagi kichik va o’rta biznes korxonalarining faoliyatini yoritib berish. I-BOB. IQTISODIY ISLOHOTLAR VA UNING NATIJALARI 1.1.Iqtisodiy sohani yo’lga qo’yishning huquqiy asoslarining ishlab chiqilishi Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab O’zbekiston o’z siyosiy mustaqilligini mustahkamlash, demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurishga yo’naltirilgan chuqur siyosiy-iqtisodiy islohotlar o’tkazish yo’lidan bordi. Mustaqillik xalqimizga o’z taqdirini o’z qo’liga olish, o’z taraqqiyot yo’lini o’zi belgilash, milliy davlatchilikni tiklash, demokratik huquqiy davlat barpo etish, mustaqil ichki va tashqi siyosat yuritish imkoniyatini yaratdi. Mustaqillik davlat boshlig’ini, hokimiyatning vakillik organlarini xalq tomonidan demokratik yo’l bilan erkin saylab qo’yilishini ta‘minladi. Mustaqillik yaratgan imkoniyatlar sharofati bilan mamlakatimizda inson manfatlari, tinchligi va farovonligiga xizmat qiluvchi erkin, ochiq ijtimoiy- siyosiy tizim barpo etishni ta‘minlovchi chuqur, keng qamrovli siyosiy islohotlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Islom Karimov "O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li" asarida yangilangan jamiyatning siyosiy va davlat tuzilishini quyidagicha ta‘riflaydi: "Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati vakolatlarini ajratish asosida milliy davlatchilikni barpo etish, jamiyatning siyosiy tizimini tubdan yaxshilash, respublika hokimiyati bilan mahalliy hokimiyatning sarmoyasini O’zbekiston iqtisodiyotiga jalb qilish bevosita investitsiyalar tarzida, davlat qarzlari, xalqaro moliya va iqtisodiy tashkilotlar, qarz beruvchi mamlakatlarning investitsiya yoki moliyaviy kredit resurslari shaklida amalga oshirilmoqda. Iqtisodiyotga kiritilayotgan xorijiy sarmoyalar salmog’i yildan yilga o’sib bormoqda. 1992-1999 yillarda iqtisodiyotga 9,6 mlrd. AQSh dollari hajmida chet el sarmoyalari kiritildi. 1999 yilning o’zida iqtisodiyotning ustuvor tormoqlari 1 mlrd. 324 mln. AQSh dollari miqdorida chet el sarmoyalari o’zlashtirildi . 1 2001 yilda esa bu ko’rsatkich 1,6 mlrd. AQSh dollarini tashkil etdi. Xorijiy sarmoyalar ishtirokida faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar soni 1998 yilda 1701, 2000 yilda esa 1795 taga yetdi. Qo’shma korxonalarning ish va xizmat hajmi 2000 yilda 386,7 mlrd. so’mni tashkil etdi yoki 1998 yilgi ko’rsatkichdan 2,2 barovar ko’paydi. Mustaqillik yillarida iqtisodiyotning hayotiy muhim tarmoqlari rivojlantirildi, yangi sanoat tarmoqlari bunyod etildi. Bunga mamlakatning yoqilgi mustaqilligiga erishishi yoqqol misoldir. 90-yillarning boshlarida chetdan 6 million tonnaga yaqin neft mahsulotlari keltirilar, 600 ming tonna paxta tolasi Rossiya va boshqa mamlakatlarga neft mahsulotlari uchun berilardi. Shu boisdan mamlakatimizda neft mustaqilligi uchun kurash boshlandi, buning zamini-2 trillion kubmetrga yaqin gaz zahiralari, 160 dan ortiq neft koni bor edi. Yiliga 2,5 mlrd. kub metr gaz haydash quvvatiga ega bo’lgan Ko’kdumaloq kompressor stantsiyasi, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi barpo etildi. 1996 yilga kelib chetdan neft mahsulotlarini sotib olish to’xtadi, neft mustaqillligiga erishildi. 1991 yilda 2,9 mln. tonna neft (gaz kondensati bilan birgalikda) mahsulotlari ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2000 yilda bu ko’rsatkich 7,5 mln. tonnadan oshdi. Shu davrda tabiiy gaz ishlab chiqarish 41,8 mlrd. kub metrdan 56,4 mlrd. kub metrga o’sdi. O’zbekiston yoqilgi mustaqilligiga erishdi. Mustaqillik yillarida mashinasozlik sanoati jadal rivojlandi. 1994 yilda barpo etilgan O’zbekiston-Isroil «O’zIz mash» qo’shma korxonasida paxta terish 1 1 Xalq so’zi, 2000 yil 15 fevral. O’zbekiston hukumatining iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish sohasida o’tkazilgan tadbirlar natijasida mamlakatda mulk shakllarining o’zgarishiga erishdi. Sanoat va qurilish tashkilotlari ochiq turdagi atsiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Mulk shaklining o’zgarishi ishlovchilarning mulk egasiga aylanishi ularning korxonaga bo’lgan munosabatini o’zgartirdi. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan xususiylashtirish jarayonlari, jumladan sanoat sohasida ham o’z aksini topdi. Mustaqilliy tufayli sovet tuzumi oqibatida o’z faoliyatini nihoyatda kamaytirgan hunarmandlar jamoasiga o’z faoliyatlarini erkin rivojlantirish, qadimiy milliy hunarmandchilikni tiklash imkoniyati yaratildi. Bu davrda sohadagi islohotlar natijasida O’zbekistonda sanoatning yangi yo’nalishlari vujudga keldi. Iqtisodiyotning sanoat sohasidagi o’zgarishlarni yangi nazariy metodologiyaga muvofiq o’rganish muhim ahamiyatga ega. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: O’zbekistonda iqtisodiy soha tarixi ko’plab tarixchilarni qiziqtirib keldi. Sanoat korxonalari iqtisodiy sohaning eng muhim yo’nalishi hisoblanganligi tufayli ham turli soha mutaxassislarining asosiy tadqiqot ob‘ekti bo’lib keldi 1 . O’zbekistonda to’qimachilik sanoati XX asrda nihoyatda rivojlandi. Mazkur soha tarixi Sh.R. Marasulov risolasida to’la o’z aksini topdi. O.Jo’raqulov, J.Ergasheva, A.Qobilov tadqiqotlarida O’zbekistonning ba‘zi viloyatlarida sanoatning yo’l qo’yilishi masalasi o’rganiladi. Ayniqsa, mustaqillik yillarida respublikadagi iqtisodiy islohotlar mavzusida ilmiy maqolalar, risolalar 2 . Mustaqillik yillarida iqtisodiy islohotlar N.Tuxliev, B.A.Rayzberg, E.O.Qobilov, H.Abdunazarov izlanishlarida to’la o’z aksini topdi. Shuningdek, tadqiqotchilarning ma‘lumotlarida iqtisodiyotning turli yo’nalish - laridagi muhim odimlar tilga olinadi. Shuningdek, risola va monografiyalarda 1 1 Marasulov Sh.R. O’zbekiston to’qimachilik sanoatining rivojlanishi. T., 1975; Jo’raqulov O., Ergasheva J. Qashqadaryo sanoat tarixi. Qarshi, Nasaf, 1996; Bobojonova D.B. Yengil sanoatda fan-texnika taraqqiyoti. T., O’ zbekiston, 1986; Karimov R.X. Novaya ekonomicheskaya politika v Uzbekistane: obshee i osobennoe// Material k simpoziumu. T., 1988; Qobilov E.A. Istoriya razvitiya legkoy i pishevoy promishlennosti v yujnix oblastyax Uzbekistana v 1946-1960 gg. Op i t i problem. Avtoref. Diss. Kand. Ist. Nauk. T., 1994; To’xtaev A.Q. O’ zbekistonda milliy h unarmandchilik T., 2001. 2 2 Tuxliev N. O’zbekiston iqtisodiyoti. T., O’qituvchi, 1994; Rayzberg B.A. Osnov ekonomiki i predprinnim atelstva. M., 1995; Qobilov E.O. Surxondaryo sanoatining ilk odimlari. T., 1993; Abdunazarov H. Yengil va oziq- ovqat sanoatining mintaqaviy muammolari. T., 2007. v.b. Iqtisodiy sohaga tegishli bo’lgan 100 dan ortiq qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlarni mazmun-mohiyati jihatidan bir qator yo’nalishlarga bo’lish mumkin. Mulkchilik munosabatlari va ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantiruvchi qonunlar. Bu yo’nalish doirasida mulkchilik to’g’risida, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida, ijara to’g’risida, davlat uy-joy fondini xususiylashtirish to’g’risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. Xo’jalik yuritishni tartibga soluvchi qonunlar, ya‘ni korxonalar to’g’risida, kooperatsiya to’g’risida, dehqon xo’jaligi to’g’risida, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari to’g’risida qonunlar qabul qilindi. Bozor infratuzilmasini yaratuvchi va uning faoliyatini tartibga solib turuvchi banklar va bank faoliyati to’g’risida, pul tizimi to’g’risida, tadbirkorlik to’g’risida, sug’urta to’g’risida, birjalar va birja faoliyati to’g’risida, qimmatli qog’ozlar va fond birjasi to’g’risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. Korxona bilan davlat o’rtasidagi, korxonalar o’rtasidagi munosabatlarni yo’lga qo’yuvchi, soliq tizimi, monopolistik faoliyatni cheklash, korxonalarning bankrot bo’lishi haqida qonunlar qabul qilindi, xo’jalik protsessual kodeksi ishlab chiqildi, xo’jalik sudi tuzildi. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatini belgilab beruvchi huquqiy normalar yaratildi. Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida, O’zbekiston Respublikasining yetakchi xalqaro tashkilotlarga a‘zoligi to’g’risida, valyutani tartibga solish to’g’risida qabul qilingan qonunlar, xalqaro pakt va bitimlar, ularning O’zbekiston tomonidan imzolanishi mamlakatimiz tashqi aloqalarining rivojlanishi tarixida yangi sahifa ochdi. Bu hujjatlar o’z umrini yashab bo’lgan eski iqtisodiy munosabatlarni va boshqarish tizimini huquqiy yo’l bilan yangi iqtisodiy munosabatlar va boshqarish tizimi bilan olmashtirishni huquqiy jihatdan ta‘minladi. Mustaqillikning dastlabki yillarida respublikamizda qonun chiqaruvchi hokimiyat organi sifatida 1990 yil fevralda saylangan Oliy Kengash faoliyat jamiyati a‘zolari ham barcha imkoniyatlarini ishga solib ish unumdorligini ko’zlab tikuv dastgohlarini yangilash dasturini amalga oshirdilar. 1995yilda Surxondaryoda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish rejasi 99,4 foizga ado etildi. Bir necha sanoat tashkilotlari bozor sharoitida ishni tashkil qilishga yetarlicha o’rgana olmaganliklari uchun kasodga uchradilar. Surxondaryoda 57,2 kilometr ichimlik suvi quvurlari, 290,7 kilometr tabiiy gaz quvurlari o’tkazildi. 1 1996 da «Surxon to’qimachi» jamiyatiga qarashli tikuv tsexida 60 ta eski dastgoh YeTV-» 180 rusumli yangi unumdor, shovqinsiz ishlaydigan uskunalar bilan almashtirildi. Denov avtomobil yo’llar boshqarmasi jamoasi Denov-Bobotog’ yo’nalishida 21,5 kilometrlik yo’l qurib foyda lanishga topshirdilar. 5416 million so’mlik qurilish ishlarini bajardilar. Ma‘lumki, Qiziltumshuq_-Dushanbe quvuridan Boysungacha gaz quvur- larini qurilishi 1994 yildan boshlangan bo’lib, 1996 yilning 29 oktyab-rida nihoyasiga yetkazildi. Boysun shahrida 65 kilometrlik yo’ldan oqib kelgan tabiiy gaz mash‘alasi yoqildi. Quvurning qurib ishga tushirilishi tog’ sharoitida yashovchi aholi ko’pchilikni tashkil etgan tuman va Boysun shahri ahlining moddiy sharoitini yaxshilash, ayniqsa, xotin-qizlar mehnatini yengillashtirish ishini boshlab berdi. Boysun sanoat korxonalari birinchi navbatda aholi uylariga tabiiy gazning quvurlar orqali yetkazib berilishi natijasida tuman va shahar atrof muhitini muhofaza qilish, go’zal va mo’‘jizaviy manzara sohibi bo’lgan Boysun to-i tabiatini saqlash va qo’riqlash imkoniyatini oshirdi. 1996 yil noyabriga kelib tumanning 600 dan ortiq xonadonlarida gazdan foydalanish imkoniyati tug’ildi. «Sho’rtan» konida mehnat qiluvchi quruvchilarning fidokorona meh natlari tufayli 1996 yil 27 martda korxona yonida gazdan oltingugurt ajratib olish tsexi ishga tushdi. Mamlakat xalq xo’jaligi uchun nihoyatda zarur bo’lgan bu mahsulot olina boshlangach «Sho’rtan» korxonasi osmonida bekorga yonib turgan besh 1 1 Сурхон тонги, 1995 йил, 13 декабрь. «Surxonchigit» qo’shma tsexi ishga tushirildi. Mazkur tsexlarda zamonaviy jihozlar o’rnatilganligi uchun 500 tonna chigitni tuk-sizlantirish quvvatiga ega bo’ldi. 1998 yilda Qumqo’rg’on tumanining Lalmikor qo’rg’onida kichik tsex ish boshladi. Bu tsexda ohak, alibaster va yozuv bo’ri ishlab chiqarildi. Kichik korxonada 10 nafar ishchi ish bilan ta‘minlandi. 1998 yilda Termiz shahrida «Issiq non» tsexi qurib bitkazildi. Tad-birkor Erkin Jumaev rahbarlik qilayotgan mazkur tsexda 33 xilda non mahsulotlari ishlab chiqarish boshlandi. 1998 yil yanvarida Jarqo’rg’on tumanidagi «Surxon» shirkatlar uyush-masi yonida «Surxon-Salonur» kichik korxonasi faoliyat ko’rsata boshla di. Bu korxonada makka donidan qimmatli xom-ashyo kraxmal va makka doni chiqitlaridan chorva va parrandalar uchun omuxta yem tayyorlash yo’lga qo’yildi. Xorijdan keltirilgan asbob-uskunalar bilan jihozlangan korxona bir kecha- kunduzda 1 tonna kraxmal ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo’ldi. 25 nafar ishchi xizmatchi faoliyat ko’rsatayotgan korxonaning to’la quvvat bilan ishlashi ta‘minlandi. 1 1998 yilda Qashqadaryoda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash bo’yicha qator tad-birlar amalga oshirildi. 1999 yilda korxona davlat tasarrufidan chiqarildi va mulkchilikning nodavlat shakliga aylantirildi, 1911 ta ki chik, urta va xususiy korxonalar ro’yxagga olindi, shulardan 1256 tasi faoliyat ko’rsatdi. 1999 yil 1 iyulida Qashqadaryoda 9847 ta kichik va o’rta korxonalar mavjud bo’lib, ulardan 830 tasi o’rta, 1482 tasi kichik, 31 tasi mikrofirmalar edi. Mazkur korxonalarda 274 ming kishi mehnat qildi. 1999 yilning birinchi yarmida ular tomonidan 12 milliard so’mlik mahsulot yaratildi va pullik xizmat ko’rsatildi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yilda 27 maydagi 232-sonli qarorida kichik va o’rta biznesni hamda xususiy tadbirkorlikni 1 1 Surxon tongi, 1998 yil 6 may. bo’ldi. Kichik korxonada bichiqdan chiqqan qiyqimlar hisobiga quroqchilar tsexi tashkil qilindi. Qashqadaryoda 2000 yil 1 dekabrida ro’yxatdan o’tgan kichik va o’rta korxonalar soni 11236 taga yetdi. Biroq ularning 11061 tasi faoliyat ko’rsatdi. Bir yilda ularning soni 11 foizga o’sdi. 2000 yilda 2931 ta kichik va o’rta korxonalar tashkil etildi va 1084 tasi tugatildi. Bu bozor sharoitida tabiiy holdir. O’rta va kichik biznes hisobiga 16490 ta yangi ish o’rinlari yaratildi. Qashqadaryoda kichik va o’rta biznes korxonalarining ishlab chiqarish-dagi salmog’i 2000 yilda 13,2 foizga yetdi xolos. Kichik va o’rta biznes korxonalarni rivojlantirish uchun hukumat barcha qulayliklarni yaratib berdi. Ularni ro’yxatga olish tartibi ancha soddalashtirildi. Fao liyatini boshlab oyoqqa turib olguncha imtiyozlar yaratib berildi. Ularga ajratilayotgan kredit miqdori ko’paydi. 2000 yilda 4 milliard 651.1 million so’mlik mikrokreditlar ajratildi. Kreditlarning 113 milli on so’mi «Biznes-fond», 145,7 million so’mi «Bandlik» dasturi, 10 mil lion so’m dehqon-fermer xo’jaliklarni qo’llab-quvvatlash fondi hiso biga to’g’ri keldi. 134 2000 yilda Qarshi shahridagi «Ufq» biznes inkuba tori 22700 va 5300 AQSh dollari miqdoridagi 2 ta grantni oldi. 2000 yilda Termiz shahrida 11 ta korxona va savdo do’konlari xusu- siylashtirildi. «Po’lat alp» xususiy ishlab chiqarish korxonasi va Turkiya davlatining «metin-sefil» korxonalari bilan birgalikda qo’shma korxona tuzilib, gilam to’qish yo’lga qo’yildi. 2000 yilda Termiz shahrida 12 ta qo’shma korxona davlat ro’yxatiga olingan bo’lib, bu korxonalarda 1668, 8 million so’mlik mahsulotlar ishlab chiqarildi. Qo’shma korxonalarda jami 1305 kishi faoliyat ko’rsat di. Umumiy ishlab chiqarilgan mahsulot va ko’rsatilgan xizmatlarning 1652,1 million so’mi (99 foizi) «Surxon Ajanta LTD», «Uzdunrobita» va «Surxondaryotelekom» qo’shma korxonalari hisobiga to’g’ri keldi. Surxondaryoda 43 ta chet el investitsiyasi ishtirokidagi 25 ta qo’shma korxonaning ustav jamg’armasi 15 million 572 AQSh dollarini, res publika ichidagi hamkorlik ulushi esa 2 milliard 221 million so’mni tashkil etdi. 2000 yilda bunday 1998 yil 3 iyunda O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov Qashqada ryoda bo’lib, viloyat kengashi sessiyasida nutq so’zladi. Nutqida G’uzor-Boy sun- Qumqo’rg’on temir yo’li qurilishini mamlakat xalq xo’jaligi quri lishi uchun katta voqeadir, deb ta‘kidladi. Qashqadaryoda ulkan qurilishlarning amalga oshirilayotganligining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma‘naviy taraqqiyotidagi rolini yuqori baholadi. Qashqadaryoda 1998 yilda 170 kilometr suv kuvurlari, 461 kilometr gaz quvurlari yotqizildi. Qashqadaryo bo’yicha gazlashtirish darajasi 54 6 foizga, toza ichimlik suvi bilan ta‘minlash darajasi 73 foizga yetka zildi. 1998 yilda Surxondaryoda qurilish-montaj tashkilotlari bajargan ishlar hajmi 93, 7 million so’mdan ko’proqni tashkil etdi. Qurilish jarayonida hissadorlik jamiyati hisobidagi jihozlar, us-kunalar, ehtiyot qismlar qurilish va boshqa materiallardan 178 ming so’mdan ko’prog’i sarflandi. Qurilish korxonalari ishchilari kuchi bilan bajarilgan ishlar miqdori 131 million so’mdan ko’proqni tashkil kildi. «O’zbekgazqurilish»i birlashmasiga qarashli Surxondaryodagi 5-ma- shinalashtirilgan ko’chma jamlanmaning quruvchilari tomonidan 1998 yilda Bandixon, Qiziriq., Termiz tumanlariga 43 kilometr va past bosimli gaz quvurlari tortib kelindi. 1998 yilda Qashqadaryoda 84 milliard 468,7 million so’mlik kapital mablag’lar o’zlashtirildi, jumladan, xorij sarmoyasi 37 milliard 497,1 million so’mni tashkil etdi. 21 milliard 918 million so’mlik asosiy fondlar ishga tushirildi. Yil davomida jami 743,3 ming kvadrat metr uy-joy, shu jumladan 712,4 ming kvadrat metr qishloq joylariga qurilib, foydalanishga topshirildi. 471,5 kilometr gaz va 183, 7 kilometr suv quvurlari bunyod etildi. Ularning 66, 5 foizi qishloq joylariga qurildi. Aholini tabiiy gaz bilan ta‘minlash darajasi 58 foizni shundan shaharlarda 87,7 foizni va qishloqlarda 48 foizni tashkil etdi. 1999 yilda Markaziy Osiyodagi eng yirik quvvati 3,2 million megovatt bo’lgan Tallimarjon GRESining qurilishi jadal davom ettirildi. Mazkur ishootni qurilishiga 4000 dan ortiq bunyodkorlar ko’rsatdi. Oliy Kengash o’zining besh yillik faoliyati davrida 200 ga yaqin qonun va 500 dan ortiq qarorlar tayyorladi va qabul qildi. Oliy Kengash mamlakatimiz tarixida birinchi bor Prezidentni sayladi, O’zbekiston suverinteti tug’risida Deklaratsiyani, O’zbekiston davlat mustaqilligi asoslari tug’risida tarixiy qonunni va boshqa muhim hujjatlarni qabul qildi. Oliy Kengash davlat mustaqilligining siyosiy-huquqiy asoslarini, ma‘naviy negizlarini tayyorladi va amalga oshirdi. Oliy Kengash jamiyatda o’zaro totuvlikni saqlash printsipini yaxshi anglagan holda faoliyat yuritdi, ochiq, demokratik jamiyat qurish va erkin bozor munosabatlariga o’tishga asos soluvchi muhim qonunlarni ishlab chiqdi va qabul qildi. Oliy Majlis 1995- 1999 yillarda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik davlat qurishdan iborat yo’lni huquqiy jihatdan ta‘minlashga qaratilgan 10 kodeks, 2 milliy dastur, 145 qonun, 452 qaror qabul qildi. Shuningdek, u 70 ta xalqaro shartnomani ratifikatsiya qildi, xalqaro konventsiyalarga qo’shilish tug’risida 58 ta qaror qabul qildi. Oliy Majlis kollegiallik, xalq fikrini e‘tiborga olish, ochiqlik va oshkoralik tamoyillari asosida faoliyat ko’rsatdi, qonunlarning ijrosini nazorat qilishga e‘tibor berdi. Parlamentchilikda demokratik asoslar yaratildi, demokratik davlatlarga xos parlamentalizm shakllandi. O’zbekistonda boshqaruv tizimi tubdan isloh qilindi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishni ta‘minlovchi, bozor munosabatlarining faoliyati uchun imkon beruvchi yangi boshqaruv strukturasi yaratildi. Markazlashtirilgan tartibda kayta taksimlash mexanizmidan bozor mexanizmiga, qattiq mahkamachilik va ma‘muriy-buyruqbozlikdan huquqiy boshqaruvga, iqtisodiy omillar orqali o’zini o’zi idora etishga o’tildi. Ma‘muriy-buyruqbozlik, to’rachilik tizimining o’zagini tashkil etgan Davlat reja qo’mitasi, Davlat ta‘minot qo’mitasi, Davlat narxlar qo’mitasi, Davlat agrosanoat qo’mitasi va boshqa qo’mitalar, vazirliklar, ularning ma‘muriy apparatlari tugatildi. Birinchidan, xususiylashtirish kandaydir kishilar yoki ma‘lum mafkura manfaati uchun buysundirilmadi. «Davlat bosh islohotchi» tamoyiliga amal qilishi. Davlat xususiylashtirishni boshqarib bordi. Ikkinchidan, O’zbekistonda chek vositasi bilan xususiylashtirish goyasidan voz kechildi, davlat mol-mulki fakat yangi mulkdorga sotish yuli bilangina mulkchilikning boshqa shakliga aylantirila boshlandi. Uchinchidan, xususiylashtirishga dasturiy yondashuvni ta‘minlash va bosqichma-bosqich amalga, oshirish yulidan borildi. 1991 yil 18 noyabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VIII sessiyasida mulkni «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida»gi Qonun qabul qilindi. Unga kura xususiylashtirish va mulkchilik shakllarini o’zgartirish maxsus dasturlar asosida amalga oshirilishi qat‘iy belgilab qo’yildi. Dasturga asosan dastlabki bosqichda xususiylashtirish jarayoni umumiy uy- joy fondini, savdo, maxalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini tayyorlash tizimini qamrab oldi. Bu «kichik xususiylashtirish» deb nom oldi; Kichik xususiylashtirish 1994-yildayok tugallandi. 1992 — 1994 yillarda 54 mingga yaqin korxona va ob‘ekt davlat tasarrufidan chiqarildi. Ularning 18,4 minttasi xususiy mulk bo’lib qoldi. 26,1 mingtasi aktsiya- dorlik, 8,7 mingtasi jamoa, 661 tasi ijara korxonalariga aylandi. Har uch korxonaning ikkitasi mulkchilikning davlatta karashli bulmagan shakliga ega bo’ldi. 1994 yilda mamlakat yalpi ijtimoiy mahsulotining deyarli yarmi iqtisodiyotning davlatga qarashli bo’lmagan sektorida ishlab chiqildi, bu sektorda 4 millionga yak;in kishi ish bilan band bo’ldi. 1 million kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog’i, har uch kvartiraning bittasi egalariga imtiyozli shartlar bilan yoki bepul berildi. Urush faxriylari, o’qituvchilar, tibbiyot xodimlari, ilmiy xodimlar va ijodiy ziyolilar kvartiralarining bepul egalari bo’lishdi.

Ўзбекистонда мустақиллик йилларида иқтисодий ислоҳотлар ва унинг натижалари

Купить