Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 1.3MB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Январь 2024
Расширение doc
Раздел Книги
Предмет История

Продавец

Sardor

Дата регистрации 21 Январь 2024

2 Продаж

Ўзбекистоннинг энг янги тарихи

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI IS‘HOQXON IBRAT NOMIDAGI NAMANGAN DAVLAT CHET TILLARI INSTITUTI SHARQ TILLARI, GUMANITAR FANLAR VA JISMONIY TARBIYA KAFEDRASI MIRZAXALOV SARDORBEK JAMOLIDDINOVICH O‘ZBEKISTONNING ENG YANGI TARIXI (barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari uchun o‘quv qo‘llanma ) To‘raqo‘rg‘on – 2023 1 Ushbu o‘quv qo‘llanma Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi tomonidan “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” fanidan tavsiya qilingan yangi dastur asosida tayyorlandi. O‘quv qo‘llanma barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlarida o‘tiladigan “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” fanini o‘qitishga mo‘ljallangan. Qo‘llanmadan “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” masalalari bilan qiziquvchilar ham foydalanishlari mumkin. This tutorial was prepared on the basis of a new program recommended by the Ministry of Higher Education, Science and innovation on the subject “the latest History of Uzbekistan”. The curriculum is designed to teach “the latest History of Uzbekistan”, which is conducted in all undergraduate educational areas. The manual can also be used by those interested in the issues of” the latest History of Uzbekistan". Данное учебное пособие подготовлено на основе новой программы, рекомендованной Министерством высшего образования, науки и инноваций по предмету “Новейшая история Узбекистана”. Учебное пособие предназначено для преподавания предмета “Новейшая история Узбекистана” по всем направлениям бакалавриата. Пособием могут воспользоваться и те, кто интересуется вопросами “Новейшей истории Узбекистана". “O‘zbekistonning eng yangi tarixi”. O‘quv-qo‘llanma: Oliy ta’lim muassasalarining barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari uchun. Tuzuvchi: S.J.Mirzaxalov – Sharq tillari, gumanitar fanlar va jismoniy tarbiya kafedrasi mudiri Is‘hoqxon Ibrat nomidagi Namangan davlat chet tillari instituti Taqrizchilar: N.A.Abduxoliqova – Falsafa fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) N.B.Dexqanov – siyosiy fanlar doktori (Ds), dotsent 2 1-Mavzu. “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” o‘quv fanining predmeti, maqsadi va vazifalari, nazariy-metodologik tamoyillari. ........................................ ...4 2-Mavzu. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari. ........... .16 3 -Mavzu. Mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar………………………………………………………………………….55 4-Mavzu O‘zbekiston Respublikasi tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati.....71 5-Mavzu: O‘zbekistonning o‘ziga xos istiqlol va taraqqiyot yo‘li……………..86 6-Mavzu O‘zbekistonda huquqiy siyosiy islohotlarning amalga oshirilishi, demokratik jamiyatni shakllantirish yo‘lidagi islohotlar ………………………..111 7.Mavzu. Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar …………………………………………………………………………………...160 8.Mavzu: Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ma’naviy va madaniy taraqqiyot …………………………………………………………….…………………..…197 9-Mavzu. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston respublikasi ............................... 216 10-Mavzu. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati ....................................................... 232 11-Mavzu. Yangi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar..........................................................................................................250 Glassariy……………………………………………………………………259 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati………………………………..277ʻ 3 1-MAVZU. “O‘ZBEKISTONNING ENG YANGI TARIXI” O‘QUV FANINING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI, NAZARIY- METODOLOGIK TAMOYILLARI. Reja. 1. “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” o‘quv fanining predmeti, maqsad va vazifalari. 2. O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalasi. Barkamol inson tarbiyalashdagi fanning o‘rni. 3. Fanni o‘rganishning nazariy-uslubiy asoslari. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning ma’naviy yetuk shaxsni tarbiyalashda tarixiy xotiraning o‘rni va saboqlari to‘g‘risidagi fikrlari. Darsning o‘quv maqsadi: O‘zbekiston tarixi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari , manbalari va mintaqa tarixining jahon tarixi bilan bog‘liqligi to‘g‘risida bilimlar tizimini shakllantirish. Tayanch iboralar: tarix, O‘zbekiston, fan, predmet, obyekt, maqsadi, vazifalari, tamoyillar, holislik, ilmiylik, tarixiylik, davr, tarixiy manba, yozma manbalar, moddiy manbalar, xalq, mamlakat, mintaqa, o‘tmish, tarixiy tafakkur, millat, milliy o‘zlikni anglash. 1. “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” o‘quv fanining predmeti, maqsad va vazifalari. O‘zbekiston mustaqillik yillarida davlat boshqaruv tizimi, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy sohalarda katta o‘zgarishlar amalga oshirildi. Ayniqsa 2017- yildan boshlangan yangi islohotlar mobaynida bu boradagi ishlar sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqildi. Xususan, barcha sohalar qatori ta’lim sohasida ham bir qator islohotlar amalga oshirilib, yosh avlodni shakllantirishga yo‘naltirilgan islohotlar rivojlantirilib borilmoqda. Tarixiy tafakkur jamiyat rivojida katta o‘ringa egadir. Taraqqiy etgan millatlarning o‘z tarixini yaxshi bilishi va qadrlashi tarixiy yodgorlik va obidalarini e’zozlab ko‘z qorachig’idek asrashining ko‘pgina sabablari bor. Tarix yunon olimi Sitseron fikriga ko‘ra ―...bu davrning shohidi, haqiqatning shu’lasi, xotiraning umrboqiyligi, o‘tmishning elchisi demakdir. Nega deganda, insoniyatning ko‘p ming yillik tajribasi shundan dalolat beradiki, dunyodagi zo‘ravon va tajovuzkor kuchlar qaysi bir xalq yoki mamlakatni o‘ziga tobe qilib, bo‘ysundirmoqchi, uning boyliklarini egallamoqchi bo‘lsa, avvalambor, uni qurolsizlantirishga, ya’ni eng buyuk boyligi bo‘lmish milliy qadriyatlari, tarixi va ma`naviyatidan judo qilishga urinadi. Buning tasdig‘ini uzoq va yaqin tarixdagi ko‘plab misollarda yaqqol ko‘rish mumkin. Chunki, har qaysi millat yoki xalqning ma’naviyati uning bugungi hayoti va taqdirini, o‘sib kelayotgan yosh avlodlarining kelajagini belgilashda shak-shubhasiz hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Binobarin, ma’naviyatga qarshi qaratilgan har qanday tahdid o‘z-o‘zidan mamlakat xavfsizligini, uning milliy manfaatlarini, sog‘lom avlod kelajagini ta`minlash yo‘lidagi jiddiy xatarlardan biriga aylanishi va oxir-oqibatda jamiyatni inqirozga olib kelishi mumkin. Chunki, milliy o‘zlikni anglash - tarixni bilishdan boshlanadi. 4 Bundan 160 yil oldin yashab o‘tgan faylasuf Avgustin tarixni xalq va millatning taqdirida tutgan o‘rnini ko‘rsatib “g’aflatda yotgan xalqni uyqotish uchun, avvalo uni tarixini uyg’ot”,-deb yozadi. Jadidlar tarixda birinchi bo‘lib, Vatan tarixini xalq ta’limi tizimiga kiritadilar. Jumladan, mana shunday insonlardan biri Abdulla Avloniy millatni tarbiyalash, o‘yg`otish uchun tarixiy tarbiya masalasini “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir” – deya takidlagan. Mahmudxo‘ja Behbudiy “Turkiston tarixi kerak” nomli maqolasida “Tarixning foydalilaridan ba’zisi ushbudurki, bir millatning na tariqada, qaysi yo‘l ila taraqqiy etganin o‘qib, ibrat olmoq, yoki bir millatning na sabablardan tanazzul etib, oxiri tugab ketganligini bilmoq va bundan xulosa qilmoq ham mumkindir” deydi. No‘shiravon Yovushov esa “O‘z milliy tarixini bilmagan millat, o‘z otasini bilmagan bolaga o‘xshaydur. Tarix millatning joni, ruhi, moddiy va ma'naviy hayotidir”- deya ta’kidlagan edi. Umuman, tarixni o‘qitish xozirgi mustaqillik davrida ijtimoiy zaruriyatgina emas, balki hayotiy ehtiyojga aylangan. Bu ehtiyoj milliy, ma'naviy-mafkuraviy uyqonish, madaniy va iqtisodiy yuksalishlarga bo‘lgan ehtiyojlarning bosh me'zoni hisoblanadi. Demak, tarixga bo‘lgan ehtiyojning qondirilishi taraqqiyot va milliy uygonishning asosidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M. Mirziyoyev “Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur”. O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritilishi tufayli o‘zbek xalqi davlatchiligi tarizida yangi davr – mustaqillik davri boshlandi. O‘zbekiston bugungi kungam kelib dunyo siyosiy xaritasidagi tenglar ichra teng davlat sifatida o‘zining munosib o‘rnini egalladi. Mustaqillik uzoq yillar mustamlakachilik zulmining achchiq damlarini boshidan kechirgan o‘zbek xalqi hayotida yangi istiqbolli davrni boshlab berdi. Istiqlol har bir vatandoshimizning ongida, tafakkurida, mustamlakachilik, ma’naviy jismoniy tobelik, axloqiy-ruhiy qaramlikdan so‘ng u bergan beqiyos ne’matlarni – qadimiy an’analar va qadriyatlarimizning tiklash imkoniyatlarini, ko‘p ming yillik tariximizni yuksak iftixor ruhida o‘rganish imkoniyatlarini ochib berdi. O‘zbekistonning eng yangi tarixi bu – O‘zbekiston tarixi fanining ajralmas tarkibiy qismi hisoblanada. Garchand, istiqlol yillarida boshlangan buyuk davlatchiligimiz poydevorini yaratishdagi ulkan bunyodkorlik, tashkilotchilik ishlari hali tarixga aylanib ulgurmagan bo‘lsa bo‘lsa-da, qisqa fursat ichida O‘zbekistonning istiqlol taraqqiyoti yo‘lidan olamshumul islohotlarning mazmun- mohiyatini o‘rganishni, tahlil qilishni hayotning o‘zi dolzarb masala sifatida kun tartibiga qo‘ymoqda. O‘zbekistonning eng yangi tarixida O‘zbekistonning davlat mustaqilligiga erishishi, yangi jamiyatga o‘tish davrida siyosiy islohotlarning amalga oshirilishi, O‘zbekistonda huquqiy demokratik davlat qurilishi, fuqarolik jamiyatining shakllantirilishi, iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga doir tadbirlar, mamlakatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash omillari, ma’naviy-ruhiy tiklanish va milliy qadriyatlarning tiklanishi hamda O‘zbekistonning jahon hamjamiyatida munosib o‘rni olishi kabi masalalar – bu bosqichdagi O‘zbekiston tarixining mazmunini tashkil etadi. 5 O‘zbekistonning eng yangi tarixi fani mamlakatimiz mustaqilligini qo‘lga kiritish arafasidan boshlab to mustaqillikning xozirgi kunigacha bosib o‘tgan yo‘li, respublikani rivojlantirish maqsadida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy- madaniy sohalarda amalga oshirilgan islohotlar, umumiy qilib aytganda jamiyatning barcha sohalarida sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni o‘rganadigan fan hisoblanadi. Shunday qilib, bizning ongimizdan tashqarida va bizning ongimizga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lgan borliq, voqelik va mustaqillik yillarida O‘zbekistonda sodir bo‘lgan hodisa va jarayonlar O‘zbekiston eng yangi tarixi fanini o‘rganish ob’ektidir. O‘zbekiston tarixi faqat turli bilimlar tarzidagi fan emas, balki bir necha asrlar davomida to‘planib kelgan o‘zaro ichki qonuniyatlar bilan chambarchas bog‘langan bilimlar tizimi sifatidagi fandir. Shu ma’noda u o‘zining o‘rganish ob ’ ekti va predmetiga ega bo‘lgan mustaqil fandir. O‘zbekistonning mustaqillikni qo‘lga kiritish arafasidan boshlab to shu kunlargacha bo‘lgan davrda jamiyat hayotida sodir bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy-ma’naviy sohalardagi o‘zgarishlar, islohotlar jarayoni O‘zbekiston ning eng yangi tarixi fanining predmeti hisoblanadi. O‘zbekiston nin eng tarixi fani dunyoda eng qadimiy va boy tarixga ega bo‘lgan o‘zbek xalqining mustaqillik yillaridagi tarixiy va ma’naviy taraqqiyotini o‘rganuvchi va o‘rgatuvchi fandir. Fanni o‘qitishning maqsadi – mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasida yuz bergan muhim o‘zgarishlar, tub islohotlarning mazmun- mohiyatini ko‘rsatish va jamiyat hayotida talabaning o‘rnini, o‘zligini anglatishdan iborat. Fanni o‘qitishning vazifalari – mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekistonda yuzaga kelgan murakkab vaziyatni hamda mustaqillik yillarida davlat boshqaruvi, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hamda boshqa sohalardagi islohotlarning mazmun-mohiyatini talabalarga tushuntirib berish, ularni Vatanga sadoqat va muhabbat ruhida tarbiyalash hamda milliy g‘ururni shakllantirishdan iborat. 2. O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalasi Ilmiy tadqiqotlarda O‘rta Osiyo tarixi va madaniyati bo‘yicha turli tipdagi davrlashtirishlar qo‘llaniladi. Ijtimoiy-iqtisodiy davrlashtirish ijtimoiy tuzum xarakteridan kelib chiqadi. Bular: ibtidoiy-jamoa, quldorlik, feodal, kapitalistik, sostialistik, demokratik. Ularning O‘rta Osiyo tarixida qo‘llanilishi maqsadga muvofiq emas. O‘rta Osiyo tarixiga to‘g‘ri keladigan yangi davrlashtirishni ishlab chiqish tarixchilar oldiga qo‘yilgan vazifadir. Arxeologik davrlashtirish asosiy mehnat qurollari nimadan yasalganligiga asoslanadi. Bular: paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza, temir. Ular, o‘z navbatida, bosqichlarga bo‘linadi. Masalan, paleolit davri quyi paleolit, o‘rta paleolit, yuqori paleolitga bo‘linadi. Yuqoridagilardan tashqari davlat va sulola nomidan kelib chiqadigan davlat- sulolaviy davrlashtirish ham mavjud. Masalan: ahomoniylar, salavkiylar, yunon- baqtriya, kushon va boshqalar. 6 Tarixiy xronologik nisbiy davrlashtirish umumiy tushunchalarga asoslanib, katta xronologik davrlarni o‘z ichiga oladi: eng qadimgi, arxaik, antik, ilk o‘rta asrlar, o‘rta asrlar, so‘nggi o‘rta asrlar, yangi, eng yangi davrlar. Tarixiy madaniy davrlashtirish hukmron (asosiy) madaniyat belgisiga qarab aniqlanadi. Masalan: ellinistik davr. Etnik davrlashtirish asosida qabilaviy mansublikka asoslangan davrlashtirish yotadi. Masalan: sak, eron, eftalit, turk, arab, o‘zbek davrlari. Diniy davrlashtirish asosida u yoki bu davrda hukmron bo‘lgan din, e’tiqod yotadi. Masalan: otashparastlik, buddaviylik, musulmon davrlari. O‘rta Osiyo tarixini musulmon dinigacha va musulmon davrlariga bo‘lish fanda keng tarqalgan. Bu o‘ziga xos qadimgi va ilk o‘rta asrlar davrini o‘rta asrlar davridan ajratib turuvchi belgi sifatida ham qabul qilingan. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik yillarida bosib o‘tgan yo‘lining mazmun-mohiyatini , mustaqillik davrini o‘tgan yillar davomida amalga oshirilgan o‘zgarishlar va islohotlar, ularning samaradorligiga qarab belgilash maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Shu nuqtayi nazardan milliy-mustaqillik davrini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin bo‘ladi: Birinchi bosqich 1991-200-yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda mustaqillikning mustahkam poydevori bunyod etilib, “O‘zbek modeli” asosida ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot sari yo‘l tutildi, O‘zbekiston jahon hamjamiyati tomonidan tan olindi, milliy istiqlol mafkurasi jamiyat hayotida keng kirib bordi. Ikkinchi davri 201-2010-yillarni o‘z ichiga olgan ikkinchi bosqich, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning ta’biri bilan aytganda, “fan demokratik yangilanishlar va mamlakatni modernizatsiya qilish davri esa iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish, siyosiy hayotimizni, qonunchilik, sud-huquq tizimi va ijtimoiy gumanitar sohalarni izchil isloh qilishni ta’minlashda g‘oyat muhim rol o‘ynagan davr bo‘ldi”. 2010-2016-yillarni o‘z ichiga olgan uchinchi bosqichda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish, sud huquqi va axborot sohalarini isloh qilish, saylov huquqi erkinligini ta’minlash, fuqarolik institutlarini rivojlantirish, bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish davri bo‘lib qoldi. 2017-yildan to bugungi kungacha davrni o‘z ichiga olgan navbatdagi bosqichi mamlakatimizda hamma sohalarda yangilanishlar davri bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari belgilab qo‘yilgan Harakatlar strategiyasida berilgan vazifalarni hayotga tatbiq etish, jamiyatimizni barcha sohalarda isloh etish uning reyting salohiyatini ko‘tarish jarayonlari bilan bog‘liqdir. Bu bosqich tariximizda “Yangilanayotgan O‘zbekiston – yangicha dunyoqarash” davri deb baholanmoqda. Ta’kidlash lozimki, taklif etilayotgan ushbu davrlashtirish bu mavzuni yakunlamaydi. Tarix fanini o‘qitish borasida dolzarb bo‘lib turgan davrlashtirish masalalari hali jiddiy bahs-munozaralarga sabab bo‘lishi tabiiydir. Ammo, bu yo‘nalishda aniq konsepsiya ishlab chiqilib, o‘quv jarayoniga joriy etilishi davr talabidir. 7 O‘zbekistonda olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan olib borilayotgan izchil islohotlar, qabul qilingan Harakatlar strategiyasi va boshqa davlat dasturlarini amalga oshirish borasida olib borilayotgan chuqur islohotlar natijalarini o‘rganishga qaratilgan. Ushbu bosqich davlat hokimiyati va boshqaruvini yanada demokratlashtirish, sud-huquq tizimi, axborotlashtirish sohasini isloh etish, so‘z erkinligini ta’minlash, saylov qonunchiligini takomillashtirish, iqtisodiyotni liberallashtirishga qaratilgan demokratik bozor islohotlarni chuqurlashtirishga qaratilganligi bilan xarakterlanadi. Mustaqillik yillarida tarixiy voqealarni o‘rganish qanday ilmiy-nazariy metodologik asoslarga tayanishining ahamiyati juda katta. Sho‘rolar hokimiyati davrida tarixni o‘qitish va o‘rganish ishlari marksistik metodologiyaga bo‘ysundirilgan edi. Har qanday voqeani yoritishga komfirqa mafkuraviyligi, partiyaviylik, sinfiylik nuqtai nazaridan yondoshildi. Oqibatda ko‘pgina tarixiy voqea-hodisalar soxtalashtirildi, o‘tmish qoralandi, ma’naviy merosimiz, milliy qadriyatlarimiz haqoratlandi. Bu borada mamlakatda hukmron bo‘lgan totalitar tuzumning salbiy roli katta bo‘ldi. Tarix totalitar tuzum xizmatkoriga, targ‘ibotchi va himoyachisiga aylantirilgan edi. Kishilik jamiyatining tarixiy voqea, hodisalarni o‘rganishning muhim nazariy-metodologik asoslaridan biri jamiyat taraqqiyoti qonunlarini ochib beruvchi dialektik metoddir. Inson hayoti, jamiyat taraqqiyoti dialektik jarayondir. Dialektika olam yagona va yaxlit, unda sodir bo‘ladigan hodisalar, voqealar umumiy va o‘zaro bog‘lanishda, uzluksiz harakatda, ziddiyatli taraqqiyotda bo‘ladi, deb ta’lim beradi. Dialektik metodologiya har qanday mamlakat tarixini jahon xalqlari tarixi bilan bog‘liq holda o‘rganishni taqozo etadi. Negaki har bir xalq , davlat tarixda milliylik, o‘ziga xos betakror xususiyatlari bilan birga jahon tarixi, butun insoniyat taraqqiyoti bilan umumiy bog‘lanishdadir. Shundan kelib chiqib O‘zbekistonning eng yangi tarixini dunyoda sodir bo‘layotgan voqea va hodisalarga bog‘lab o‘rganish muhim ahamiyatga ega. “Ma’naviyatini tiklashi, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak. Tarixiy xotirasi bor inson irodali inson. Kim bo‘lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bunday insonlarni yo‘ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni xushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi”. O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti I.Karimovning bu so‘zlari komil insonni tarbiyalashda Vatan tarixini xolisona va haqqoniy o‘rganish naqadar muhim ekanligining dalilidir. Darhaqiqat, tarix xotirasi inson taraqqiyotiga kuchli ta’sir o‘tkazadi, milliy g‘oyaning shakllanishida muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Milliy ong, milliy tafakkur xalq tarixi, uning rivojlanish bosqichlarini nechog‘li o‘rganish, undan saboq chiqarish bilan bog‘liq. Ulug‘ allomalar aytganidek, tarix insonni istiqbolga 8 da’vat etadi, ulkan yaratuvchilikni rag‘batlantiradi. Zotan, uning ulug‘ murabbiylik, tarbiyachilik, yo‘naltiruvchilik qudrati ham xuddi ana shunda. Har tomonlama yetuk, komil insonni tarbiyalashda O‘zbekiston tarixining o‘rni kattadir. Bugungi kunda xalqning, ayniqsa, yoshlarning ma’naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish borasidagi ishlar davlatning oldida turgan muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ma’naviyat, ma’naviy barkamollik shundaygina kishi ruhiga kirib qolmaydi. Unga har kuni va har soatda tinmay mehnat qilish orqali yetishish mumkin. Bu xayrli ishda O‘zbekiston tarixini o‘rganishning o‘rni beqiyosdir. Milliy qadriyat, ma’naviyat, madaniyat umumbashariy qadriyat, ma’naviyat va madaniyatining sarchashmasidir. Ana shu sarchashma ma’lum makonda, ya’ni Vatanda vujudga keladi. Shunday ekan, milliy qadriyat va madaniyat bevosita vatanparvarlik bilan uzviy aloqadorlikdadir. Turkiston xalqlari tarixi insoniyatning eng olijanob orzu-umidlari, ezgu niyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan ana shunday vatanparvarlik his-tuyg‘ulari bilan to‘lib-toshgan, desak mubolag‘a bo‘lmas. To‘maris, Spitamen, Muqanna, Temurmalik, Jaloliddin Manguberdi, Sohibqiron Amir Temur, Bobur, Dukchi Eshon, Qo‘chqor Turdiyev, Sobir Rahimov... yana qancha dovyurak qalblar...” Xalqimizning azaliy orzusi milliy mustaqillikka erishganimiz tufayli Amir Temur asos solgan buyuk davlat tarixini o‘rganishga bag‘ishlangan mavzuni o‘tishning o‘zi vatanparvarlik tarbiyasi uchun katta original faktik ma’lumotlardan foydalanish imkoniyatlariga egamiz. Bugungi kunda Amir Temurga bag‘ishlangan xalqaro konferensiyalar o‘tkazilib, uning shaxsiga xolisona ta’rif berilgan. 3.Fanni o‘rganishning nazariy-uslubiy asoslari. Tarixiy voqea, hodisalarni o‘rganish, tahlil etish va yoritishda xolisona, haqqoniy, adolatli yondashuv muhim metodologik qoidadir. Xolislik qoidasi tarixiy voqea, hodisalarni o‘rganayotganda ular bilan bog‘liq bo‘lgan barcha faktlarning, hech bir istisnosiz, butun majmuini birga olib tekshirishni, aniq, haqqoniy dalillarga asoslanishini talab qiladi. Tarixiy hodisalarni bir butun holda o‘zaro aloqada va munosabatda deb tekshirish lozim. Tarixni o‘rganishda tarixiylik metodologiyasi muhim ahamiyatga ega. Tarixiylik qoidasi voqea, hodisalarni o‘z davrining aniq tarixiy sharoitidan kelib chiqqan holda o‘rganishni taqozo etadi. Voqea, hodisalarni o‘rganishda tarixiy bog‘lanish, tarixiy rivojlanish jarayoniga e’tibor qilmoq zarur. Har bir voqea, hodisani boshqa voqealar, hodisalar bilan bog‘lab o‘rgangandagina mazkur voqea-hodisaning umumiy tarixiy jarayondagi o‘rnini to‘g‘ri aniqlash, belgilash mumkin bo‘ladi. Har bir voqea, hodisaga umumiy tarixiy jarayonning bir qismi, bo‘lagi deb qaramoq zarur. Har bir hodisa qanday tarixiy sharoitda, muhitda paydo bo‘lganligini, bu hodisa o‘z taraqqiyotida qanday asosiy bosqichlarni o‘tganligini, keyinchalik u qanday bo‘lib qolganligini bilish tarixiylik qoidasining asosiy talabidir. Masalan, ibtidoiy davrda ayrim qabilalarda odamxo‘rlik bo‘lgan, bu bugungi kun nazaridan baho bersak, vahshiylik, lekin o‘sha davr sharoitidan kelib chiqib baho bersak, bu zaruriyat (ilojsizlikdan qilingan harakat) dir. 9 Tarixiylik metodologiyasi xalqning o‘tmishini, hozirgi zamon va kelajagini yagona tabiiy-tarixiy jarayon deb, o‘tmish hozirgi zamonni tayyorlaydi, hozirgi zamon kelajakni yaratadi, degan taraqqiyot qonuni asosida qaraydi. Insoniyat ana shunday umumiy yo‘ldan borar ekan, istiqbolda porloq hayot qurmoqchi bo‘lgan avlod tarix fani orqali o‘z o‘tmishini yaxshi bilmog‘i lozim. O‘tmishni, ajdodlarimiz tarixini qanchalik yaxshi bilsak, anglab yetsak, hozirgi zamonni, mustaqilligimiz mazmunini shunchalik mukammal tushunamiz, kelajakni to‘g‘ri tasavvur etamiz. Shuningdek, hozirgi zamonni bugungi avlodning bunyodkorlik faoliyatini to‘g‘ri idrok etish o‘tmishni, tariximizni chuqur anglashga ko‘maklashadi. Tarixiy jarayonni o‘rganishda ijtimoiy yondashuv tamoyiliga rioya etish zarur. Ijtimoiy yondashuv metodologiyasi tarixiy jarayonlarni aholi barcha tabaqalarining manfaatlarini hisobga olgan holda o‘rganishni taqozo etadi. Voqealarni alohida bir ijtimoiy tabaqa manfaati nuqtai nazaridan turib tahlil etish, yoritish bir tomonlama yondashuv bo‘lib, u tarixni soxtalashtiradi, to‘g‘ri xulosaga olib kelmaydi. Ijtimoiy yondashuv tamoyili davlat arboblarining, siyosiy kuchlar, partiyalarning tarixiy taraqqiyot darajasiga ko‘rsatgan ijobiy yoki salbiy ta’sirini, jamiyatni u yoki bu yo‘ldan rivojlanishidagi rolini bilib olishda muhim ahamiyatga egadir. 4.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning ma’naviy yetuk shaxsni tarbiyalashda tarixiy xotiraning o‘rni va saboqlari to‘g‘risidagi fikrlari. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixini xolisona tatqiq etishga, buyuk ajdodlarimiz qoldirgan boy merosni asrab-avaylash va o‘rganishga alohida e’tibor qaratildi. Ziyoratgohlar va tarixiy obidalarni qaytadan tiklash, u joylarda obodonlashtirish va rekonstruksiya ishlari amalga oshirilmoqda. Bu sohada olib borilayotgan ishlarga so‘ngi yillarda ham katta e’tibor qaratilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2017 yil 30 iyunda “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi huzurida O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha Jamoatchilik kengashi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilindi. Qarorga asosan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi huzurida O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha Jamoatchilik kengashi tuzildi. Jamoatchilik kengashi quyidagi vazifalarni amalga oshirish belgilandi : O‘zbekistonning eng yangi tarixini zamonaviy nazariy-metodologik, fanlararo yondashuvlarga, tarixiylik va xolislik tamoyillariga asoslangan holda tizimli o‘rganishni tashkil etish, O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha dolzarb muammolarni ishlab chiqish, shuningdek, buyuk tarixiy-madaniy merosga ega bo‘lgan va jahon sivilizatsiyasining rivojiga ulkan hissa qo‘shgan o‘zbek xalqining tarixiy o‘tmishi va bugungi kuniga baho berishda bir yoqlama yondashuvlarga, aqidaparastlikka yo‘l qo‘ymaslik ishlarini muvofiqlashtirish; demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning «o‘zbek modeli» mohiyati va mazmunini, jamiyatda barqarorlikni, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni saqlash bo‘yicha keng ko‘lamli ishlarni, hozirgi dunyoda O‘zbekistonning roli va o‘rnini chuqur o‘rganish va yaqqol ochib berish; 10 ilmiy, o‘quv, o‘quv-metodik adabiyotlarning yangi avlodini tayyorlash va chop etish ishlarini muvofiqlashtirish, ularda O‘zbekistonning eng yangi tarixini umumjahon va mintaqaviy jarayonlar bilan, shuningdek, hozirgi O‘zbekiston hududida shakllangan xalqlar va davlatlar sivilizatsiyasining tarixiy-madaniy merosi bilan uzviy bog‘liq holda ko‘rib chiqishni ta’minlash; O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha ilmiy, o‘quv va o‘quv-metodik adabiyotlar, o‘quv dasturlari monitoringini olib borish, ushbu sohada ilmiy-tadqiqot, o‘quv-metodik ishlarning sifatini yaxshilash bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish va joriy etish; fuqarolarda tarixiy xotira, milliy o‘zlikni anglash, yuksak ma’naviyat, xalqning tarixiy an’analari, madaniy merosiga hurmat, mamlakatimiz mustaqillikka erishganligining buyuk tarixiy ahamiyatini anglash kabi fazilatlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini, shu jumladan, ommaviy axborot vositalari orqali oshirib borishga ko‘maklashish; O‘zbekiston tarixi bo‘yicha zamonaviy chet el ilmiy va o‘quv adabiyotlarini o‘rganishga yo‘naltirilgan tizimli chora-tadbirlarni amalga oshirish, hozirgi O‘zbekistonning tarixiy o‘tmishi, sotsial-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy rivojlanishi, mamlakatda olib borilayotgan demokratik islohotlar to‘g‘risidagi xolis axborotni keng xalqaro jamoatchilikka yetkazish. Belgilangan vazifalarni ijorisini ta’minlash maqsadida keyingi yillarida olimlar tomonidan “Buyuk va muqaddas, mustaqil diyor”, “O‘zbekistonning eng yangi tarixi: nazariy-metodologik asoslari, o‘rganish tajribasi, manba va uslublar”, “O‘zbekiston yoshlari ijtimoiy-madaniy islohotlar jarayonida”, “O‘zbekistonning eng yangi tarixidan lavhalar”, “Farg‘ona vodiysi shaharlarida iqtisodiy transformatsiya jarayonlari (1991-1996 yillar)” kabi qator to‘plam va monografiyalarning nashr etilishi O‘zbekistonning eng yangi tarixiga oid amalga oshirilgan qator ilmiy-tadqiqot loyihalar natijasi, deyish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev tomonida xalq manfaatlarini o‘ylab olib borilayotgan siyosatida tarix faniga alohida e’tibor qaratilmoqda. “Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo‘q. Bu merosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to‘la tasavvurga ega bo‘lishi, katta ma’naviyat olib ketishi zarur, - deb ta’kidlaydi davlat rahbari Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi qurilish ishlari bilan tanishish chog‘ida. “Axsikent tarixini ilmiy asoslangan holda chuqur o‘rganish, ajdodlarimizning asl o‘tmishi haqida ma’lumotlarni to‘plash va yosh avlodga singdirish bo‘yicha tizimli ishlarni olib borish kerak. Axsikent – buyuk tariximiz ko‘zgusi. Bobolarimiz yashagan, qahramonlik ko‘rsatgan bu manzilda tariximizni tiklash uchun juda katta manba, o‘tmish dalillari bor. Biz shu paytgacha faqat mashhur shaharlarimiz tarixini o‘rgandik, bunday joylarga e’tibor qilmadik. Ma’naviyatimizni yuksaltirmoqchi bo‘lsak, yoshlarimizni ota-bobolarimizning asl merosidan bahramand etib ulg‘aytirishimiz, xalqimizga yetkazishimiz kerak” – deb ta’kidladi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2019 yil 28 fevral kuni Namangan viloyatining Axsikent tumaniga tashrif chog‘ida. Davlat 11 rahbari Axsikent – ochiq osmon ostidagi muzeyning tashkil qilinishi haqida ko‘rsatmalar berdi. Shu o‘rinda Axsikent yodgorligi tarixiga bir nazar tashlash o‘rinli deb o‘ylaymiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning tashabbusi bilan Namangan viloyatining Axsikent tumanida joylashgan Axsikent yodgorligi xududida 2018 yilning ikkinchi yarmidan “Ochiq osmon ostida muzey” tashkil qilish ishlari boshlab yuborilgan bo‘lib, 2019 yil fevral oyining oxirlarida jahon standartlari darajasidagi muzey tashkil etildi. Bu shahriston ichida joylashgan 8 ta ob’ekt bo‘lib, ular turar joy, ishlab chiqarish, yer osti suvi yo‘llari, vodoprovod va 1,5 ming yillik madaniy qatlamlarni o‘z ichiga olgan majmuadan iboratdir. Axsikent – Farg‘ona vodiysidagi eng katta arxeologik yodgorlik hisoblanadi. Ushbu qadimiy shahar miloddan avvalgi III-II asrlarda barpo etilgan bo‘lib, 5,5 metrli mudofaa devorlar bilan o‘ralgan va maydoni 50 gektardan ziyodroq joyni egallagan 1621 yilgi zilzilada vayronaga aylangan. Xitoy tarixshunoslarining manbalarida Farg‘ona shahri nomini xitoychaga tarjima qilib “Yuan”, vodiy nomini esa “Da Yuan” (Katta Farg‘ona) deb, tilga olinadi. Shahar topografik nuqtai nazardan 3 qismdan iborat bo‘lgan: ark, ichki va tashqi shahar. Miloddan avvalgi 128-127 yillarda iqtidorli xitoy diplomati Chjan Syan Farg‘ona davlatida bo‘lib, yurtni podsho, 2 ta maslahatchisi va oqsoqollar kengashi (parlament) yordamida boshqaradi – deb yozadi. Uning Xitoy imperatoriga yo‘llagan maktubida Farg‘onaning uzumi, undan tayyorlangan ajoyib ichimligi va samoviy tulporlari xaqida batafsil ma’lumot berilgan. Ushbu shahar qadimgi Farg‘ona davlatining poytaxti, siyosiy, madaniy, iqtisodiy markazi hamda Buyuk ipak yo‘lining asosiy kentlaridan biri bo‘lgan. Yer osti suv inshootining mavjudligi va shahar mudofaa uchun qulay geografik hududda joylashgani Axsikent shaharsozligidagi o‘ziga xos jihatlar hisoblanadi. Bu yerda o‘z davrida shishasozlik, kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik kabi hunarmandlik turlari rivojlangan. Qo‘rg‘on VII-X va XV asrning ikkinchi yarmida Farg‘ona davlatining poytaxti vazifasini o‘tagan. Shahar Ark, ichki va tashqi shahardan iborat bo‘lgan. Arxeologlar tomonidan temirchilar ustaxonasi, X-XIII asrlarga oid hammom qoldiqlari, askarlar xonalari, jome’ masjidi, mudofaa devorlari, yer osti irrigatsiya tarmoqlari, hunarmandlar mahallasi, hukmdor qarorgohi – Ark qazib o‘rganilgan. Prezidentimiz topshirig‘i asosida 2017 yil oktyabrdan Axsikent tarixiy yodgorligini asrab-avaylash va tadqiq etish, uning haqqoniy tarixini yaratish bo‘yicha ishlar boshlandi. “Axsikent” arxeologiya merosi ob’ektini muhofaza qilish va tadqiq etish direksiyasi” davlat unitar korxonasi tashkil etildi. Qisqa vaqt mobaynida Axsikentni turizm manziliga aylantirish borasida qator ishlar amalga oshirildi. Mazkur yodgorlik Namangan viloyatining sayyohlik salohiyatini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Shu bois uni asrab-avaylash, sayyohlarni jalb etishda undan samarali foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yurtimiz va xorijdagi sayyohlik ko‘rgazmalarida Axsikent shahri haqida ham taqdimotlar o‘tkazilmoqda. Buning samarasida mahalliy va xorijiy sayyohlar o‘rtasida tarixiy yodgorlikka qiziqish ortib bormoqda. Hozirga qadar Belgiya, Avstriya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Rossiya, Eron, Pokiston, Hindiston kabi davlatlardan sayyohlar tashrif buyurdi. Qadamjoni tadqiq etish, uning jozibadorligini va sayyohlar oqimini 12 oshirish maqsadida maxsus konsepsiya ishlab chiqilgan. Axsikentning qadimiy dovrug‘ini tiklash maqsadida ramziy darvoza o‘rnatiladi. Bobur va Umarshayx Mirzoning Kamoliddin Behzod tomonidan ishlangan asl suratlari nusxalari asosida ularning haykali bunyod etiladi. Shuningdek, bu yerda muzey ishga tushiriladi. Sayyohlar uchun Sirdaryo bo‘ylab qayiqlarda sayr qilish imkoniyati yaratiladi. Shuningdek, tuyada ko‘hna shaharni tomosha qilish yo‘lga qo‘yiladi. Qisqacha aytganda, Axsikent sayyohlik manziliga aylanishi uchun barcha sharoitlar, zarur infratuzilma yaratiladi, savdo va xizmat ko‘rsatish ob’ektlari quriladi. Shavkat Mirziyoyev majmuada qadimiy tariximizni tarannum etuvchi festival o‘tkazish, Namangan davlat universitetida arxeologiya ta’lim yo‘nalishlarini ochish bo‘yicha tavsiyalar berdi. Tarixni tarixiy ob’ektlarda o‘qitish, maktab va universitetdagi amaliy mashg‘ulotlar va darslarnig ayrimlarini shu yerda o‘tish zarurligini ta’kidladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019 yil 19 mart kuni videoselektorda yoshlar o‘rtasida kitobxonlikni targ‘ib qilish masalasiga alohida e’tibor qaratdi. Xususan, buyuk mutafakkirlarimizning badiiy, adabiy, tarixiy, diniy va ilmiy merosini o‘rganish, ularning jahon tamadduni taraqqiyotiga qo‘shgan beqiyos hissasini targ‘ib etish yoshlarning dunyoqarashining o‘sishiga, ilm-fanga qiziqishini oshishiga xizmat qiladigan muhim vazifalardan biridir. Innovatsion taraqqiyot yo‘lini tanlagan davlatimizda amalga oshirilayotgan izchil islohotlar davrida hali o‘rganilmagan, uzoq vaqtlar davomida aholi qo‘lida saqlangan qo‘lyozmalarni tadqiq etish alohida ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 24 maydagi PQ-2995-son qaroriga asosan Innovatsion rivojlanish vazirligi aholida saqlanayotgan noyob qo‘lyozma, toshbosma kitoblar va tarixiy hujjatlarni Innovatsion rivojlanish va novatorlik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan xarid qilib, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondiga taqdim etmoqda. – Jamg‘arma tomonidan 2018 yilda 117 turdagi 158,1 mln. so‘mlik noyob hujjatlar Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti Fondiga o‘tkazildi. Joriy 2019 yilda esa 161 turdagi jami 417,6 mln. so‘mlik noyob qo‘lyozma va tarixiy manbalar xarid qilindi hamda Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti Fondiga taqdim etildi. Xarid qilingan manbalarning turi, fan sohasiga ko‘ra tarix, adabiyot, tabobat, islom qonunshunosligi, aqida, tafsir va boshqa turli mavzularga tegishli bo‘lgan kitoblar, shuningdek xonlarning buyruqlari, qozilarning yuridik hujjatlarining original nusxalar ham mavjud. Tarixni bilish va uni o‘rganish, ota-bobolarimizdan qolgan boy merosni asrab-avaylash, yoshlarda milliy g‘ururni, vatanparvarlik tuyg‘ularini shakllantirishga bo‘lgan e’tibor Prezident Sh.Mirziyoyevning 2019 yil uchun mo‘ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida ham o‘z aksini topgan. “O ldimizga qo‘ygan ulkan vazifalarni amalga oshirishda biz uchun kuch-qudrat manbai bo‘ladigan milliy g‘oyani rivojlantirishimiz zarur. Xususan, milliy o‘zligimizni anglash, Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish, 13 gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashimiz lozim. O‘tmishga berilgan baho albatta xolisona, eng muhimi, turli mafkuraviy qarashlardan xoli bo‘lishi zarur. Afsuski, yurtimiz tarixini o‘rganishda o‘tgan davrda arxeologik tadqiqotlar yetarli darajada olib borilmadi. Shuning uchun Fanlar akademiyasining Arxeologiya va San’atshunoslik institutlari faoliyatini, oliy o‘quv yurtlari va muzeylardagi arxeologik izlanishlarni chet ellik hamkorlar bilan birga tashkil etish zarur. Buyuk alloma va adiblarimiz, aziz-avliyolarimizning bebaho merosi, yengilmas sarkarda va arboblarimizning jasoratini yoshlar ongiga singdirish, ularda milliy g‘urur va iftixor tuyg‘ularini kuchaytirishga alohida e’tibor qaratishimiz kerak. Shu maqsadda, O‘zbekiston Milliy teleradio kompaniyasi tarkibida “O‘zbekiston tarixi” kanalini tashkil etib, ilmiy jamoatchilik, ijodkor ziyolilarimiz bilan birgalikda uning dasturlarini puxta shakllantirish kerak. Mamlakatimiz muzeylarida saqlanayotgan tarixiy eksponatlarni to‘liq xatlovdan o‘tkazish, har bir muzeyning katalogini yaratish lozim”. Murojaatnomada belgilangan vazifalarni amalga oshirish natijasida 2019 yilning sentyabr oyidan boshlab O‘zbekiston tarixi telekanali o‘z faoliyatini boshladi. Telekanalda Vatan tarixini o‘rgatuvchi turli xil ko‘rsatuvlar efirga o‘zatilmoqda. XX asrda insoniyat ikkta jahon urushini ishtirokchisi va guvohi bo‘ldi. 2- jahon urushida erilishgan g‘alabada bizning ota-bobolarimizning xissasi katta bo‘lgan. Bu borada davlat rahbari tashabbusi bilan ajdodlarimizning g‘alabaga qo‘shgan hissasini abadiylashtirish maqsadida bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. Davlat rahbari tomonidan 2020 yil Oliy Majlisga yo‘llangan Murojaatnomada quyidagilarni ta’kidladi. “Bizning mard, yengilmas va olijanob xalqimiz buyuk G‘alabani ta’minlashga beqiyos hissa qo‘shgani bilan barchamiz haqli ravishda faxrlanamiz. Bu qonli urushda jami 1,5 milliondan ziyod O‘zbekiston farzandlari tinchlik va ozodlik uchun mardona jang qilgani, ularning har uch nafaridan biri o‘z yaqinlari bag‘riga qaytmagani, el-yurtimizning front ortida ko‘rsatgan jasoratini xalqimiz hech qachon unutmaydi. Urush yillarida xalqimiz ko‘rsatgan haqiqiy jasorat va matonatni kino, teatr san’ati, badiiy- publitsistik asarlar, ilmiy tadqiqotlar orqali ko‘rsatish, aholi, ayniqsa, yoshlarimizga ta’sirchan tarzda yetkazish bo‘yicha katta ishlar olib borilmoqda. Xususan, Toshkent shahrining Olmazor tumanida muhtasham “G‘alaba bog‘i” bunyod etilmoqda ” . Albatta, O‘zbekiston tarixi fanini xolis o‘rganish va tadqiq etish orqali yoshlarni vatanparvarlik ro‘hida tarbiyalashdagi o‘rni va rol beqiyos. Bu esa yurtimiz tarixchi olimlari zimmasiga yanada kattaroq ma’suliyat yuklaydi. Shu bilan birga yozlarimiz ham O‘zbekiston tarixini chuqur o‘qib-o‘rganishlari lozim. Nazorat savollari: 1. O‘zbekiston eng yangi tarixi fanining predmeti deganda nimani tushunasiz? 2. O‘zbekiston eng yangi tarixi fanining maqsad va vazifalari nimalardan iborat? 3. O‘zbekiston tarixini o‘rganishda qanday metodologik asoslarga tayanish kerak? 14 4. Bugungi kunda mamlakatimizda ta’lim tizimida qanday islohotlar amalga oshirilmoqda? 5. Prezident Sh. Mirziyoyev tarix fani oldiga qanday vazifalarni qo‘ydi? 6. Komil insonni tarbiyalashda O‘zbekiston tarixining roli va ahamiyati nimadan iborat? 15 2-mavzu. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari. Reja: 1. Markaziy Osiyo – jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi. Davlatchilik tushunchasi. Markaziy Osiyo hududidagi ilk davlat uyushmalari. O‘zbek davlatchiligi va uning tarixiy bosqichlari. Qadimgi Xorazm, qadimgi Baqtriya. 2. Eramizning IX asriga qadar davlatchilik rivoji. IX-XII asrlarda hukmronlik qilgan davlatlar. 3. Amir Temur – buyuk davlat arbobi va sarkarda. O‘rta Osiyoning xonliklarga bo‘linib ketishi, uning sabab va oqibatlari. 4. Sovet hukmronligi davrida O‘zbekistonning markazga ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy qaramligi va uning oqibatlari. Sovetlarning qatag‘on-zo‘ravonlik siyosati va uning mohiyati. Darsning o‘quv maqsadi: O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari bilimlar tizimini shakllantirish. Tayanch iboralar: moddiy va ma’naviy madaniyat, qadimgi sharq sivilizatsiyasi, davlat, taraqqiyot bosqichlari, ibtidoiy jamiyat, qadingi Xorazm, Qang, Dovon. Insoniyat qadim-qadimdan o‘z davriga xos turmush tarziga, moddiy va ma’naviy-madaniyatga, ya’ni ma’lum darajadagi sivilizatsiyaga ega bo‘lgan. Davrlar o'tishi natijasida, insoniyat sivilizatsiyasi darajasi o‘sib, rivojlanib, takomillashib borgan. Bu jarayon odamlarning mehnat qilish usuli, qanchalik darajada moddiy va ma’naviy boylikliarni yaratish va ko‘paytirib borishi bilan bog‘liq kechgan.U yoki bu sivilizatsiya haqida so‘z borganda, insoniyatning yashash uchun kurashi, tinimsiz mehnati, ma’naviyat va ma’rifatga intilishi tufayli o‘zi uchun yaratgan jismoniy va madaniy qulayliklari ov va mehnat qurollari, kiyim-bosh, uy-joy va oilaviy munosabatlari, ishlab chiqarish usullari, maishiy xizmat vositalari, ijtimoiy ongi va ma’naviy dunyosi, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-huquqiy munosabatlari darajasi asosida tavsiflanadigan ma’lum bir tarixiy davr tushuniladi. Masalan, Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi, Antik Yevropa sivilizatsiyasi, Islom sivilizatsiyasi, Xristian sivilizatsiyasi, hozirgi zamon sivilizatsiyasi kabi tushunchalarda insonlarning iqtisodiy, ijtimoiy- siyosiy hayoti, turmush tarzi, axloqi, bilim saviyasi, mehnat qurollari va hokazo jihatlari mujassamlashgan bo‘ladi.Har bir mintaqada sivilizatsiya davriy nuqtayi nazardan ertaroq yoki kechroq, o‘ziga xos shaklda shakllanib, rivojlanib borgan. Tarixiy, ilmiy tadqiqotlar Markaziy Osiyo, jumladan, bizning Vatanimiz O‘zbekiston insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o‘choqlaridan biri ekanligidan dalolat bermoqda. Nafaqat O`zbekiston, balki dunyo tarixida ilk davlatchilikning paydo bo‘lishi masalalari hozirgi kunda tadqiqotchilar orasida eng dolzarb bo‘lib turgan muammolardan biri hisoblanadi. Davlatchilikning ildizlari va paydo bo‘lish shart-sharoitlarini aniq bilish kata ahamiyatga ega. Davlat bu siyosiy tashkilot, muayyan hududda joylashgan va yagona hokimiyatga uyushgan xalq hokimiyatidir. Davlat insoniyat taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida ishlab chiqarish qurollari va vositalariga egaligi, 16 xususiy mulkchilikning paydo bo‘lishi va jamiyat tabaqalasha boshlashi bilan ro‘y bergan mehnat taqsimoti natijasida vujudga kelgan tashkilot. Davlat, uning mohiyati, mazmuni har bir tarixiy davrda jamiyat mafaatlari va ehtiyojlari bilan bog‘liq xolda o‘zgarib boradi. Davlatning kelib chiqishi xaqida turli nazariyalar - teologik nazariya, patiriarxal nazariya, shartnomaviy nazariya, zo‘rovonlik nazariyasi, psixologik nazariya, marksistik nazariya, irrigatsiya nazariyasi mavjud1. Davlatning belgilari: yozuv, xududiy birlik va rasmiy davlat (boshqaruv) hokimiyati. Davlatning mohiyati uning funktsiyalarida, ya’ni davlat faoliyatining asosiy yo‘nalishida, uning ichki va tashqi siyosatining mazmuni va xarakteri bilan belgilanadi: masalan, quldorlik davlati, feodal davlat va hokazo. Yangi tosh davriga (neolit) kelib O‘rta Osiyo hududlarida dehqonchilikning paydo bo‘lishi jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini yanada tezlashtirdi. Bronza davriga kelib dehqonchilikdan Chorvachilikning ajralib chiqishi, ixtisoslashgan hunarmandchilik, ho‘jaliklarining rivojlanishi natijasida ishlab chiqarish hajmi ko‘payib, mehnat qurollari yanada takomillashib bordi. Mehnat qurollarining metaldan ishlanishi esa mehnat unimdorligining yanada oshishiga keng imkoniyatlar yaratdi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik O‘rta Osiyo xo‘jaligining asosi hisoblanib, bu jarayon janubiy Turkmaniston, Tojikiston va O`zbekistonnning janubida bronza (mil.avv. III-II yilikllar) davrida, Toshkent vohasi va uning atroflarida esa ilk Temur (VIII-IV asralar) davrida shakllanib rivojlandi. O‘rta Osiyoda ilk davlat uyushmalari sun’iy sug‘orish birmuncha qulay bo‘lgan Amudaryo (yuqori, quyi, o‘rta) oqimlari bo‘ylarida, Murg‘ob vohasida, Zarafshon va qashqadaryo vohalarida shakllangan va rivojlangan. Bunday holatni dunyo tarixidagi dastlabki davlatlar-Misr (Nil daryosi) va Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida ham kuzatish mumkin. O‘rta Osiyodagi qadimgi davlatchilik evalyutsiyasini (taraqqiyotini) bir necha davrlarga ajratib ko‘rsatish mumkin: 1-davr miloddan avvalgi II ming yillikning II yarmi O`zbekiston janubida davlatchilik tuzilmalarining ilk belgilari paydo bo‘ldi. Davlatning bunday namunasi Jarqo‘tonda topilgan. 2-davr miloddan avvalgi I ming yillikning boshi Xorazm Baqtriya, Sug‘d tarixiy madaniy viloyatlarining shakllanishi. 3-davr Ahamoniylar bosqini va O‘rta Osiyoning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirishi natijasida mahalliy davlatchilik rivojlanishidagi tanaffus. 4- davr miloddan avvalgi IV-II asrning ikkinchi yarmi. A. Makedonskiy bosib olgandan boshlab Yunon Baqtriya podshohligining qulashigacha. 5-davr miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi va milodiy I asr boshi. Mahalliy davlatlar: qang‘, Xorazm podshohligi; Sug‘d, Dovon davlatlarining mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi. 6-davr milodiy I asr boshidan III asr o‘rtalarigacha. Mahalliy davlatchilikning ravnaq topishi. Insoniyat tsivilizatsiyasining dastlabki o‘choqlaridan biri hisoblanadigan O‘rta Osiyo, xususan O`zbekiston o‘zining qadimiy shahar madaniyati bilan ham jahonga mashhurdir. 17 Ma’lumki, mil.avv. II ming yillikka kelib qadimgi O`zbekistonning dehqonchilik vohalarida o‘troq qabilalar rivojlanib, aholining alohida joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar-o‘troq dehqonchiligining rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi, hunarmandchiligining taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizmining murakkablashib borish, o‘zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy aloqalarning kuchayishi hamda harbiy-siyosiy vaziyat O`zbekiston hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo‘lishida asosiy omillari hisoblanadi. Jamiyat hyotida sodir bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar mil.avv. III ming yillikning oxiri-II ming yillikning boshlariga kelib, O‘rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Shahar madaniyatining shakllanishi ham huddi jamiyat taraqqiyotida bo‘lgani kabi taraqqiyot yo‘li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko‘ra shaharsozlik madaniyat-i-ning shakllanishi, uzoq, bosqichma-bosqich davrlarni bosib o‘tgan. Mil.avv. II ming yillikka oid O‘rta Osiyodagi Jarqogg‘on Sopolli, Dashli, Gonur, Namozgoh, Oltintepa, Ulug‘tepa kabilar ilk shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi uchun quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega bo‘ldi: aholining o‘troq dehqonchilikka o‘tish va keng vohalar bo‘ylab yoyilishi; hunarmandchilik rivojlanishi va ayrim sohalarga ixtisosilashishi; qadimgi savdo yo‘larining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va madaniy aloqalar hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi; Tabbiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar. Shahar madaniyati dastvval O`zbekistonning janubida, Surxondaryo hududida shakllandi, so‘ngra esa Shimolga So‘g‘d (qashqadaryo, Samarqand, Buxoro), Xorazm, Shosh va Farg‘ona hududlariga tarqaldi. Bu-aynan yurtlar va xalqlar taraqqiyotidagi notekislik kabi tarixiy qonuniyatga zid emas. Ko‘p sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha, O`zbekistondagi ayrim ko‘xna shaharlarning yoshi 270-300 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob (Samarqand), Qiziltepa (Surxondaryo), Uzunqir, Yerqo‘rg‘on (qashqadaryo) kabilar kiradi. Qadimgi shaharlar-tarixiy rivojlanishidagi urbanistik jarayonida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy asosi hisoblanadi. Fikrimizcha, shaharlar tarixini o‘rganish jarayonida dastavval, eng qadimgi shaharlar shakllanishi va rivojlanishi; aniq hududlar va viloyatlardagi tarixiy- madaniy shart-sharoitning ta’siri; ekologik-geogarfik, ijtimoiy, iqtisodiy va demografik muhitlarning darajasi va ta’sir doirasi; shaharlarning vazifasi; qadimgi shahar markazlarning tarixiy-madaniy jarayonlardagi o‘rni va ahamiyati masalalariga keng e’tibor qaratish lozim. Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi Avesto va qadimgi yunon tarixchilari asarlarida keltirilgan qisqa ma’lumotlar “Katta Xorazm” muammosining paydo bo‘lishiga asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan edi. Vandidotning birinchi fargardida Axuramazda tomonidan yaratilgan 16 ta mamlakat orasida birinchi bo‘lib “Aryanam Vayjo” tilga olinadi va mazkur obod yurtda yilning 10 oyida qahraton sovuq va ikki oy yoz bo‘lishi aytiladi. Tarixiy voqelikni tiklashda bir tomonlama yondashuv 18 asosiy maqsaddan uzoqlashishga olib kelishi mumkin. Qadimgi Xorazm davlatchiligining paydo bo‘lishi masalasida ham Shunday bir yoqlamalikka yo‘l qo‘yilgan. Chunki, “Katta Xorazm” gipotezasi Xorazmda arxeologik izlanishlar boshlanmasidan oldin paydo bo‘lgan edi. So‘nggi yillardagi arxeologiya fani qo‘lga kiritgan ma’lumotlar esa bu g’oyani tobora tasdiqlamay qo‘ymoqda. Chunki mintaqaviy xususiyatlardan kelib chiqib qadimgi Baqtriya, Sug’d, janubiy Turkmaniston, Shimoliy-Sharqiy Eron va Shimoliy Afg’oniston hududlarida o‘ziga xos moddiy madaniyat, shaharsozlik madaniyati va davlatchilik tarkib topgan. “Katta Xorazm” gipotezasini esa XX asrning birinchi yarmida fanga olib kirilgan sof tarixiy emas, balki taxminiy farazlarga asoslangan ilmiy muammo deb hisoblash mumkin. Ahamoniylar istilosidan oldin Amudaryoning quyi havzasi-janubiy Orolbo‘yi mintaqasida davlatchilik mavjud bo‘lgan. Ammo bu davlat chegarasi Amudaryoning o‘rta oqimi, bugungi Qoraqum va Qizilqum sahrolarigacha yetgan. Ushbu davlat birlashmasi mil. avv. VI asrning ikkinchi yarmida Eron ahamoniylari tomonidan bosib olinga. Keyingi yillarda qadimgi Baqtriya xududida olib borilgan arxelogik tadqiqot ishlari natijalari Janubiy Baqtriyada Oltin-1 va Oltin-10, hamda Baqtra shahri vayronalari, Shimoliy Baqtriyada esa Kuchuktepa, qiziltepa, Talashkantepa, Bandixon-2 kabi yodgorliklar qadimgi Baqtriya podshohligi haqida qadimgi mualliflarning bergan ma’lumotlari to‘g‘ri ekanligini tasdiqlaydi. O'rta Osiyo hududidagi ilk davlat tuzilmalari to‘g‘risida qadimgi yozma tariximizning eng noyob manbasi hisoblangan «Avesto» kitobi, shuningdek, qadimshunos olimlarning o‘kamizning turli hududlarida olib borgan arxeologik-qidiruv ishlari, ularning natijalari muhim manba hisoblanadi. Shuningdek, qadimgi Yunon, Rim va Eron manbalari asosida ham bu masalani oydinlashtirish, yetarli, asosli fikrlarni aytish mumkin bo‘ladi. Bu o‘rinda Yunon, Rim mualliflaridan Gerodot, Ktesiy, Strabon, Arrian va boshqalarning asarlari, yodnomalari, forsiy mixxat yozuvlari, qolaversa, okamizda keng ko‘lamli arxeologik tadqiqotlar olib borgan Ya.G‘ulomov,S.Tolstov, V. Masson, A.Asqarov, E. Rtveladze, A. Sagdullayevlarning ilmiy tadqiqotiari alohida ahamiyatga molik.Arxeolog olimlarimizning so‘nggi tadqiqotiari, O‘zbekiston hududida bronza davridayoq kichik shahar davlatlari shakllanganligidan guvohlik beradi. Barcha daliliy ashyolar miloddan avvalgi so'nggi ming yillik boshlarida, aniqrog‘i VI—VII asrlarda Vatanimiz hududlarida uchta: Xorazm, Baqtriya hamda saklar va massagetlar konfederatsiyasi ko‘rinishidagi dastlabki davlatlar shakllangan. Bu davlatlar o‘ziga xos rivojlanish jarayonini bosib o‘tgan. Xorazm davlati egallagan hududlar ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, hozirgi Xorazm yerlari bilan chegaralanib qolmay, balki undan ancha janubga, ya’ni Murg‘ob va Tajang daryolari atroflariga qadar ham yoyilgan. Miloddan avvalgi so‘nggi ming yillikning boshlariga tegishli «Amirobod madaniyati», quyi Amudaryo havzasida yuzaga kelgan o‘ziga xos sun’iy sug‘orish inshooti tizimi hamda dastlabki shaharsozlik timsoli bo‘lgan shahar-qaValar ( Qal’aliqir, Ko‘zaliqir, JonbosqaVa) Xorazm vohasida davlat tuzilmalari mavjudligidan daloiat beradi. Qadimshunos olim Ya. G ‘ulomov tomonidan Xora- zmda 19 aniqlangan 20 km uzunlikdagi, eni bir necha o‘nlab metrdan iborat kanal o‘zani, obod dehqonchilik madaniyat Xorazm davlati qadimdan insoniyatning yirik madaniy maskanlaridan biri sifatida shuhrat topganligidan guvohlik beradi. «Avesto»da Xorazm Markaziy Osiyodagi rivoj topgan, o‘z hududiy chegaralariga ega bolgan o‘lkalardan biri sifatida tilga olinishi ham bejiz emas. Gerodot rna’lumoticha, qadimda Oks (Amu) daryosi bo‘ylab 360 dan ziyod sun’iy sug‘orish kanallari, suv inshootlari barpo etilib, cho‘lli, sahroli yerlarga suv chiqazilib dehqonchilik uchun ekin maydonlari kengaytirib borilgan. Gerodot taassurotlarida Xorazm o'lkasida yashagan aholi dehqonchilikda katta tajribaga ega bo'lib, ularning donli, dukkakli ekinlar, chunonchi, bug‘doy, suli, arpa, meva- sabzavotchilik mahsulotlarini mo‘l-ko‘l yetishtirganligi qayd etib o‘tiladi. Xorazm shaharsozligida xom g‘isht, paxsalardan keng foydalanilgan. Binolarning tashqi va ichki ko‘rinishlariga maxsus ishiov berilib, ularning mustalikamligi, o‘ziga xos ko‘rkamligi ta’minlangan. Bu ko‘hna hudud bag‘rida ming yillar davomida saqianib kelayotgan ko'plab osori atiqalar, shahar-qal’alar xarobalari qoldiqlari ham buni isbotlaydi. Xorazm vohasida hunarmandchilik, tog‘-kon ishlari ancha rivojlangan. Bu yerdan qazib olingan qimmatbaho ma’- danlar ishiov berilib, yuksak sifat ko‘rsatkichiga yetganidan keyingina u tayyor mahsulot sifatida foydalanishga chiqarilgan.Xorazmda aholining bir qismi chorvachilik bilan shug‘ullangan, ularning tuya, ot, qo‘y- echkilardrfn iborat ko‘plab suruvlari bo‘lgan. Savdo bozorlarida g‘alla, meva, chorvachilik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlari ayirbosh qilingan. O‘zbek davlatchiligining shakllanishiga asos solgan Xorazm davlati 270 yillik tarixga ega. Afsuski, Xorazm davlatida hukmronlik qilgan sulolalar to‘g‘risida ma’lumotlar hozirgacha yetarli emas. Rivoyatlarga ko‘ra, Xorazmning qadimiy siyosiy sulolasi — siyovushiylar bo‘lganligi zikr etiladi. «Avesto»da ta’kidlanishicha, Siyovarshon Kavousning o‘g‘li boMgan. Siyovarshon o‘limidan so‘nig uning nabirasi Kova Xusrav bobosining qotilidan o‘ch olib, hokimiyatni egallab, Xorazmda siyovushiylar sulolasiga asos soladi. Sug‘diyona davlati. Miloddan avvalgi VII asrda Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida Sug‘diyona (Sug‘d) davlati tashkil topadi. Sug‘diyona davlatining poytaxti Samarqand shahri boMgan. Buxoro, Kesh, Naxshab Sug‘diyonaning yirik shaharlari hisoblangan. Aholi hayotida bayramlarni nishonlash udumi shakllangan. Har yili 21 martda Navro‘z bayramini nishonlash milliy an’anaga aylangan. Navro‘z bayramlarida milliy o‘yinlar va taomlar namoyish qilingan, sumalak hamda «qo‘sh oshi» tayyorlash an’anaga aylangan. Yerlarni shudgorlash, ekinlar ekish ishlari boshlangan. Baqtriya davlati. 0 ‘rta Osiyoning yana bir qadimgi davlati — Baqtriya podsholigi bo‘lib, uning tarkibiga hozirgi O‘zbekistonning Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlari, Tojikistonning janubi, Afg‘onistonning shimoli-sharqiy yerlari kirgan.Baqtriyadagi ko‘pdan ko‘p yirik shaharlar orasida Baqtra mash- hur bo‘lib, u mamlakatning poytaxti hisoblangan. Baqtra baland va mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan, unda podshoh qal’asi alohida ajralib turgan. 20 O‘zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardo‘shtiylarning muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahmoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun, Naqshi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey, Kurtsiy Ruf, Arrian, Strabon va boshqalar) ma’lumotlar beradi. So‘nggi yillarda qadimgi Baqtriya, So‘g’diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ko‘p hollarda yozma manbalar ma’lumotlarini tasdiqlaydi. Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir II ahmoniylar davlatiga asos soladi. Mil. avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O‘rta Osiyodagi Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya, So‘g’diyona kabi viloyatlar va ko‘chmanchi qabilalar ustidan o‘z hukmronliklarini o‘rnatdilar. O‘rta Osiyo xalqlari bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, ko‘chmanchi massaget qabilalari ahmoniylarning katta qo‘shinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil). Bu jangda fors podshosi Kir II ham halok bo‘ldi. Shuningdek, mil. avv. 522 va 519-518 yillarda Marg’iyonada hamda saklar o‘lkasida forslarga qarshi qo‘zg’olonlar ko‘tariladi. Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik edi. Qalaimir, Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv.VI-IV asr yodgorliklaridan ko‘plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy sug’orishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashqari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) ham rivojlanadi. Mil. avv. VI-IV asrlarda So‘g’diyonada ko‘plab shahar va qishloqlar bo‘lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar to‘lab turganlar. Xususan, bu davrga oid Uzunqir, Erqo‘rg’on, Afrosiyob, Lolazor, Xo‘ja Bo‘ston, Sangirtepa, Chordara, Qo‘rg’oncha, Ko‘ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorliklar o‘rganilgan. Bu hududlardan topilgan ko‘pgina topilmalar aholining dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanganidan dalolat beradi. Shuningdek, savdo-sotiq va o‘zaro aloqalar ham ancha rivojlanadi. Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Qishloqlarda dehqonchilik, shaharlarda esa hunarmandchilik rivojlangan edi. Jonbosqal’a, Ko‘zaliqir, Tuproqqal’a kabilar madaniy markazlar hisoblangan. O‘zbekistondagi eng qadimgi mahalliy yozuv namunalari ham Xorazm hududlaridan (Tuproqqal’a, mil. avv.IV asr) topilgan. Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O‘rta Osiyoga yurishlari boshlandi. Iskandar qo‘shinlari So‘g’diyona va Ustrushona erlarida juda qattiq qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning o‘zi ham bir necha marta yarador bo‘ldi. Mil. av. 329-327 yillar davomida mahalliy so‘g’diy aholi Spitaman boshchiligida yunon-makedon bosqinchilariga qarshi kurash olib borib, ularga juda katta talafot etkazdi. Iskandar qo‘shinlari hech qachon So‘g’diyonadagidek qarshilikka uchramagan edi. Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so‘ng O‘rta Osiyo erlari Salavka hukmronligi ostiga o‘tadi (mil. avv. 306 yil). Salavkiylardan bo‘lgan Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy.) O‘rta Osiyo viloyatlarida tinch hayot boshlanib, qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. O‘rta Osiyo erlari salavkiylar davlatining muhim qismi bo‘lib, harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O‘rta Osiyo viloyatlarining salavkiylar davlati 21 tarkibiga kirgan davri yunon-makedon yurishlari paytida vayron bo‘lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning va baqtriyaliklar, so‘g’diylar hamda pafiyaliklarning bosqinchilarga qarshi kurashda birlashuv davri bo‘ldi. Mil. avv. III asrning o‘rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o‘zaro kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi Yunon- Baqtriya podshosi Diodod o‘zini hukmdor deb e’lon qildi va tangalar zarb etdi. Tangashunoslik ma’lumotlariga ko‘ra, mil. avv. III asrning oxirigacha Yunon- Baqtriyada bir necha podsholar o‘tganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi. Mil. avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Evkratid kabi podsholar Yunon-Baqtriya erlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko‘chmanchi qabilalarning hujumlari va o‘zaro kurashlari natijasida Yunon-Baqtriya podsholigi qulatiladi. 2. Xorazm davlati. Zaiflashib borayotgan Qang’ davlatidan birinchi bo‘lib Xorazm ajralib chiqadi. Uni mahalliy Afrig’iylar sulolasiga mansub xorazmshohlar idora qila boshlaydi. Milodiy III asr o‘rtalarida Xorazm davlatining poytaxti Afrig'iylar sulolasiga dastlab hozirgi Qoraqalpog’istonning Ellikqal’a tumanida joylashgan qadimgi Tuproqqal’a xorazmshohlarshahar xarobasining o‘rnida bo‘lgan. Poytaxt mudofaa jihatidan nihoyatda mustahkam qurilgan. Shaharning mustahkam labirintli (g’ulomgardish) - darvoza og’zi istehkomi - darvozaxonasi bo‘lgan. Darvoza qarshisida shahar markazini kesib o‘tgan ko‘chaning har ikki tomoni bo‘ylab shaharliklarning turar joylari joylashgan. Shahar markazidan yuqoriroqda ibodatxona majmuasi, uning Shimoli-g’arbiy burchak qismida esa balandligi 25 metr bo‘lgan uch minorali xorazmshohlar qasri qad ko‘targan. Qasr imoratlari ikki qavatli shoh saroyi va shohona turar joylar rangdor tasvirlar, qabartma ganchkor naqshlar hamda haykallar bilan bezatilgan. Shaharning umumiy maydoni 26 gektarni tashkil etgan. Bu davrda Xorazmda atrofi mustahkam devorlar bilan o‘ralgan shaharlar, istehkomli qishloqlar juda ko‘p bo‘lgan. Milodiy 305-yilda xorazmshoh Afrig’ o‘z qarorgohini Xorazmning qadimgi poytaxti Kat shahriga ko‘chiradi. Kat qayta tiklanib, Al-Fir qasri ichida shoh o‘ziga yangi saroy qurdiradi. Xuddi shu vaqtdan boshlab Xorazmning Afrig’iy shohlari betiga shoh va orqasiga suvoriy tasvirlari tushirilgan kumush tangalar zarb etib, mamlakatning ichki va tashqi savdo munosabatlarida mustaqil bo‘lib oladilar. Xioniylar davlati . IV asr o‘rtalarida O‘rta Osiyoga Yettisuv va Sharqiy Turkistondan ko‘chmanchi Chorvador xion nomli qabilalarning hujumi boshlanadi. Xioniylar milodiy 353-yilda o‘z hukmdori Grumbat boshchiligida Sug’dga bostirib kiradilar. So‘ngra ular Eronda tashkil topgan va tobora kuchayib borayotgan Sosoniylar davlati bilan to‘qnashadilar. Dastlabki janglardayoq sosoniylar shohi Shopur II (309-379) xioniylardan yengiladi. So‘ngra o‘zaro sulhga kelishilib, hatto ular o‘rtasida ittifoqlik ipi bog’lanadi. O‘rtadagi ittifoq goh buzilib, goh tiklanib turadi. Nihoyat, IV asrning 70-yillarida O‘rta Osiyoda xioniylar hukmronligi o‘rnatildi. Sirdaryo bo‘ylaridan to Amudaryo havzasi gacha cho‘zilgan keng maydonda xioniylarning kuchli davlati qaror topadi. Bu davlat 120 yildan oshiqroq hukmdorlik qiladi. 22 Kidariylar davlati. V asrning 20-yillarida Sharqdan Sirdaryo va Orol bo‘ylari orqali Xorazm hamda Amudaryo havzasiga yana bir ko‘chmanchi Chorvador aholi - toxarlar kirib keladi. Toxarlar kushonlarning avlodlaridan bo‘lib, Kidar ismli hukmdor ularga yo‘lboshchi edi. Shuning uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Tez orada kidariylar Amudaryo havzasi hamda g’arbiy va janubiy Sug’d yerlarini ishg’ol etib, xioniylar davlatining janubiy qismida o‘z hukmronligini o‘rnatganlar. Balx shahri esa bu yangi davlatning poytaxtiga aylantirilgan1. Aftidan, kidariylar xioniylar bilan ittifoqchi sifatida harakat qilgan va tajovuzlarini Janubga tomon kengaytirishga intilgan. V asrning 30-50- yillarida kidariylar bilan sosoniylar o‘rtasida ziddiyat tobora kuchayib, ular bir- biriga dushman bo‘lib qolgari. Bu ikki davlat o‘rtasida 456-yilda bo‘lib o‘tgan navbatdagi to‘qnashuvda sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchragan kidariylar o‘zini qayta o‘nglab ololmaydi. Buning ustiga tez orada kidariylar Shimoldan janubga tomon siljigan yana bir ko‘chmanchi Chorvador aholi – eftaliylar bilan to‘qnashadilar. Natijada, kidariylar O‘rta Osiyoni tark etib, janubga - Shimoliy Hindistonga chekinadilar. U yerlarda 75 yil hukmronlik qiladilar. Eftaliylar davlati. Milodiy IV - V asrdan O‘rta Osiyo hududida yerga egalik munosabatlari, ya’ni feodal ishlab chiqarish munosabatlari qaror topa boshladi. «Feodal» lotincha-«katta yer egasi» ma’nosini anglatadi. Bu davrdan yerga bo‘lgan munosabat o‘zgarib bordi. Yangi yerlar o‘zlashtirildi. Bu yerlarning asosiy qismi ma’lum bir kishilar - zodagonlar qo‘lida to‘planib bordi. Bu yirik yer egalari ziroatkor dehqonlar ustidan hukmronliklarini o‘rnatdilar. Bu mulkdorlar ilk o‘rta asrlarda «dehqon», ya’ni «qishloq hokimi» nomi bilan shuhrat topgan. Ularga qaram kishilar «kadivar», ya’ni «qishloq qo‘rg’onlarida yashovchilar», deb atalgan. Ilk o‘rta asrlarda kadivarlar (asosan, yersiz va yerga muhtoj qishloq mehnatkashlari) O‘rta Osiyodagi asosiy ijtimoiy tabaqa hisoblangan. O‘rta Osiyoda dehqon Rusiyadagi singari mulkdor feodal yer egasiga emas, balki yerga bog’lanib qolgan edi. Tekin ishlab berish (barshchina) bu yerda iqtisodiy jihatdan faydali bo‘lmaganligidan sug’oriladigan dehqonchilik hukmron bo‘lgan butun O‘rta Osiyo hududida renta - soliq turi muhim ahamiyat kasb etgan. Renta solig’ini ma’lum hududdagi jamoaga uyushgan erkin dehqonlar to‘laganlar. Bu erkin ziroatkor, ya’ni oddiy mehnatkash aholi - «kashovarzlar» deb atalganlar. Kashovarzlar jamoa boshlig’i «dehqon»ga soliq to‘laganlar. Bu davrda sarkor, chokar, qo‘shchi kabi ijtimoiy tabaqa vakillari ham bo‘lgan. «Sarkor» - mulkdor va quldor tabaqa vakillari, qishloq oqsoqollari hamda urug’ va qabila boshliqlari ishboshi sifatida obodonchilik ishlarida faol qatnashgan, «chokar» - dehqon qo‘riqchisi, «qo‘shchi» - yerni omoch bilan ag’daruvchi kashovarz. Eftaliylar qo‘li ostida tarbiyalangan Perozning o‘g’li Kubod davrida Eron eftaliylarga hiroj to‘lashda davom etgan. Uning hukmronlik yillaridagi (488-531) tengsizlik va ekspluatatsiya zulmiga qarshi xalq ommasi o‘rtasida norozilik qo‘zg’olonlari bo‘lgan. Bu davrda barcha yerlar jamoa qo‘lidan tortib olinib «dehqon mulki»ga aylantirilgan. Barcha boylik va hokimiyat boylar qo‘lida bo‘lgan. Ayollar huquqi poymol qilingan. Bu hol Mazdak ibn Hamadon boshchiligida qo‘zg’olon kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. 23 Mazdakchilar-«Z» harfi bilan boshlanadigan to‘rt narsaning aholi o‘rtasida teng bo‘lishni talab qilganlar: 1) Zamin (Yer); 2. Zar (oltin); 3, Zo‘rlik (kuch- hokimiyat); 4. Zan (xotin). Kubod dastlab bu qo‘zg’olonni himoya qildi va qo‘llab-quvvatladi. So‘ngra u bu qo‘zg’olonga qarshi kurashdi va qo‘zg’alonni shafqatsizlarcha bostirib Mazdakni 529 yilda qatl qildi. Kubod hukmronligi davrida Eron bilan eftaliylar orasidagi munosabatlar ancha yumshab do‘stona tus ola boshladi. Bu hol eftaliylar orasida o‘sgan Kubodning eftaliylar bilan shaxsiy do‘stona munosabatlarining natijasi bo‘lganligi ehtimoldan uzoq emas. Kubod eftaliylar podshosining qizi, ya’ni o‘z jiyaniga uylanadi. Eftaliylar davlatida ijtimoiy - iqtisodiy va madaniy hayot. Eftaliylar davrida davlatning boshida podsho turgan. Ammo taxt otadan bolaga meros bo‘lib qolmay, sulolaning eng loyiq deb topilgan kishisiga berilgan. Eftaliylarda aholining asosiy qismi dehqonchilik bilan mashg’ul bo‘lgan, ayrim qismigina ko‘chmanchilik asosida yashagan, o‘tovlarda istiqomat qilishgan. Jamiyatda «sara kishilar» - zodagonlarning mavqei kuchayib borgan va ular ko‘proq shaharlarga kelib yashay boshlaganlar. Eftaliylar davrida aholi sonining o‘sishi natijasida obikor yerlarga bo‘lgan talab ortib bordi. Natijada V-VI asrlarda hozirgi Toshkent va Janubiy Qozog’iston yerlarini sug’orish uchun Bo‘zsuv va Zog’ariq kanallari, Samarqand viloyati yerlarini sug’oruvchi Darg’om kanallari qazildi. Eftaliylarda moddiy-madaniyat taraqqiy etgan. Binokorlik, naqqoshlik, tasviriy san’at rivojlangan. Eftaliylar davri tarixiga oid ba’zi bir moddiy madaniyat yodgorliklari saqlanib qolgan. Bular eftaliy shohlari yozgi qarorgohi-Varaxsha yodgorligi (V asr), Xorazm viloyati hududidagi Firqal’a (Qiyot-Beruniy yaqinida), Buxoro viloyatida Poykend, Termiz yaqinidagi Bolaliktepadan topilgan saroy va boshqalardir. Shunday qilib, V asr o‘rtalarida tashkil topgan eftaliylar davlati VI asrning o‘rtalariga kelib, markaziy hokimiyatning zaiflashuvi va kichik-kichik mayda hukmdorlarning raqobatlari natijasida asta- sekin yemirila boshladi. Ta’kidlash joizki, milodiy V asr oxiri - VI asr o‘rtalarida Eftaliylar davlati Hindistonda ham mavjud bo‘lgan. Bu davlat eftaliylarning Hindistonga bostirib kirishi natijasida vujudga kelgan. U Shimoliy Hindiston, Pokiston va janubiy-Sharqiy Afg’oniston hududidan iborat bo‘lgan. Mazkur davlat To‘ramon va uning vorisi Mixirakula davrida kuch- qudratga to‘lib, ravnaq topgan. VI asr o‘rtalariga kelib tanazzulga yuz tutgan. Turk xoqonligi. VI asrning o‘rtalariga kelib Oltoy, Yettisuv va O‘rta Osiyodagi turli qabilalar va xalqlar birlashib katta Turk xoqonligi davlatini tashkil qildilar. Lekin bundan VI asrga qadar turkiyzabon xalqlar va ularning davlat uyushmalari bo‘lmagan deb bo‘lmaydi. Xususan, turkshunos olimlar I. Bichurin, N. Gumilyovlar Xitoy manbalari asosida bergan ma’lumotiga binoan, ilk turkiy qabilalar mil. avv. 1756 yildan boshlab tilga olingan. Turk xoqonligi xususidagi ma’lumotlar yetarli bo‘lsa-da, ammo ularning ko‘pchiligi bir-biriga qarama-qarshi va aniq ma’lumotlar bermaydi. Birinchi navbatda VII-VIII asrlarda to‘plangan manbalar ancha qimmatlidir. Bular epigrafik yodgorliklar-Urxun-Enisey, Turk-Run yozuvlari, Xitoyning «Tan xonadoni 24 tarixi» (VII - IX asrlar) tarixiy manbasi, VI asr oxirlarida yashagan vizantiyalik tarixchilar Menandr Protektor, Feofan Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi Ionna Yefesskiylarning tarixiy asarlaridir. Shuningdek, Turk xoqonligi to‘g’risidagi ma’lumotlar o‘rta asr mualliflari at - Tabariy, Denovariy (IX - X asr), Abu Rayhon Beruniy, Narshaxiylar asarlarida ham uchraydi. Bumin o‘z ukasi Istamiga (Istami - turkcha, Sedimi - xitoycha, Sinjibu - arabcha, Stembi - xagah yunoncha) birinchi sarkarda, davlatning birinchi amaldori unvoniga to‘g’ri keluvchi «Yabg’u» (bahodir) unvonini berib, u bilan birgalikda o‘z davlatini kengaytirish payiga tushdi. Istami ko‘proq g’arbiy yo‘nalishga boshchilik qilib tez orada Sharqiy Turkistondagi nushibi, turkash, duli qabilalarini o‘ziga bo‘ysundiradi. 552 yilning oxirida Bumin xoqon vafot etdi. Shundan so‘ng taxtga Qora Issiq o‘tiradi. Bundan foydalangan Jo‘jonlar xoqonlikka hujum uyushtiradi. Biroq u jujanlarni qayta bosh ko‘targanligiga qarshi kurashib, natijada ularning rahbari Din o‘z qo‘shini bilan tor-mor keltiriladi. Tez orada Qora Issiq ham vafot etadi. Shundan so‘ng uning ukasi Muqan (ba’zi adabiyotlarda Muxan, Mug’an) xoqon «Kushu» unvoni bilan taxtga o‘tirdi. U yigirma yil (553-572) hukmronlik qildi. Muqan xoqon 556- 557 yillarda Xitoyga yurishlar qilib, bu yerdagi G’arbiy Vey (Toba) sulolasi o‘rnini egallagan Si (550-577) va Chjou (577-581) sulolalarini o‘z ta’sir doirasiga oladi. 558 yilda esa jo‘janlarga so‘nggi hal qiluvchi zarbani berdi. Shu bilan birga xoqonlik ushbu yilda Ural va Volga bo‘ylarini zabt etib, Shimoliy Kavkazdagi ko‘chmanchi ovarlar bilan to‘qnashadi. Turkiylar eftaliylar va ovarlarga qarshi kurashishda Vizantiya va Eron bilan do‘stona aloqani mustahkamlashga harakat qila boshlaydi. Vaziyatdan foydalangan Eron eftaliylardan Toxariston, Chag’oniyon, Kobul atrofidagi yerlarni tortib oldi. Turk xoqonligi ovarlarga qarshi harakat qilib, ularga yordam berib turgan Vizantiyani bu yo‘ldan qaytarish uchun 563 yilda nushibi qabilasining rahbari Esxilni Vizantiyaga elchi qilib jo‘natdi. Istami yabg’u Eron bilan munosabatlar keskinlashib ketsa, uning oldini olish uchun Vizantiya bilan yaqinlashish siyosatini qo‘llamoqchi bo‘ladi. Shu maqsadda 568-569 yillarda sug’d savdogari Maniax boshchiligidagi elchilar Vizantiyaga yuborildi. Ular Kavkaz orqali Konstantinopolga yetib keldilar. Elchilar imperator Yustinian II qabulida bo‘lgan. Imperator turkiylar bilan harbiy-siyosiy, savdo shartnomasiga kelishib oldi. Yustinian II javob tarzida Vizantiyannig Zemarx boshliq elchilarini xoqonlik davlatiga jo‘natadi. 569 yilda xoqon Zemarxni Tyan-Shandagi «Oltin tog’» yaqinidagi qarorgohida qabul qildi. Muzokaralar davomida asosiy diqqat ipak savdosi va birgalashib Eronga qarshi kurash olib borish masalalariga qaratilgan. Shundan so‘ng Turk xoqonligi Eronga qarshi harbiy harakatlarni boshlab yuboradi. Istami Xusrav I Ashushirvon qo‘shinlarini tor-mor qilib, Eronning Shimoliga bostirib kiradi. Turkiylar eftaliylar yerlarining Eronga o‘tib qolgan yerlarini yana o‘z qo‘liga qaytarib oladilar. Eron tinchlik bitimini imzoladi va har yili 40.00 Vizantiya tillasi to‘lash majburiyatini oladi. Biroq Muqan xoqon va Istami yabg’ularni vafotidan so‘ng Turk xoqonlikning ta’siri ancha zayiflasha boshlaydi. Eron sarkardasi Bahrom Chubin turkiylarning Chur Bag’a 25 xoqon qo‘mondonligidagi 30.00 kishilik qo‘shinini tor-mor keltiradi. Chur Bag’a jangda halok bo‘ldi. Bahrom Chubin Buxoro yaqinidagi Poykand shahriga bostirib kirib, xoqonning o‘g’li Barmuda Teginni asirga oladi va xoqon xazinasini Eron shohiga yuboradi. Muqan xoqon vafotidan (576 y.) so‘ng taxtga uning ukasi Arslon To‘ba o‘tirdi. Turk xoqonligida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot. Butun saltanat ustidan oliy hukmronlikni xoqon olib borgan. Undan keyingi shaxs-Yabg’u (bahodir) davlatdagi birinchi amaldor (vazir) vazifasida bo‘lgan. (Masalan: Istami yabg’u, Tun yabg’u). Ammo yabg’u taxtga merosxo‘rlik qila olmas edi. Taxt merosxo‘ri tegin (turkiycha-qul) deb yuritilgan. Tegin taxtga da’vogar shaxs bo‘lgan. Ayni chog’da davlat boshlig’i farzandlari – shahzodalar (xonzodalar) ismiga qo‘shib aytiladigan sharafli unvon (masalan, Kultegin). Tudun-unvoni hukmdorning joylaridagi noibi (nazoratchisi)ga berilgan. Ular mahalliy hokimlar siyosatini, boj - soliq ishlarini nazorat qilganlar. Urug’-qabilaning nomdor vakillari «beklar» deb yuritilgan. Jamoani xoqon va zodaganlar kengashi - «Qurultoy» boshqargan. Xoqonlik boshqaruvida ikki xil tizim mavjud edi: 1) bo‘ysundirilgan ba’zi o‘lka va viloyatlarda mavjud mahalliy sulolalar saqlanib qolgan va ular xoqonlikka o‘lpon to‘lab turganlar; 2) tobe o‘lka va viloyatlarning ayrimlari boshqaruviga tayinlangan hukmdor xonadonga mansub vakillar hokimiyati. Xoqonlikda aholining quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan. Budun o‘z navbatida qabilalar ittifoqi birlashmasini tashkil etgan. U «o‘n o‘q budun» yoki «o‘n o‘q el» deb yuritilgan. O‘n o‘q budun yoki yelning hokimi ham «yabg’u» yoki «jabg’u» nomi bilan atalgan. O‘n o‘q yel sardori bir tuman (ya’ni o‘n ming) suvoriyni safga tortar edi. Bunday harbiy bo‘linmaning tumanboshisi «shod» deb yuritilgan. Shod unvonidagi kishi hukmdorning o‘ng tomonidan joy olgan. Turk xoqonligidagi har bir hokimlikda bir necha yuzdan tortib, bir necha ming sonli o‘z qo‘shinlari bo‘lgan. Qo‘shin to‘plashda ham sinfiy tabaqalanish asosiy rol o‘ynagan. Jumladan, otliq askarlar urug’ zodagonlari vakillaridan tanlanib, o‘q-yoy, dubulg’a, qilich va shamshir bilan qurollangan. Piyoda askarlar esa yollangan fuqorolar va qullardan iborat bo‘lgan. Turk xoqonligi davrida madaniyat o‘z davriga nisbatan yuksak taraqqiyot darajasida bo‘lgan. Turkiy xalqlar dunyodagi qadimiy yozma madaniyatga ega bo‘lgan xalqlardan hisoblanadi. Turk hukmronligi davrida sug’d yozuvi, oromiy yozuvi, xorazm yozuvi bilan bir qatorda qadimiy turkiy xalqlarning yozuvi-«Turk-Run yozuvi», «Urxun-Enasoy yozuvi», «Ko‘k Turk yozuvi» keng ishlatilgan. 1970 yilda Almati yaqinidagi «Issiq» degan joydan topilgan va fanga «Issiq yozuvi» nomi bilan kirgan turkiy yozuv ham bizning yozuv tariximizga oid qarashlarimizni yanada boyitadi. Endilikda topilgan noyob ashyolar asosida turkiy yozuvning tarixi mil. avv. II-I asrlarga borib tutashishi ma’lum bo‘ldi. Turk xoqonligi to‘g’risida bitiktoshlarda qimmatli ma’lumotlar berilgan. Bunga Kultegin bitiktoshi, Bilga xoqon bitiktoshi, To‘n-Yuquq bitiktoshini misol qilish mumkin. Turkiylar tarixi uchun bitik yozuvlar avvalo asosiy manba bo‘lsa, undan keyin yozma adabiyotning ilk namunasi hamdir. Olim 26 Nasimxon Rahmonning fikricha turkiylar qanchalik katta hududni egallagan bo‘lsalar, ular yaratgan yodnoma bitiklar ham shunchalik katta hududga yoyilgan. Ular quyidagilardan iborat: 1. Shimoliy Mo‘g’uliston yodnomalari. 2. Lena - Boyko‘lbo‘yi yodnomalari. 3. Oltoy yodnomalari. 4. Sharqiy Turkiston yodnomalari. 5. O‘rta Osiyo guruhi yodnomalari. 6. Sharqiy Yevropa yodnomalaridir. Turk xoqonligidagi xalqlarning bir qismi eftaliylar singari «J» lovchi shevalarda so‘zlashganlar. VI asrga kelganda u «Y» lovchi lahjaga aylanib, davlat tili bo‘lib qolgan. Turk yozuvi bilan bir qatorda sug’d va xorazm yozuvi ham keng qo‘llanilganligini yuqorida ta’kidlagan edik. Sug’d yozuvi 25 ta belgidan iborat bo‘lib, chapdan o‘ngga qarab yozilgan. Ularning taqvimi bo‘lgan. Bunday taqvimlar Tojikiston tog’laridan topilgan. Shaharlarda sug’d - turk ikki tilliligi rasmiy holat bo‘lganligi Mahmud Qoshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asarida ham qayd etilgan. Xullas, o‘tmish avlodlarimiz yuksak darajada qadimiy yozma madaniyatga ega bo‘lgan deb qat’iy xulosa chiqarish uchun hamma asoslarga egamiz. Bu yozuv madaniyat durdonalari keyinchalik arablar va mo‘g’ullar bosqini davrida yo‘q qilib yuborilgan. Turk xoqonlari davriga oid manbalar, tarixiy obidalar nisbatan kam saqlangan. Ammo Xitoy manbalarida ta’kidlanishicha, VI-VII asrlarda Turk xoqonligida tasviriy san’at, haykaltaroshlik ancha keng taraqqiy etgan. Ustrashona, Xolchayon, Dalvarzintepa, Fayoztepa, Panjikent harobalaridan topilgan naqshlar va suratlar bu fikrimizni yorqin ifoda etadi. Bu davrda kulolchilik san’ati ham rivoj topgan. Turk xoqonligi davrida yaratilgan moddiy madaniyat yodgorliklaridan biri loydan yasalgan har xil tasvirdagi haykalchalardir. Bu haykalchalar qo‘lida kosa yoki qurol-yarog’ ushlab turgan kishi shaklida bo‘lib, odatda, ular qo‘rg’oncha yoki marhumlar qabrlariga qo‘yilgan. Shunday qilib, IV asrning oxiri va V asrning boshlaridan e’tiboran mamlakatimiz hududida feodal tuzumning ilk kurtaklari namoyon bo‘la boshladi. Asta-sekinlik bilan feodal taraqqiyoti tomon rivojlanib borgan sari, mamlakatimiz xalqlari jahon taraqqiyotida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘ldilar, jahon davlatchiligi, tsivilizatsiyasi va madaniyatiga o‘z hissalarini qo‘shdilar. VII asrning ikki rich i yarmiga kelib xalifalik e’tibori O‘rta Osiyo yerlarini bosib olishga qaratildi. 651-yilda arablar jangsiz Marv shahrini egallaydilar, so‘ngra Amudaryogacha bo‘lgan hududlar istilo qilindi. Arablar bu hududlarni Xuroson, deb ataydilar. Bu viloyat arab xalifasi tomonidan tayinlanadigan noib orqali boshqarilgan. Noib qarorgohi Marvda joylashgan. Arablar Amudaryodan shimoldagi boy viloyatlarni istilo etishga tayyorgarlik ko‘rdilar. Bu yerlarni arablar Movarounnahr, ya’ni daryoning narigi tomoni, deb ataganlar. Vatanimiz sarhadlarida arablar istilosi jarayoni ikki bosqichda amalga oshirilganligini ta’kidlab o‘tmoq joiz. Uning birinchi bosqichi VI asrning ikkinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Bu davrda ayrim arab 27 lashkarboshilari qo‘shini Amudaryo atrofidagi hududlarga bir necha bor hujumlar uyushtirib, bu yerlarning boyliklarini talab, ma’lum o‘ljalarni qo‘lga kiritib, ortga qaytganlar. Bundan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad— bu hududlarni yaqin kelajakda bosib olishga tayyorgarlik ko‘rish edi. Masalan, arab lashkarboshilari Ziyod ibn Abuso‘fiyonning 654-yilda Maymurg‘ga, 667- yilda Chag‘oniyonga, 673-yilda uning o‘gli Ubaydulla ibn Ziyodning Amudaryodan o‘tib Poykand, Romiton yerlarini egallashi, so‘ngra Buxoro hukmdorini yengib, o‘z foydasiga suih tuzib, katta xazina, boyliklarni qoMga kiritishi va nihoyat, 675—676-yillarda Said ibn Usmonning yangidan Buxoro va Samarqand tomon qo‘shin tortib kelishi va mahalliy hukmdorlarni yengib, katta boylik va ko‘p sonli asirlar bilan Arabistonga qaytib ketishi bular 0 ‘rta Osiyo hududlarini egallash borasidagi dastlabki urinishlar edi. O‘lkamizni bosib olishning ikkinchi, hal qiluvchi bosqichi VIII asrning birinchi choragiga to‘g‘ri keladi. Xususan, 705-yilda Qutayba ibn Muslimning Xuroson noibi etib tayinlanishi bilan uning zimmasiga butun 0 ‘rta Osiyo hududlarini uzil-kesil bosib olish vazifasi yuklanadi. Qutayba 707-yilda Amudaryodan o‘tib Poykandni egallash sari harakatlanadi. Arablar mahalliy aholi qarshiligini yengib shaharni qo‘lga kiritadilar, uning boyliklarini talaydilar. Kesh, Nasaf ham og‘ir janglar bilan fath etiladi. 710-yilda Qutayba mahalliy hukmdorlarning o‘zaro kelishuvi va ittifoqiga izn bermay, Sug‘dning bosh shahri — Samarqandni bosib olishga tayyorgarlik ko‘rdi. Shu orada Xorazm shohi Chag‘on o‘z ukasi Nurzod boshchiligida ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘olonidan qo‘rqib, 711-yilda yordam so‘rab Qutaybaga murojaat qiladi. Qutayba qulay vaziyatdan foydalanib Xorazmga yurish qildi. Qo‘zg‘olon bostirildi, Nurzod o‘ldirildi. Biroq Xorazmshoh bundan hech narsa yutmadi. Aksincha, u o‘z mustaqilligini yo‘qotib, xalifalikka tobe bo‘lib, qoldi. Chag‘onning qo‘shini Qutaybaning harbiy yurishlarida ishtirok etishga majbur etildi. 712-yilda Qutayba Samarqandga hujum qildi. Bu paytda Samarqand hukmdori G ‘urak edi. G ‘urak arab qo‘shinlariga qarshi jang qildi, ammo kuchlar teng bo‘lmaganligi sababli taslim bo‘ldi. Qutayba bilan G‘urak (710—737) o‘rtasida tuzilgan shartnomaga binoan u arablarga bir yo‘la 2 ming, yiliga esa 20 ming dirham hisobiga boj to‘lash, 30 ming baquvvat yigitlarni qul o‘rnida berishi ko‘zda tutilgan edi. Buning ustiga Samarqandning eng gavjum mavzesi — Afrosiyob kelgindi arab aholisi uchun turar joy sifatida berildi. Uning tub aholisi esa o‘z joyidan mahrum etildi. Arab qo‘shini 713-yilda Sirdaryo orqali yurish boshlab 0 ‘rta Osiyoning sharqiy hududlarini egallashga kirishdi. Qutayba shu yurishi davomida Choch viloyati, Farg‘ona vodiysini egallaydi, ko‘p o‘tmay, o‘lkaning boshqa hududlari ham birin-ketin ishg‘ol qilindi. Shu tariqa, qirg‘in-barot janglar oqibatida arablar Movarounnahr deb nom bergan Vatanimiz hududlari bosib olindi. Bosib olingan hamrna viloyatiarga arablar- dan amirlar tayiniandi. Arablar istilochilar sifatida bu hududda mahalliy aholiga nisbatan mislsiz zulrn va zo'ravonlik o‘tkazdilar. Xalq tomonidan asrlar davomida yaradlgan noyob moddiy va m a’naviy boyliklar, osori-atiqalar talandi, yakson qilindi. Mahalliy yozuvlarda bitilgan son-sanoqsiz nodir kitoblar, qo‘lyozmalar yondirildi. Zardushtiylik va 28 buddizm dinining ko‘plab ibodatxonalari, muqaddas qadamjolari kunpayakun etildi. IX-XII asrlarda O‘zbek davlatchiligi. Tohiriylar va somoniylar davlati. Arablarnin g 0 ‘rta O siyo h u d u d larid ag i deyarli bir yarim asrlik huk m ro n lik davri bu h u d u d n in g erksevar xalqlarining o ‘z eli, vatanining m ustaqilligi y o ‘lidagi jo ‘sh q in k u rash in i, intilishini so ‘ndira olmadi. Darhaqiqat, IX asr boshlariga kelib, arab xalifaligida yuzaga kelgan siyosiy tanglik, Xuroson va Movarounnahrda kechayotgan ziddiyatli jarayonlar, xalq qo‘zg‘olonlari mazkur o‘lka xalqlariuchun xalifalik tobeligidan qutilish, yurt mustaqilligini qo‘lga kiritish yo‘lida qulay imkoniyatlarni vujudga keltirgan edi. Xususan, xalifa Horun ar-Rashid (786—809) vafotidan so‘ng xalifalik taxtini egallash uchun uning o‘g‘illari — Amin va M a’mun o‘rtasida keskin kurash boshlangan edi. Bir necha yilga cho‘zilgan bu siyosiy mojaro nafaqat xalifalik markazini tang ahvolga solib qo‘ydi, balki unga tobe boMgan hududlardagi voqealar rivojiga ham sezilarli ta’sir ko'rsatdi. Ma’mun katta qo‘shin tuzib, unga xurosonlik Tohir ibn Husaynni boshliq etib tayinladi. Ray yaqinidagi jangda Tohir ibn Husayn al-Ainin qo‘shinini yengdi va Bag‘dodga yurish boshladi. Tohir 813- yilda yana g‘olib kelib Bag'dodni ham qo‘lga kiritdi. Ma’mun xalifa lik taxtini egalladi. Lekin 819-yilga qadar Bag‘dodga bormay, Marvdan turib hokimiyatni boshqardi. Uning buyrugM bilan Tohir ibn Husayn Iroq hokimiyati va Bag‘dod harbiy garnizoni boshligi bo‘ldi (819-yilga qadar). Ma’mun Marvdaligidayoq olimlar guruhini o‘z saroyida to‘plagan edi. U 819-yilda Marv shahri saroyida to‘plangan olimlarni o‘zi bilan Bag‘dodga olib ketgan. Shu tariqa, xalifa Horun ar-Rashid asos solgan («Bayt ul-Hikma» — «Bilim uyi») olimlarining ilmiy-ijodiy faoliyati yanada kuchaydi. Bu fan markazinining negizini turkistoniik olimlar tashkil etganlar. Ma’mun xalifalik oldidagi katta xizmatlari evaziga Tohir ibn Husaynni 821 -yilda Xurosonga noib etib tayinladi. Shu tariqa, rasman abbosiylar xalifaligiga tobe boMgan tohiriylar davlati vujudga kelib, 873-yilga qadar davom etgan. Uning poytaxti avval Marv, keyinroq Nishopur boMgan. Dastlab, Movarounnahrning ko‘pgina viloyatlari ham uning tasarrufida boMgan. Buning boisi shuki, ikkala o‘lkaning noiblik markazi Xurosonning Nishopur shahri boMgan. Tohir ibn Husayn boshqaruv jilovini qoMga kiritgach, undan yurt mustaqilligini, uning ravnaqi va qudratini oshirishga kirishdi. Tohir ibn Husayn o‘z davlatining mustaqilligini tiklash maqsadida 822-yilda xalifa nomini xutba namozidan chiqariyb tashlashga amr qildi. Biroq tez orada uning sirli oMimi bu borada katta ishlar qilinishiga imkon bermadi. Uning vorislari Talha ibn Husayn (822—828), Abdulloh ibn Tohir (828—844), Tohir II ibn Abdulloh (844—862), Muhammad ibn Tohir (862— 873) davrlarida tohiriylar davlatining mustaqilligi bir qadar ta’minlandi. Tohiriylar ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotni, mulkiy munosabatlarni rivojlantirish, qishloq xo‘jaligini tartibga keltirish, suv resurslaridan foydalanishni yaxshilash uchun suv inshootlari barpo etish, shuningdek, fuqarolardan olinadigan soliqlarni mo‘tadillashtirishga ahamiyat berdilar. 29 Poytaxt Abul Abbos Abdulloh davrida Marvdan Nishopurga ko‘chiriladi. Jumiadan, Abdulloh ibn Tohirning chiqargan bir farmonida «dehqonlarni ranjitmaslik» ta’kidlangan, ammo buningsiz xazinaga yetarli miqdorda soliq tushmasligi ham alohida uqtirilgan. Biroq shunga qaramay, tohiriy hukmdorlar amalda dehqonlarni emas, balki ko'proq yirik mulkdorlar, savdogarlarning manfaatlarini himoya qildilar. Shu bois, tohiriylar davrida oddiy aholi, ayniqsa, dehqonlar ogMr asoratda yashash, haddan ziyod soliq-o‘lponlar to‘lashga majbur etilgandi. Shuning uchun ham mamlakatning Seyiston va boshqa viloyatlarida dehqon g‘alayonlari yuzaga kelib, kuchayib borgan. Xurosonning sharqiy hududlarida hunarmandlarning soliqlardan noroziligi tufayli yuzaga kelgan safforiylar harakati va dehqonchilik vohalaridagi g‘alayonlar qo‘shilib, keng miqyosda yoyildi. Bu harakatlarning yetakchiiariga aylangan, asli kelib chiqishlari hunarmand — miskar bo‘lgan aka-uka Yoqub va Amir ibn Layslar 873-yilda Nishopurni egallab, tohiriylar sulolasini ag‘darib tashlashga muvaffaq bo‘ldilar. Buning natijasida Yoqub ibn Lays as-Saffor asos slogan safforiylar (miskarlar) davlati tashkil topdi (873—901-yillar).Biroq yangi hukmdor Yoquh ibn Lays shaxsiy hayotda qanchalik oddiy turmush tarziga amal qilib yashamasin, o‘z armiyasining jangovarligini kuchaytirish, askarlarni maosh bilan ta’minlashga urinmasin, mehnatkash xalqning og‘ir soliqlar to‘lashi, boshqa to‘lovlar va majburiyatlarni o‘tashi avvalgidek o‘zgarmay qolaverdi. Bu hol oxir-oqibatda safforiylar sulolasi hukmronligining ijtimoiy-iqtisodiy ildizlarini qaqshatib, uni halokatga mahkum etdi. Movarounnahrda somoniylar davlatining yuzaga kelish jarayoni ham IX asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Bunda ham xalifa Ma’mun o‘ziga sodiqlik bilan xizmat qilgan balxlik turkiy hukmdorlardan Somonxudot26 avlodlari (uning nabiralari)ga Movarounnahr hududlarini boshqarish huquqini topshirdi. Chunonchi, Null Samarqandga, Ahmad Farg‘onaga, Yahyo Shosh va Ustrushonaga hokimlik qiladilar. IX asr 0‘rtalariga kelib Ahmad va uning katta o‘g‘li Nasr Somoniylar Movarounnahrning ko‘pchilik hududlarini birlashtirishga muvaffaq boMadilar. Nasr I Ahmad Somoniy (864—892) davrida Movarounnahr mavqeyi yanada kuchayib bordi. Samarqand davlat poytaxti edi. Xurosonda tohiriylar sulolasi ag‘darilgach (873), uning tarkibiga kirgan Buxoro yerlari ham somoniylar tasarrufiga olindi. Nasr ukasi Ismoil Somoniyni Buxoroga noib etib tayinlaydi (874) va somoniylar hukmronligi endilikda deyarli Movarounnahrning barcha hududlariga yoyiladi. Ammo ko‘p o'tmay, Ismoil o‘z hokimiyatini kuchaytirib olgach, o‘zining vassallik mavqeyini tan olmay, Nasrning hokimiyati xazinasiga to‘laydigan yillik daromad miqdorini keskin kamaytiradi.Buning natijasida aka-uka somoniylar o‘rtasida uzoq muddatli o‘zaro kurashlar boshlandi. Oqibatda 888-yilda ular o‘rtasida katta urush kelib chiqib, unda Ismoil g‘olib chiqdi va hokimiyatni o‘z qo'liga oldi. Akasi Nasr vafotidan so‘ng, Ismoil Somoniy Movarounnahrning yagona hukmdoriga aylandi (888— 907-yillar). Ismoilning 893-yilda Yettisuvdagi dashtlik qabilalarga qarshi olib borgan muvaffaqiyatli yurishi Taroz shahrini egallab, katta o‘lja va asirlar 30 bilan qaytishi ham somoniylar qudrati yuksakligidan yaqqol dalolat beradi. Ismoil Somoniy davlatining qudrati oshib borayotganidan cho'chigan, uni zaiflashtirishni va o‘z ta’sirini qayta tiklashni ko‘zlagan Bag‘dod xalifasi Mu’tazid (892—902) Xurosondagi Safforiylar hukmdori Amir ibn Laysga (879—901) Xuroson bilan birga Movarounnahr ustidan hukm yuritish huquqi berilgani haqida farmon chiqaradi va uni Ismoilga qarshi gij-gijlaydi. Bu esa 901-yilda katta urushga sabab bo‘ldi. Urush natijasi esa somoniylar foydasiga hal boMib, buning oqibatida Xuroson yerlari somoniylar qo‘l ostiga o‘tadi. Shu tariqa xalq xalifalik istibdodidan xalos bo‘ladi. Ismoil Somoniy bu hududda kechgan uzoq yillik milliy davlatchilik tajribasiga tayanib, markaziy davlat boshqaruvi tizimini va shunga muvofiq keladigan mahalliy idora organlarini vujudga keltirdi. Bu tizim Ahmad ibn Ismoil (907—914), Nasr ibn Ahmad (914—943), Null ibn Nasr (943—954) davrida ham takomillashib bordi.Nuh ibn Nasr davrida Buxoroning Registon maydonida amir qasri qarshisida saroy qurilib, barcha devonlar unga joylashtirildi. Mahkama xizmatchilari muayyan bilimga ega bo‘lgan, arab va fors tilini puxta bilgan zodagon va ruhoniylardan tanlangan. Pochta-aloqa xizmatidan boshqa hamma devonlarning viloyatlarda vakillari bo‘lib, ular ham markaziy devonga, ham viloyat hokimiga bo‘ysungan. Har bir shaharda shahar boslilig‘i rais ma’muriyati mavjud bolgan. Davlatda islom dinining ta’siri g‘oyat katta boMganligidan, oliy diniy mansab — Shayx ul-islomning davlat ishlaridagi roli yuqori darajada e’tirof etilgan. Somoniylar davrida qishloq xo‘jaligi, mahalliy ishlab chiqarish, hunarmandchilik, savdo-sotiq munosabatlari, shaharlar hayoti ancha yuksaldi. OMkaning Shosh, Farg‘ona va Xorazm vohalarida turli xil g‘alla ekinlari yetishtirish, bog‘dorchilik, sohibkorlik, polizchilik, paxta yetishtirish ancha kengayib bordi. Ko‘plab suv inshootlari barpo etildi. «Ariqlar haqida» qonun qabul qilindi. Qishloq ahli mavjud xomashyo mahsulotlaridan turlicha ishiov berish yoMi bilan har xil matolar ishlab chiqara boshladi. Shaharlarda ko'plab hunarmandchilik korxonalari, omilab karvonsaroylar, bozor rastalari mavjud bo‘lib, doimiy ravishda ishlab turgan. Somoniylar davrida Samarqand, Buxoro, Marv, Shosh, Isfijob, shuningdek, Farg‘ona, Xorazm vohasi shaharlari savdo-sotiq va hunarmandchilik markazlari sifatida ravnaq topgan. X asrning ikkinchi yarmidan boshlab, xususan, keyingi somoniy hukmdorlar: Abdumalik ibn Null (954—961), Mansur ibn Abdumalik (961— 976), Nuh ibn Mansur (976—997), Mansur ibn Nuh (997—999), Abdumalik ibn Mansur (999—100) davrida mamlakatda ham, mahalliy feodal beklar, amaldorlar o'rtasida ham, hukmdor sulola vakillari o'rtasida ham o'zaro ichki nizolar, ziddiyatlar to'xtovsiz kuchayib boradi. Davlatning harbiy tayanchi hisoblangan turk askarlaridan iborat qo'shin safida ham birdamlik, hamjihatlik yetishmasdi. Bu esa somoniylar saltanatini jiddiy tanglikka duchor etdi. Masalan, lashkarboshi Alptegin somoniylarni uzoq yillar hirnoya qilib kelgan. Uning itoatida 30 ming qo'shin bo‘lib, zarur bo‘lganda 10 ming suvoriy to‘play olardi. Shu boisdan ham somoniylar bilan Alptegin o‘rtasidagi ixtilof 31 va ishonchsizlik oxir-oqibatda somoniylarni inqirozga olib keldi. Shuningdek, mahalliy hukmdorlarda o‘zboshimchalik, bosh-boshdoqlik xatti-harakatlarining avj olishi, ularni jilovlashga markaziy hokimiyatning ojizligi ham davlatning yanada zaiflashuviga sabab boladi. Xalq norozilik harakatlari shu qadar alangalanib bordiki, hatto Amir Abdumalik vafoti bahonasida 961-yilda Buxoro harbiy askarlari tomonidan boshlangan g‘alayon amir saroyini talash, uni yakson qilish bilan tugallandi.Bunday jiddiy nizolar, ziddiyatli jarayonlar oqibatida somoniylar davlati zaiflashib, inqirozga yuz tutadi. Yettisuv, Sharqiy Turkiston oMkalarida IX asr ikkinchi yarmida turli turldy qavmlar, elatlarning o‘zaro birikuvi natijasida va qo‘shiluvi davomida qoraxoniylar davlati tashkil topdi. Mazkur davlatga asos solgan siymo Abdulkarim Sotuq Bug‘roxon (859—955) yag‘- molar qavmiga mansub boMgan. Bu davlat hukmdorlari «arslonxon» yoki «qoraxon» unvonlari bilan yuritilgan. Qoraxon so‘zining lug‘aviy ma’nosi esa turkiy qabilalarda «ulug1», «buyuk» degan tushunchalarni anglatgan. Qoraxon «Tamg‘achxon» ham deb yuritilgan. Bu davlatning qudrati yuksalib, u tez orada katta hududlarni o‘z qo‘l ostiga kirita boradi. Uning poytaxti Sharqiy Turkistonning Bolasog‘un shahri bolgan. Abdulkarim Bug‘roxon vafotidan keyin uning vorislari davrida Markaziy Tyanshan va Yettisuv oMkalari, egallanadi. Endilikda qoraxoniylar somoniylar hukmronlik qilayotgan Movarounnahr yerlarini ham butunlay egallashga kirishadilar. Bu davrda somoniylar davlati chuqur ichki ziddiyatlar, sinfiy ixtiloflar orqasida tanglik. holatiga tushib qolgan edi. Bundan foydalangan qoraxoniylar hukmdorlari — Hasan va Nasr Bug‘roxonlar yetakchiligidagi qo'shin somoniylar qarshiligini qiyinchiliksiz yengib, (992- 996- va 999-yillarda) Buxoroni egallaydi, somoniylar sulolasining so‘nggi vakili Ismoil al-Muntasir (100—105) hukmronligi barham topdi. Oqibatda butun Movarounnahr hududlari qoraxoniylar tasarrufiga o‘tadi. Shu tariqa, qoraxoniylar hukmronligi katta hududlarga yoyiladi. Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy-hududiy boshqarish tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon bolganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora qilingan (masaian, Samarqand, Buxoro, Yettisuv va b.). Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki toMovlarni markaziy hokimiyat hukmdori — Tamg‘achxonga yuborib, amalda o‘z mulklarini mustaqil boshqarganlar. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab ijtimoiy-siyosiy vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida kechgan. Ayniqsa, xonlikning muhim hayotiy markazlari hisoblangan Samarqand, Buxoro, Balx va Termiz kabi hududlarni qo‘lga kiritish uchun saljuqiylar, qoraxitoylar bilan ko‘p bor urush harakatlari olib borilgan. Xususan, saljuqiylarning songgi podshohi Sulton Sanjar (1118—1157) harbiy qismi bu joylarga kelib joylasha boshlaydi. Bu esa Hindistonning keyingi tarixiy taqdiriga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmdori Arslonxon (1102—1130)ning zaiflashib qolganligidan va mahalliy ruhoniylar fitnasidan foydalanib, Samarqand va uning atroflarini bosib oladi. Shundan so‘ng qoraxoniylar sulolasiga mansub mahalliy xonlar amalda Sulton 32 Sanjarga tobe bo‘lib qoladilar. Biroq ko‘p o‘tmay, bu hududlar sharqdan qayta bostirib kelgan qoraxitoylar ta’siriga tushib qoladi. Qoraxoniylar davrida Movarounnahrning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida bir qator muhim o‘zgarishlar yuz beradi. Birinchidan, qoraxoniylar o‘lkani zabt etgach, bu yerda ko‘p asrlardan buyon hukm surib kelgan yerga egalik qilishning muhim shakli — dehqon mulkchiligini tugatib, bu mulklarni davlat tasarrufiga oladilar. Bu mulklar, o‘z navbatida, qoraxoniylarga tobe bo‘lgan sodiq amaldorlar, harbiy lashkarboshilar, davlat xizmatchilari yoki ularga yon bosgan yuqori ruhoniylar, din peshvolariga mulk qilib beriladi. «Dehqon» tushunchasi shu vaqtdan boshlab, amalda, yerni ishlovchi, unda mehnat qilib kun kechiruvchi ijtimoiy toifa maqomiga tushadi. 961-yilda somoniy hukmdor Abdumalik vafotidan so‘ng G ‘azna mulkiga asli turkiy qavmga mansub boMgan salohiyatli lashkarboshi Alptegin noib boMadi. Somoniylar davrida yetuk harbiy lashkarboshi darajasiga erishgan Sabuktegin 977-yiIda somoniylar davlati ichida davom etayotgan o‘zaro nizolardan foydalanib, Qobul daryosi havzasidagi yerlarni ham G ‘azna viloyatiga qo‘shib, mustaqil davlat tuzishga muvaffaq boMadi. U tez orada Xurosonga egalik qilish huquqini ham qolga kiritadi. Qoraxoniylar somoniylar hukmronligini qulatib, Movarounnahrni egaliagunlariga qadar, Amudaryoning janubida Sabuktegin va uning vafotidan so‘ng o‘gMi Mahmud davrida g‘aznaviylar mavqeyi va davlat boshqaruv tizimi kuchayadi. G ‘aznaviylarning eng yuksalgan, qudratli saltanatga aylangan davri Sulton Mahmud (998— 1030) davrlariga to‘gri keladi. Taxtga chiqqach, Sulton Mahmud katta qo‘shin tuzib, uni o‘sha davrning eng zamonaviy qurol-aslahalari bilan, yetarli maosh bilan ta’minlab, juda ko'plab bosqinchilik yurishlar amalga oshirdi. U XI asr boshlarida qoraxoniylar bilan shimoliy chegara sifatida Amudaryoni belgilab olgach, o‘zining asosiy e’tiborini janubda — Hindistonga, g‘arbda — Xuroson va unga chegaradosh hududlar tomon qaratadi. Faqat Hindistonga 17 bor yurish qilib, u yerdan katta miqdordagi olja va boyiiklar olib keladi. Birgina 1019- yilda Kanuadja shahrini egallab, olib kelingan oMja — katta miqdordagi oltin, kumush va qimmatbaho buyumlardan tashqari 350 ta fil va 57 ming asir — qulni tashkil etgan. U 108-yilda qoraxoniylar bilan tuzilgan shartnomani buzib, Amudaryo shimolidagi Chag‘oniyon va Xuttalon viloyatlarini bosib oladi. 1010—1011- yillarda esa Mahmud katta qo‘shin bilan jang qilib G‘ur viloyatini egallaydi. 1017-yilga kelib esa, Mahmud G ‘aznaviyning nigohi geografik jihatdan g‘oyatda qulay nuqtada joylashgan, boy hudud — Xorazmga qaratiladi. U xorazmshohlar saltanatidagi qaltis siyosiy vaziyatdan, xususan, Xorazmshoh Ma’munning o‘limidan foydalanib, u yerga katta qo‘shin yuborib, osoniik bilan Xorazmni tobe qiladi. Ayni paytda, shuhratparast Sulton Xorazm Ma’mun akademiyasining bir qator atoqli namoyandalarini, shu jumladan, Abu Rayhon Beruniyni G ‘aznaga ko‘chirib keladi. Uning so‘nggi istilochilik yurishlaridan biri 1029-yilda Eronning Ray shahrini egallash bo‘ladi. 33 Mahmud G ‘aznaviyning harbiy yurishlari oqibatlaridan biri shu boldiki, shimoliy Hindiston hududining bosib olinishi natijasida turkiy aholining ancha qismi bu joylarga kelib joylasha boshladi. Bu esa Hindistonning keyingi tarixiy taqdiriga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.Mahmud davrida g‘aznaviylar davlati hududlari benihoya kengayib, mamlakat shaharlarida, ayniqsa, G ‘aznada katta inshootlar, salobatli ko‘plab masjid-u madrasalar, kutubxona-yu shifoxonalar, ilm maskanlari barpo etilgan bo‘lsa-da, biroq ko‘pchilik aholining moddiy- maishiy ahvoli nochor boMgan, turli xil soliq va majburiyatlar odamlarning tinkasini quritgan. 1011-yilda Xuroson oMkasida boshlangan ocharchilik minglab odamlarning nobud bolishiga olib kelgan. Shu bois, Mahmud G ‘aznaviy davlati tashqaridan go‘yo qudratli ko‘ringani bilan aslida ichdan yemirila boshlaydi. Uning vafotidan keyin ko‘p oMmay, bu saltanat tushkunlik sari yuz tutadi.Sulton Mahmud vafotidan keyinoq Xorazm o‘z mustaqilligini tiklashga erishadi. Shuningdek, saljuqiy turklarning Xuroson hududlarini egallash uchun harakatlari kuchayadi. Agar Mahmud davrida uning roziligi bilan Xurosonning ayrim hududlariga saljuqiy qabilalar kelib joylashgan boMsa, endilikda ular butun Xurosonni ishg‘ol qilishga kirishadilar. O‘lkaning g‘aznaviylar siyosatidan, haddan ziyod soliq-toMovlar asoratidan norozi bo‘lgan mahalliy aholisi ham saljuqiylarni qo‘llab-quvvatlab chiqadi. Bu esa ikki o‘rtadagi harbiy to‘qnashuvlarning pirovard yakuniga hal qiluvchi ta’sir o‘tkazadi. G ‘aznaviylar qo‘shini bilan saljuqiylar o‘rtasidagi birinchi katta urush 1035-yilda Nisa shahri yonida bo‘lib otadi. Bu jang saljuqiylar g‘alabasi bilan yakunlanadi. Ko‘p otmay, saljuqiylar o‘z g‘alabalarini mustahkamlab, Xurosonning ancha qismini, jumladan, Nishopurni Qo‘lga kiritadilar (1038). 1040-yil bahorida Dandanakon yonida (Saraxs bilan Marv oraligi) bolgan hal qiluvchi so‘nggi jangdan keyin Mas’ud G ‘aznaviy qo‘shini qaqshatqich zarbaga uchrab, butun Xuroson o‘lkasidan mahrum boladi. Ko‘p o‘tmay, Mas’ud ukasi Muhammad tomonidan qatl qilinadi (1041). Tez vaqt ichida hokimiyatni egaliagan Mas’udning o‘gMi Mavdud ham bir necha bor kuch to‘plab saljuqiylar bilan urush olib borgan boMsa-da, ammo o‘z qo'shinini mag’lubiyatdan saqlab qola olmaydi. 1059-yilda g‘aznaviyiarning muhim tayanchi bo‘lgan Balxning saljuqiylar qo‘liga o‘tishi bilan g‘aznaviylar davlati tugatildi. Xorazm vohasi o'zining qulay strategik mavqeyi, rivojlangan hudud boMganligidan Markaziy Osiyo mintaqasida kechgan muhim tarixiy jarayonlarda alohida o‘rin tutib, o‘z muayyan ta’sirini o‘lkazib borgan. Xorazmshohlar sulolasi nomi bilan hukmronlik qilgan hukmdorlar xonadoni tarixdan ma’lum. XI asrning boshlarida yuz bergan tarixiy jarayonlar taqozosi bilan Xorazm davlati tanazzulga uchrab, zaiflashib, mintaqaning boshqa sulolalari, chunonchi, avval boshda g'aznaviylar hukmronligi (1017—1041) 1043-yilda saljuqiylar bpshqaruvi ta’siriga tushib qolgandi. Shuningdek, XI asrning 40-yillarida sharqdan bostirib kelgan ko‘p sonli qoraxitoylar ham Xorazm yerlarini ishg‘ol etib, bu hududlardan belgilangan miqdordagi xiroj to‘lovlarini olish huquqini qo‘lga kiritgandilar. Binobarin, XI asrning ikkinchi yarmiga kelib Xorazm oldida mustaqillikka erishish vazifasi ko‘ndalang bo‘lib 34 turardi. Xususan, saljuqiy hukmdorlardan Malikshoh I (1072—1092) davrida katta obro‘-martabaga erishgan harbiy lashkarboshi Anushteginni 1077-yilda Xorazmga noyib etib tayinlaydi. Anushtegin vafotidan so‘ng Xorazmda uning vorisi Qutbiddin Muhammad 1097-1127-yillarda noyiblik qiladi. Qutbiddin Muhammad saljuqiylar hukmronligini tan olgan holda, Xorazmni idora qiladi, o‘lkaning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishi uchun ham muhim imkoniyatlar topa biladi. Xorazm mustaqilligini ta’minlash, uning sarhadlarini kengaytirishda Qutbiddin Muhammadningo‘g‘li Alovuddin Otsiz( 1127—1156) ning roli alohida e’tiborga molik. Negaki, u qoraxoniylar kuchsizligidan va saljuqiylar zaifligidan foydalanib, o‘z davlati qudratini yuk-saltira bordi. Uning 1141 -yilda oltin tangalar zarb ettirib, muornalaga chiqarishi ham Xorazm mustaqilligining muhim belgisi bo‘lgan. Alovuddin Otsiz qoraxitoylar bilan kelishib, ularga har yili 30 ming dirham miqdorida oMpon toMash sharti bilan amalda o‘z davlatining ichki mustaqilligini ta’minlaydi. Xorazmning mustaqil davlat sifatidagi ravnaqi, hududlarining benihoya kengayib borishida Alovuddin Takashning ham o‘rni va roli katta bo‘lgan. Uning hukmronlik davrida (1172— 120) Xorazm vohasida katta ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi. Yangidan qad rostlagan shaharlarning obodonlashuvidan tashqari ularning savdo-sotiq, hunarmandchilik, karvon savdosi bobidagi dovrug‘i yanada ortdi, qishloq xo‘jaligi, ziroatchilik tarmoqlari rivojlandi, ko‘plab kanallar, suv inshootlari barpo etildi. Bunday ijobiy jarayonlar Alovuddin Muhammad Xorazmshoh (120— 1220) davrida ham davom ettirildi. Ayni zamonda, o‘ziga xos markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi tizimi vujudga keltirilib, takomillashtirib borildi. Bu esa mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotini mustahkamlash, uning ichki taraqqiyotini ta’minlash hamda izchil tashqi siyosat olib borishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Anushteginlarning davlat boshqaruvi ham ikki tizimdan: dargoh va devonlar majmuyidan iborat bo‘lgan. Amir Temur Vatanimiz tarixida, o ‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida beqiyos xizmat ko‘rsatgan shaxs. Amir Tem ur jahon xalqlari tarixida buyuk davlat arbobi, m ashhur sarkarda sifatida e’tirof topgan yorqin siymodir. Afsuski, Amir Tem ur nomi sobiq mustamlakachilik va mustabid tuzum davrida qoralanib, avlodlar nazaridan chetga surilib kelindi. Biroq o‘zbek davlatchiligini qayta tiklagan, buyuk davlat darajasiga ko'targan, jahonga shuhrat taratgan Amir Temurning tarixiy xizmatini jahon afgor ommasi nazaridan yashirish, uni qatag‘on zanjirida ushlab turish vaqti o‘tdi. Istiqlol tufayli o ‘z ona tariximizni xolisona yoritish, tarixiy haqiqatni qaror toptirish barobarida Amir Temur bobomizning nomini, nuroniy qiyofasini tiklash baxtiga muyassar bo‘ldik. Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi bilan 1996-yilning Amir Tem ur yili deb e’lon qilinishi va shu yili buyuk bobokalonimiz tavalludining 660-yilligining mamlakatimizda hamda UNESCO tashabbusi bilan butun dunyo miqyosida keng nishonlanishi — bu hozirgi m innatdor avlodlarning, qolaversa, jahon ahlining bu buyuk zotga, uning uIug‘vor ishlariga bildirgan cheksiz hurmati va e’zozi ramzidir. 35 Amir Tem ur turkiy barlos urug'ining biy (urug‘ oqsoqoli)laridan bo‘lmish M uhammad Tarag‘ay va Buxoro shariat qonunlari sharhlovchisining qizi Takina Mohbegimlarning farzandi bo‘lib, 1336- yilda Shahrisabzga yaqin Xo‘ja llg‘or qishlog‘ida tavallud topgan. Uning to‘liq ismi Sohibqiron Amir Tem ur ibn Amir Tarag‘ay ibn Amir Barkuldir. Temur siyosiy kurash maydoniga kirib kelgan XIV asrning 60-yillarida m o‘g‘ullarning Chig‘atoy ulusi hukmronligi davom etayotgan edi. 1346-yili Chig‘atoy ulusi xoni Qozonxon Amir Qazog‘on tomonidan o ‘ldiriladi. 1358-yilda Amir Qazog‘on ham o ‘ldiriladi, ulusda parokandalik jarayoni kuchayadi. 0 ‘lkaning turli hududlarida mustaqillik da’vosi bilan ish ko‘rayotgan 10 ga yaqin mahalliy bekliklar, chunonchi, Xorazmda so‘fiylar, Qashqadaryoda barloslar, Ohangaron vodiysida jaloyirlar, Buxoroda sadrlar, Termiz atrofida sayidlar amirlarining va holcazo kuchlarning ajratuvchilik harakatlari yurt butunligiga jiddiy xavf tug‘dirayotgandi. Ulus o‘ntacha mustaqil bekliklarga bo‘lingan bo‘lib, ularning beklari o‘rtasida doimo nizo, janjal boiardi. Buning ustiga o‘z hukmronligini mustahkamlash maqsadida 1360-yilda Movarounnahrga katta qo‘shin torlib kelgan M o‘g‘uliston xoni T ugiuq Tem ur31 xuruji ham dard ustiga chipqon boigan edi. Bunday qaltis vaziyatda siyosiy kurash maydonida hozir boMgan yosh Temurbek oldida nihoyatda ehtiyotkorlik, aql-zakovat bilan ish ko‘rish, o‘z atrofiga yurtparvar, vatanparvar kuchlarni to‘plash, so‘ngra qulay imkoniyat tugMlishi bilan yurt dushmanlariga qaqshatqich zarba berish vazifasi turardi.Temurbek uddaburonlik bilan o ‘ziga xos taktika qo‘llab, o‘zining bosh orzu-maqsadlaridan voz kechmagan holda, vaziyat taqozosi bilan vaqtdan yutish, ishonchli kuch topish uchun vaqtincha 1361 -yilda TugMuq Tem ur xizmatiga kiradi. Biroq bir yil muddat o‘tar-o‘tmay Balx hokimi, Amir Qazog‘onning nabirasi Amir Husayn bilan do'stlashib, u bilan birgalikda yurt birligi va ozodligini tiklash- ga kirishadi. U 1362— 1364~yillarda m o‘g4il qo‘shinlariga bir necha marta zarba beradi. Tugluq Temurning o‘gli llyosxo‘ja 1365-yil bahorida Movarounnahrga yurish qiladi. Chinoz atrofida, Sirdaryo bo‘yidagi «Loy jangi»da Amir Temur va Amir Husayn qo‘shinining llyosxo‘ja boshliq — mo‘g‘ul qo‘shinidan kutilmaganda yengilishi Amir Temur uchun juda katta saboq boMdi. Ilyosxo‘ja qo‘shinlari Samarqandga tomon yurdi. Mahalliy aholi mudofaaga ko‘tarildi, bu harakat sarbadorlar harakati nomi bilan mashhur. Harakatga tolibi ilm vakili Mavlonozoda, jun tituvchilar oqsoqoli Abu Bakr Kalaviy va mohir mergan Xo‘rdaki Buxoriylar boshchilik qiladilar. Jome masjidida to‘plangan 10 mingga yaqin aholi Mavlonozoda da’vati bilan mo‘g‘ullarga qarshi kurashda faol qatnashadilar. Ilyosxo‘ja Samarqandda katta zarbaga uchrab M ovarounnahrdan chiqib ketishga majbur bo‘ladi. Samarqandda hokimiyat sarbadorlar qo‘liga oladi. Ular xalq turmushini yaxshilashga qaratilgan tadbirlar ko‘radilar, m o‘g‘u!larga tarafdorlik qilganlarning yer va mulklari musodara etiladi. Samarqand sarbadorlari g‘alabasidan xabar topgan Amir Husayn va Amir Temur 1366-yil bahorida Samarqandga keladilar. Amir Husayn hiylasi bilan sarbadorlar boshliqlari qoMga olinib, o‘ldiriladi. Amir Temurning sa’y- 36 harakatlari tufayligina Mavlonozoda tirik qoladi. Amir Husayn M ovarounnahrda Amir Temurni qoldirib o‘zi Xurosonga ketadi. Movarounnahrni qo‘ldan chiqarishni istamagan Ilyosxo‘ja 1365 yilning bahorida yana Movarounnahr ustiga qo‘shin tortadi. Ikki o‘rtadagi jang Toshkent bilan Chinoz o‘rtasidagi Chirchiq daryosi bo‘yida (Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma»siga ko‘ra 1360 yil 16 iyunda) SHarafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma»siga binoan 1365 yil 22 mayda sodir bo‘ladi. Tarixda u «Jangi loy» - «Loy jangi» nomi bilan shuhrat topadi. Chunki o‘sha kuni kuchli jala quyib, jang maydoni botqoqlikka aylangan, hatto otlar loyga botib qolgan. Jangda amir Husaynning xiyonati oqibatida mag’lubiyatga uchraydilar va o‘z qo‘shinlari bilan Amudaryo bo‘ylariga chekinib, Balx viloyatida o‘rnashdilar. Ilyosxoja esa hech qanday qarshilikka uchramay Xo‘jand, Jizzax va boshqa bir qancha shahar hamda qishloklarni egallab, Samarqand ustiga yuradi. Samarqand o‘sha paytlarda katta qo‘shinga qarshilik ko‘rsata olmasdi. Shaharning na devori va na mustahkam istehkomlari, na qurollangan sipohiysi bor edi. Bek va amirlar shaharni tark etgan edi, lekin mo‘g’ullarga qarshi xalq ko‘tarildi, sarbadorlar shahar mudofaasini o‘z qo‘llariga oldilar. Shahar mudofaachilariga Madrasa tolibi ilmlaridan Mavlonozoda Samarqandiy, jun (paxta) tituvchilar mahallasining oqsoqoli Abu Bakr Kuluyi (Kalaviy) Naddof va mergan mavlono Xurdaki Buxoriylar boshchilik qiladilar. Sarbadorlar Samarqand shahrida mo‘g’ullarga qaqshatqich zarba beradilar. Samarqandliklarning ishlab chiqqan harbiy rejasi puxta chiqdi va o‘z samarasini berdi. Bir necha hujum samarasiz tugagach mo‘g’ullar shahar atrofini qurshab olib uzoq vaqt qamal qilish rejasini o‘ylab chiqdilar. Lekin lashkar safida yuqumli kasallik tarqaldi. Buni ot vabosi (o‘lati) deb atashadi. O‘lat oqibatida Ilyosxo‘ja qo‘shinlariga mansub otlarning katta qismi qirilib ketdi. Ilyosxo‘ja katta yo‘qotishlar bilan dastlab Samarqandni keyin esa Movarounnahrni tashlab ketishga majbur bo‘ldi. Sarbadorlarning Ilyosxo‘ja ustidan g’alabasi butun Movarounnahrga ovoza bo‘ldi. Bu paytda Keshda bo‘lgan Amir Temur bu xabarni Amudaryo bo‘ylarida bo‘lgan Amir Xusaynga yetkazdi. 1366 yilning bahorida ular Samarqandga yetib keladilar va shahar yaqinidagi Konigil (Samarqandning janubiy-Sharqida, CHo‘ponota tepaligi etagidagi gil koni bo‘lib, bu kon yaqinida, Siyob (Obirahmat) arig’i bo‘yida joylashgan keng, ko‘kalamzor mavze) mavzeyiga kelib tushadilar. Beklar sarbadorlarning yetakchilari bilan muzokara olib boradilar. Uchrashuvning birinchi kunida beklar ularning sharafiga ziyofat berib, sha’niga hamdu sanolar aytadilar. Biroq ertasi kuni Abu Bakr Kuluyi bilan Xurdaki Buxoriylar dorga tortiladilar. Mavlonozodani esa Amir Temur o‘rtaga tushib qutqarib qoladi. Shu tariqa sarbadorlar boshliqsiz qoldirilib, harakat bostiriladi. Movarounnahrda Amir Husaynning hukmronligi o‘rnatiladi. Ammo ko‘p vaqt o‘tmay Husayn bilan Amir Temur o‘rtasida munosabat keskinlashib, ochiqdan ochiq nizoga aylanadi. Amir Xusayn Amir Temurga yaqin bir necha beklarniisyon ko‘tarishda gumonsirab, ularga katta jarima soldi. Temur do‘stlariga yordam berish maqsadida bisotidan bor javohirlarni qaynog’asiga to‘lab yaqin kishilarini qutqarib qoldi. To‘plangan boyliklar ichida Xusaynning singlisi O‘ljoy Turkonning qulog’idagi oltin sirg’a ham qo‘shib tovonga kiritilgan bo‘lib uni 37 aslida Temur va O‘ljoy Turkonning to‘y kunlariga yaqin Xusayn tomonidan hadya qilingan edi. Javohirlar ichida sirg’a egasi kimligini bilib turib Xusayn uni qaytarib bermagan. Amir Temur bundan qattiq g’azablangan. 1366 yilda O‘ljoy Turkon xotunning o‘limi ham ikki hukmdorni bir-biridan ajralishini tezlashtirgan omil desak bo‘ladi. 1366-1370yillar davomida ular o‘rtasida bir necha bor o‘zaro to‘qnashuvlar ham bo‘ladi. 1370 yilning bahorida Amir Temur butun qo‘shinlari bilan kuchli raqib- Balx hukmdori Amir Husaynga qarshi yo‘lga chiqadi. Qo‘shin Termiz yaqinidagi Biyo qishlog’iga yetganida uning huzuriga taniqli ulamolardan Sayyid Baraka (?-1404) tashrif buyuradi. Sayyid Baraka Amir Temur faoliyatini qo‘llab-quvvatlab, unga Oliy hokimiyat ramzi tabl (nog’ora) bilan yalovbayroq tortiq qilib, uning buyuk kelajagidan bashorat qiladi. Bu voqea, shubhasiz, siyosiy ahamiyatga ega edi. Chunki u saltanatlik ramzi edi. Amir Temur qo‘shini to Balxga yetib borgunicha, yo‘l-yo‘lakay unga yangi-yangi kuchlar kelib qo‘shiladi. Bu paytga kelib Amir Husaynning ko‘pchilik amirlari uni tark etadilar. Jangda Amir Husayn qo‘shinlari yengiladi, ikki kunlik qamaldan so‘ng, 1370 yilning 10 aprelida Balx shahri Amir Temurga taslim bo‘ladi. Amir Husayn qatl etiladi. Bu g’alabadan so‘ng o‘sha davrning udumiga ko‘ra, Temur Amir Husayn taxtiga o‘tirgach, uning xotinlaridan to‘rttasini o‘ziga xotinlikka tanladi, ular aql va farosatda yagona, go‘zallikda tengsiz Chig’atoy ulusi xoni-Qozonxonning qizi Saroymulkxonim, Bayon sulduzning qizi Ulus og’o, Xizr-Yasavuriyning qizi Islom-og’o va Tog’oy-Turkonlar edilar. Husaynning boshqa xotinlarini Temur o‘ziga yaqin kishilarga xotinlikka berdi. Markazlashgan davlatning tashkil topishi va saltanatni barpo etish yo‘lidaga harbiy yurishlar. Amir Temur Movarounnahrning qonuniy xukmdori bo‘lib olgach, mamlakat hududlarini birlashtirishga kirishdi. Shu maqsadda u 1370 yil iyunida Samarqandda qurultoy chaqirdi. Qurultoyda Shibirg’on hokimi amir Zinda Chashmdan boshqa Movarounnahrning barcha amirlari va qabila boshliqlari to‘plandilar. Unda markaziy davlat tizimini shakllantirish va qo‘shin tuzish masalalari muhokama etildi. Ikki daryo oralig’ida yashovchi turk-mo‘g’ul qabila boshliqlari, barcha amirlar Amir Temur hokimiyatini tan oldilar. Amir Temur mamlakatda qonun va tartib ishlarini joriy etadi. Maxsus qo‘shin tuzib, unga katta imtiyozlar beradi. Amir Temur yirik harbiy bo‘linmalarning boshliqlari etib Ardasher Qavchin, Joku Barlos, Iskandar A’lam Shayx, Usmon Abbos, Sayfiddin Barloslarni tayinladi. Amir Temur hukumronligining dastlabki yillarda mamlakat sarhadlari xavfsizligini ta’minlashga katta ahamiyat berdi. Isyonchi amirlarga qarshi shafqatsiz kurash olib bordi. Sharqiy hududlarni mo‘g’ullar ta’siridan ozod yetish uchun 1370 yil oxiri va 1371 yil boshida Sharqiy Turkiston tomon yurish qilinadi. Mo‘g’ul xoni Kepak Temurga qaqshatqich zarba berilishi orqasida Farg’ona vodiysi hududlarini, O‘tror, Yassi (Turkiston) va Sayramni o‘z tasarrufiga oldi. 1370-1371 yillarda Hisor, Badaxshon, Qunduz kabi viloyat amirlari ham Amir Temur hokimiyatini tan olib, unga bo‘ysundilar. 1370 yil kuzi va 1371 yil bahorida amir Zinda Chashmga zarba berib, Afg’oniston Shimolidagi Shibirg’on viloyati bo‘isundirildi. Balx va Toshkent viloyatlari ham Amir Temur 38 hokimiyatini tan oldilar. Amir Temur o‘z saltanati tarkibiga Xorazm mulkini ham qo‘shib olish uchun besh marotaba (1371, 1373, 1375, 1379, 1388) harbiy yurish qildi. Ma’lumki, Xorazm Oq O‘rda hukmdorlariga suyanib, hanuz bo‘ysunishdan bosh tortib kelardi. Xorazmni Amir Temur Chig’atoy ulusining ajralmas qismi deb hisoblab, uni o‘z davlatiga ko‘shib olish siyosatini tutdi. Ammo bu masala elchilar vositasida tinch yo‘l bilan hal etilmagach, Amir Temur Xorazm hududiga besh marotaba yurish qildi. Birinchi yurishi 1371 yil yoz (iyul )ida Kot shahrini egallash bilan yakunlandi. Amir Temurning 1373 yil bahori va 1375 yil yozida Xorazm tomonga qilgan ikki yurishi natijasiz tugadi. Bu asnoda Oltin O‘rda xoni To‘xtamish bilan ittifoq tuzib olgan Xorazm hukmdori Yusuf so‘fi, uning yordamida Amir Temur davlati hududlariga bir necha bor yurish qilib, Qorako‘l viloyati va Buxoro tumanlarini talon-taroj etdi. Bunday vaziyat shubhasiz, 1379 yilda Amir Temurni to‘rtinchi marotaba Xorazmga qo‘shin tortishga majbur etdi. Lekin, bu yurish ham avvalgilari kabi sulh tuzish bilan tugadi. Biroq shunga qaramay, Yusuf so‘fi ilgari Xorazmning Chig’atoy ulusiga tegishli bo‘lgan janubiy-Sharqiy (Kot va Xiva shaharlari birga) qismini yana qaytadan bosib oldi. Amir Temur davlatiga nisbatan Yusuf so‘fining tutgan bunday tajovuzkorona siyosati Xorazm ustiga Amir Temurning beshinchi marta yurish qilishiga sabab bo‘ldi. 1388 yilda Xorazmning poytaxti vayron etilib, uning hududlari Amir Temur davlatiga bo‘ysundirildi. Bu orada Amir Temur Mo‘g’uliston hokimi Qamariddin bilan ham to‘qnashib qoldi, chunki bu davrda uning Movarounnahrga bo‘lgan talonchilik xurujlari kuchayib ketgandi. Amir Temur mamlakatning Shimoliy-Sharqiy hududlariga nisbatan bo‘layotgan muttasil taxdidni bartaraf qilish uchun Qamariddinga jiddiy zarba berishga kirishadi. Yigirma yil (1371-1390) mobaynida Sohibqiron Mo‘g’ulistonga yetti marta yurish qilib, mo‘g’ul hukmdorlari Anqoto‘ra va Kamariddin ustidan g’alaba qozondi. Shu zaylda Amir Temur Movarounnahr va Xorazmda ichki tarqoqlik, o‘zaro nizolar, shuningdek Mo‘g’uliston tomonidan bo‘lib turgan tazyiqqa chek qo‘yib, ushbu hududda yashovchi elu elat va xalqlarni yagona davlatga birlashtirdi. Bu shubhasiz, Movarounnahr aholisi taqdirida ijobiy ahamiyat kasb etdi. Biroq, Amir Temur bu bilan qanoatlanmadi. Tez orada u qo‘shni davlatlar va xalqlar ustiga yurish qilib, ularni o‘ziga bo‘ysundirish va markazlashgan buyuk saltanat barpo etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Bu davrda Oltin O‘rda, Xuroson va Erondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat uning uchun juda qo‘l keldi. Amir Temur harbiy yurishni Xurosondan boshladi. 1381 yil u Hirotni egalladi. Saraxs, Jom va Qavsiya shaharlari jangsiz taslim bo‘ldi. Xuroson, xususan uning poytaxti Hirot strategik jihatdan muhim ahamiyatga ega bo‘lib, Eron, Iroq, Shom va boshqa mamlakatlarga o‘tishda ko‘prik vazifasini o‘tardi. 1381-1384 yillar davomida Amir Temur Eronning katta qismini egalladi. Avval 1381 yilda Kalot, Turshiz va Sabzavor, 1382 yilda Tus, Qalot shaharlari, 1383 yilda esa butun Xuroson va Mozandaron (Erondagi tarixiy viloyat) bo‘ysundiriladi.1384 yilda esa Astrobod viloyati va Ozarbayjonning Omul, Sori, Sultoniya va Tabriz shaharlari ham bo‘ysundirildi. 39 Amir Temur Eron, Ozarbayjon, Iroq va Shom (Suriya) ustiga uch marta lashkar tortdi. Bu yurishlar tarixda «uch yillik(1386-1388)», «besh yillik (1392- 1396)» va «etti yillik (1399-1404)» urushlar nomi bilan mashhur. Uch yillik harbiy yurishlarda Eron, Ozarbayjon, Gruziya, Armaniston) oqibatida Janubiy Ozarbayjon, Iroqning Shimoliy qismi, Gurjiston va Van ko‘li atrofidagi yerlar egallandi. Amir Temurning «uch yillik» urushlari davrida Shimoliy-g’arbdan, ya’ni Oltin O‘rda tomonidan bo‘layotgan tazyiqqa barham berish maqsadida To‘xtamishga qarshi uch marta qo‘shin tortishga majbur bo‘ldi. U 1389 yilda Dizaq (Jizzax)ning Achchiq mavzeida, 1391 yilning 18 iyunida (hozirgi Samara bilan CHistopol shaharlari oralig’ida joylashgan Qunduzcha (Kondurcha) daryosi vodiysida va nihoyat, 1395 yilda (28 fevral) Shimoliy Kavkazda Terek daryosi bo‘yida To‘xtamish qo‘shiniga qaqshatqich zarba beradi. Amir Temur harbiy yurishlari oqibatida Quyi Itil (Volga) viloyatlari, Saroy Berka, Saroychik va Hojitarxon (Astraxan) kabi shaharlar egallandi. Amir Temur To‘xtamishni quvib Ryazan viloyatigacha bordi va Yelest shahrini ishg’ol qildi. Rusiya tarixchilari B.D. Grekov va A.Yu. Yakubovskiylrning ta’kidlashicha, Amir Temurning To‘xtamish ustidan qozongan g’alabasi faqat O‘rta Osiyo uchun emas, balki butun Sharqiy Yevropa, shuningdek, Rus knyazliklarining birlashishlari uchun ham buyuk ahamiyat kasb etgan edi. Shundan so‘ng Amir Temur butun e’tiborini Eron, Iroq, Suriya, Kichik Osiyo va Hindiston yerlarini uzil-kesil zabt etishga qaratdi. U besh yillik (1392-1396) urush davomida G’arbiy Eron, Iroq (1393 yil 22 avgustda Bag’dod shahri zabt etilgan) va Kavkazni egalladi, natijada muzaffariylar va jaloiriylar sulolasining hukmronligi barham topdi. Amir Temurning Hindiston ustiga qilgan urushi 1398 yil maydan-1399 yil martigacha davom etgan. Bu urushda Amir Temurga qarshi asosiy raqib sifatida Dehli hokimi Sulton Mahmud (1393-1413) chiqdi. 1398 yil 17 dekabrda Dehli yaqinidagi Panipat yalangligida shiddatli jang sodir bo‘ladi. Bu jangda ham Sohibqiron qo‘shini g’olib bo‘ladi. Amir Temur Dehlidan keyin deyarli katta qarshilikka uchramaydi. Qariyb o‘n bir oy davom Hindiston zabt etildi. Sohibqiron juda ko‘p qullar va boyliklarni, shu jumladan 120 jangovar filni qo‘lga kiritadi va ularni 1399 yil may oyida o‘z poytaxti Samarqandga olib keladi. Bular orasida ko‘zni qamashtiruvchi juda katta, olovdek yonib turgan qip-qizil javoxir – «Chirog’i olam» alohida qimmatga ega edi. Yoqutning yuziga buyuk Amirning nomi o‘yib yoziladi va Samarqanddagi yigirma besh ming noyob javohirlar qatoridan joy oladi. Amir Temurning 1399-1404 yillarda olib borgan harbiy yurishlari natijasida Shomning Halab (Aleppo), Xums, Baalbek (Ba’albak), Dimishq (Damashq) kabi yirik shaharlari va Iroqi Arabilaning Ubuliston o‘lkasi (qadimgi Kappadokiya) bilan Bag’dod, shuningdek Turkiyaning katta qismi zabt etiladi. Keng ko‘lamli harbiy yurishlar natijasida Sohibqiron Amir Temur saltanatining chegarasi Usmonli turklar davlati chegarasiga borib taqaldi. Bu davrda Yaqin Sharqda Usmonli turklar, shuningdek Misr sultoni al-Faraj (1399-1405) ning, shuningdek, jaloiriylar (1336-1432) va qoraquyunlilar (1380-1468) ning siyosiy va harbiy qudrati oshib, Temur saltanatining janubi- g’arbiy viloyatlariga xavf solina boshlanadi. Bu urushning ochilishiga asosiy 40 sabab bo‘ldi. Shu omillar tufayli bu ikki davlat o‘rtasida to‘qnashuv bo‘lishi muqarrar bo‘lib qoldi. Biroq Amir Temur 1389 yildan Usmonli turklar taxtni egallagan sulton Boyazid I Yildirim (1359-1403)bilan jang qilishga Shoshilmadi, aksincha, sulton bilan munosabatni yaxshilash tarafdori bo‘lgan. Ziddiyatlarni diplomatik yo‘l bilan hal qilish maqsadida ikki tomon o‘rtasida 4 marta xat almashish tashabbuskori bo‘lgan. Biroq Sulton Boyazid esa har safar qaysarlik, manmanlik qilib, hatto Amir Temur nomiga nomaqbul so‘zlarni yozgan. Natijada Amir Temur urush boshlashga sabab bo‘ladi. Amir Temur bilan Sulton Boyazid qo‘shinlari o‘rtasidagi hal qiluvchi jang 1402 yil 20 iyulda Anqara yaqinida, CHubuq mavzeyida sodir bo‘ladi. Bu jang tarixda «Anqara jangi» deb ataladi. Uch kun davom etgan bu jangda har ikki tomondan hammasi bo‘lib 360 ming nafar, shu jumladan, Sohibqiron Amir Temurning taxminan 20 ming, usmonlilar sultonining 160 ming askari qatnashadi. Janggohning qulay qismiga joylashtirilgan qo‘shinning markaziy qismiga Amir Temurning o‘zi qo‘mondonlik qiladi. Uzoq davom etgan shiddatli jangda Sohibqiron kuchlari turk qo‘shinini tor-mor etadi. Sulton Mahmud Boyazid I Yildirimni asir olishga muvaffaq bo‘lgan. U bilan birga xotini serb malikasi Olivera, o‘g’illari Muso va Iso CHalabiylar ham asirga tushdilar. So‘ng, Amir Temur Anadolu yarim orolini egallab, O‘rta dengizning Sharqiy sohilida joylashgan Izmir shahrini zabt etdi va salibchilarning Yaqin Sharqdagi oxirgi qarorgohiga barham berdi. So‘ngra, Egey dengizida joylashgan Xios va Lesbos orollaridagi Genuya mulklarining hukmdorlari unga taslim bo‘ldilar, Misr ham o‘z itoatkorligini izhor etdi. Amir Temur Anqara, Nikeya, Bursa va Izmir shaharlarini egallab, Vizantiya va butun xristian olamining Boyazidga yig’ib bergan bojlaridan iborat katta boylikni qo‘lga kiritdi. Birgina Bursa shahridan olingan oltin va javohirlarning o‘zi kattagina karvonga yuk bo‘lgan. Bandi qilingan Boyazid o‘rdugohga olib kelingach, Amir Temur unga xurmat va extirom ko‘rsatdi. Uning vafotidan so‘ng (1403 yil 9 mart) esa vorislariga himmat ko‘zi bilan boqib, ularga beqiyos muruvvatlar qildi. Chunonchi, Boyazidning to‘ng’ich o‘g’li Sulaymon CHalabiyni turklarning Yevropadagi viloyatlariga hokim etib tayinladi. Edirne (Adrianopol) shahri uning poytaxti qilib belgilandi. Anadoluning Shimoliy-g’arbiy qismi suyurg’ol sifatida Iso CHalabiyga in’om qilinib, Bursa shahri uning poytaxtiga aylantirildi. Usmonli turklar davlatining markaziy qismini boshqarishni Muso Chalabiyga topshirdi. Amir Temur Usmonli turklar davlatini butunlay bosib olish niyatida bo‘lmagan, chunki u Yevropa davlatlarining Yaqin Sharq mamlakatlariga nisbatan tajovuzkorona niyatda ekanligini yaxshi tushunar edi. Shuning uchun ham Amir Temur Usmonli turklar davlatini saqlab qoldi va Boyazidning vorislariga muruvvat qo‘lini cho‘zdi. Shunday bo‘lsa-da, Boyazid ustidan qozonilgan buyuk g’alaba bilan Amir Temurni Fransiya qiroli Karl VI (1380-1422), Angliya qiroli Genrix IV (1399-1413) hamda Kactiliya va Leon qiroli Genrix III (1390-1407) tabriklab, unga o‘z muboraknomalarini yuboradilar. Chunki Sohibqiron endigina uyg’onayotgan Yevropaga ulkan xavf solib turgan Usmonli turklar davlatiga zarba berib, butun Yevropaning xaloskoriga aylangan edi. Amir Temur Kichik Osiyodan Samarqandga qaytgach, 1404 yil 41 27 noyabrida 20 ming qo‘shin bilan Samarqanddan Xitoy safariga chiqdi. O‘sha yili qish Markaziy Osiyo tarixida eng qahraton qish bo‘lgan. Sirdaryoning suvi 1 metrga muzlagan, askarlardan ko‘pini quloq-burunlarini, qo‘l-oyoqlarini sovuq olgan edi. Amir Temurning o‘zi ham ko‘p o‘tmay shamollab qoladi. 1405 yil yanvar oyining o‘rtalarida O‘trorda to‘xtashga qaror qilishadi va shu yerda 18 fevral kuni buyuk jahongir Sohibqiron Amir Temur vafot etdi. Amir Temurning vafoti haqidagi xabar garchi avvalda sir tutilsa-da, ammo ko‘p vaqt o‘tmay bu noxush xabar mamlakat bo‘ylab tarqalib ketadi. Amir Temurning jasadi Samarqandga olib kelinib dafn qilinadi. Amir Temur davlatidagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. «Temur tuzuklari» va uning ahamiyati. Amir Temurning davlat boshqaruv tizimi butun hududda yagona markazlashgan siyosiy tartib asosiga qurilgan edi. U dunyoning 27 o‘lkasi va viloyatlarni zabt etib, Hindiston hamda Xitoydan Qora dengizga qadar, Sirdaryo va Orol dengizidan Fors qo‘ltig’iga qadar g’oyat katta hududni qamrab olgan markazlashgan ulkan saltanatga asos soldi. Bundan tashqari Amir Temur davlatiga Kichik Osiyo, Suriya, Misr va Shimoliy-g’arbda Quyi Volga, Don buylari; Shimoliy-Sharqda Balxash ko‘li va Ili daryosigacha; janubiy-Sharqda esa Shimoliy Hindistongacha bo‘lgan mamlakatlar buysundirildi. Amir Temur hayotligi chog’idayoq saltanatni asosan to‘rt qism (ulus)ga bo‘lib, o‘g’il, nabiralariga taqsimlab bergan: Xuroson (1396), Jurjon, Mozandaron va Seyiston (markazi Hirot) Shohrux (1377-1447)ga, G’arbiy Eron, Ozarbayjon, Iroq va Armaniston (markazi Tabriz) Mironshoh (1366-1408)ga, Fors, ya’ni Eronning janubiy qismi (markazi Sheroz) UmarShayx Mirzo (1354-1394)ga, Afg’oniston va Shimoliy Hindiston (markazi G’azna, keyinchalik Balx) Pirmuhammad (1376-1407)ga suyurg’ol qilib berilgan. Amir Temur davrida davlat o‘z tarkibiy tuzilishiga ko‘ra harbiy-siyosiy tartiblarga asoslangan edi. Sohibqiron o‘ziga qadar mavjud bo‘lgan davlatchilikning sakkizta asosiga amal qiladi: Davlat siyosiy jihatdan mustaqil bo‘lishi. Davlat va jamiyatning siyosiy yaxlitligi buzilmasligi. Davlat va jamiyat muayyan qonunlar, tartiblar, mafkura asosida boshqarilishi. Boshqaruv tizimi muvofiqlashtirib turuvchi qoidalar shakillangan bo‘lishi. Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ahvoli davlat e’tiborida bo‘lishi. Fan va madaniyat ravnaqi to‘g’risida doimiy qayg’urish. Har bir davlat shart-sharoiti, tartiblariga ko‘ra davlat jamiyat ichki taraqqiyoti masalalarini tashqi dunyodagi mavjud omillardan foydalangan holda olib borishi. Davlat tepasida turgan kuchlar o‘tmish, zamona va kelajakni teran tafakkur, mustahkam iymon, g’oyat yuksak ma’naviyat va millatparvarlik ila anglamog’i. Amir Temur davlatchilikning bu asoslariga to‘qqizinchisini, ya’ni, jamiyat rivoji va barcha ijtimoiy tabaqalar, manfaatlarini ta’minlashini qo‘shdi. Markaziy hokimiyat tizimida Shayxulislom, qozikalon, qoziyi ahdos (odat bo‘yicha hukm chiqaruvchi qozi), qozi askar, sadri a’zam (vaqf yerlari, mulklari mutasaddisi), dodxoh (shikoyatlarni ko‘ruvchi), eshikog’a, saroy 42 vaziri, yasovul (xukmdorning shaxsiy buyrug’ini bajaruvchi), qalaqchi (xiroj miqdorini aniqlovchi), muhassil (soliq undiruvchi), tavochi (asosiy qo‘shinlarni to‘plash ishiga mutasaddi amaldor), qorovulbegi, qutvol (qal’abon), muhtasib (shariat qoidalari ijrosini, bozor tartiblarini nazorat qiluvchi) va boshqalar bo‘lgan. Amir Temur davlatni boshqarishda qurultoy va kengashlar o‘tkazishga alohida e’tibor qaratgan. Uning «...davlat ishlarining to‘qqiz ulushini kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushini qilich bilan amalga oshirdim», degan so‘zlari buning yorqin dalilidir. SHarafuddin Ali Yazdiyning yozishicha, Amir Temur tomonidan Qarshi, Samarqand, Qorabog’ va boshqa joylarda o‘tkazilgan qurultoy va kengashlarda shahzodalar, davlat ma’murlari, harbiy boshliqlar, ulamolar va mulkdor zodagonlarning vakillari qatnashgan. Ularda mamlakatning iqtisodiy va siyosiy ahvoliga oid masalalar muhokama etilib, qarorlar qabul etilgan va tadbirlar belgilangan. Masalan, 1403 yilda Kavkazning Baylaqon shahrida chaqirilgan kengashga olimu fuzalolar taklif etilgan. Ulardan mamlakatni boshqarishda, xususan, uning obodonligi yo‘lida amalga oshiriladigan xayrli ishlar-jamoat binolari va inshootlar qurilishlarida o‘z maslahatlari bilan ko‘mak berishlari so‘ralgan. Mamlakatning iqtisodiy hayotida dehqonchilik asosiy o‘rin tutgan. Shu bois Amir Temur va temuriylar dehqonchilikning bosh omili bo‘lgan sug’orish ishlariga katta ahamiyat berishgan. XIV asrning oxiri-XV asrning 1 - yarmida Movarounnahr va Xurosonda yirik sug’orish tarmoqlari qazilib, korizlar, suv omborlari-bandlar va hovuzlar barpo etilib, suv tanqis viloyat va vohalar, shahar, qishloklarning suv ta’minoti yaxshilangan. Qo‘riq va bo‘z yerlar o‘zlashtirilib, obikor yerlarning maydoni kengaytirilgan. Yangi-yangi qishloqlar, Chorbog’lar va sayilgoh bo‘stonlar barpo etiladi. Amir Temur Samarqand vohasi, poytaxt va uning tevarak atrofini obod etilishiga alohida e’tibor bergan. Obirahmat, Mazdahin, Bozor, Korand va Nahri jadid kabi sug’orish tarmoklari orqali obod etilgan qishloqlarning soni 72 taga yetgan. Yangi qishloqlarning bir qismi Sharqning mashhur shaharlari: Damashq, Qohira, Bag’dod, Sultoniya va Sheroz nomlari bilan ulug’langan. Sohibqiron Xuroson, Eron, Kavkaz va boshqa viloyatlarda ham bir qancha yirik sug’orish ishlarini amalga oshirgan. Uning farmoni bilan Murg’ob daryosidan 20 dan ortiq sug’orish tarmoqlari qazilib, Marv vohasi qayta obod etilgan. 1401 yil Kavkazning Baylaqon mavzeida Arake daryosidan chiqarilgan Barlos kanali zamonasining yirik irrigatsiya inshootlaridan biri bo‘lgan. Kanalning uzunligi 10 farsax (60-70 km) bo‘lib, kemalar qatnay olgan. Vatanimiz tarixi o‘zbek davlatchiligi taraqqiyoti bir tekisda o‘tmaganligi, uning rivojida zafarli va inqirozii davrlar bo‘lganidan guvohlik beradi. Sohibqiron Amir Tem ur asos solgan saltanat eng yirik va qudratli davlat boMganligi jahonga m a’lum. U o ‘z vorislariga nafaqat qudratli davlatni, shuningdek, saltanat qurish va davlatni boshqarish qonun-qoidaiari bayon etilgan m ashhur tuzuklarni qoldirgan edi: «... farzandlarim va avlodimdan bo‘lgan!arning har biri, — deb yozgan edi u o‘zining tuzuklarida, — unga muvofiq ish yuritsin... Bu tuzuk- lardan o ‘z saltanat ishlarini boshqarishda qo‘llanma sifatida foydaiangaylar, toki mendan ularga yetadigan davlat va 43 saltanat zararu tanazzuldan omon bo‘ig‘ay»32. Ammo Amir Temur, uning dasturi va vasiyatlariga amal qilishmadi. Taxt, hokimiyat ilinjida avj olgan o ‘zaro va ichki kurash, jang-u jadallar davlatni zaiflashtirib, mamlakatni inqirozga va parokandalikka olib keldi. Oqibatda Turkiston uch xonlikka bo‘linib ketdi. Buxoro xonligi. XVI asr boshlarida zaiflashib borayotgan temuriylar saltanatiga Dashti Qipchoq hukmdori Muhammad Shohbaxt Shayboniy hujumi boshlandi. Shayboniyxon 150— 1501-yillarda Samarqand va Buxoroni, 1504- yilda Farg‘ona va Hisor viloyatini, 1505-yillarda Urganchni, 1506— 1507- yillarda Xuroson poytaxti Hirot hamda Balxni, shuningdek, Marv, Astrobod va Nishopur shaharlarini zabt etdi. Toshkent, Farg‘ona, Sirdaryo va Xorazm yerla ri, Afg‘onistonning Qandahor, Zam indovur viloyatlari egallandi va Muhammad Shayboniyxonga qaram bo‘lib qoidi. Shayboniyxonning Xurosondaligidan foydalangan qozoq sultoniari Movarounnahrga bir necha marta bostirib kirib, uni talon-taroj qiladilar. 1508 —1509- yillarda Shayboniyxon Xurosondan qaytib kelib, qozoq sultonlariga zarba beradi va Dashti Qipchoq ichkarisiga quvib boradi. Bu yurishlar natijasida Sig‘noq, Yassi, Sabron shaharlari qayta qo‘lga kiritiladi. Shunday qilib, Movarounnahr va Xuroson birlashtirildi va shayboniylar sulolasi hukmronligi qaror topdi. Muhammad Shayboniyxon «Imom uz-zamon, xalifat ur-rahmon» unvonini olib, o ‘z qo‘lida dunyoviy va diniy hokimiyatni birlashtirdi. Shayboniyxon janubda Eronning ichki viloyatlariga yurish qiladi. M ashhad va Tus shaharlarini egallab orqaga qaytadi. Eron shohi Ismoil Safaviy katta qo'shin bilan yetib keladi. Shayboniyxon Movarounnahrdan yordamchi qo'shinlar kelishini kutmasdan jangga kirishga majbur boMadi. 1510-yilda Marv yaqinida bo‘lgan jangda Shayboniyxon qo‘shinlari yengiladi, xonning o ‘zi ham halok bo‘ladi. Taxtga Shayboniyxonning amakisi, Mirzo Ulug'bekning qizi Robiya Sultonbegimning o‘gli Ko‘chkunchixon (1510—1530) chiqdi. Biroq shayboniy sultonlar, beklar jipslashib Ismoilshohga qarshi kurashish oMniga Shayboniyxon tirikligidayoq suyurg‘ol sifatida taqsimlab berilgan viloyatlar va yerlarga egalik qilish bilan o‘ralashib qoldilar, ular ortasida o‘zaro kelishmovchilik, ziddiyatlar avj oldi. Bundan foydalangan Ismoilshoh tez orada Xuroson va Xorazm o‘lkalarini, Shimoliy Afg‘onistonni bosib oladi. Poytaxti Samarqand bo'lgan Movarounnahrda esa shayboniylar hukmronligi saqlanib qoladi. Movarounnahrda yuz yilgacha davom etgan Shayboniylar davrida ham tinchlik bo‘lmadi, qirginborot urushlar, o‘zaro ichki kurashlar davom etdi. Buxoro viloyati noibi boMib kelgan Ubaydullo sulton 1533-yilda Shayboniylar davlatining oliy hukmdori etib kotariladi. Ubaydulla sulton Samarqanddagi Ko‘chkunchixon avlodlari qarshiligi sababli oliy hokimiyatni Buxoroda turib boshqaradi va Buxoroni davlat poytaxti deb e’lon qiladi. Shayboniy Ubaydullaxon (1533— 1540) davrida Buxoroning mavqeyi ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan kuchaydi. Shu tariqa, Shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan davlati Buxoro xonligi, deb atala boshlandi. Ammo tarqoqlik davom etardi, M ovarounnahr XVI asr o‘rtalarida ham 44 mustaqil hokimliklardan iborat edi. Buxoroda Abdulazizxon, Samarqandda Abdulatifxon hukmdor edilar. Buxoro xonligida katta nufuzga ega bo‘lgan mangit qabilasining vakili Muhammad Rahim 1747-yilda Abulfayzxonni, so‘ngra rasman xon, deb (soxta xon) e’lon qilingan uning o ‘gMi Abdulmo‘minni va nabirasi Ubaydullo, Sherg‘oziy sultonlarni oMdirib, hokimiyatni o‘z qo‘lga oladi. Muhammad Rahim 1756-yilda taxtga o‘tirib, o‘zini Buxoro amiri deb e’lon qiladi va hokimiyatni mustaqil idora qiladi, mang‘itlar sulolasiga asos soladi. Shundan e’tiboran, Buxoro xonligi Buxoro amirligi deb atala boshlandi. Amirlikda hokimiyat 1920-yilgacha mang‘itlar sulolasi qo‘lida bo‘ldi. Xorazm XV asr oxiri —XVI asr boshida temuriy Sulton Husayn Boyqaro boshliq davlatning bir qismi edi. 1505-yilda M uhammad Shayboniyxon qo‘shinlari Xorazmni egalladi va qo‘ng‘irot urugMdan Kepakbiy Xorazmga hokim etib tayinlanadi. Eron shohi Ismoil bilan jangda Muhammad Shayboniyxon halok boMganidan keyin Xorazm Ismoilshoh tom onidan zabt etiladi. Ismoilshoh Xorazmni o‘z davlati tasarrufiga kiritgagh, Vazir, Urganch va Xiva shaharlarini boshqarish uchun 3 ta dorug‘a (hokim) tayinlaydi. Xorazmda Ismoilshoh hukmronligi uzoqqa hormadi. Sal o‘tmay, Ismoilshoh hukmronligiga qarshi harakat boshlanadi. Bu harakatga Vazir shahri qozisi Umar qori va Sayid Hisamiddin yetakchilik qiladi. Ular Shaybon avlodidan boMgan Berka sultonning o‘g‘li Elbarsxonga murojaat qilib, xon bo'lishni taklif qiladilar. Elbarsxon 1511-yilda qo‘shin bilan kelib Vazir shahrini egallaydi. 1511 —1512-yillardagi janglar natijasida, Urganch, Xiva, Hazorasp Ismoilshoh qo'shinlaridan tozalanadi, Xorazmning mustaqilligi tiklanadi. Xorazmda Elbarsxon hokimiyati o'rnatiladi. Shunday qilib, 1512- yilda mustaqil Xiva xonligi tashkil topadi, Elbarsxon uning birinchi xoni bo‘ladi. Xivada shayboniylar sulolasi hukmronligi 1770-yilgacha davom etadi. Xiva xonligi poytaxti Urganch edi. XVI asr oxiri — XVI! asr boshlarida Amudaryo o ‘zanining o ‘zgarishi munosabati bilan Urganchning mavqeyi pasayadi, aholisi qulayroq joyga ko‘chib borib joylashadi va bu yerda Yangi Urganch shahri paydo bo‘ladi. Bu orada Xiva shahrining mavqeyi ko‘tariladi. Arab Muhammadxon (1602— 1623) davrida Xivaning mavqeyi kuchayib, xonlikning rasmiy poytaxtiga aylanadi. Xiva xonligi tasarrufiga Amudaryoning quyi oqimidagi vohalar, MangMshloq, Dahiston (M ashhad) va 0 ‘zboy atrofidagi ko‘chmanchi turkman hududlari kirardi. Biroq, xonlikda tinchlik bo‘lmadi. Uzoq yillar davomida xonlik tepasida turgan o ‘zbek qabilalari bilan turkm an qabilaiari, shuningdek, shahzodalar o'rtasida tinimsiz urushlar bo'lib turdi. Xiva va Buxoro hukmdorlari o'rtasida M urg'ob daryosi bo'ylari uchun, Marv uchun qirg'in-barot urushlar bo'lib turar, bu hududlar qo'ldan qo'lga o'tardi. Xonlikka shimoldan qalmoqlar, qozoqlar, Ural kazaklari tez-tez hujum qilib falokatlar keltirardi. XVIII asr o'rtalarida Eron shohi Nodirshoh, uning o'g'li Nasrullo Xiva xonligini bosib olib, o 'z boshqaruvini o'rnatdi, turkman qabilalarini 45 Xorazmdan Xurosonga ko'chirdi. Biroq Xiva xonligida tinchlik uzoqqa bormadi. Eron hukmdorlariga qarshi tez-tez g'alayonlar bo'lar, aholi boshi oqqan tomonga ketardi. Shunday vaziyatda xonlikdagi o'zbek qabilalaridan qo'ng'irot urug'ining boshlig'i Muhammad Amin Inoq 1770-yiIda hokimiyatni qo'lga oldi va Xiva xonligida yangi sulola — qo‘ng‘irotlar sulolasiga asos soldi (bu sulola 1920-yiigacha hukm surdi). M uhammad Amin Inoq turkmanlar qo'zg'olonini bostirdi, Buxoro hukmdorining hujurnini daf etdi va Xiva xonligidagi viloyat hokimlarini markaziy hokimiyatga bo'ysundirdi. Buxoro xoniigi ichki kurashlar, markaziy hokimiyatning zaiflashuvi sababli XVIII asr boshlarida ikkiga bo‘linib ketdi. Ashtarxoniyiar liukmronligining zaiflashuvi oqibatida Farg‘ona vodiysiga uning shimolida tashkil topgan Jung‘arlar davlati tez-tez bosqin uyushtirib, yurtni talon-taroj qila boshladi. Bunday vaziyat Farg‘onadagi ichki kuchlarning birlashuviga, mustaqil davlat tuzishga intilishini kuchaytirdi. Farg'ona vodiysining hududiy yaxlitligi va iqtisodiy imkoniyatlari uning Buxoro xonligidan ajralib chiqishiga qulay omil bo'lib xizmat qildi.Chust yaqinidagi Chodak qishlogMda yashovchi xo‘jalar jamoasi (din peshvolari)ning mavqeyi XVIII asr boshlaridayoq Farg'onada ancha kuchayib, 1709-yilda o‘z yer-mulklarini mustaqil deb e’lon qiladi va vodiyda hokimiyatni qo'lga olishga intiladilar. Biroq, ularning hokimiyati boshqa urug'-qabilalar tomonidan tan olinmadi. Bir guruh harbiy zodagonlar Rishtonda qo‘zg‘olon ko'tarib, Buxoro xonligi tasarrufidagi Farg'ona hokimi Xo'ja Ashirqulni o'ldiradilar.1709-yilda Qo‘qon atrofida yashab turgan o'zbek qabilaiaridan biri — minglar hokimiyatni o'z qo'llariga oldilar va o'z yetakchisi Shohruxbiyni hokimiyat tepasiga ko'taradilar. Shu tariqa, Qo‘qon xonligi tashkil topadi, o'zaro ichki kurashlar botqog'iga botib qolgan Buxoro xoni Ubaydullaxon o'ziga qarashli hududning ajralib chiqib, alohida davlat tuzishiga qarshilik ko'rsata olmadi. Q o'qon xonligida ming urug'i sulolasi 1876-yilgacha hukmronlik qiladi. Q o'qon shahri chetida joylashgan Tepaqo'rg'on Qo'qon xoni Shohruxbiyning qarorgohiga aylantirildi. Tepaqo'rg'onda mustahkam qal’a, bozor va aholi yashaydigan mahallalar qurildi.Q o'qon xonlari Farg'ona vodiysini, Xo'jand, O'ratepani birlash- tirgach, Q o'qon xonligining mustaqilligi XVIII asr o'rtalarida Buxoro davlati tomonidan tan olindi. XVIII asr oxirlarida Q o'qon xonlari raf etib, Sayram, Chimkent, Turkiston, Qurama, Qorabuloq shaharlarini Toshkentga bo‘ysundirgan edi. Toshkent mavqeyining oshib borishi Qo‘qon xonlariga yoqmadi. 1799-yilda Qo‘qon hukmdori Norbo‘tabiy Toshkentga yurish qildi, ammo Chirchiq bo‘yidagi jangda magMubiyatga uchradi. 1805-yilda Qo‘qon hukmdori Olimbek xon unvonini qabul qiladi va shu paytdan e’tiboran Farg‘onada tashkil topgan davlat rasman Qo‘qon xonligi deb atala boshlandi. Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi. Rossiya podsholari Turkiston yerlarini bosib olish borasidagi g’arazli maqsadlarini hali o‘lkada shayboniylar hukmronlik qilgan davrlardan boshlangan. Xususan, Kavkaz, Volgabo‘yi, Sibir va O‘rta Osiyo ustidan hukmronlik qilish rus podsholarining azaliy va asriy orzusi bo‘lgan. Bu orzuni amalga oshirishni «Grozniy» («Dahshatli») laqabi bilan atalgan Ivan IV (1530-1584)ning o‘zi 46 boshlab beradi. U 1552 yili Qozon va 1556 yilda Ashtarxon (Astraxan) xonliklarini bosib oladi. Sibirni bosib olish 1581 yildan boshlandi va u ham zabt etilgan. Rus davlati O‘rta Osiyo mintaqasini bosib olishdan oldin, bu yerdagi mavjud xonliklar haqida keng ko‘lamda josuslik ma’lumotlarini to‘plashga kirishadi. Shu maqsadda «Moskva savdo kompaniyasi» deb atalgan tashkilotning vakili Antoniy Jenkinson (?-1611) boshliligidagi elchilarning faoliyatida yaqqol namoyon bo‘ladi. Jenkinson boshliq elchilar (Rishard va Robert Jonsonlar hamrohlik qilgan) 1558-1559 yillarda Buxoroga yuborilib, josuslik ma’lumotlari to‘plangan. Rossiya hukumati XVII asr davomida O‘rta Osiyoga 9 marta elchi yuborilgan. Masalan, 1620-1622 yillarda Buxoro xoni Imomqulixon huzuriga boyar Ivan Danilovich Xoxlov boshchiligida diplomatik missiya yuborilgan. Ushbu missiyalar asosida Buxoro va Xiva xonliklarining iqtisodiy va harbiy ahvolini o‘rganadi va josuslik ma’lumotlari to‘planadi. Biroq Turkistonni Rossiyaga qaram qilish uchun to‘g’ridan-to‘g’ri amaliy ochiq harakat Pyotr I (1672-1725) davridan boshlanadi. Harbiy tarixchi K. Abaza «Zavoevanie Turkestana» (SPb, 1902) asarida yozishicha, Pyotr I Hindiston boyliklariga suqulib qarayotgan edi. U faqat qulay vaziyatni kutardi. Bunday vaziyatni 1714 yilda turkman zodagonlarining vakili Xo‘ja Nafas Peterburgga borib, Amudaryoda oltinli qumlarning ko‘pligi to‘g’risida bergan ma’lumoti tezlashtiradi. Oltin va boylik vasvasasi natijasida XVIII asrning boshlariga kelib Rossiyaning Sharqqa bo‘lgan qiziqishi ortgan va Pyotr I 1714-1717 yillarda Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligida Xiva xonligiga harbiy ekspeditsiya jo‘natgan. Xiva xoni Sherg’ozixon (1714-1728) Qayrag’och darasidagi ochiq to‘qnashuvda katta talafotga uchragach, harbiy hiyla ishlatib, rus qo‘shinlarini 5 ta shaharga bo‘lib yuborgan va ularni alohida-alohida qirg’in qilgan. Rossiya bilan Xiva xonligi o‘rtasida dushmanlik vaziyati kuchaydi. Pyotr I O‘rta Osiyo yerlariga bo‘lgan o‘z tajavvuzkorligidan voz kechmadi. U Buxoroga elchi sifatida (josuslik maqsadlarida) 1718 yilda italiyalik Florio Benevenini jo‘natadi. Rossiya imperiyasi qo‘shinlari XIX asrning 40-yillari oxiridan boshlab aniq reja asosida shiddat bilan Turkiston yerlariga bostirib kela boshladi. Turkistonni bosib olishi podsho Aleksandr II (1818-1881) hukmronligi davrida nihoyatda tezlashdi. Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi to‘rt bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqich-1847 yildan boshlanib 1865 yilga qadar davom etadi. Bu bosqichda Qo‘qon xonligiga qarashli hududlar bosib olinadi. Ikkinchi bosqich-1865 yildan boshlanib 1868 yilga qadar davom etadi. Bu davrda Toshkent va Buxoro amirligi hududlari bosib olinadi. Uchinchi bosqich-1873-1879 yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda Xiva va Qo‘qon xonligi hududlari Chor qo‘shinlari tomonidan zabt etiladi. To‘rtinchi bosqich-1880- 1885 yillar bu davrda hozirgi Turkmaniston yerlari bosib olinadi. Qo‘qon xonligiga hujum. Rossiya davlatining Turkiston yerlarini bosib olishining birinchi bosqichida, ya’ni 1847 yili Sirdaryo etagi bosib olinib, Raim qal’asi rus qo‘shinlari tomonidan egallandi va bu yerda 1848 yil Kazalinsk harbiy istehkomi qurilgan. Orenburgda «Nikolay» va «Konstantin» degan kemalar qurilib, ular bo‘lak-bo‘lak holda keltirilib Orol dengiziga tushiriladi. 1865 yildan Rossiya 47 imperiyasining Turkistonni bosib olishining ikkinchi bosqichi boshlandi. Shu yilning 28 aprelida Chernyayev Chirchiq yonidagi Niyozbek qal’asini jang bilan egalladi. Toshkentlik bir xoinning (Abdurahmonbek SHodmon o‘g’li) maslahatiga ko‘ra Chernyayev Kaykovus arig’i (Bo‘zsuv kanali) to‘g’onini buzib, uni Chirchiq daryosiga burib yuboradi. Natijada toshkentliklar suvsiz qolib, og’ir ahvolga tushadilar. Shunga qaramay, aholi mudofaani mustahkamlashga kuch-g’ayratini ayamaydi. Ko‘p o‘tmay rus qo‘shinlari Toshkentga yaqinlashganligi haqida xabar topgan Alimqul qo‘shin bilan Qo‘qondan chiqib, 1865 yil 7 mayda ertalab Toshkentga yetib kelishdi. Shu kuni Alimqul va xon qarorgohi Afrosiyob tepaligida joylashdi. Shu kuni Mingo‘rik mavzesida shahar himoyachilari ishtirokida katta mashvarat o‘tkazilib, g’azavot e’lon qilindi. 8 mayda Salor kanali bilan Darxon arig’i oralig’i (hozirgi Pushkin ko‘chasi)da Alimqul qo‘shinlari va shahar himoyachilari bilan rus qo‘shinlari o‘rtasida qattiq jang bo‘ldi. Rus qo‘shinlari yengilib, Sho‘rtepaga chekindi. 1865 yil 9 mayda Alimqul qo‘mondonligidagi qo‘qonlik askarlar va shahar himoyachilari Sho‘rtepadagi rus qo‘shinlariga qarshi hujumga o‘tdi. Nihoyatda qattiq jang bo‘lib, Alimqul og’ir yaralandi va o‘sha kuni vafot etdi. 1865 yil 10 mayda u Toshkentdagi Shayxontohur qabristoniga dafn etildi. Alimqulning halok bo‘lishi bilan Toshkentliklar orasida sarosima boshlandi. General Chernyayev 14 iyunda qattiq janglardan so‘ng shaharga yorib kiradi. 1865 yil 17 iyunda qarshilik ko‘rsatishning foydasizligini hisobga olgach shahar himoyachilari shaharni topshirish uchun muzokaralarni boshlaydi. Shu tariqa Toshkent shahri egallandi. Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda 1865 yil 12 fevralda Orenburg general-gubernatorligiga bo‘ysunuvchi Turkiston viloyatini tuzgan. Turkiston viloyati harbiy gubernatori etib M.G. Chernyayev tayinlandi. Rus qo‘shinlarining Toshkentni bosib olishi natijasida Podsho Rossiyasi bilan Buxoro amirligi o‘rtasida bevosita to‘qnashuv yuzaga kelgan. Rossiya imperiyasi Buxoro amirligiga qarshi urush harakatlarini ikki harbiy mavsumda-1866 va 1868 yillarda o‘tkazdilar. 1866 yil yanvarida general Chernyayev Jizzaxga hujum qiladi va mag’lubiyatga uchraydi. O‘zboshimchaligi uchun Chernyayev Sankt-Peterburgga chaqirib olinadi, o‘rniga general D. Romanovskiy tayinlanadi. U Sibir va Orenburgdan yordam olib Buxoro amirligiga qarshi yurish boshladi. Podsho Rossiyasi qo‘shinlari tomonidan Qo‘qon xonligi hududlari bosib olinayotgan paytda Buxoro amiri tomoshabin bo‘lib turgan bo‘lsa, endi Buxoro amirligi hududlariga hujum boshlangan paytda Qo‘qon xoni Xudoyorxon sukut saqlab turdi. Modomiki u amir Muzaffar homiyligida Qo‘qon taxtini uchinchi marta egallagan edi. 1866 yil 8 may kuni Yerjarda (hozirgi Jan. Qozog’iston viloyati hududi) rus qo‘shinlari bilan bo‘lgan jangda amir Muzaffar qo‘shinlari yengildi, amir Jizzaxga qochdi. D. Romanovskiy yurishni Xo‘jand tomonga yo‘naltirdi. 1866 yil 24 mayda Xo‘jand shahri va Nav qal’asi egalladi. Podsho Rossiyasi qo‘shinlari tomonidan 1866 yil olib borilgan harbiy yurishlari natijasida O‘ratepa (2 oktyabr), Jizzax (18 oktyabr) bosib olindi4. 1867 yil 7 iyunda Jizzax va 48 Samarqand o‘rtasida joylashgan Yangiqo‘rg’onda Buxoro qo‘shini va xalq ko‘ngillilari dushman tomonidan tor-mor keltirildi. 1867 yil 11 iyulda imperator Aleksandr II Turkiston harbiy okrugini ta’sis etdi va O‘rta Osiyoda bosib olingan va saltanat tarkibiga kiritilgan hududlar hisobidan Turkiston general-gubernatorligi tashkil qildi. Ushbu gubernatorlikning markazi Toshkent bo‘lib, uning tarkibiga Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari ham kirgan edi. Birinchi general-gubernator va okrug qo‘mondoni qilib general-ad’dyutant K.P. fon Kaufman (1818-1882) tayinlandi. Fon Kaufmanga rus imperatori tomonidan katta vakolatlar bitilgan «Oltin yorliq» olgan. Unga ko‘ra u mustaqil ravishda urush e’lon qilish, sulh tuzish harbiy-ma’muriy, moliyaviy-iqtisodiy, fuqarolik ishlarini hal qilish kabi huquqlarga ega bo‘lgan. Shuning uchun fon Kaufman xalq o‘rtasida istehzo bilan «yarim podsho» deb atalgan. K.P. fon Kaufman 1868 yil 21 mayda Kattaqo‘rg’onda Buxoro xonligi elchisi bilan uchrashib, amirdan urush xarajatlarini qoplash uchun 125.00 tilla miqdorida tovon to‘lashni talab qiladi. Buxoro amiri Said Muzaffar bilan olib borilgan muzokaralar natijasiz tugagach, fon Kaufman Samarqand shahrini egallash maqsadida harbiy yurish boshladi. 1868 yil 1 may kuni shahar yaqinidagi CHo‘ponota tepaligida Buxoro amiri qo‘shinlari bilan jang qilib, ularni osongina mag’lubiyatga uchratdi. Samarqand 2 may kuniyoq deyarlik jangsiz dushmanga taslim bo‘ldi. 18 mayda Kattaqo‘rg’on ham taslim bo‘ldi. Buxoro amiri o‘z qo‘shinlarini to‘plab dushmanni daf etish uchun Samarqand tomon yurdi. Fon Kaufman bu xabarni eshitib Buxoro tomon yurdi. Ikki tomon qo‘shinlari Zirabuloqda 1868 yil 2 iyunda to‘qnashdi. Biroq 2-3 iyun kunlari bo‘lib o‘tgan bu jangda amir qo‘shinlari tor-mor etildi. Amir Qizilqum tarafga qochib ketadi. Rossiya imperiyasining Turkistonni zabt etishining uchinchi bosqichi-1873 yildan boshlandi. Navbatdagi harbiy harakatlar Xiva xonligi zabt etishga qaratildi. Ma’lumki, 1872 yil oxirlarida harbiy vazir boshchiligida Peterburgda Turkiston, Orenburg general-gubernatorlari va Kavkazdagi podsho noiblari ishtirokidagi maxfiy kengashda Xiva xonligini bosib olishga qaror qilinadi. Generallar rejasiga ko‘ra Turkiston general-gubernatorligiga oid kuchlar Sharqdan, Orenburg gubernatori va Kavkaz noibligiga oid harbiy kuchlar g’arbdan va Shimoliy-g’arb tomondan yurishi kerak edi. kerak edi. Rossiyaning tajovuzkor niyati Xiva xoni va uning amaldorlariga sir bo‘lmagan. Said Muhammad Rahimxon II ruslar tahdidiga qarshi Angliyadan madad so‘ragandi. Lekin bunday harakatlar natija bermadi. Endi Xiva xonligi o‘z kuchiga tayangan holda urushga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Xonlik qo‘shinida 27 eski zambarak, 2 ming otliq, 4 ming navkardan iborat harbiy kuch bo‘lib, ular ham, asosan, poytaxtda jamlangan edi. Rus qo‘shinning umumiy soni esa 13 ming kishidan ziyod bo‘lib, 56 ta to‘p bor edi. 1873 yil bahorida Rossiya imperiyasi Xiva xonligiga qarshi qo‘shin tortdi. Rossiya imperiyasi qo‘shini 3 yo‘nalishda harakat qilgan. Xiva xoni ortiqcha qon to‘kilishini istamay, muzokaralar boshlash haqida o‘z vakillarini fon Kaufman xuzuriga jo‘natdi. Biroq general xonning taklifini qabul qilmay hujumga kirishgan. Muhammad Rahimxon II Xivani o‘z 49 ixtiyoridagi kuchlar bilan mudofaa qilib bo‘lmasligiga ko‘zi yetib, Izmiqsho‘r tarafidagi turkman ovuliga ketishga majbur bo‘ldi. Natijada 1873 yil 29 may kuni Xiva xonligining poytaxti Xiva shaharni egallandi. Shunday qaltis bir paytda Amir To‘ra va Otaxon to‘ra xon nomidan fon Kaufmandan Xiva shahrini vayron etmaslikni so‘radi. Ammo Kaufman ulardan xonni topishni talab qildi va muzokaralarni faqat u bilan olib borish mumkinligini bildirdi. Muhammad Rahimxon II Xivaga qaytib kelguncha bosqinchilar saroyni talab, barcha qimmatbaho buyumlarni, 30 ta qo‘lyozma asarni Peterburgga jo‘natdilar. Muhammad Rahimxon II taxtni saqlab qolish ilinjida Xiva yaqinidagi Gandimiyon (Gandumkon) qishlog’ida yozgi bog’iga yetib kelgan. 1873 yil 12 avgustda Xiva xonligi bilan Rossiya o‘rtasida fon Kaufman qo‘ygan shartlar asosida Gandimiyon shartnomasi imzolandi. 18 moddadan iborat bo‘lgan ushbu shartnomaga ko‘ra, Xiva xonligi Rossiyaga qaram bo‘ldi, Xiva xoni Muhammad Rahimxon II (Feruz) mustaqil ravishda tashqi siyosat yuritishdan mahrum qilindi. Turkiston o‘lkasini Rossiya tomonidan bosib olinishi, imperiya uchun tabiiy resurslarga nihoyatda boy bo‘lgan hududga ega bo‘lish imkoniyatini berdi. Rossiya harbiy vaziri, graf D.Milyutin, podshoh maslahatchisi V. Girs 1867 yilda «Turkiston o‘lkasini boshqarish tartibi haqida Nizom» qonun loyihasini tuzdilar, u Vazirlar Kengashi tomonidan tasdiqlandi va amalda kuchga kirdi. Nizomga ko‘ra, o‘lka hokimiyati «harbiy-xalq boshqaruvi» deb nomlandi. 1898 yildan keyin esa «ma’muriy-politsiya boshqaruvi» deb atalgan bo‘lsa ham uning mohiyati mazmunan o‘zgarmagan, barcha vakolatlar rus ma’muriyati qo‘lida jamlangan. Yuqorida ta’kidlanganidek, 1867 yil 11 iyulda G’arbiy Turkiston hududida Turkiston general-gubernatoriligi ta’sis etiladi va uning bundan keyingi ma’muriy hududiy tuzilishi harbiy yurishlar natijasida shakllandi. Ya’ni, dastlab 2 viloyatdan iborat general-gubernatorlikka 1868- 1880 yillar davomida olib borilgan harbiy istilolar asosida yana 3 viloyat qo‘shildi. XIX asrning oxirlarida Turkiston general-gubernatoriligi Sirdaryo, Yettisuv, Samarqand, Farg’ona va Kaspiyorti kabi 5 viloyatdan iborat bo‘ldi. Uning barcha hududi 1.779.618 chaqirimga teng bo‘lgan. Turkiston general- gubernatorligi ma’muriy hududiy tuzilishiga e’tibor beradigan bo‘lsak, u viloyatlar (oblast), tuman (uezd), bo‘lislar (volost), jabhalar (uchastka) va oqsoqolliklarga bo‘lingan. Turkistonda mustamlakachilik boshqaruv tizimi va idora etish usullari esa Rossiya hukumatning Turkiston uchun 1865-1916 yillar davomida ishlab chiqqan va amalga tatbiq etilgan o‘nta qonun loyihasi (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916)da o‘z aksini topgan edi. Ushbu qonun loyihalari birinchi navbatda Rossiya manfaatlarini har tomonlama himoya qilishi, Turkistonni rus burjuaziyasi va dvoryan-pomeshchiklar mulkiga aylantirishga qaratilgan edi. O‘lka idorasi markaziy, viloyat, tuman, uchastka, qishloq va shahar boshqaruvi shaklida tashkil topdi. Turkiston general- gubernatoriligida markaziy o‘lka boshqaruvi general-gubernator, uning Kengashi va mahkamasidan iborat bo‘lgan. O‘lkada mutlaq hokimiyat general-gubernator qo‘lida to‘plangan. 1867 yildan 1917 yilgacha bo‘lgan 50 davr ichida Turkistonda qo‘yidagi general-gubernator faoliyat ko‘rsatgan. Turkiston o‘lkasi markaziy bosh boshqarmasi tarkibida general-gubernatorga bo‘ysunmaydigan markaz vakillari-adliya, moliya va davlat mulklari vazirliklari ham bo‘lgan. Quyida Rossiya imperiyasining Turkistonda amalga oshirgan hukmronlik boshqaruv tizimi maxsus jadvallarda berildi. Rossiya imperiya Turkistonda olib borgan ma’muriy-boshqaruv apparati tizimida «harbiy-xalq boshqaruvi»igi amal qilinib, xodimlari masalasiga katta e’tibor qaratilgan. O‘z navbatida xodimlarining asosan ruslardan tashkil topganligi ham imperiya olib borgan siyosatning mohiyatini ochiq oydin ko‘rsatib berdi. Bunda viloyat harbiy gubertanorligiga general darajasidagi, tuman (uezd) boshlig’iga asosan mayor, rotmistrdan to polkovnik unvonigacha darajasidagi, jabha (uchastka) larni kichik unvondagi-poruchik, shtabskapitan harbiy darajasidagi zobitlar (uchastka pristavi) tayinlangan. Bo‘lis (volost) va oqsoqolliklarni esa mahalliy xalq vakillari boshqargan. XX asr boshlarida Turkistonda uchta ma’muriy birlik: Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoni zabt etganidan keyin tuzilgan va uning tarkibiga mustamlaka sifatida qo‘shib olingan Turkiston general-gubernatorligi, shuningdek, yuzaki ravishda mustaqil bo‘lgan, ammo, Rossiyaga qaram hisoblangan Buxoro amirligi va Xiva Xonligi mavjud edi. Hududining kattaligi va aholisining ko‘pligi jihatidan Turkiston general-gubernatorligi eng yirik edi. O‘lkadagi 5 mln.dan ko‘proq aholi (o‘zbeklar, tojiklar, qirg’izlar, qozoqlar va turkmanlar) islom diniga e’tiqod qiluvchi musulmonlar edi. Rossiyadan ko‘chirib keltirilgan rusiyzabon aholi o‘lkadagi aholining 1l1 qismidan ham kam edi. 1917-yilga kelib Rossiya imperiyasi o‘zinig so‘nngi kunlarini boshidan kechirayotgan edi. Ma’lumki Possiya imperiyasi Antanta ittifoqi tarafida turib 1914-yildan Birinchi jahon urushiga kirgan edi. Urushdagi harbiy mag’lubiyatlar va xo‘jalikdagi vayronagarchilik imperiyani tang ahvolga solib qo‘ydi. Bu esa 1917-yilning 23-27-fevralida ro‘y bergan pus burjua inqilobiga sabab bo‘di. 23-fevralda Petrogradda stixiyali tarzda namoyishlar boshlanib, ularni tarqatish uchun yuborilgan hukumat askarlari ham qo‘zg’olonchilar tomoniga o‘tib keta boshladilar. 27-fevralda qo‘zg’olonchilar shaharning muhim joylarini, hukumat idoralarini egallaydilar. Nikolay II (1894-1917) taxtdan voz kechdi. Ko‘p asrlik Romanovlar sulolasi hukmronligi ag’darildi. Natijada Rossiyada tarixda kamdan-kam uchraydigan hodisa - ikki hokimiyatchilik vujudga keldi. Ularning birinchisi burjuaziya vakillaridan iborat Muvaqqat hukumat, ikkinchisi Ishchi, askar, dehqon deputlari sovetlari edi. Agar burjuaziya Muvaqqat hukumati mamlakatni yuqoridan turib boshqaradigan organ sifatida faoliyat yuritib, asta - sekinlik bilan hokimiyat muruvvatlarini o‘z qo‘liga olib borgan bo‘lsa, ishchi, askar, dehqon deputatlari sovetlari esa hokimiyatni quyidan boshqarishda qatnashib bordilar. Ularning hokimiyat organi - Petrograd Soveti huddi shu yo‘nalishda faoliyat yuritdi. Podsho Rossiyasining mustamlakachilik asorati ta’sirida bo‘lib kelgan Turkiston o‘lkasi hayotida ham bu davrga kelib sezilarli tarixiy voqealar sodir bo‘ldi. Podsho Rossiyasining mustamlakachilik boshqaruv organi - Turkiston General-gubernatorligi tugatildi. Uning o‘rniga Muvaqqat hukumatning 1917-yil 7-apreldagi qaroriga binoan kadet N.N.Shchepkin 51 raisligida 9 kishidan 4 nafari tub yerli aholi iborat Rossiya Muvaqqat hukumatining Turkiston Qo‘mitasi tashkil etildi. Viloyatlarda harbiy gubernatorlik tizimi barham toptirilib, viloyat komissarlari instituti vujudga keltirildi. Shuningdek, Rossiyada faoliyat yuritayotgan bolsheviklar, mensheviklar va eserlar partiyalarining Turkistondagi mahalliy tashkilotlari yetakchiligida o‘lkaning bir qator yirik shaharlarida ishchi, askar deputlari sovetlari tashkil topdi. Tez orada mahalliy aholi vakillaridan iborat musulmon ishchi va askar deputlari sovetlari ham tuzila boshlandi. Muvaqqat hukumatning 1917-yil may oyi boshlarida chiqargan farmoniga binoan Turkistondan jalb qilingan mardikorlar o‘z ona yurtlariga qaytib kela boshladi. Yurt istiqboli va istiqloli uchun qayg’uruvchi vatanparvar, hurriyatparvar kuchlar harakat qila boshladi va tashkiliy jihatdan uyusha bordi. Bu jarayonda ozod va mustaqil Turkiston uchun ko‘p yillar fidoyilik bilan kurashib kelgan jadidlar harakatining rahnamolari alohida o‘rin tutdi. Ular mahalliy aholining siyosiy ongini o‘stirish, hal qiluvchi kurashlarga yetaklab borish maqsadida o‘lkaning ko‘plab shaharlarida vaqtli matbuot nashrlari - gazeta va jurnallar chiqara boshladilar. Masalan, Toshkentda “Xurshid”, “Sadoi Turkiston”, “Turk eli”, “Najot”, “Kengash”, “Sho‘roi islom”, Samarqandda “Oyna”, “Hurriyat”, Buxoroda “Turon”, “Buxoroi sharif”, Qo‘qonda “Sadoi Farg’ona”, “Tirik so‘z” nomli matbuot nashrlari o‘z sahifalarida markazdagi siyosiy vaziyatni, joylardagi ahvolni, o‘tkir ijtimoiy-siyosiy masalalarni yoritishda, mahalliy aholi ommasini siyosiy-g’oyaviy jihatdan tayyorlab borishda muhim rol o‘ynadi. Abdulla Avloniy tomonidan Toshkentda 1917-yil aprelidan chiqarila boshlagan “Turon” gazetasining ilk sonida “Yashasin xalq jumhuriyati” shiori birinchi bor yangragan edi. Unda aniq maqsad-maslak: “Musulmonlar orasida ko‘p yillardan buyon davom etgan umumga zo‘rlik, bid’at odatlarni bitirmak, kelajakda bo‘ladigan jumhuriy idoraga xalqni tayyorlamoq” g’oyasi ilgari surilgan edi. Xuddi shuningdek, Munavvar Qorining o‘sha yili “Najot” gazetasining 26- mart sonida bosilgan «Xurriyat berilmas, olinur”, degan xitob ham jadidlarning xalq ozodligi va istiqloli yo‘lida jiddiy kurashga bel bog’laganliklaridan dalolat berardi. Bolsheviklar Markazda siyosiy hokimiyatni qo‘lga kiritgach, Turkistonda ham sovet hokimiyatini qaror toptirishga intildilar. Turkistonda sho‘rolar hokimiyatini o‘rnatish g’oyatda murakkab jarayonda kechdi. Buning boisi, avvalo, oktabr g’oyalarining mahalliy tub joy aholining dili va shuuriga botmaganligidadir. Negaki, bu zamin aholisi bolsheviklar partiyasi dasturida nazarda tutilgan sotsialistik o‘zgarishlar orqali hamma narsani umumlashtirish va milliylashtirishni yoqtirmasdi. Mahalliy xalq o‘zining tarixan tarkib topgan, asrlar davomida shakllangan o‘ziga xos turmush tarzini, yashash sharoitini, xo‘jalik yuritish, idora qilish tartib-qoidalarini bir lahzada tubdan o‘zgartirishni xohlamasdi. Bu narsa uning ongi, tafakkuriga, milliy o‘zligi va ma’naviy qiyofasiga mos kelmasdi. Ayniqsa bolsheviklarning ateistik ruhdagi mafkurasi, uning hujumkor yo‘nalishi islom qadriyatlari doimo e’zozlanib kelingan bu yurt odamlarining ruhiyati va dunyo qarashi bilan singisha olmasdi. Bir so‘z bilan 52 aytganda, mahalliy tub yerli aholi tabiiy ravishda oktabr g’oyalarini qabul qilmadi va unga moyillik ko‘rsatmadi. Biroq begona maslak va g’oyalar bolsheviklar partiyasi va uning Turkistondagi yalovbardorlari tomonidan kuch va zo‘rlik bilan o‘lka xalqlariga majburan tiqishtirildi. TASSRning tuzilishi. Sovet hokimiyati o‘zining avvaldan rejalashtirgan sotsialistik yo‘nalishdagi iqtisodiy va siyosiy qayta qurishlar yo‘lini izchil amalga oshirishga kirishdi. Chunonchi, yer to‘g’risidagi dekret asosida yerga bo‘lgan xususiy mulkchilikni tugatish boshlandi. Shu maqsadda joylarda yer qo‘mitalari tuzildi. Jumladan, 1918-yil kuzida Sirdaryo viloyatida 51 ta, Samarqand viloyatida 50 ta, Yettisuvda 25 ta Shunday qo‘mitalar tashkil etildi. Biroq dehqonlar sovet ma’murlarining yer qo‘mitalarini tuzish harakatini keskin norozilik bilan qarshi oldilar. Shunga qaramasdan bolsheviklar bu yo‘lni qat’iy amalga oshirishda davom etdilar. Buning natijasida o‘lkadagi ko‘plab miqdordagi yirik mulklar, xususiy yerlar musodara etildi va milliylashtirildi. Sovet hukmdorlarining yana bir hiylakorligi va ustamonligi shunda ko‘rinadiki, ular Turkiston muxtoriyati tajribasidan muhim xulosa chiqarib, bu hududda o‘ziga xos sovet muxtor respublikasini tuzishga yo‘l tutdilar. Bundan ko‘zda tutilgan bosh maqsad - Turkistonning kelajakda mustaqil, suveren davlat bo‘lib, ajralib chiqib ketishiga izn bermaslik edi. Sovetlar ishlab chiqqan rejaga ko‘ra 1918-yilning 20-aprelidan 1-mayigacha Toshkentda bo‘lib o‘tgan o‘lka Sovetlarining V qurultoyida Turkiston avtonom sovet sotsialistik respublikasi (TASSR) tuzildi va RSFSR tarkibiga kiritildi. Sinfiylik tamoyillariga asoslangan o‘ziga xos davlat boshqaruvida hokimiyat funksiyalari butunlay sovetlar va ularning organlari ixtiyorida edi. Qurultoyda respublikaning hokimiyat organlari: Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi (MIQ) va Xalq Komissarlari Soveti (XKS) saylandi. MIQning jami 36 a’zosidan atigi 9 nafari mahalliy millat kishilari edi. Avtonom respublika MIQning raisi etib bolshevik P. A. Kobozev saylandi, bolshevik F. I. Kolesov boshchiligida 16 kishidan iborat tuzilgan XKS tarkibiga ham 3 nafar mahalliy aholi vakillari kiritilgan edi, xolos. 1918-yil iyunda 2 ming nafar bolsheviklarni o‘z safida birlashtirgan Turkiston Kompartiyasi tuzildi. 1919-yil-martida Turkiston Kompartiyasi huzurida Turor Risqulov raisligida O‘lka musulmonlari byurosi tuziladi. Musbyuroning organi - «Ishtirokiyun» gazetasi nashr etila boshlandi, unda Turkiston ma’murlarining shovinistik siyosati fosh etila bordi. 1918-yil oktabrida bo‘lgan o‘lka sovetlarining VI qurultoyida TASSR Konstitutsiyasi qabul qilindi. Unda Turkistonni RSFSRning “ajralmas, tarkibiy qismi” ekanligi, o‘lka xalqlarining barcha hayotiy masalalari uning mas’ulligida ekanligi qonunlashtirildi. Turkistonda sovet hokimiyatining tobora kuchayishi, uning yakkahukmronligining ortib borishi, o‘lka hayotining hamma jabhalarining qattiq markazlashtirilishi, qattiqqo‘l iqtisodiy tadbirlarning o‘tkazilishi faqat mahalliy aholi qatlamlarining keskin noroziligiga sabab bo‘lib qolmasdan, boshqa siyosiy muxolifatchi kuchlarni ham harakatga keltirdi. 1919-yil 19- yanvarida harbiy komissar K.Osipov uyushtirgan isyon natijasida Toshkentda 14 nafar Turkiston xalq komissarlarining otib o‘ldirilishi ham buning aniq 53 ifodasi bo‘lgandi. Ammo tezlikda o‘zlarini o‘nglab olishga ulgirgan bolsheviklar vaziyatni o‘z foydalariga o‘zgartirib, sovet hokimiyatini yana saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi, hokimiyat organlari yangi kadrlar bilan to‘ldirildi. Rahbarlik lavozimlariga mahalliy millat vakillari ham jalb etila bordi. Moskva sovet Turkistoniga o‘z ta’sirini kuchaytirish, uni har tomonlama o‘ziga qaram qilish maqsadida 1919-yil kuzida Toshkentga alohida favqulodda vakolatlar berilgan Turkkomissiya (Sh. Eliava - rais, V. Bokiy, F. Goloshchekin, V. Kuybishev, M. Frunze, Ya. Rudzutak)ni yubordi. Uning butun faoliyati TASSR sovet va partiya qurilishi ishlarini jadal sur’atlar bilan olib borish, yangi tuzumni chuqur ildiz ottirish edi. TASSR hayotida kechayotgan barcha ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar bilan bog’liq eng asosiy masalalarning birortasi ham Turkkomissiya a’zolarining izmisiz hal etilmas edi. Bu davrda mahalliy xalq orasidan chiqqan, sovet va partiya qurilishida ancha tajriba ortirgan, chiniqqan T. Risqulov, N. To‘raqulov, A. Rahimboyev, N. Xo‘jayev, Q. Otaboyev, A. Ikromov, S. Segizboyev kabi yurt arboblari u yoki bu rahbariy mansablarda faoliyat yuritgan bo‘lsalar-da, ammo ularning inon-ixtiyori moskvalik hukmdorlar tizginida bo‘lgan. Xullas, Turkkomissiya siymosida TASSR hayotida zo‘rlik bilan qaror topdirib borilayotgan bolsheviklar diktaturasining asl mazmun-mundarijasi mujassamlashgan edi. 54 3 -MAVZU. MUSTAQILLIKKA ERISHISH ARAFASIDA O‘ZBEKISTONDAGI IJTIMOIY-SIYOSIY JARAYONLAR. Reja: 1. XX asrning 80-yillari oxirida O‘zbekistonda yuzaga kelgan keskin va jiddiy vaziyat. 2. O‘zbekistonda qatag‘onlikning yangi bosqichi. “Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar. 3. I.Karimovning O‘zKompartiyasi Markaziy Kengashining birinchi kotibi etib tayinlanishi. 4. O‘zbekistonda prezidentlik lavozimining joriy etilishi . Darsning maqsadi: Talabalarga Mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar haqida ma’lumot berish. Tayanch iboralar: sovet tuzumi, “Paxta ishi”, “O‘zbek ishi”, “Sharqiy front”, “qayta qurish”, panturkizm, erkin yoshlar uyushmasi, Orol fojeasi. 1. XX asrning 80-yillari oxirida O‘zbekistonda yuzaga kelgan keskin va jiddiy vaziyat. SSSRdagi «qayta qurish» jarayoni avval boshdanoq siyosiy sohani qamrab oldi. Iqtisodiy islohotlar esa unga bo‘ysunuvchan ahamiyat kasb etdi. Oradan ko‘p o‘tmay, jadallashib borayotgan siyosiy jarayonlar (oshkoralik, demokratiya) bilan sust rivojlanayotgan iqtisodiyot o‘rtasida katta farq ko‘zga tashlana boshladi. Bu paytda SSSRning tarkibiy qismi bo‘lgan O‘zbekiston SSR ham qayta qurish girdobiga tortildi, uning qonuniyatlariga amal qildi. Qayta qurishning birinchi bosqichi (1985-1986 yillar) asosan ma’muriy- tashkiliy tadbirlarning an’anaviy usullarda olib borilishi bilan xarakterlanadi. Mazkur bosqichda kun tartibiga qo‘yilgan vazifalardan biri ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga jalb etish asosida jamiyatda tub iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish va uniig asnosida inson omilini faollashtirishdan iborat bo‘ldi. Qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy e’tibor mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishga qaratildi. Shuning uchun ham 1986 yil 1 mart kuni KPSS XXVII s’ezdining KPSS Markaziy Komiteti siyosiy ma’ruzasi yuzasidan qabul qilingan rezolyusiyada fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish masalasiga katta e’tibor qaratilgan edi. Xullas, qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy e’tibor mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga qaratildi. Ammo, bunday jarayonni ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirmasdan amalga oshirish mumkin emasligi tezda ayon bo‘ldi. Shuning uchun 1986 yilda qayta qurish va ijtimoiy munosabatlar masalasiga alohida e’tibor qaratishga majbur bo‘lindi. Bunday siyosatning markazida esa jamiyatni demokratlashtirish, ma’muriy-buyruqbozlik va byurokratizmga, qonunsizlikka qarshi qurash turar edi. Bu davrda butun Sovet Ittifoqida bo‘lgani singari O‘zbekistonda ham dastlab ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotda ma’lum o‘zgarishlar yuz bera 55 boshladi, kishilarning ijtimoiy faolligi oshdi, demokratiya sari ayrim qadamlar tashlandi, milliy o‘zlikni anglash jarayoni boshlandi. Ammo, tub o‘zgarishlar va barcha sohalarda haqiqiy islohotlarni amalga oshirish yo‘lidagi o‘rinishlar muvaffaqiyat qozonmadi. Statistik ko‘rsatkichdarda qayd etilishicha, 1986 yildan boshlab mamlakat iqtisodiy ahvoli battar yomonlasha boshladi, 1987 yil yanvardan ishlab chiqarish sur’atlari keskin pasaya bordi, iqtisodiyotda inqirozli holat yuzaga keldi. Qayta qurishning birinchi bosqichi shu tarzda mag‘lubiyatga uchradi. Qayta qurishning ikkinchi bosqichi (1987-1990 - yillar) jamiyatning barcha jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishni kun tartibiga qo‘ydi. Bunday vazifa kommunistik mafkura tomonidan 1987 yil yanvarda yanada aniqlashtirildi. Moskva shahrida 1987 yil 27-28 - yanvarda bo‘lib o‘tgan KPSS MK Plenumida KPSS Markaziy Komitetining Bosh sekretari M.S.Gorbachyov «Qayta qurish va partiyaning kadrlar siyosati to‘g‘risida» ma’ruza qildi. Unda siyosiy islohotlarning acociy maqsadi oshkoralik va kadrlar siyosatini to‘g‘ri yuritish asosida sovet jamiyatini to‘liq demokratlashtirishga e’tibor qaratildi. Keyinchalik M.S.Gorbachyov o‘zining qayta qurish haqidagi mashhur kitobida bu g‘oyalarini davom ettirdi. Biroq siyosiy tuzumni isloh qilish va demokratlashtirish, keng xalq ommasining siyosiy va tarixiy jarayonlarda ishtirok etishi Markaz uchun qutilmagan oqibatlarga olib kelishi natijasida Moskva tomonidan siyosiy va iqtisodiy islohotlar boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yildi. Oqibatda 1990 - yil nafaqat qayta qurishning ikkinchi bosqichi, balki SSSR aholisi, balki butun dunyo umid ko‘zi bilan qarayotgan qayta qurish siyosati butunlay mag‘lubiyatga uchradi. Bu holat ham SSSR inqirozini tezlashtirdi va uning parchalanishiga olib keldi. Mamlakatda tub demokratik o‘zgarishlarni amalga oshirish, boshlangan islohotlarii ohiriga etkazish mumkin bo‘lmadi. Bu quyidagi uch sabab bilan izohlanadi: birinchidan , qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy jihatdan puxta ishlab chiqilgan strategiya va taktikasi hamda yagona dasturi yo‘q edi. Ikkinchidan , kommunistik partiya rahbarlari (partokratiya) qayta qurish g‘alabasidan manfaatdor emas edi. Ular har qanday demokratiya va oshkoralik totalitar tuzumning kushandasi ekanligini yaxshi bilishardi. Uchinchidan , M.S.Gorbachyov g‘oyasi asosida qayta qurishni amalga oshirish mumkin emas edi. Sotsializmga hos sinfiy munosabatlar, davlat mulkchiligi, milliy va ijtimoiy sohadagi siyosat yakkapartiyaviy rahbarlik, kommunistik mafkura, mustabid boshqaruv usuli hech qachon demokratiya bilan kelisha olmas edi. Ma’lumki , qayta q urish yuqoridan boshlandi. Mazkur jarayonning boshlanish paytida jamiyat a’zolari unga juda katta umid bo g‘ ladilar. R o‘ y berayotgan o‘ zgarishlar, ayrim siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy islo h otlar kishilarda ertangi kun va porlo q kelajakka isho n ch ru h ini ya n a uy g‘ otdi. Dastlabki davrda qayta qurish rahnamolari, ya’ni, yuqorining quyi bilan munosabatlarida ma’lum kelishuvchilik, xayrixohlik sezildi. Lekin, keyinchalik vaziyat butkul o‘zgardi. 1986-1987 yillardan boshlangan iqtisodiy inqirozning kuchayishi, ijtimoiy muammolarni hal etishdagi o‘quvsizlik demokratik jarayonlar va oshkoralikning yarim yo‘lda qolib ketishi - bularning barchasi jamiyat a’zolarida qayta qurishga bo‘lgan munosabatni o‘zgartirdi. Qayta q urishning uchinch i yilida u n ing t o‘ li q ma g‘ lub b o‘ lishi ani q k o‘ zga tashlanib 56 q oldi. Amaliy ishlar, foydali tadbirlar o‘ rniga siyosiy jab h adagi turli tadbirlar: siyosiy safsatabozlik, q uru q va’dalar, s o‘ z bilan ish birligining y o‘q ligi jamiyatdagi lo q aydlik holatini yanada kuchaytirdi. Ijtimoiy faollik o‘ rnini sustkashlik, davlat va fir q a siyosatiga ishonmaslik, befar q lik va sovu qq onlik egalladi. Qayta q urish oshkoralik, demokratiya za fikrlar h ilma- h illigining ma’lum ma’noda kuchayishiga imkon yaratdi. SHu bilan birga , b u nday jarayonlarni madaniy shaklda xalqaro a n dozalar asosida olib borish imkoni b o‘ lmadi. Buning ustiga Ittifo qq a nisbatan O‘zbekistonda respublika ra h bariyati demokratiya va oshkoralikning kuchayishiga turli t o‘ si q lar qo‘ ydi. Bunga k o‘ pro q kommunistik mafkuraning yakkahokimligi, ma’muriy- b uyru q bozlik tizimi asoratlari ta’sir q ilar edi. Na tijada tom ma ’ nodagi oshkoralikka erishib b o‘ lmadi, demokratiya esa amalda navbatdagi siyosiy o‘ yinlar qo‘ rinishini oldi. Fikrlar h ilma- h illigining turli k o‘ rinishlari e sa yuqorining siyosiy va g‘ oyaviy masalalarda h urfikrlilik va demokratiyani ta’kib etishi asnosida yuz berdi. Ana shunday sharoitda O‘zbekistonning o‘sha paytdagi siyosiy rahbariyati Markaz oldida o‘zining no‘noq va noshudligini ko‘rsatdi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteta rahbariyati Markazdan qochish, uni inkor etish siyosati o‘rniga ko‘proq unga yaqinlashish va mustahkam birlashish yo‘lini tanladi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitet birinchi kotiblari I.Usmonxo‘jaev va R.Nishonovda qat’iy jur’at, Ittifoq doirasida respublikaning tutgan o‘rnini ochiq-oydin aytish uchun mardlik va iroda etishmadi. Aksincha, bu rahbarlar va ularning o‘rinbosarlari Markaz vazifalarini tezroq uddalash, respublikaning Ittifoqqa boqimanda ekanligi to‘g‘risidagi sohta fikrlarni tasdiqlash va takrorlashdan nariga o‘tmadilar. Ijtimoiy va ma’naviy sohada milliylikning har bir ko‘rinishi in ternatsionalizm mohiyatiga yot ekanligini isbotlashga harakat qilindi. Bu narsa o‘zbek tiliga munosabat, islom dini, milliy urf-odatlar, an’analar va diniy marosimlar, xususan, Navro‘z bayramiga munosabatda yaqqol ko‘rindi. 2. O‘zbekistonda qatag‘onlikning yangi bosqichi. “Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar. Ma’muriy-buyruqbozlik hamda kommunistik mafkuraga asoslangan sovet davlati o‘z ichki siyosiy mavqeini mustahkamlash maqsadida ma’lum davrlarda zo‘ravonlik siyosatini amalga oshirib turdi. Tazyiq, zo‘ravonlik va qatag‘onlar boshqa xalqlar ichida milliy ruh va o‘zlikni yo‘qotishga, loqaydlik kabi kayfiyatlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Sovet davlati tomonidan boshlangan qatag‘onlarning ohirgi davri O‘zbekistonda XX asr 80-yillarida ''paxta ishi», keyinroq «o‘zbeklar ishi» degan ma’shum nom ostida tarixga kirdi. Sovet davlatini qamrab ola boshlagan inqiroziy holatlarni mavjud tuzum negizida emas, balki «yuzaga kelgan salbiy illatlarda» deb bilgan markaz, O‘zbekistonni tajriba-sinov maydoni sifatida tanlab oldi. 1982 yil noyabrda KPSS MQ Bosh kotibi L.I. Brejnev vafotidan so‘ng mazkur lavozimni egallagan Yu.V. Andropov mamlakatda kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish siyosatida ta’kib va tazyiqqa asoslangan qattiq qo‘llik yo‘lining tarafdori sifatida maydonga chiqdi. Yu.V. Andropov o‘zining Davlat xavfsizlik qo‘mitasidagi uzoq yillik tajribasidan kelib chiqqan holda, mamlakatning tobora 57 og‘irlashayotgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hayotiga doir bo‘lgan barcha ma’lumotlardan, jumladan rahbar-kadrlar faoliyatidagi nuqson va kamchiliklardan xabardor edi. Markazdagi siyosiy rahbariyat mamlakatda yuzaga kelgan chuqur inqiroziy holatlarning sabablari echimini aksariyat kadrlar siyosatida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar, tartib-intizomning bo‘shashi, mafkuraviy hushyorlikni yo‘qotish bilan izohladi. Hukmron partiyaning 1983 yil iyun plenumida ham aynan partiya ideologik, ommaviy siyosiy ishining muhim masalalari ko‘rib chikildi va jamiyatdagi poraxo‘rlik illatlarining asosiy sabablarini biron-bir xodimning xatolaridan, rivojlanishning aniq muammolaridan va qiyinchiliklaridan qidirish lozimligini ta’kidlandi. Respublika ijtimoiy hayotida katta «burilish» yasagan O‘zbekiston KP MQ 1984 yil XVI plenumi ham markazning respublikadagi “sog‘lomlashtirish” borasida ko‘rsatayotgan va belgilayotgan tadbirlarini qo‘llab-quvvatladi. Bunday tartib respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayotiga salbiy ta’sir etayotgan bo‘lsa-da, kadrlar bilan ishlashni partiyaning asosiy “vazifalaridan” biriga aylantirib olganlarga nisbatan hech qanday chora ko‘rilmagan edi. Mazkur plenum markazning ''O‘zbekistonda turg‘unlik davri illatlariga qarshi kurash»ini qo‘llab- quvvatlagan holla mahalliy rahbar kadrlarni turli yo‘llar bilan tazyiq ko‘rsatish va jazolash jarayonlarini boshlab yubordi. Bunday holatlar O‘zbekiston sovet mamlakatidagi “poraxo‘rliklar, qo‘shib yozishlar, o‘g‘rilik kuchayib ketgan yagona hudud”, degan tushuncha paydo bo‘lishiga olib keldi. O‘zbekiston KP MQ XVI plenumi va XXI s’ezdi qarori bilan O‘zbekistonga markazdan kadrlar jo‘natila boshlandiki, O‘zbekiston Kompartiyasi MQ O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti, O‘zbekiston SSR Oliy Soveta, O‘zbekiston SSR Prokuraturasi, O‘zbekiston SSR Ichki Ishlar Ministrligi kabi muhim boshqaruv bo‘g‘inlari shunday kadrlar qo‘l ostiga tushib qoldi. Ular respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning yanada keskinlashishining asosiy sababchilariga aylana bordilar. Qisqa muddat ichida O‘zbekiston prokuraturasining eng yuqori, eng muhim lavozimlaridan tortib, oblast, rayon prokurorlarigacha markazdan doimiy ishlashga yuborilgan vakillari bilan almashtirilgan. 1984 yilda O‘zbekiston SSR Prokurori, uning muovinlaridan uchtasi, eng katta boshqarmalarning boshliqlari lavozimlariga markazdan yuborilgan xodimlar qo‘yildi. Natijada, Buxoro viloyatiga G.N. Matyushov, Samarqand viloyatiga V.I. Eremenko, Xorazm viloyatiga A.D. Titorenko, Navoiy viloyatiga A.P. Suxarev, Surxondaryo viloyatiga V. M.Jeltkov, Qoraqalpog‘iston ASSRga V.V. Donsov, Toshkent shahariga G.P. Filippenkovlar prokuror etib tayinlandilar. Bu hol aslida respublikadagi asosiy mas’uliyatli lavozimlarga markazdan yuborilgan “desantchilarni” joylashtirish siyosati boshlanganligidan darak berar edi. Ular ittifoq markazining respublikadagi tayanchi bo‘lishi va respublikada sovetcha usuldagi «tartib-intizom»ni yanada mustahkamlashlari lozim edi. Shubhasiz, mahalliy rahbariyat “iltimosiga binoan” yuborilgan kadrlar noqonuniy tarzda hibsga olinganlarning manfaatlarini himoya qilishi ham qiyin edi. Aksincha “desantchilar” qatag‘onlik siyosatining davom etishida, respublikada nohaklik va qonunbuzarlik, mansabni suistemol qilishning avj olishida, zo‘ravonlik va tazyiqni kuchayishida “faol” rol o‘ynadilar. O‘z navbatida ular markazning respublikadagi 58 tayanchi bo‘lib qoldi va respublika huquq-targ‘ibot organlariga ehtiyojni “decantchilap” orqali to‘ldirib borishdi. Ayni paytda o‘zi egallab turgan lavozimiga noloyiq deb «hisoblangan» kadrlarga nisbatan ta’qib boshlanib, etilib kelayotgan iqtisodiy inqiroz «gunohkorlar»ini topish, ularga partiyaviy jazo berish bilan, go‘yoki, muammolarni oldini olish boshlandi. 1983 yilda SSSR Bosh Prokurori A.M. Rekunkov topshirig‘iga ko‘ra, SSSR Prokuraturasining alohida muhim ishlar bo‘yicha tergovchisi T.Gdlyan boshchiligida mamlakatning turli mintaqalaridan to‘plangan 20 kishidan iborat tergov guruhi tuziladi va O‘zbekistonga yuboriladi. Bu “paxta ishi”ni amaldagi boshlanishi edi. “Paxta ishi” uydirmalaridan boshlangan vaqtda xalq xo‘jaligida “jinoiy ishlarga qo‘l urgan” xodimlar javobgarlikka tortilib, ular xalq xo‘jaligida “qo‘shib yozishlarga” yo‘l qo‘yilganlikda ayblandilar. Qo‘shib yozishlarni tekshirishdan boshlangan tergov guruhining faoliyati asta-sekinlik bilan rahbarlik lavozimida ishlayotgan kishilarni ham torta boshladi. “Paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi” nomini olib kelgan qatag‘onga keyinroq milliy tus berilib, to‘liq «o‘zbeklar ishi»ga aylantirildi. Natijada mahalliy rahbar xodimlar, ziyolilar ham ta’kib ostiga olina boshladi. O‘zbekistondagi bu holatlar haqida markaziy matbuot sahifalarida shunchalik ko‘p maqolalar chop etildiki, ulardan “xalqimizning tarixi, madaniyati, paxta va paxtakorning mashaqqatli mehnatlaridan behabar odamlarda go‘yo, o‘zbeklar turli nopok yo‘llar bilan daromad ortirib, engil - elpi hayot kechiradi”, degan noto‘g‘ri tasavvur tug‘ilishiga sabab bo‘ldi. Tergov guruhiga kirgan tergovchilarping asosiy qismi katta bilim va tajribaga ega bo‘lmagan, noqonuniy holatlardan ko‘z yumadigan, topshiriqdarni ko‘r- ko‘rona tarzda bajaradigan kishilar bo‘lgan. Tergov guruhiga katta vakolat va imtiyozlar berilgan. Ular sohta ayblovlar bilan qonunsizlik yo‘liga o‘tib, tergov jarayonlarida tuhmat, ig‘volar uyushtirish, faktlarni sohtalashtirish, kishilarni sohta ma’lumot berishga majbur etish, o‘zlariga yoqmagan kishilardan o‘ch olish vositasi sifatida foydalanganlar. T.Gdlyan olib borayotgap jinoyat-tergov ishlarining barchasi ochiqdan ochiq ayblov yo‘nalishida bo‘lgan. Ko‘plab jismoniy va ma’naviy azoblardan so‘ng qamoqqa olinganlar o‘z ayblarini bo‘yinlariga olishga majbur bo‘lganlar. Gunohi hali isbotlanmagan kishilarni qamoqdarda ashaddiy jinoyatchilar bilan birga bir kameralarda ushladilar, ularni shafqatsiz kaltaklab, ruhiy azob berib, qo‘rqitib, tergovchilar avvaldan tayyorlab qo‘ygan xo‘jjatlarga imzo chekishga majbur etdilar. Mana shunday kabih yo‘llar bilan tergov guruhi guvohlik beruvchilardan o‘zlariga kerakli ma’lumotlarni olgan. Noqonuniy qamoqqa olingan kishilar orasida ko‘p bolali onalar, xomilador ayollar, yosh bolalar ham bo‘lgan. Bu ishlardan ko‘zlangan maqsad iqtisodiy “jinoyatchilik”ni fosh etish emas, balki mamlakat hayotidagi umumii salbiy holatlarning aniq bir qo‘rinishi bo‘lgan qo‘shib yozishga qarshi harakatlarni to‘xtatish, “temir intizom” bilan milliy kadrlarni jazolab, erkin fikrlaydigan ziyolilarni jilovlash, respublikalarda yuzaga kelayotgan ijtimoiy-ciyosiy kuchlarni bo‘g‘ib tashlash, milliy ong, fuqaroning faolligini ham bir tizginda ushlab turishdan iborat edi. 59 T.Gdlyan guruhining O‘zbekistondagi faoliyati davomida O‘zbekiston SSR prokraturasi va O‘zbekiston SSR Ichki ishlar vazirliklarining 20 nafar rahbar xodimi, O‘zbekiston Kompartiyasi MQning to‘rt nafar kotibi, viloyatlardagi qo‘mitalarining sakkiz kotibi, O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti raisi, O‘zbekiston SSR Oliy Soveti prezidiumi Raisi, O‘zbekiston Paxta tozalash sanoati vaziri va boshqa bir qancha ma’sul xodimlar, umuman 62 nafar mas’ul shaxs pora olishda ayblanib, jinoiy javobgarlikka tortildilar. 1989 - yilning may oyiga qadar javobgarlikka tortilgan 35 nafar ayblanuvchining ishi sudga oshirildi. 1984-1989 - yillar davomida T.Gdlyan guruhi tomonidan 80 dan ko‘proq «jinoiy» ish ko‘rilib, jinoiy javobgarlikka tortilganlarning 60 nafari rahbar xodimlar, 10 nafari Sotsialistik Mehnat Qahramonlari bo‘lgan. O‘zbekiston SSR Paxta tozalash sanoati vaziri V.Usmonovga esa 1986 yilda o‘lim jazosi belgilangan, hukm 1987 yilda amalga oshirilgan. XX asr 80 - yillariga kelib ko‘shib yozishlar, poraho‘rlik, mansabni suite’mol qilish hollari ittifoqdosh respublikalarning barchasida kuchaygan edi. SHuningdek, bu illatlar faqat mahalliy rahbar kadrlar yo‘l qo‘ygan xato, kamchiliklarnigina emas, balki mamlakatda o‘tgan yillar ichida shakllangan ma’muriy-buyruqbozlik tizimining natijasi edi. “Paxta ishi” uydirmalari bo‘lsa, o‘zbek xalqining kuchayib kelayotgan iqisodiy inqirozlardan chalg‘itish, bunda biror bir xalqni “aybdor” qilib ko‘rsatish orqali xalq e’tiborini boshqa tomonlarga burib yuborishdan iborat edi. Aslida shunday ham bo‘ldi, butun mamlakat bo‘ylab O‘zbekistondagi “ulkan o‘g‘riliklar”, “poraxo‘rliklar” muhokama etildi. Natijada, “turli millat xalqlarining buzilmas ittifoqi tashkil toptan” bu ulkan davlatda “do‘stlik va qardoshlarcha hamkorlik” bir chetda qolib, butun mamlakatga o‘zbek xalqiga nisbatan “boqimanda” degan yorliq yopishtirildi. Butun bir millatni ayblash yo‘liga o‘tib olgan siyosiy rahbariyat “paxta ishi”ni “o‘zbeklar ishi”ga aylantirib yubordi. O‘zbekiston mustaqil ravishda “paxta ishi”ni tekshirish boshlanganda ishni mahalliy rahbarlarga berishni istamay, tekshiruv ishlariga to‘sqinlik qilishga, haqiqiy aybdorlarni yashirib turishga, barcha ayblovlarni yana o‘zbek xalqi elkasida qoldirishga intildi. 3. I.Karimovning O‘zKompartiyasi Markaziy Kengashining birinchi kotibi etib tayinlanishi. XX asrning 80-yyllari sobiq sovet davlatida ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy jihatdan yaqqol tunazzul holati yuzaga kelib qolgan davr edi. “Qayta qurish” siyosati barbod bo‘lishi, ma’muriy-buyrukbozlikka asoslangan, mulkchilikning turli shakllari raqobat asosida saqlanishni inkor etgan mavhum siyosly, sinfiy, umumiy manfaatlarni milliy manfaatlardan ustun qo‘ygan, yagona partiya ish hukmronligiga tayangan mustabid tuzum butunlay istiqbolsiz ekanini amalda yana bir bor ko‘rsatgan edi. Bu vaqtda O‘zbekiston iqtisodiy hayoti juda og‘ir ahvolda, xususan, sanoatning biryoqlama rivojlanib, “paxta” sanoat kompleksiga moslashishi, ekologik ahvolning og‘irlashib, onalar va bolalar o‘limining oshib ketishi, millatlararo munosabatlarda ziddiyatli holatlar yuzaga kelib, milliy mojarolar yanada kuchayib, milliy urf-odatlar, qadriyatlar ta’kib ostida qolishi respublikani tang ahvolga solib qo‘ygan edi. 60 Ayni paytda O‘zbekiston respublikasi davlat siyosatining jabhalarida O‘zbekistonda istiqomat qilayotgan xalqlar va ularning manfaatlari bilan bog‘liq masalalar birinchi navbatda turar edi. Shunday vaziyatda tinch hayotni ta’minlash uchun davlatni boshqara oladigan, bo‘lib o‘tgan va o‘tayottan iqtisodiy, siyosiy jarayonlardan to‘g‘ri xulosa millat ravnaqi yo‘li asoslarini boshlab bera oladigan rahbar pecpublika uchun zarur edi. 1989 - yil 24 - iyunda I.A. Karimov O‘zbekiston rahbari etib saylanishi bilan O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetining Farg‘ona vodiysi oblastlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish masalalariga bag‘ishlangan Kengashda so‘zlangan nutqida: “Hozirgi kunda ko‘pgina odamlar Farg‘ona voqealarning sabablarini turlicha izohlashmoqda. Men ham butun barcha sabablarni sanab ularning eng asosiylarini qayd etmoqchi emasman. Lekin, barcha voqealarining ildizi - Farg‘ona vodiysida yashayotgan aholining og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli bilan bog‘liq, desam, o‘ylaymanki, ko‘pchilik bu fikrga qo‘shiladi” deb alohida ta’kidlab o‘tadi. O‘zbekistonning rahbari sifatida ish boshlagan I.A. Karimov “O‘zbekiston etakchisi sifatida uzoq vaqtlar davomida echilmasdan, gazak oldirilgan kamchilik va nuqsonlar, o‘tkir ijtimoiy muammolarning ildizini ochib tashlaydi, mavjud ayanchli ahvolni tuzatish bo‘yicha Markaz rahbariyati oldinga qat’iy talablarni prinsipial tarzda qayta-qayta qo‘yishdan cho‘chimaydi”. I.A. Karimov o‘z faoliyatining dastlabki kunlaridan yirik davlat arbobi va mohir siyosatchi, bunyodkor va tashkilotchi, katta tajribaga ega bo‘lgan amaliyotchi va teran nazariyotchi sifatida serqirra va samarali faodiyat bilan respublikada millatidan va dinidan qat’iy nazar, odamlar O‘zbekistonni o‘z Vatani deb hisoblashlariga nafaqat da’vat etdi, balki ular uchun shart-sharoit yaratish qayg‘usi bilan yashadi. 1989 - yil sentyabrda KPSS MQning navbatdagi plenumida ham I.A. Karimov O‘zbekistoning yangi rahbari sifatida respublikadagi ijtimoiy- iqtisodiy ahvol tang vaziyatga tushib qolganligini alohida ta’kidlab o‘tadi. Biroq, markaz respublikalar milliy manfaatlarini o‘ylashdan yiroq edi. Respublikada sodir bo‘layotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar avvadlari markazni qanchalik e’tiboridan chetda qolgan bo‘lsa endilikda ham uni mamlakatda iqtisodiy inqirozlar kuchayib turgan vaqtda bu hol umuman qiziqtirmas edi. Mana shu vaqtda respublika rahbarining haqiqiy milliy rahbar sifatidagi o‘rni yaqqol namoyon bo‘lgan edi. Uzoq yillik tarix davomida dunyoning ko‘plab davlatlarida xalqlar millatlarning ozodlik kurashlari tarixida ona xalqining milliy ozodlik kurashiga boshchilik qilgan ko‘plab yo‘lboshchilar ma’lum. O‘zbekiston tarixida ham XX asr 90-yillariga kelib Islom Karimov ham millatning lideri, ulug‘ yo‘lboshchi sifatida maydonga chiqdi. U avvalo respublikadagi tang ahvolni qalban sezgan holda markazdan xoli xalq manfaatlarini ko‘zlab ish olib borish lozimligini anglab, og‘ir va mas’uliyatli vazifalarni hal etishni boshladi. Farg‘ona vodiysida kuchayib ketgan mesxeti-turklari va o‘zbeklar o‘rtasida turli ig‘volar va bo‘xtonlar natijasida boshlangan mojarolarga extiyotkorona va bosiqlik bilan, mojarolar ildizini bilib, mojarolar yana kuchayib ketishining oldini olish choralarini belgilagan holda siyosat yuritdi. Uning siyosiy etakchilikka xos fazilatlari, masalaga yondoshish usuli, ijtimoiy-siyosiy jarayonlar borishini o‘ta nozik va chuqur anglay olish salohiyatiga ega ekanligi mana shu erda yaqqol ko‘zga tashlandi. 25 - iyun kuni 61 Farg‘ona vodiysiga borgan I.A. Karimov sarosimaga tushgan odamlar bilan chin dildan suhbatlashdi. Xavfsizlik hizmatining qattiq qarshiliga qaramay Qo‘qon shahriga bordi, yo‘l-yo‘lakay bir-ikki joyda to‘xtab, odamlarning ro‘y berayotgan voqealar haqidagi fikrini bilib oldi. Mojarolar tufayli zarar ko‘rganlar savdoga chiqariladigan zahira hisobidan oziq-ovqat bilan ta’minlandi. Farg‘ona vodiysida tinchlik o‘rnatilgach, sovet davlati milliy siyosati o‘zini oqlay olmaydigan darajada sayoz ekanligini anglagan O‘zbekiston rahbari O‘zbekistonda istiqomat qilayotgan turli millat vakillarining milliy manfaatlarini himoya qilish, xususan ona Vatanlaridan majburan ko‘chirilgan xalqlarni 74 yil davomida ta’kib ostida ushlagan siyosatdan himoya qilish, ularga milliylik hissini berish, g‘ururni shakllantirish maqsadida respublikada milliy madaniy markazlar tuzish uchun xarakatlarni boshladi. Bu markazlarning faoliyatini muvofiqlashtirib turish maqsadida O‘zbekiston SSR Madaniyat ishlari vazirligi huzurida respublika millatlararo madaniyat markazi tashkil etildi va ularning soni 1989 - yilda 12 ta edi. Ushbu markazga milliy madaniy markazlar faoliyatiga rahbarlik qilishi, turli millatlarning urf-odat, diniy qadriyatlarini tiklash va rivojlantirishda ko‘mak berishi asosiy vazifa qilib belgilandi. O‘sha yillari butun mamlakatda bo‘lganidek, milliy madaniy markazlar faoliyatida ko‘p narsalar birinchi marotaba sodir bo‘ldi. Bunday markazlar, xususan, polyak milliy madaniy markazi «Svetlitsa Polska'', koreys milliy madaniy markazi “Vozrojdenie” (Tiklanish), ozarbayjon milliy madaniy markazi “Gardashlo‘k” (Do‘stlik), nemis milliy madaniy markazi “Vidergeburt” (Tiklanish, Wiedergeburl), kabilar respublika ijtimoiy-iqtisodiy hayotida, xalqlar o‘rtasida do‘stlik, qardoshlikni mustahkamlashda sharafli xizmatni o‘tadi. Masalan, O‘zbekistonda “Wiedergebiirt” nemis milliy-madaniy markazi 1989 - yildan boshlab O‘zbekistonda istiqomat qiladigan nemis xalqi manfaatlarini himoya qilib, o‘sib kelayotgan nemis yoshlariga nemis tili, xalq bayramlari, xalq qo‘shiq va raqslarini o‘rgatishni yo‘lga qo‘ydi. Ushbu milliy- madaniy markaz tashabbusi bilan birinchilardan bo‘lib Rojdestvo – “Weihnachten” bayramini qayta tiklandi, 1990 - yilda Toshkentda nemis Evangelist-Lyuteran cherkovi qayta ta’mirlandi. 1993 - yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning farmoyishi bilan Evangelist-Lyuteran cherkovi O‘zbekistonda istiqomat qilayotgan nemis xalqiga topshirildi. 1992- yildan esa “Wiedergeburt” nomi bilan rasmiy ro‘yxatga olinib, butun respublika xususan, O‘zbekistonning Toshkent, Farg‘on, Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlaridagi nemis milliy- madaniy markazlari ochilib o‘z faoliyatini davom ettirib bordi. Shuningdek, respublikaning umumta’lim o‘rta maktablarida tojik, qozoq, turkman va qirg‘iz tilida o‘qitish darajasini kengaytirish, respublika oliy o‘quv yurtlarida qozoq, tojik, qirg‘iz tillarida o‘qitish bo‘limlari va ularni darslik hamda o‘quv ko‘rgazmalari bilan qurollantirish vazifasi ham belgilandi. Respublikada kuchayib ketgan bu jarayonlar o‘z navbatida iqtisodiy tanglik bilan bog‘liq ekanligi ma’lum edi. Avval milliy manfaatlari toptalgan xalqlarga o‘zligini anglashga yo‘l ochgan O‘zbekiston endi butun respublikada iqtisodiy tanglikni oldini olish chora-tadbirlarni ko‘rishi kerak, ularni izga solish uchun chora-tadbirlarni belgilab, amalga oshirish yo‘llarini ishlab chiqish ham muhim edi. 62 Respublikadagi vaziyatni yaxshi tushungan O‘zbekiston rahbari tashabbusi bilan 1989 - yil 17 avgustda “Qishloqda yashovchi har bir oilani tomorqa bilan ta’minlash, ularga yakka tartibda uy-joy qurish uchun barcha sharoitlarni yaratib berish haqida” qaror qabul qilindi. Mazkur qaror qabul qilinganidan so‘ng o‘tgan bir yil mobaynida 60 mingdan ziyod oilaga er uchastkalari ajratib berildi. Respublikada mavjud bo‘lgan tomorqalar butun ekin maydonlarining 5 foizini tashkil etgan holla, jami 20 ming gektar erni tashkil etdi. Ayni paytda bu erlarning har gektaridan ko‘plab daromad olindi. 1990 - yil 1 noyabrga kelib qishloqda yashovchi 2.22 -0.129 oiladan 1.327.149 oila yangi tomorqa uchastkalari olish va mavjudlarni kengaytirishga muhtoj bo‘lgan holda ularning 394.098 nafar oilasi yangi er uchastkalari olishdi. Ularga foydalanishlari uchun 55.036 gektar er ajratib berildi. O‘z uchastkalarini kengaytirishga muhtoj bo‘lgan 933 164 oiladan hammasining talabi qondirildi. Ularga ko‘shimcha ravishda 101.117 gektar er ajratildi. Natijada, qishloq mehnatkashlarining davlat tomonidan olgan erlari 156.153 gektarga etdi. Bundan tashqari bu qaror bajarib bo‘lingandan so‘ng yangi tashkil topgan oilalarga ham maydoni 11.09 gektar bo‘lgan 87.515 ta tomorqa uchastkasi ajratib berildi. Mazkur tashkil toptan xo‘jaliklarda etishtirilgan mahsulotlarni sotib olish maqsadida davlat 1990 - yilda 765.862 ta shartnoma tuzdi. Er uchastkalari yiriklashtirilgan holda dehqon shaxsiy yordamchi xo‘jalikda etishtirilgan mahsulotning oilasidan organ qismini bozorga chiqarish imkoniga ham ega bo‘ldi. Natijada, mayda tovar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yila boshladi. Bunday yordamchi xo‘jaliklar bozor munosabatlarini rivojlantirish, oziq-ovqat mahsulotlarini etishtirishga muayyan hissa qo‘sha boshladilar. 1990 - yil 28 - iyulda Prezident Islom Karimovning “Qishloq aholisini ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta’minlashni yaxshilash to‘g‘risida”ni Farmoni e’lon kilindi. Mazkur farmoning qabul qilinishi qishloq qiyofasini tubdan o‘zgartirish, u erda yashovchi fuqarolarning turmush tarzini yaxshilash borasida tashlangan yana bir muhim qadam edi. Bu harakatlar zamirida mustaqil tiklanish, milliy davlatchilikni tuzish uchun harakatlarni sezish mumkin edi. 1989 - yilning oxirlariga kelib o‘zbek tiliga ham Davlat tili makomini berish uchun harakatlar milliy davlatchilikni rivojlantirishning bir yo‘li edi. O‘zbek tiliga davlat tili makomini berish harakatlari 1988 yildan boshlangan bo‘lsada, hali-hanuz bir qarorga kelishning imkoni yo‘q, matbuotda esa bu haqida turli qarashlar va fikrlar bildirilar, aniq bir natija belgilashning imkoni bo‘lmas, markazniig ta’siri ham kuchli edi. Respublikada rahbarlikni boshlagan I.A. Karimov alohida komissiya tuzish haqida ko‘rsatma beradi. Ushbu komissiya xalq fikrini o‘rganib, o‘zbek tiliga davlat tili makomini beruvchi qonun loyihasini tayyorlashi kerak edi. Yangi tuzilgan komissiya tarkibiga norasmiy tashkilotlarning vakillari ham kiritilgan edi. Loyiha muhokama qilinayotgan to‘rt oy davomida komissiyaga jami to‘rt mingga yaqin maktub kelib tushdi, bu xatlarga jami 150 mingdan ortiq kishi imzo chekkan edi. Milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda bu takliflar o‘rganib chiqildi va tezda qonun loyihasining yangi uch varianta yuzaga keldi. Bular komissiya loyihasi, yozuvchilar uyushmasi tuzgan loyiha, norasmiy tashkilotlar vakillari 63 tuzgan loyihalardan iborat edi. Barcha loyihalar ochiq, xolis muhokama etildi va ularni o‘rganish, umumlashtirish asosida yangi loyiha tayyorlanib, u 1989 - yil 11 oktyabr kuni matbuotda e’lon qilindi. Loyiha umumxalq muhokamasidan so‘ng O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining 1989 - yil 21 oktyabrda bo‘lgan 11 sessiyasida “O‘zbekiston SSRning Davlat tili haqida” Qonuni qabul qilindi. Shukdan so‘ng davlat tilini izchil takomillashtirish maqsadida keng harakatlar boshlandi. Qonunda belgilangandek, Respublikada qonun loyihasini amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlar aniq belgilangan holda faqat rahbar xodimlargina emas, balki turli millat vakillari bilan muntazam aloqada bo‘luvchi kishilar, huquqni himoya qiluvchi tashkilotlar, ijtimoiy ta’minot, xalq maorifi, madaniyat va sog‘liqni saqlash, savdo, maishiy hizmat ko‘rsatish, aloqa, transport, kommunal xo‘jalik, ommaviy axborot vositalari xodimlari, o‘z vazifalarini bajarishi uchun etarli darajada davlat tilini bilishlari kerakligi ta’kidlangandi. Ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston rahbariyati o‘zbek tilini davlat tili darajasiga ko‘tarishda respublikada istiqomat qiladigan boshqa xalqlarning milliy manfaatlarini ham hisobga oldi. Davlat tali haqidagi qonunda o‘zbek tilining davlat tili sifatida rivojlashppi boshqa milliy tillarning manfaatlariga zid kelmasligi belgilangan edi. Qonunga respublikada yashovchi barcha xalq va millat vakillari teng huquqli ekanini ko‘rsatuvchi modda ham kiritildi. Bunday yondashuv asosida 1995- yil 24 - avgustda “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida”gi Vazirlar Mahkamasining qarori e’lon qilindi. Bu qaror Davlat tili haqidagi Qonunni to‘ldirdi. Shundan so‘ng respublikadagi rusiyzabon aholining davlat tilini egallashlari uchun yanada ko‘proq imkoniyat yaratish, shu munosabat bilan maktablar, makatbgacha ta’lim, maktabdan tashqari muassasalardagi o‘zbek ta’limini yanada yaxshilash, takomillashtirish, ular uchun yangi dastur, darslik hamda boshqa o‘quv qo‘llanmalarini yaratish, davlat tilini jadallashtirib o‘rgatishning zarur uslubiyotini tezkorlik bilan ishlab chiqish, bu muhim tadbirda ana shu soha mutaxassislarining keng va faol ishtirokini ta’minlash maqsadida bir qator vazifalar ham amalga oshirildi. Shuningdek, harbiy, diniy va boshqa sohalarda kerakli til belgilanishiga urg‘u berildi. O‘zbek tilining ijtimoiy - siyosiy va ilmiy-texnikaviy atamalarini tartibga keltirish va takomillashtirish maqsadida O‘zbekiston Ministrlar Soveti huzurida maxsus Atamalar qo‘mitasi tashkil etildi. Bu qo‘mita oldiga tegishli vazifalar qo‘yildi. Qo‘mita dastlabki vaqtdan boshlab matbuotda berilgan, radio va teleko‘rsatuvlarda qo‘llangan atamalarni, 15 ta vazirlik, qo‘mita va idoralardan kelgan, shu idoralarga talluqli atama va nomlanishlarni to‘plab, muhokama etdi. Macalan, tibbiyot bo‘limi sog‘liqni saqlashda qo‘llaniladigan eng dolzarb atamalarni to‘plab o‘z seksiyasida muhokama qildi. Atamalar qo‘mita byurosida muhokama qilinib, yana muhokamaga 22 - tashkilotga yuborildi. Umuman, 1989 - yilda qabul qilingan davlat tili haqidagi qonun ayrim kamchiliklardan xoli bo‘lmasa-da, biroq bu qonunning murakkab ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda qabul qilinganini hisobga olsak, bunday kamchiliklarning sabablarini tushunib olish qiyin emas edi. Mazkur qonun xalq madaniy merosi, milliy qadriyatlarini o‘rganish, tarixiy xotirani tiklash, shu asosda milliy ong, ruhiyat mustahkamligi, ijtimoiy faollik kuchayishiga ham yo‘l ochib berdi. Shu ma’noda 64 milliy tillarga davlat maqomi berilishi sotsialistik tuzumga qarshi olib borilayotgan mustaqillik yo‘lidagi harakatlarning kuchayishiga ham ijobiy ta’sir etdi. Davlat tili haqidagi qonun milliy o‘zlikni anglash, milliy davlatchilikni tiklash yo‘lida respublikadagi yana bir tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan muhim siyosiy qadam bo‘ldi va milliy mustaqillikning ma’naviy poydevoriga asos bo‘ldi. O‘z-o‘zidan, ushbu Qonun o‘zbek xalqining mavqeini tiklashga, uning ijtimoiy hayotning barcha sohalarida to‘la amal qilishiga katta imkon yaratdi. O‘zbekiston aholisi xohish-irodasini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, xalqning chinakam taraqqiyoti va gullab-yashnashini ta’minlash, uning ma’naviy imkoniyatlarini boyitish zarurligiga asoslanib, O‘zbekiston Prezidentining “Navro‘z xalq bayramini o‘tkazish yakunlarn to‘g‘risida” gi 1990 - yil 3 mayda qabul qilingan Farmonga asosan O‘zbekiston Respublikasi hududida har yili 21 martni dam olish kuni va umumxalq Navro‘z bayrami kuni deb e’lon qilindi. Navro‘zning bayram qilinishi teran xalq an’analari, erga va tabiatga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish, dehqon mehnatini hurmat qilish, yaxshi qo‘shnichilik, mehr-muruvvatga va boshqalarning dardiga malham bo‘lishga intilishlari qudratli omil bo‘ldi. Ma’muriy-buyrukbozlik avj olgan milliy his-tuyg‘ularni poymol etish evaziga shovinistik ruh bilan shakllangan kommunistik tuzum XX asr 80-yillarida butun O‘zbekiston xalqini ta’na-dashnom va tuhmatlar domiga tortgan, “paxta ishi” yoki keyinchalik “o‘zbeklar ishi” nomini olgan uydirmalar sovet tuzumi qatag‘onining yangi bosqichi bo‘lgan eli. Yuzaga kelgan turli ijtimoiy va iqtisodiy xarakterdagi muammolar mavjud salbiy vaziyatni keskinlashtirib yuborgan, biroq 1989 - yilning ikkinchi yarmidan respublikadagi o‘zgarishlar “paxta ishi” qatag‘onlari bilan bog‘liq bo‘lgan T. Gdlyan guruhiga nisbatan munosabatli ham o‘zgartirib yubordi. 1989 - yilga qadar respublika aholisi orasida qo‘rquv hissini uyg‘otib kelgan «paxta ishi» yoki «o‘zbeklar ishi» uydirmalariga ham 1989 - yilning ikkinchi yarmidan boshlab barham berila boshlandi. Xalqning prokuratura organlariga ishonchini uyg‘otish, birinchi navbatda xalq va yurt manfaatlaridan kelib chiqib ish tashkil etish, Gdlyan-Ivanovlar tomonidan sodir etilgan qonunbuzarliklarga barham berish, ularga nisbatan jinoiy ish ko‘zg‘ash, noqonuniy jazoga tortilganlarni ozod qilish, markazdan kelgan “qonun posbonlarini” kelgan joyiga qaytarib yuborish, markaz bilan aloqani asta-sekin uzish ishlari eng muhim vazifaga aylandi. O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumi 1989 - yil 12 sentyabrda “paxtachilikdagi qo‘shib yozishga yo‘l qo‘ygani uchun jinoiy javobgarlikka tortilgan kishilarni avf etish maqsadida xo‘jjatlar tayyorlaydigan” komissiya tashkil etdi. Ushbu komissiya tayyorlagan hujjatlarga tayapib, O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumi jinoiy javobgarlikka tortilgan 43 kishini gunohidan o‘tishni O‘zbekiston SSR Oliy Sovetidan so‘radi. Unda ko‘plab shaxslarga belgilangan jazo muddatlarini engillashtirish choralari so‘ralgan edi. Ma’lum bo‘lishicha, shu vaqt oralig‘ida «paxta ishi»da sudlanganlar soni 4018 kishini tashkil etgan bo‘lsa, respublikada boshlangan ijobiy o‘zgarishlardan so‘ng reabilitatsiya qilinganlar soni 2940 kishini, qayta tergovga yuborilganlar 63 kishini, asossiz sudlanganlar 1016 kishini tashkil etdi. 65 1990 - yil 31 - oktyabrga kelib Oliy Sovetning 12-chaqiriq uchinchi sessiyasida O‘zbekiston Prezidenta tavsiyasi bilan respublika prokurorining ittifoq prokuroriga qaramligiga barham berish va bu tizimning mustaqilligini mustahkamlash maqsadida O‘zbekiston Prokurori Respublika oliy organi tomonidan tayinlandi. Umuman, 1990 - yilga kelib sovet davlatining hukmronligi inqirozga uchrayotgan, ittifoqdosh respublikalar o‘z milliy mustaqilligi uchun keng harakatlarni olib borayotgan davrlar bo‘ldi. O‘zbekistoning yangi rahbariyati ham mustabid tuzum uchun butkul yot bo‘lgan yangi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar bilan maydonga chiqdi. Aynan mana shu davr respublikaning mustaqillik sari yo‘l olishi bilan ifodalandi. O‘zbekistonning rahbari I. A. Karimov boshchiligida boshlangan bu yo‘l tarixiy-ma’naviy tiklanish, markaz tomonidan olib borilgan qatag‘onlik siyosatiga chek qo‘yish, o‘zbek xalqi sha’nini himoya qilish, iqtisodiy tanazzul holatini cheklash, ichki bozorni himoyalash, butkul yangi ijtimoiy himoya siyosatini olib borish, markaz ta’sirini kamaytirish va boshqa keng qamrovli tadbirlarlan iborat bo‘ldi. 1990 - yil bahorida Islom Karimov gorbachyovcha qayta qurish boshi berk ko‘chaga kirib qorganini anglab etdi. O‘sha vaqtda SSSR siyosatchilari orasida bunday odamlar kamdan-kam edi. Rossiyada va boshqa ittifoqdosh respublikalarda tobora kuchayib borayotgan tartibsizliklar O‘zbekistonda ham yuz bermasligi uchun qat’iy choralar ko‘rish kerak edi. O‘zbekistonda hokimiyatning ozgina zaiflashuvi ham respublikada millatlararo nizolar yangidan boshlanishiga, ijtimoiy portlashlarga olib kelishi mumkin edi. Shu sababli Gorbachev va uning atrofidagilar norozi bo‘lishiga va qarshilik ko‘rsatishiga qaramay, O‘zbekiston Respublikasi Oliy respublika Prezidentligini joriy etdi. 4. O‘zbekistonda prezidentlik lavozimining joriy etilishi . 1990 - yil 23 mart da esa O‘zbekiston Kompartiyasi MKning Plenumi ham respublika siyosiy tizimi to‘g‘risidagi masalani ko‘rib chiqqan va unda O‘zbekiston hokimiyatning Prezidentlik boshqaruvi shakliga o‘tishi respublika suvereniteti va davlatchiligida mohiyatan yangi bosqich ekanligi ta’kidlangandi. 1990 - yil 24 - mart kuni O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining XII chaqiriqk 1 sessiyasida SSSR doirasida birinchi bo‘lgan siyosiy hujjatni – “O‘zbekistonda Prezidentlik boshqaruvi ta’sis etish to‘g‘risida”gi qarorni qabul qildi va O‘zbekiston Kompartiyasi MQ birinchi kotibi Islom Abdug‘anievich Karimov O‘zbekiston SSR Prezidenti etib saylandi. Shu tariqa, O‘zbekiston - SSSR respublikalari ichida birinchi bo‘lib o‘zining milliy huquqiy va demokratik davlatiga mustahkam zamin yaratdi. O‘zbekiston xalqining manfaatlarini ko‘zlab I. A. Karimov tashabbusi bilan amalga oshirilgan dastlabki tadbirlarning o‘ziyoq prezidentlik boshqaruvining o‘z vaqtida ta’sis etilganidan dalolat berdi. O‘zbekiston mustaqillikka erishishida qo‘yilgan yana bir muhim qalam bu 1990 - yil 20 iyunda «Mustaqillik Deklaratsiyasi» qabul qilinishi bo‘ldi. Mazkur qonun O‘zbekiston qonunlarining Ittifoq qonunlaridan ustuvorligini ta’minladi. Deklaratsiyada har bir millat o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqidan kelib chiqqan holda, xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlariga va demokratiya tamoyillariga asoslanib O‘zbekiston SSRning davlat suvereniteti e’lon qilindi. 66 1990 - yil 1 oktyabrda “O‘zbekiston SSR Prezidenti Kengashining tarkibi to‘g‘risida” O‘zbekiston SSR Prezidentining Farmoni e’lon qilindi. Farmon asosida O‘zbekiston SSR Prezidenti Kengashpning 14 kishidan iborat a’zolari tayinlandi. O‘zbekiston Prezidentining bevosita ko‘ursatmasi bilan respubliki ichki ishlar vazirligining mas’ul lavozimlariga malakali mahalliy kadrlar qo‘yildi. Bu tadbirlarning huquqiy asosi bo‘lib. 1990 - yil 31 - oktyabrda Prezident imzolagan «'Militsiya xodimlarini ijtimoiy va huquqiy jihatdan himoya qilishni kuchaytirish to‘g‘risida»gi O‘zSSR Qonuni, 1991- yil 25 - oktyabrda qabul qilingan Vazirlar Maxkamasining «O‘zbekiston Respublikasining Ichki ishlar vazirligi to‘g‘risida»gi qarorlari muhim ahamiyat kasb etdi. 1991- yil 31 - avgustga kelib «Mustaqillik Deklaratsiyasi» O‘zbekistonning mavjud bo‘lgan boshqaruv, huquqiy faoliyatini ta’minlash, barcha sohada mustaqil siyosat olib borish imkonini berdi. 1991- yilga kelib O‘zbekistonda respublikaning davlat mustaqilligiga doir mutlaqo yangi davlat ramzlari tayyorlash va qabul qilish borasida dadil ishlar boshlandi. 1991- yil 15 fevralda O‘zbekiston Oliy Kengashp «O‘zbekistonning davlat ramzlari to‘g‘risida» maxsus qaror qabul qildi. O‘zbekistonning o‘z suvereniteti uchun kurashi, avvalo, respubdikada qabul qilingan har bir qonunning mazmuni va mohiyati jihatidan sobiq Ittifoq qonunlaridan tubdan farq qilishida, bundan tashkari, har bir qonun avvalgidek Ittifoq qonuninga moslashtirib emas, balki respublika manfaati ifoda etilganligi bilan ajralib tura boshladi. Xususan, 1991- yil 21 iyulida O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiuminiig “O‘zbekiston SSR hududida joylashgan Ittifoqqa bo‘ysinuvchi davlat korxonlari, muassasalari va tashkilotlarini O‘zbekiston SSRning huquqiy tobeligiga o‘tkazish” to‘g‘risida qabul qilgan qarori ham O‘zbekiston SSR Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekiston SSR Oliy Kengashn va hukumati O‘zbekistonning siyosiy - iqtisodiy mustaqilligi, uning milliy suvereniteti uchun dadil qadamlar tashlanganligining isboti bo‘lib qoldi. 1991- yil 18 avgustda Moskva shahrida bir guruh avantyuristlar M.Gorbachevni rahbarlikdan chetlashtirib, Favqulodda holat davlat komitetini tuzadi. Bu voqea “GKCHP voqeasi” nomi bilan tarixga kirdi. GKCHP rahbarlarining asosiy maqsadi mustaqillik sari intilayotgan milliy respublikalarga nisbatan tazyiq va ta’qiblarni kuchaytirib, tobora zaiflashib borayotgan qizil imperiyani saqlab qolishdan iborat edi. SHu maqsadda ular butun SSSR hududida favqulodda holat joriy etmokchi, milliy respublikalarning o‘z xalqi manfaatlarini o‘ylab qilgan qonun va qarorlarini bekor etmoqchi bo‘ladilar. O‘zbeknstonning rahbari bu vaqtda Hindiston safarida bo‘lib, Respublika rahbarining yo‘qligidan foydalangan O‘zbekiston SSR vitse-prezidenti va O‘zbekiston Kompartiyasining ikkinchi kotibi O‘zbekiston SSR hududida SSSRda Favqulodda holat davlat qo‘mitasining faoliyatini qo‘llab-quvvatlash haqida ko‘rsatma berib yuboradilar. I.Karimov Favqulodda holat e’lon qilinganini eshitib, zudlik bilan Toshkentta qaytadi va O‘zbekiston SSR hududida GKCHPning qonunga zid qarorlarini bekor qilish haqida ko‘rsatma beradi. 1991- yil 20 avgust kuni O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Soveti, Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida majlis o‘tkazadi. Unda so‘zga chiqqan I.Karimov har birimiz og‘ir va vazmin 67 bo‘lishimiz kerakligini, boshimizga tushgan sinovlar, noaniq davr va sharoitdan, avvalambor, aql va idrokimizni bir joyga yig‘ishtirib, insof va vijdonni yo‘qotmasdan, sarosimaga tushmasdan chiqishmiz kerakligini» alohida ta’kidlab o‘tadi. 1991- yil 21 avgust kuni O‘zbekiston Prezidenti I.A. Karimovning Farmoni bilan Favqulodda holat davlat qo‘mitasining O‘zbekiston Konstitutsiyasi hamda qonunlariga zid keladigan qarorlari va farmonlari noqonuniy deb e’lon qilindi. O‘zbekiston Prezidentining 1991- yil 25 - avgustdagi Farmoniga binoan Respublika ichki ishlar vazirligi va davlat xavfsizligi qo‘mitasi qonuniy ravishda O‘zbekiston Respublikasi tasarrufiga olindi. Respublika hududida joylashgan SSSR ichki ishlar vazirligining ichki qo‘shinlari bevosita O‘zbekiston Prezidentiga bo‘ysundirildi. Respublika ichki ishlar vazirligi, Davlat xavfsizlik qo‘mitasi, prokuraturasi, adliya organlari, ichki qo‘shinlar, Turkiston harbiy okrugi qismlari va qo‘shinlari partiyadan butunlay holi qilindi. Umuman, XX asrning 80-yillari ro‘y bergan ulkan siyosiy voqealar jahon taraqqiyotini keskin o‘zgartirib yubordi, qarama-qarshilikka, sinfiy ziddiyatga, o‘zaro kamsitishlarga va zo‘ravonlikka asoslangan, besamar «sotsialistik taraqqiyot» yo‘lini mahkam ushlagan, dunyoning oltidan bir qismida umumbashariy g‘oyalarni rad etib, faqat kuch ishlatish va xalqlarni qaramlikda saqlab turish yo‘lini amalga oshirib kelgan yirik va so‘nggi imperiyalardan biri bo‘lgan SSSRning parchalanib ketishi dunyoda yangicha siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy qiyofa kasb etdi. Mustamlakachilikning uslubiga asoslangan mustabid imperiya o‘rnida umuminsoniy qadriyatlar, insonparvarlik va demokratiya taraqqiyotining asosiy yo‘nalishi kilib olgan mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi. Yangi paydo bo‘lgan MDH davlat o‘zlarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy- ma’naviy taraqqiyot yangi bosqichiga qadam qo‘ydilar. O‘zbekiston Respublikasining qaramlik asoratidan qutilib, davlat mustaqilligini qo‘lga kiritganligi xalqimiz taqdirida buyuk o‘zgarishlar yasadi. Gap O‘zbekiston mustaqilligi haqida borganda, shubhasiz, O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining ikkinchi sessiyasida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi «Mustaqillik Deklaratsiyasi»ning o‘rni va ahamiyatiga alohida to‘xtalish lozim. Zero, bu muhim hujjat O‘zbekistoning mustaqillikka erishishida qo‘yilgan navbatdagi muhim qadamlardan biri edi. Bu umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan Deklaratsiyani qabul qilishda respublika Oliy Soveti deputatlari faollik ko‘rsatdilar. O‘zbekistondagi tarixiy shart-sharoit va vaziyatni hisobga olgan 20 dan ortiq deputat XII chaqiriq respublika Oliy Sovetining ikkinchi sessiyasi (1990 - yil 18 iyunda) boshlanishidayoq mustaqillik Deklaratsiyasi qabul qilishni kun tartibiga kiritishni va kechiktirmasdan shu sessiyada uni qabul qilishni qat’iy talab etdilar. O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Rayosati a’zolari, komissiya raislari va muovinlari “Mustaqillik Deklaratsiyasi” hususida fikrlashib, deputatlar fikrini olish va so‘ng uni sessiyaga olib chiqish lozim deb topdilar. 19 iyun kuni 40 dan ortiq deputat, doimiy komissiyalarning raislari, huquqshunoslar tayyorlagan Deklaratsiya matni batafsil ko‘rib chiqildi. Natijada bu masala 20 iyun kuni sessiyada kun tartibiga kiritildi. 68 “Mustaqillik Deklaratsiyasi” deputatlar tomonidan moddama-modda, bandma-band muhokama qilindi, har bir millat o‘z taqdirini o‘zi belgilashi, Deklaratsiya qoidasi bilan kafolatlanishi qayta-qayna ta’kidlandi. Unda o‘zbek xalqining asrlar davomida qo‘lga kiritgan davlat qurilishi va madaniy taraqqiyot borasidagi boy tarixiy tajribasi va an’analari hisobga olinishi uqtirildi. Sessiyada qabul qilingan «Mustaqillik Deklarantyasi» kirish qismiga quyidagicha yozib qo‘yildi: «O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi o‘zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan an’analari, har bir millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huqukini ta’minlashdan iborat oliy maqsad haqi, O‘zbekistonning kelajagi uchun tarixiy mas’uliyatni chuqur his etgan holda xalqaro huquq qoidalari, umumbashariy qadriyatlarga va demokratiya prinsiplariga asoslanib O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qiladi”. Shuningdek, birinchi moddada: “O‘zbekiston SSRniig demokratik davlat mustaqilligi respublikaning o‘z hududida barcha tarkibiy kismlarni belgilashda va barcha tashqi munosabatlarda tanho hokimligidir” – deb belgilab qo‘yildi. Sessiya qabul qilgan “Mustaqillik Deklaratsiyasi” xalqimiz tomonidan katta mamnuniyat bilan kutib olindi. Shu kundan boshlab respublikada O‘zbekistonning iqtisodiy va siyosiy hayotiga doir masalalar mustaqil tarzda hal qilina bordi. 1991- yil 15 fevralda O‘zbekiston Oliy Kengashi “O‘zbekistonning davlat ramzlari to‘g‘risida” maxsus qaror qabul qildi. Unda, jumladan, shunday deyiladi: “Mustaqillik to‘g‘risidagi Deklaratsiyaga amal qilib, O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi qaror qiladi: O‘n ikkinchi chaqiriq Oliy Kengash II sessiyasida tuzilgan, O‘zbekiston SSR Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni)ning yangi loyihasini tayyorlovchi komissiyasiga O‘zbekiston SSRning Yangi Davlat bayrog‘i, Gerbi va Madhiyasiga doir takliflar hamda ular to‘g‘risida Nizomlar tayyorlash topshirilsin. Komissiya respublika jamoatchiligi va deputatlarining fikrlariga tayanib ish k o‘ rsin. Bu boradagi takliflar matbuotda e’lon qilinib, umumxalq muhokamasi uyushtirilsin”. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi qabul qilgan qonunlar. O‘zbekiston Prezidentining farmonlari, hukumat qarorlari kata ahamiyatga ega bo‘lib, ular respublikaning iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustaqil rivojlanish yo‘liga bevosita qaratila boshladi. 1991- yil 22 - iyulda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumi “O‘zbekiston SSR hududida joylashgan Ittifoqqa bo‘ysunuvchi davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlarini “O‘zbekiston SSRning huquqiy tobeligiga o‘tkazish to‘g‘risida» qaror qabul qilib, jumladan, unda “O‘zbekiston SSRning “Mustaqillik Dsklaratsiyasi”ga amal qilib, bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida mehnat jamoalari manfaatlarini himoya qilish va ularning xo‘jalik mustaqilligini ta’minlash maqsadida respublika hududida joylashgan ittifoqqa bo‘ysunuvchi davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlari O‘zbekiston SSRning huquqiy tobeligiga o‘tadi”, deb qayd qilindi. 69 SHuningdek, ushbu qarorda “O‘zbekiston SSR Prezident huzuridagi Vazirlar Mahkamasiga Ittifoqqa bo‘ysunuvchi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning O‘zbekiston SSR huquqiy tobelggiga o‘tishi tartibini belgilash vazifasi topshirildi”. Shunday qilib, o‘tgan asr 90-yillarning dastlabki davrlarida O‘zbekiston SSR Prezidenti I.A. Karimov O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi va Hukumati O‘zbekistonning siyosiy-iqtisodiy mustaqilligi, uning milliy suvereniteti uchun dadil qadamlar qo‘ydilar. Bu qadamlar xalq tomonidan ham qoniqish bilan kutib olina boshladi. Savol va topshiriqlar. 1. SSSRni turg‘unlik holatiga olib kelgan sabablarni ayting. 2. “Qayta qurish” siyosati nima uchun barbod bo‘ldi? 3. 1985-1990 - yillarda O‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat qanday edi? 4. Iqtisodiyotda turg‘unlik jarayonlarining chuqurlashuviga nima sabab bo‘ldi? 5. O‘zbekiston davlat mustaqilligini qo‘lga kiritish tomon qanday yo‘l tutdi? 6. O‘zbekistonda prezident lavozimi qachon ta’sis etildi? 7. Sovet imperiyasining tanazzulga yuz tutishiga nima sabab bo‘ldi? 8. O‘zbekiston xalqlari hayotida mustamlakachilik qanday illatlar qoldirdi? 9. O‘zbek tiliga davlat maqomining berilishi va uning ahamiyati haqida gapirib bering. 10. Sovet davrida O‘zbekistonda amalga oshirilgan kadrlar siyosatining mohiyati nimadan iborat edi? 11. O‘zbekistonning milliy davlat mustaqilligi qachon va qay tarzda e’lon qilindi? 70 4-MAVZU: O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI TASHKIL TOPISHI VA UNING TARIXIY AHAMIYATI Reja: 1.O‘zbekistonning davlat mustaqilligi tomon yo‘l tutishi. 2.O‘zbekiston davlat mustaqilligining e’lon qilinishi va umumxalq tomonidan ma’qullanishi. 3.Mustaqil O‘zbekiston davlatining yuzaga kelishi va mustahkamlanishida Islom Karimovning o‘rni va roli. Tayanch iboralar . Davlat tili t o‘g rishdagi qonun. Referendum. Prezidentlik ‟ instituti. Navruz. Vijdon erkinligi. Milliy qadriyatlar. Mustaqillik Deklaratsiyasi. GKCHP (Favqulodda holat). Davlat suvereniteti. Davlat mustaqilligi asoslari t o‘g risidagi qonun. ‟ 1. O‘zbekistonning davlat mustaqilligi tomon yo‘l tutishi . 1980-yillarning o‘rtalaridan boshlab Sovet sotsialistik respublikalari ittifoqi deb nomlangan davlat o‘zining so‘nggi kunlarini boshidan kechirayotgan edi. 1985 yildan ushbu mamlakat raxbari bo‘lgan M.S.Gorbachev tomonidan inqirozdan chiqish uchun ishlab chiqilgan “Qayta qurish” siyosati tamomila teskari natija berib, butun ittifoq, jumladan O‘zbekistonda ham ijtimoiy muammolar battar chuqurlashib bordi. Markaz rahbariyati o‘zini siyosiy tuzumni isloh qilayotgandek ko‘rsatish uchun ittifoq konstitusiyasini qayta ishlab chiqishga qaratilgan dasturni ishlab chiqa boshladi. O‘zbekistonning mustaqillik sari intilayotgani uning yangi Ittifoq shartnomasi ni ishlab chiqish jarayoniga respublika manfaati nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda, qat‘iylik bilan yondashayotganida yaqqol namoyon bo‘ldi. Sobiq Ittifoqqa kiruvchi respublikalar rasman teng va suveren deb yuritilsada, amalda qaram edilar. Ular o‘z yerlari, suvlari, o‘rmonlari va yerosti boyliklariga, ko‘pdan ko‘p korxonalariga o‘zlari egalik qilolmas edilar. 80-yillarning oxirlari, 90-yillarning boshlarida ko‘pchilik respublikalar mavjud vaziyatni o‘zgartirish talablarini ilgari sura boshladilar. O‘zbekiston Respublikasining rahbari I.Karimov 1989-yil 20-sentabrda Moskvada bo‘lib o‘tgan KPSS MQ sining plenumida so‘zlagan nutqida respublikalar bilan Ittifoq o‘rtasidagi vakolatlarni aniq-ravshan ajratib qo‘yishni ko‘zda tutadigan yangi shartnoma ishlab chiqish zarurligi to‘g’risida o‘z fikrini bildirib: „Biz Ittifoq va respublikalarning vazifalarini, burchlarini va o‘ zaro majburiyatlarini aniq-ravshan belgilab qo‘yish, respublikalar mustaqilligini har jihatdan mustahkamlash tarafdorimiz , – degan edi. Hali davlat mustaqilligi e‘lon qilinmasdan oldin Islom Karimov rahbarligida O‘zbekiston taraqqiyotining mustaqil yo‘li tamoyillari ishlab chiqilib, amalga oshirila boshlandi. Islom Karimov tomonidan XX asrning 80-90-yillari davomida chiqarilgan farmonlar va uning taklifi bilan respublika Oliy Kengashi hamda hukumat tomonidan qabul qilingan qonunlar va qarorlar bevosita siyosiy, iqtisodiy mustaqillikni ta‘minlashga qaratildi. Bu jarayonlarning aniq ifodasi 1989 yilda 71 o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligi, 1990 yil 24 martda Prezidentlik institutining joriy etilishi xalqqa milliy ma‘naviyat, an‘analar va urf-odatlarning qaytarib berilganligi bo‘ldi. Mustaqillik arafasida, ya‘ni 1989 yilning 19 oktabr kuni o‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish masalasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Soveti sessiyasi muhokamasiga qo‘yilgani ham davlatimiz rahbari Islom Karimov nomi bilan bog’liq. O‘sha qaltis siyosiy-ijtimoiy sharoitda o‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish masalasi keskin va murosasiz bahs va tortishuvlarga sabab bo‘lgan. O‘sha vaqtda ayrim siyosiy guruhlar O‘zbekiston sharoitiga mutlaqo to‘g’ri kelmaydigan, bir-biriga butunlay zid va qarama-qarshi fikrlarni olg’a surgan, shuning hisobidan o‘ziga obro‘ topish, odamlarni ortidan ergashtirishga uringan edi. Nega deganda, til bilan bog’liq muammolar orqali milliy tuyg’ularni ro‘kach qilib, ulardan g’arazli maqsadlarda foydalanish mumkin edi. Islom Karimovning o‘sha paytdagi har tomonlama puxta o‘ylangan, mulohaza qilib, barcha siyosiy va ijtimoiy guruhlarning talablarini qondiradigan, eng muhimi, xalqimiz va Vatanimiz manfaatlariga javob beradigan vazminlik siyosati orqali yagona to‘g’ri yo‘lni topishga erishildi. Natijada xalqimizning muqaddas qadriyatlaridan biri bo‘lmish ona tilimiz o‘zining qonuniy maqomi va himoyasiga mustaqillikka qadar 1989 yili 21 oktabrida ega bo‘ldi. Biroq markaziy hokimiyat respublikalarga erkinlik berish haqidagi talab- takliflarni e‘tiborga olishni istamas, to‘g’rirog’i ularga erkinlik berishni xohlamas edi. Markazning qaysarligi hamda respublikalar jamoatchiligining ta‘siri ostida markazdan ajralish harakati kuchayib bordi. 1990-yil bahorida Boltiqbo‘yidagi Latviya, Litva, Estoniya Respublikalari, keyinroq Gruziya va Ozarbayjon Respublikalari Ittifoq tarkibidan chiqqanligini e‘lon qildilar. Garchand O‘zbekistonning davlat mustaqilligi yuridik tarzda 1991 yil 31 avgustdan e‘tirof qilinsa-da, mustaqillik uchun intilish, kurash ancha avvalroq boshlangan edi. U bir necha bosqichlarda amalga oshdi, deyish mumkin. Birinchi bosqich 1990 yil 24 martda mustaqillik yo‘lidagi juda muhim hamda mas‘uliyatli qadam qo‘yildi. Shu kuni o‘n ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston SSR Oliy Kengashining birinchi sessiyasida Ittifoqdagi respublikalar orasida birinchi bo‘lib O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimi joriy etildi. Bu tarixiy voqea edi. Shu o‘rinda aytish joizki, bundan o‘n kun oldin, ya‘ni 14 mart kuni SSSR xalq deputatlarining navbatdan tashqari uchinchi syezdida SSSR Prezidenti lavozimini ta‘sis etish to‘g’risidagi qonun qabul qilinib, Mixail Sergeyevich Gorbachev bu vazifaga saylangan edi. SSSR tarkibida (hududida) ikkinchi Prezidentning paydo bo‘lishini Markaz va uning rahbariyati qanday qabul qilganliklarini bugun tasavvur qilish qiyin emas, albatta. 1990 yil bahorida Islom Karimov Gorbachyovcha qayta qurish boshi berk ko‘chaga kirib qolganini anglab yetdi. O‘sha vaqtda SSSR siyosatchilari orasida bunday odamlar kamdankam edi. Rossiya va boshqa ittifoqdosh respublikalarda tobora kuchayib borayotgan tartibsizliklar O‘zbekistonda ham yuz berishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun qatiy choralar ko‘rish kerak edi. O‘zbekistonda hokimiyatning ozgina bo‘lsa-da zaiflashuvi respublika ichida millatlararo nizolar yangidan 72 boshlanishi, ijtimoiy portlashlarga olib kelishi mumkin edi. Shu sababli 1990 yil martida, Gorbachyov va uning atrofidagilar norozi bo‘lishiga va qarshilik ko‘rsatishiga qaramay, O‘zbekiston Oliy Kengashi respublika Prezidenti lavozimini ta‘sis etdi va unga Islom Karimovni sayladi. Mamlakat ahli o‘sha vaqtda harakati tobora susayib, cho‘kayotgan kemaga o‘xshab qolgan KPSSga bundan buyon ko‘r-ko‘rona ergashmasligini, ko‘p millionli xalq kommunistik mafkura tazyiqiga uchramasdan, o‘zining mustaqil davlatida yashashni istayotganligini o‘z Prezidenti Islom Karimov orqali ochiq-oydin aytdi. Mustaqillik deklaratsiyasi. 1990-yil 18-iyun kuni XII chaqiriq respublika Oliy Kengashining lkkinchi sessiyasi ochildi. Deputatlarning taklifi bilan O‘zbekistonning Mustaqillik deklaratsiyasini qabul qilish masalasi sessiya kun tartibiga kiritildi. Oliy Kengashning doimiy komissiyalari, faol deputatlar va huquqshunos mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan Mustaqillik deklaratsiyasi matni sessiyada qizg’in muhokama qilindi va 20-iyun kuni qabul qilindi. Mustaqillik deklaratsiyasi 12 moddadan iborat bo‘lib, bu moddalarda xalqimizning xohish-irodasiga to‘la mos keladigan quyidagi muhim tartib-qoidalar belgilab qo‘yildi: O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi: -o‘zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy an‘analari; -har bir millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini ta‘minlashdan iborat oliy maqsad haqi; -har bir kishining farovon hayot kechirishini ta‘minlashni oliy maqsad deb bilgan holda; -O‘zbekiston xalqlarining kelajagi uchun tarixiy mas‘uliyatni chuqur his etgan holda; -xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlarga va demokratiya prinsiplariga asoslanib O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining davlat mustaqilligini e‘lon qiladi. O‘zbekiston SSR ning davlat mustaqilligi: • O‘zbekiston SSR demokralik davlatining o‘z hududida, barcha tarkibiy qismlarida va barcha tashqi munosabatlarda tanho hokimligidir. • O‘zbekiston SSRning davlat hududi chegarasi daxlsiz va bu hudud xalqning muhokamasiga qo‘yilmay turib, o‘zgartirilishi mumkin emas. • SSSR Oliy Soveti qabul qiladigan qarorlar O‘zbekiston SSR Konstitutsiyasiga muvofiq O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi tomonidan tasdiqlangandan keyingina O‘zbekiston hududida kuchga ega bo‘ladi. • O‘zbekiston SSR davlat hokimiyati vakolatiga O‘zbekiston SSR ichki va tashqi siyosatiga tegishli barcha masalalar kiradi. • O‘zbekiston SSR xalqaro huquqning asosiy prinsiplarini tan oladi, hurmat qiladi va hokazo. 73 Mustaqillik deklaratsiyasining qabul qilinishi mamlakatimizning tom ma‘nodagi, haqiqiy mustaqillikka erishish yo‘lida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Shundan e‘tiboran mamlakatimizning siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy hayotiga doir masalalar mustaqil tarzda hal etila boshlandi. Ittifoq bo‘yicha o‘z milliy davlat tuzilmalaridan tashqarida yashayotgan 60 milliondan ortiq aholi milliy-etnik muammolar, mojarolarga duchor bo‘ldi. Rossiya, Ukraina, Belarus parlamentlari davlat suvereniteti to‘g’risida deklaratsiya qabul qildilar. Ittifoqdosh respublikalar ketidan RSFSRga kiruvchi muxtor respublikalar ham suverenitet haqida deklaratsiyalar qabul qilishdi. Markazda va joylarda SSSR Konstitutsiyasi va qonunlari ustunmi yoki respublika Konstitutsiyasi va qonunlari ustunmi, degan masalada bahs va munozaralar kuchaydi. Markazdagilar “Kuchli markaz – kuchli respublikalar” desa, joylardagilar “Kuchli respublikalar – kuchli markaz” der edilar. Markaziy hokimiyat jamoatchilikning talabi ostida Ittifoq shartnomasini yangilash zarurligini e‘tirof etishga majbur bo‘ldi. SSSR Oliy Soveti mazkur masala bilan shug’ullanuvchi maxsus delegatsiya tuzdi va uning tarkibini tasdiqladi. 1990-yil iyulda Moskvada markaz vakillari bilan respublikalar delegatsiyalari yangi shartnoma matnini tayyorlashga kirishdilar. 1990-yil avgust oyida Ittifoqni yangilash dasturi ishlab chiqildi. Dasturda respublikalar o‘z hududlaridagi butun milliy boyliklarga egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish huquqiga ega ekanligi ta‘kidlangan edi. Ammo shartnomaga bunday yondashuv markazdagilarga yoqmadi. SSSR Oliy Soveti mazkur dasturni qabul qilmadi. SSSR Oliy Soveti respublikalarning istak va manfaatlarini batamom inkor etgan yangicha shartnoma loyihasini tuzib, respublikalarga tarqatdi. Respublikalar, shu jumladan, O‘zbekiston, markaz loyihasini qabul qilmadi. Shu tariqa, shartnoma loyihasini tuzish harakatining birinchi bosqichi natijasiz tugadi. 1991-yil fevral-mart oylarida Ittifoq shartnomasi loyihasi ustida ishlashning ikkinchi bosqichi bo‘lib o‘tdi. Unda Boltiqbo‘yi respublikalari, Gruziya, Armaniston, Moldova vakillari qatnashmadi, Ozarbayjon kuzatuvchi bo‘lib qatnashdi. Bu bosqichda Ittifoq bilan respublikalar vakolatlarini farqlab qo‘yishga harakat qilindi. Nihoyat, Ittifoq va respublikalar vakolatlari belgilab qo‘yilgan yangi shartnoma loyihasi matbuotda e‘lon qilindi. Respublikalarda mazkur loyiha muhokama qilindi. Respublikalar, jumladan, O‘zbekiston, markaziy idoralar hali o‘zining eskicha hukmron mavqeyini saqlash ruhi singdirilgan bu hujjatdan qanoatlanmaganliklarini bildirdilar. SSSR Oliy Soveti Ittifoq shartnomasini o‘zgartirish, SSSRni teng huquqli suveren respublikalar Federatsiyasi sifatida yangilash xususida xalqning fikrini bilish maqsadida 1991-yil 17-mart kuni Butunittifoq referendum ini o‘tkazishga qaror qildi. 1991-yil 20-fevralda O‘zbekiston Oliy Kengashining Rayosati ham referendum o‘tkazishni ma‘qulladi va SSSR Oliy Soveti tomonidan tayyorlangan byulleten bilan birga yana bitta qo‘shimcha byulletenni ovozga qo‘yishga qaror qildi. 74 Qo‘shimcha byulletenga S iz O‘zbekistonning mustaqil teng huquqli respublika sifatida yangilangan Ittifoq (Federatsiya) tarkibida qolishiga rozimisiz?” degan savol qo‘yildi. Ovoz berishda qatnashgan saylovchilarning 93 foizi bu savolga Ha deb javob berdilar. Demak, o‘zbekistonliklar o‘z mamlakatini mustaqil davlat sifatida Federativ Ittifoqda bo‘lishini, O‘zbekistonning suveren respublika sifatida rivojlanishini yoqlab ovoz bergan edilar. O‘zbekiston rahbariyati referendum natijalariga asoslanib, respublikalarga to‘la mustaqillik berishni ko‘zlamaydigan shartnoma loyihasini rad etdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining 1991-yil 12-martda bo‘lgan IV plenumida so‘zlagan nutqida: ” Ittifoq shartnomasini imzolash uchun eng qulay payt qo‘ldan boy berib qo‘yildi. Ikki yil muqaddam bu masalani ko‘targan kishilarning ovoziga hech kim quloq solmadi. Markaz 1922-yildagi shartnomaga mahkam yopishib olib, oqilona takliflarni qabul etmadi, ishni paysalga soldi”, – degan edi. Bu fikrning to‘g’riligini hayot to‘la isbotladi. 1991-yil aprelda Kiyevda Ukraina, Rossiya, Belarus, O‘zbekiston, Qozog’iston Respublikalari rahbarlarining uchrashuvi bo‘ldi. Uchrashuvda mustaqil respublikalar manfaatlariga mos keladigan Ittifoq shartnomasini tuzishga yondashish yo‘llari ishlab chiqildi va tegishli bayonot imzolandi. Bu hujjatni Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston Respublikalari ham imzolashga rozilik bildirdi. Markaz yon berishga majbur bo‘ldi. 1991-yil aprelda Novo-Ogoryovoda SSSR Prezidenti M.S.Gorbachyovning 9 respublika rahbarlari bilan uchrashuvi bo‘ldi. Ishtirokchilar tomonidan Mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirish va tanglikni bartaraf etishga doir kechiktirib bo‘lmaydigan choralar to‘g’risida qo‘shma Bayonot imzolandi. Bu hujjat “9+1” (9 respublika + markaz) degan nomni oldi. Uning mazmuni markazning yon berganini, Kiyevda bildirilgan fikr-mulohazalarga rozi bo‘lganini ko‘rsatadi. 1991-yil 3-iyunda Novo-Ogoryovoda SSSR Oliy Soveti vakillari bilan Respublika rahbarlari o‘rtasida uchrashuv bo‘ldi. Mulk, til va yangi shartnomani tasdiqlash tartibi to‘g’risida keskin munozara bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov mavjud Ittifoq, uning tuzilmasi, markaz bilan respublikalar o‘rtasida vakolatlar taqsimoti hech kimni qoniqtirmasligini keskin qilib qo‘ydi, markazchilik nuqtayi nazarini o‘tkazishga urinuvchilarni qattiq tanqid qildi. Uchrashuvda ishtirokchilarning fikr-mulohazalari asosan inobatga olingan Mustaqil davlatlar ittifoqi to‘g’risida shartnoma” loyihasi ishlab chiqildi. Loyiha barcha Respublikalar Oliy Kengashlariga muhokama uchun jo‘natildi. Mazkur shartnoma loyihasi O‘zbekiston Oliy Kengashida 1991-yil 14-iyunda muhokama qilindi. Kengash Federatsiya tamoyillari asosida Mustaqil davlatlar ittifoqini tuzish tarafdori ekanligini bildirdi. Shu bilan birga respublikalar vakolatlarini yanada kengaytirishga doir takliflarni ilgari surdi. 1991-yil iyul oyining oxirlarida Novo-Ogoryovoda yangi shartnoma loyihasini uzil-kesil tayyorlash uchun markaz vakillari va respublika rahbarlarining uchrashuvi bo‘ldi. Markazni ham, respublikalar rahbarlarini ham qanoatlantiradigan Mustaqil davlatlar ittifoqi to‘g’risida shartnoma loyihasi 75 tayyorlandi. Ammo hamma rozi bo‘lgani holda “Mustaqil davlatlar ittifoqi to‘g’risidagi shartnoma” ni imzolash 1991-yil 20-avgust kuniga qoldirildi. SSSR Prezidenti M.S.Gorbachyov Foros (Qrim)ga dam olish uchun jo‘nab ketdi. Markaziy hokimiyatni saqlab qolish, respublikalarga mustaqillikni bermaslik payida yurganlar uchun qandaydir bir imkoniyat vujudga kelgan edi. 1991-yil avgust voqealari. Moskvada markaziy hokimiyatni saqlab qolishga, respublikalar jilovini o‘z qo‘lida ushlab qolishga urinuvchilar tomonidan fitna tayyorlandi. Fitnachilar 1991-yil 18-avgust kuni tayyorlangan va 19-avgustda matbuotda e‘lon qilingan Sovet rahbariyatining Bayonotida M.S.Gorbachyovning salomatligi yomonlashdi, shu sababli uning SSSR Prezidenti vazifalarini ijro etish imkoniyati yo‘q, degan soxta axborot bilan chiqdilar. Bayonotda Prezident vakolatlari vitse-prezident G.I.Yanayevga o‘tkazilganligi e‘lon qilindi. Aslida esa Prezident M.S.Gorbachyov sog’-salomat edi, ammo o‘zini himoya qila olmadi. Fitnachilar uni mamlakatdan, xalqdan, dunyodan ajratib, barcha aloqa vositalarini uzib, 72 soat qamal qilib qo‘ygan edi. Fitnachilar tomonidan mamlakatni idora qilish uchun quyidagi tarkibda SSSRda Favqulodda holat davlat qo‘mitasi (FHDQ) tuzildi: O.D.Baklanov – SSSR Mudofaa Kengashi Raisining birinchi o‘rinbosari, V.A.Kryuchkov – SSSR Davlat xavfsizligi qo‘mitasining raisi, V.S.Pavlov – SSSR Bosh vaziri, B.K.Pugo – SSSR ichki ishlar vaziri, V.A.Starodubsev – SSSR dehqonlar uyushmasi raisi, I.Tizyakov – SSSR sanoat, qurilish, transport va aloqa davlat korxonalari hamda inshootlari uyushmasining Prezidenti, D.T.Yazov – SSSR mudofaa vaziri, G.I.Yanayev – SSSR Prezidenti vazifasini bajaruvchi. Shu tariqa fitnachilar M.S.Gorbachyovni noqonuniy yo‘l bilan hokimiyatdan chetlashtirib, o‘zlari hokimiyatni egallab oldilar. Mazkur qo‘mita sovet rahbariyatining Bayonoti, sovet xalqiga murojaatnoma, davlatlar va hukumatlarning boshliqlariga hamda BMT Bosh kotibiga murojaat va boshqa qarorlarni e‘lon qildi. Butunittifoq doirasida mo‘rtlashib qolgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat yanada taranglashdi. Mamlakatdagi siyosiy kuchlar vaziyatga turlicha munosabat bildirdilar. Qaltis vaziyatda 1991-yil 19-avgustda O‘zbekiston Prezidenti I.Karimov Hindistonga qilgan rasmiy tashrifidan qaytib keldi va Toshkent shahri faollari bilan uchrashuv o‘tkazdi. Uchrashuvda Prezident O‘zbekistonning nuqtayi nazarini bildirib, respublikamizda favqulodda holat joriy etishga hojat yo‘qligi, O‘zbekistonda vaziyat barqarorligi, qonunga xilof ko‘rsatmalar bajarilmasligini qat‘iy ta‘kidladi. 1991-yil 20-avgust kuni Toshkentda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Rayosati va O‘zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Qoraqalpog’iston, viloyatlar va Toshkent shahar rahbarlari ishtirokidagi qo‘shma majlisi bo‘lib o‘tdi. Majlis mamlakatda vujudga kelgan vaziyatni muhokama qilib Bayonot qabul qildi. Bayonotda O‘zbekiston Respublikasi tinch vaqtda kuch, avvalo, harbiy kuch ishlatishga qarshi ekanligi ta‘kidlandi. Unda tinchlik, osoyishtalikni saqlash va mustahkamlash, har qanday ig’vogarona harakatlarning oldini olish, hamma joyda qattiq intizom va tartibni saqlash, mish-mishlar va 76 ehtiroslarga berilmaslik vazifalari ilgari surildi. Bayonotda O‘zbekiston Davlat mustaqilligi to‘g’risidagi deklaratsiya qoidalarini og’ishmay va izchil amalga oshirish yo‘lidan boraveradi, deb ko‘rsatildi. O‘zbekiston Prezidenti I.Karimov 1991-yil 20-avgust kuni respublika aholisiga o‘zining murojaatini e‘lon qildi: “Hozircha mamlakatning hokimiyat doiralari qanday yo‘l bilan, nimalar orqali, qanday siyosat orqali bu maqsadlarga erishish mumkinligi haqida t o‘liq, hozircha batafsil ma lumot berganicha yo‘q.‟ Bu ma lumotlar bilan chuqur tanishganimizdan keyingina b o‘layotgan ‟ o‘zgarishlarga o‘zimizning munosabatimizni albatta bildiramiz”. Prezident xalqqa: “Biz birovning gapiga kirib ish tutmaymiz, biz o‘zimiz tanlagan y o‘limizdan va belgilab olgan maqsadimizdan qaytganimiz yo‘q. Ishonamanki, bu og’ir sinovlardan ham eson-omon o‘tamiz”, – deb murojaat qildi. Xalqni og’ir sinovlardan o‘tayotgan bir paytda sabr-toqatli, bardoshli va vazmin bo‘lishga, tinchlikni saqlash maqsadida jipslashishga chaqirdi (I. Karimovning Respublika aholisiga murojaatidan. “Sovet O‘zbekistoni” gazetasi, 1991-yil, 21-avgust soni ). 1991-yil 21-avgustda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti o‘z farmoni bilan O‘zbekiston hududida hokimiyat va boshqaruv idoralari, korxonalar, tashkilotlar hamda muassasalarning qabul qilgan barcha qarorlari va ularning ijrosi SSSR va O‘zbekiston SSR Konstitutsiyalariga hamda qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlariga va Vazirlar Mahkamasining qarorlariga so‘zsiz mos kelishi kerak, deb belgilab qo‘ydi. Farmonda SSSRda favqulodda holat davlat qo‘mitasining SSSR Konstitutsiyasi hamda qonunlariga, O‘zbekiston SSR Konstitutsiyasi hamda qonunlariga zid keladigan farmonlari va qarorlari haqiqiy emas, deb belgilab qo‘yildi. Fitnachilarning qonunga xilof ravishda urinishlari natijasida 1991-yil 19-21- avgust kunlari Moskvada fojiali hodisalar ro‘y berdi. Rossiya Federatsiyasi rahbariyati tashabbusi bilan demokratik kayfiyatdagi Moskva aholisi tomonidan fitna bostirildi. Fitnani uyushtiruvchilar qamoqqa olindi. M.S.Gorbachyov Prezidentlik lavozimiga qaytib keldi. Biroq mamlakatdagi siyosiy vaziyat tang ahvolga tushib qoldi. Markaziy hokimiyat falaj bo‘lib qoldi. Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi ham halokatga uchradi. I.Karimov Favqulodda holat davlat qo‘mitasi faoliyatiga o‘z munosabatini bildirmagan, qo‘rqoq va prinsipsiz mavqeda turgan KPSS Markaziy Qo‘mitasi Siyosiy Byurosi va Kotibiyati yuz minglab kommunistlarning sha‘ni va qadr- qimmatini zarba ostiga qo‘yganini qoraladi. Buning ustiga respublika kommunistlarini chalg’itishga va davlat to‘ntarishini qo‘llab-quvvatlashga majbur qilishga urinish bo‘lganini oshkora aytdi. I.Karimov bundan keyin KPSS Markaziy Qo‘mitasi Siyosiy Byurosining tarkibida qola olmasligi to‘g’risida bayonot berdi. Mazkur Bayonotni O‘zbekiston Kompartiyasi MQ byurosi va Markaziy nazorat komissiyasi Rayosati ma‘qulladi. 1991-yil 25-avgustda O‘zbekiston Prezidentining maxsus farmoni e‘lon qilindi. Farmonga binoan Respublika ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizlik qo‘mitasi O‘zbekiston SSRning qonuniy tasarrufiga olindi . Respublika hududida joylashgan SSSR ichki ishlar vazirligining ichki qo‘shinlari bevosita O‘zbekiston Prezidentiga bo‘ysundirildi. 77 Respublika ichki ishlar vazirligi, Davlat xavfsizlik qo‘mitasi, prokuraturasi va adliya organlari, shuningdek, respublika hududida joylashgan ichki qo‘shinlar, Turkiston harbiy okrugi qismlari va qo‘shilmalari partiyadan butunlay xoli qilindi. Q‗zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov Oliy Kengash Rayosatiga juda qisqa muddatda Respublikaning davlat mustaqilligi to‘g’risidagi qonun loyihasini tayyorlash va uni Oliy Kengashning navbatdan tashqari sessiyasi muhokamasiga taqdim etishni taklif qildi. Respublika Oliy Kengashining Rayosati 1991-yil 26-avgust kuni O‘zbekistonning Davlat mustaqilligi to‘g’risida qonun loyihasini tayyorlash haqida farmoyish chiqardi. 1991-yil 28-avgustda O‘zbekiston Oliy Kengashining Rayosati Respublika Oliy Kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasini 1991-yil 31- avgust kuni chaqirish haqida qaror qabul qildi va sessiyada O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi haqidagi masalani muhokama qilish belgilab qo‘yildi. 1991-yil 28-avgust kuni O‘zbekiston Kompartiyasi MQ va Markaziy nazorat komissiyasining qo‘shma plenumi bo‘lib o‘tdi. Plenumda Prezident I.Karimovning mamlakatda 19-21-avgust kunlari sodir bo‘lgan voqealar va respublika partiya tashkilotlarining vazifalari to‘g’risidagi axboroti tinglandi va muhokama qilindi. Plenum Respublika Kompartiyasini KPSS MQ bilan har qanday aloqalarni to‘xtatishga, KPSSning barcha tuzilmalaridan chiqishga, uning markaziy organlaridagi o‘z vakillarini chaqirib olishga qaror qildi. 2.O‘zbekiston davlat mustaqilligining e’lon qilinishi va umumxalq tomonidan ma’qullanishi. 1991-yil 31-avgust kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasi bo‘lib o‘tdi. Sessiyada O‘zbekiston Prezidenti I.Karimov nutq so‘zlab, sobiq Ittifoqda so‘nggi paytlarda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy voqealarni, davlat to‘ntarishiga antikonstitutsiyaviy urinish oqibatlarini tahlil qilib, ular O‘zbekiston taqdiriga, xalqimiz taqdiriga bevosita daxldor ekanligini har tomonlama asoslab berdi. Prezident I.Karimov O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligini e‘lon qildi va uni mustaqillik to‘g’risidagi qonun bilan mustahkamlashni taklif etdi. Sessiyada “ O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g’risida” Oliy Kengash Bayonoti qabul qilindi. O‘tmishdan saboq chiqarib va SSR Ittifoqining siyosiy hamda ijtimoiy hayotidagi o‘zgarishlarni e‘tiborga olib, — xalqaro huquqiy hujjatlarda qayd etilgan o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga asoslanib, — O‘zbekiston xalqlarining taqdiri uchun butun mas‘uliyatni anglab, — shaxsning huquq va erkinliklari, mustaqil davlatlar o‘rtasidagi chegaralarning buzilmasligi to‘g’risidagi Xelsinki shartnomalariga qatiy sadoqatini bayon etib, — millati, diniy e‘tiqodi va ijtimoiy mansubligidan qati nazar, respublika hududida yashovchi har bir kishining munosib hayot kechirishini, sha‘ni va qadr- 78 qimmatini ta‘minlaydigan insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishga intilib, — Mustaqillik deklaratsiyasini amalga oshira borib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi O‘zbekistonning Davlat mustaqilligini va ozod suveren davlat – O‘zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini tantanali ravishda e‘lon qiladi. ( O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g’risidagi Oliy Kengash Bayonotidan ). O‘zbekiston Respublikasi, – deb ta‘kidlanadi Bayonotda, – to‘la davlat hokimiyatiga ega, xalqaro munosabatlarda mustaqil davlat, oldindan hech qanday shart qo‘ymagan holda barcha sheriklar bilan teng huquqli, o‘zaro manfaatli bitimlar hamda shartnomalar tuzish uchun o‘zini ochiq deb e‘lon qiladi. Oliy Kengash sessiyasi “ O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligini e’lon qilish to‘g’risida” Qaror qabul qilib, O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g’risidagi Oliy Kengash Bayonotini tasdiqladi va respublikani bundan keyin O‘zbekiston Respublikasi deb atashni belgilab qo‘ydi. 1-sentabr O‘zbekiston Respublikasining Mustaqillik kuni deb belgilansin va 1991-yildan boshlab bu kun bayram va dam olish kuni deb e’lon qilinsin. ( O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi Qaroridan). Oliy Kengash “ O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to‘g’risida” Qonun qabul qildi. Bu qonun 17 moddadan iborat bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligini huquqiy jihatdan mustahkamlab berdi. Qonunning birinchi moddasida: O‘zbekiston Respublikasi o‘z tarkibidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi bilan birga, mustaqil, demokratik davlatdir , – deb qonunlashtirib qo‘yildi. Qonunda Q‗zbekiston Respublikasining xalqi suverendir va respublikada davlat hokimiyatining birdan bir sohibidir. U o‘z hokimiyatini ham bevosita, ham vakillik idoralari tizimi orqali amalga oshiradi, deb belgilab qo‘yildi. Mustaqillik asoslari to‘g’risidagi qonunda O‘zbekiston Respublikasi to‘la davlat hokimiyatiga ega, o‘zining milliy davlat va ma‘imiriy-hududiy tuzilishini, hokimiyat va boshqaruv idoralari tizimini mustaqil belgilaydi, davlat chegarasi, hududi daxlsiz va bo‘linmas bo‘lib, uning xalqi o‘z xohishrodasini erkin bildirmasdan turib o‘zgartirilishi mumkin emas, deb qat‘iy qonunlashtirib qo‘yildi. Mazkur qonunda respublika hududidagi yer, yerosti boyliklari, suv va o‘rmonlar, o‘simlik va hayvonot dunyosi, tabiiy va boshqa resurslar, respublikaning ma‘naviy boyliklari O‘zbekiston Respublikasining milliy boyligi, mulki hisoblanadi, deb belgilab berildi. O‘zbekiston Respublikasi o‘z hududida oltin, boshqa qimmatbaho metallar va toshlarni qazib chiqarish, qayta ishlash va saqlashni mustaqil amalga oshiradi hamda nazorat qiladi, o‘z oltin zaxirasini yaratadi, deyiladi bu qonunda. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VII sessiyasi 1991-yil 30- sentabr kuni O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to‘g’risidagi Qonunga Konstitutsiyaviy qonun maqomini berishga qaror qildi. Qarorda O‘zbekiston Respublikasining amaldagi Konstitutsiyasi moddalari O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to‘g’risidagi Qonunning 79 moddalariga zid kelgan hollarda mazkur qonunga amal qilinsin, deb belgilab qo‘yildi. Mustaqillik to‘g’risida referendum. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991-yil noyabrda bo‘lgan VIII sessiyasi davlat mustaqilligi masalasi bo‘yicha referendum o‘tkazish haqidagi masalani ko‘rib chiqdi. Oliy Kengash sessiyasi 1991-yil 18-noyabr kuni O‘zbekiston Respublikasi referendumini o‘tkazish to‘g’risida” Qaror qabul qildi. Qarorda 1991-yil 29- dekabr , yakshanba kuni O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g’risidagi masala bo‘yicha referendum o‘tkazish belgilandi. Markaziy saylov komissiyasi O‘zbekiston Respublikasi referendumi to‘g’risidagi Qonunning 26-moddasiga asosan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan e‘lon qilingan O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi umumxalq tomonidan ma‘qullandi, deb topdi. (Markaziy saylov komissiyasi bayonnomasidan.) Shunday qilib, xalqimizning asriy orzusi ro‘yobga chiqdi. Mamlakatimiz, xalqimiz siyosiy qaramlikdan, asoratdan qutuldi. Davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi o‘zbek xalqining hayotida muhim tarixiy voqea bo‘ldi. Mustaqillik xalqimizga o‘z taqdirini o‘zi belgilash, o‘zlari uchun munosib turmush yaratish erkinligini berdi. Tarixdan bizga ma‘lumki, qadim zamonlardan boshlab u yoki bu mintaqalarda yirik imperiyalar vujudga kelib, ko‘plab xalqlarni o‘z manfaatlariga bo‘ysundirgan, asoratga solgan. Biroq ularning barchasi mazlum xalqlarning ozodlik, mustaqillik uchun kurashlari natijasida parchalanib ketgan. Bu tarixiy jarayon XX asrda ham takrorlandi. Mazlum xalqlarning milliy- ozodlik harakati natijasida jahon mustamlakachilik tizimi barbod bo‘ldi, imperiyalar quladi. Dunyodagi yirik imperiyalardan biri bo‘lmish SSSRning parchalanishi ham ana shu tarixiy-qonuniy jarayonning natijasi bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi ham qonuniy-tarixiy jarayon bo‘lib, xalqimizning uzoq yillar davomidagi milliy istiqlol uchun olib borgan qahramonona kurashining natijasidir. 1991 - yil 31-avgustdan e‘tiboran Vatanimiz tarixida yangi davr – milliy istiqlol davri boshlandi. O‘zbekiston xalqi o‘z taqdirini o‘z qo‘liga oldi, siyosiy, ma‘naviy mutelikdan qutuldi. Dunyo xaritasida yana bitta mustaqil, to‘la huquqli, suveren davlat – O‘zbekiston Respublikasi paydo bo‘ldi. O‘zbekiston xalqi va rahbariyatining donishmandligi, sabotliligi va qafiyatliligi, uzoqni ko‘ra bilishi natijasida uning davlat mustaqilligi tinch, demokratik, parlament yo‘li bilan, ijtimoiy larzalarsiz, qurbonlar va vayronagarchiliksiz amalga oshdi. Mustaqil O‘zbekiston dunyoga, jahonga yuz tutdi, qariyb yuz yildan ortiq vaqt davomida yopib qo‘yilgan chegaralari ochildi. Jahon hamjamiyati O‘zbekistonni quchoq ochib qabul qildi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq O‘zbekiston Respublikasini suveren davlat sifatida Turkiya, Amerika Qo‘shma Shtatlari, Kanada, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Saudiya Arabistoni, Eron, Pokiston, Hindiston, Xitoy singari yirik davlatlar tan oldilar. 80 3.Mustaqil O‘zbekiston davlatining yuzaga kelishi va mustahkamlanishida Islom Karimovning o‘rni va roli. O‘zbekistonning yangi tarixi ibtidosini bevosita buyuk tarixiy shaxs Islom Abdug’aniyevich Karimov nomi bilan boshlash tarixiy haqiqat. Yuqorida qayd qilib o‘tilganidek, aynan 1989 yil iyun oyidan respublika rahbariyatiga kelgan Islom Karimov o‘zbek xalqining milliy manfaatlaridan kelib chiqqan xolda o‘zining ijtimoiy-siyosiy faoliyatini boshlagan edi. 1989 yil respubikamizni og’ir ijtimoiy-iqtisodiy bo‘xrondan olib chiqishda, milliy qadriyat va an‘analarining xalqqa qaytarilishida Islom karimovning tarixiy xizmatlari beqiyos. Jumladan 1989 yil 21 oktabrda o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi xalqimizning asriy orzularining ro‘yobi edi. Boshlangan xayrli ishlarni yanada samarali davom ettirish maqsadida sobiq ittifoq miqyosida birinchi bo‘lib O‘zbekistonda 1990 yil 24 mart da Prezidentlik lavozimi joriy qilindi. Respublika Oliy Kengashi tomonidan Islom Karimov O‘zbekistonning birinchi Prezidenti etib saylandi. Shu sanadan boshlab O‘zbekistonda davlat boshqaruvining yangi, demokratik tizimini shakllantirishga kirishildi. O‘zbekiston davlat mustaqilligi e‘lon qilingach, demokratik huquqiy davlat barpo etish yo‘lini tanlagan O‘zbekiston uchun tabiiy ravishda davlat boshlig’i – Prezidentning umumxalq tomonidan saylanishini ta‘minlash zarur edi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991-yil 18-noyabrda bo‘lgan VIII sessiyasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g’risida Qonun qabul qilindi. O‘zbekiston Respubikasi Prezidenti lavozimiga 35 yoshdan kichik bo‘lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida 10 yil O‘zbekiston hududida muqim yashayotgan O‘zbekiston Respubiikasi fuqarosi saylanishi mumkin. O‘zbekiston Prezidenti 5 yil muddatga saylanadi, ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq O‘zbekiston Prezidenti bo‘lishi mumkin emas. ( O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g’risidagi qonundan .) Oliy Kengashning VIII sessiyasida shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini tayinlash to‘g’risida Qaror ham qabul qilindi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi 1991-yil 29-dekabr, yakshanba kuniga belgilandi. Ayni shu kuni ikkinchi bir muhim siyosiy tadbir – O‘zbekiston davlat mustaqilligiga xalqning munosabatini bilishga qaratilgan umumxalq referendumini ham o‘tkazish belgilandi. Markaziy saylov komissiyasi 1991-yil 22-noyabrda O‘zbekiston Prezidentligiga O‘zbekiston xalq demokratik partiyasi va kasaba uyushmalari Federatsiyasidan ko‘rsatilgan I.A. Karimov hamda Erk demokratik partiyasidan ko‘rsatilgan Salay Madaminov nomzodlarini ro‘yxatga oldi va yashirin ovoz berish byulleteniga kiritdi. O‘ta muhim siyosiy jarayonga qizg’in tayyorgarlik ketayotgan bir paytda 1991 yil dekabr oyida Namanganda xavotirli voqealar ro‘y berdi. 1991 yilning 9 dekabrida Namangan shahrida bir guruh qo‘poruvchi kuchlar viloyat ijroiya qo‘mitasi binosini egallab olib, O‘zbekistonni Islom davlatiga aylantirishni da‘vo qilib chiqishadi va respublika rahbari bilan uchrashuvni talab 81 qilishadi. Islom Karimov prezidentlikka nomzod sifatida ertasi kuni tongda Namanganga yetib keladi va ongi aqidaparastlik g’oyalari bilan zaharlangan, jazavaga tushgan olomon orasiga soqchi va hamrohlarsiz, bir o‘zi, hech ikkilanmasdan, shijoat va shiddat bilan kirib boradi. Respublika rahbarini kurishgach, aqidaparastlar bir oz dovdirab qolishadi. Yurtboshimiz vazminlik bilan so‘z boshlaydi va ularning barcha da‘volarini aniq faktlar bilan rad etadi. Shuni aytish kerakki, Islom Karimovning qatiyati va jasorati binoni boshiga kutarib baqir-chaqir qilayotgan minglab ashaddiy ekstremistlarni ham sarosimaga solib qo‘yadi. Mamlakatimiz rahbari hayajonga berilmasdan, ular talab qilayotgan yo‘l qonunga mutlaqo zid ekani va hech qachon yaxshilikka olib kelmasligini uqtiradi, salobati va irodasi bilan vaziyatni yumshatishga muvaffaq bo‘ladi. Bebaho boylik bo‘lgan tinchlik va osoyishtalikni saqlash, uni ko‘z qorachig’idek asrash masalasi mamlakatimiz rahbari Islom Karimovning faoliyatida doimo eng muhim, eng ustuvor yo‘nalish bo‘lib qoldi. Buni har xil buzg’unchi kuchlar, diniy va dunyoviy niqobdagi radikal oqimlar bosh ko‘targan o‘sha notinch davrda, Islom Karimovning chuqur iztirob bilan 1992 yil 4 yanvar kuni Oliy Kengashning IX sessiyasi minbaridan turib xalqqa qilgan murojaatidagi, bugun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan, ushbu so‘zlari yaqqol tasdiqlaydi: “Aziz do‘stlar! Nima kerak bo‘lsa, ayting, hammasini qilib beramiz. Lekin, aziz onalar, opasingillar, otaxonlar, do‘stlar, ukajonlar, men Prezident bo‘lsam ham sizdan tiz cho‘kib so‘rayman, iltimos qilaman: shu masalada yordam qiling! Axir, Qur oni‟ Karim ham do‘stlikka, birodarlikka chaqiradi, nizo chiqarishni qoralaydi. Janjal chiqqan yurtdan xudo ham yuz o‘girar ekan. Shu sabab baraka ham, rizq-ro‘z ham nasiya bo‘lib qolarkan. Bu yo‘lda tinchlik, totuvlik yo‘lida bizni Alloh taoloning o‘zi qo‘llasin, madadkor bo‘lsin!” ( Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. -T.: “O‘zbekiston”. 2011. 431-bet ) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish O‘zbekiston Respublikasi xalq deputatlari saylovini o‘tkazuvchi Markaziy saylov komissiyasining zimmasiga yuklandi. Saylovga puxta tayyorgarlik ko‘rildi. 13 ta okrug va qariyb 7 mingta uchastka saylov komissiyalari tuzildi. O‘zbekiston Prezidenti saylovi respublikada birinchi bor o‘tayotganligi inobatga olinib, bu tadbirni uyushqoqlik bilan o‘tkazish maqsadida saylov komissiyalari tarkibiga Xalq demokratik partiyasidan, O‘zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasidan, yozuvchilar uyushmasi va boshqa jamoat tashkilotlaridan ko‘pgina vakillar kiritildi. Markaziy saylov komissiyasi saylovga doir barcha hujjatlarni, 11 mln. nusxadagi Prezident sayloviga doir byulletenlatni markazlashtirilgan tartibda tayyorladi hamda okrug va uchastka saylov komissiyalari ular bilan o‘z vaqtida ta‘minlandi. Prezidentlikka nomzodlar uchun saylovoldi kompaniyasida, ularning saylovchilar bilan uchrashuvlarida va o‘z dasturlarini ommaviy axborot vositalarida e‘lon qilishlariga keng sharoit yaratildi. Saylovchilarning ro‘yxatlarini tuzish, binolarni ovoz berish uchun jihozlash ishlari amalga oshirildi. Prezident saylovi jarayonida Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi tashkilotini ta‘sis etgan mustaqil mamlakatlardan, Amerika Qo‘shma Shtatlari, Turkiya, Malayziya va 82 boshqa davlatlardan, xalqaro tashkilotlardan kelgan kuzatuvchilar qatnashdi. Ular O‘zbekiston Prezidenti saylovi puxta tashkil etilganligini tasdiqladilar. 1991-yil 29-dekabrda demokratik meyor va tartiblarga mos ravishda, umumiy, teng, to‘g’ridan to‘g’ri saylash huquqi asosida tarixda birinchi marta O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga muqobillik asosida umumxalq saylovi bo‘lib o‘tdi. Saylovda 9 mln 90 ming 958 kishi yoki ovoz berish huquqiga ega bo‘lgan fuqarolarning 94,2 foizi ishtirok etdi. I.A. Karimov nomzodi uchun 8 mln 514 ming 136 saylovchi yoki saylovda qatnashganlarning 86 foizi ovoz berdi. 1991-yil 30-dekabr kuni Markaziy saylov komissiyasi okrug komissiyalari majlis bayonlarini ko‘rib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g’risidagi qonunning 35-moddasiga asosan I.A. Karimovni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylangan deb hisoblashga qaror qildi. 1992-yil 4-yanvarda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari IX sessiyasida O‘zbekiston Prezidenti saylovi yakunlari haqidagi masala ko‘rib chiqildi va mazkur masala bo‘yicha Markaziy saylov komissiyasining qarori tasdiqlandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g’risidagi qonuuning 38- moddasiga muvofiq Islom Abdug’aniyevich Karimov 1991-yil 31-dekabrdan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishgan deb hisoblansin. ( O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining qaroridan. 1992-yil 4-yanvar ) Oliy Majlisning mazkur sessiyasida I.A.Karimov so‘zga chiqib, o‘ziga bildirilgan ishonch uchun butun respublika xalqiga samimiy minnatdorchilik bildirdi va qasamyod qildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qasamyodi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Iavozimini bajarishga kirishar ekanman, respublikamiz xalqlariga sadoqat bilan xizmat qilishga, fuqarolarning huquq va erkinliklariga kafolat berishga, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga qat iy‟ rioya etishga, zimmamga yuklangan yuksak vazifalarni vijdonan bajarishga qasamyod qilaman. (1992-yil 4-yanvar) Islom Abdug’aniyevich Karimov O‘zbekiston Respublikasining umumxalq saylagan Birinchi Prezidenti bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimovning tarjimayi holi. Islom Abdug’aniyevich Karimov – 1938-yil 30-yanvarda Samarqand shahrida xizmatchi oilasida tug’ilgan. Millati – o‘zbek. Oliy ma lumotli, O‘rta ‟ Osiyo politexnika va Toshkent xalq xo‘jaligi institutlarini tugatgan. Muhandis- mexanik va iqtisodchi mutaxassisliklariga ega. Mehnat faoliyatini 1960-yilda Toshkent qishloq xojaligi mashinasozligi zavodida boshlagan. 1960-yildan 1966-yilgacha V.P.Chkalov nomidagi Toshkent Aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasida muhandis, yetakchi muhandis-konstruktor bo‘lib ishladi. 1966-yilda O‘zbekiston SSR davlat reja komitetiga ishga o‘tib, bosh mutaxassislikdan Respublika davlat reja komiteti raisining birinchi o 83 „rinbosarigacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tdi. 1983-yilda I.Karimov O‘zbekiston SSR Moliya vaziri, 1986-yilda O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti Raisining o‘rinbosari, Respublika davlat reja komitetining raisi etib tayinlanadi. 1986-1989-yillar mobaynida Qashqadaryo viloyati partiya komitetining birinchi kotibi, 1989-yilning iyunidan boshlab O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi lavozimlarida ishladi. 1990-yil 24-mart kuni O „zbekiston SSR Oliy Kengashining sessiyasida I.Karimov O‘zbekiston SSR Prezidenti etib saylandi. 1991-yil 31-avgust kuni I.Karimov tarixiy voqea – O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qildi. 1991-yil 29-dekabridan muqobillik asosida o‘tkazilgan umumxalq saylovida I.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylandi. 1995-yil 26-martida bo „lib o‘tgan umumxalq referendumi yakunlariga ko‘ra I.Karimovning Prezidentlik vakolati 2000-yilga qadar uzaytirildi. 2000-yil 9-yanvarda bo‘lib o‘tgan saylovda I.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylandi. 2002-yil 27-yanvarda bo‘lib o‘tgan referendumda uning prezidentlik vakolati 5 yildan 7 yilga uzaytirildi. 2007-yil 23-dekabrda bo „lib o „tgan saylovda I.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylandi. I.Karimov O‘zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi (1994-yil), o‘ndan ortiq xorijiy mamlakatlar universitet va akademiyalarining faxriy fan doktori, professor va akademikligiga saylangan. I.Karimov ,, O‘zbekiston Qahramoni“ unvoni va „Oltin Yulduz“ medali sohibi (1994), “Mustaqillik“ (1996), „Amir Temur“ (1998) ordenlari bilan mukofotlangan. I.Karimov xalqaro hamkorlikni rivojlantirish, tinchlikni mustahkamlash, ma naviyatni tiklash, sportni rivojlantirish sohasidagi xizmatlari uchun bir qator ‟ xalqaro tashkilotlar va nufuzli xorijiy davlatlarning orden va medallari bilan mukofotlangan. U oilali, ikki nafar farzandi bor. Rafiqasi T.A. Karimova – iqtisodchi ilmiy xodim. O‘zbekiston Prezidentining Konstitutsiyaviy maqomi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-bobida O‘zbekiston Prezidentining Konstitutsiyaviy maqomi aniq belgilab qo‘yilgan. Konstitutsiyaning 89-moddasida O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta‘minlaydi, deb belgilab qo‘yilgan. Prezidentning shaxsi daxlsizdir va qonun bilan muhofaza etiladi. Konstitutsiyaning 93-moddasida O‘zbekiston Prezidentining vazifalari, uning vakolatiga kiradigan masalalar doirasi belgilab berilgan. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti: • fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining kafilidir; 84 • O‘zbekiston Respublikasining suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini muhofaza etish, milliy davlat tuzilishi masalalariga doir qarorlarni amalga oshirish yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko‘radi; • mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi nomidan ish ko‘radi; • muzokaralar olib boradi hamda O‘zbekiston Respublikasining shartnoma va bitimlarini imzolaydi, respublika tomonidan tuzilgan shartnomalarga, bitimlarga va uning majburiyatlariga rioya etilishini ta‘minlaydi; • o‘z huzurida akkreditatsiyadan o‘tgan diplomatik hamda boshqa vakillarning ishonch va chaqiruv yorliqlarini qabul qiladi; • respublika Oliy Majlisiga har yili mamlakat ijtimoiyqtisodiy hayotining, ichki va tashqi siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan ma‘ruzalar taqdim etadi; • viloyatlar hokimlarini va Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi; • O‘zbekiston Respublikasining qonunlarini imzolaydi va e‘lon qiladi, qonunga o‘z e‘tirozlarini ilova etib, uni takroran muhokama qilish va ovozga qo‘yish uchun Oliy Majlisga qaytarishga haqli; • Respublika Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh Qo‘mondoni hisoblanadi, Qurolli Kuchlarning oliy qo‘mondonlarini tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi, oliy harbiy unvonlar beradi; • O‘zbekiston Respublikasining ordenlari, medallari va yorlig’i bilan mukofotlaydi, O‘zbekiston Respublikasining malakaviy va faxriy unvonlarini beradi; • O‘zbekiston Prezidenti Konstitutsiya va qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish yuzasidan respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bo‘lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. Vakolati tugashi munosabati bilan iste‘foga chiqqan Prezident umrbod Senat a‘zosi lavozimini egallaydi. Ma‘lumki, 2016 yil qaysidir ma‘noda o‘zbek xalqi uchun milliy judolik va katta yo‘qotishlar yili bo‘ldi. 2016 yil 2 sentyabrda mustaqil O‘zbekiston davlatining asosochisi va me‘mori Islom Abduganiyevish Karimov 78 yoshida, miyaga qon quyilishi (insult) asoratidan vafot etdi. Shu yil kuzida O‘zbekiston qahramonlari – Erkin Vohidov va Abdulla Oripovlarni ham xalqimiz so‘ngi yo‘lga kuzatib qo‘ydi… 2017 yil 25 yanvarda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Abdug’aniyevich Karimovning xotirasini abadiylashtirish to‘g’risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori (PQ-2744) qabul qilindi. Xalqimiz Birinchi Prezident Islom Abdug’aniyevich Karimovning millatimiz tarixida amalga oshirgan buyuk ishlarini, uning insoniylik fazilatlarini bir umir esda saqlaydi. Jahon tarixida hind xalqi Mahatma Gandini, Amerika xalqi Jorj Vashingtonni, fransuz xalqi Sharl de Golni, Jazoir xalqi Ahmad Bin Bellani, Singapur xalqi Li Kuan Yuni, Turk respublikasi Mustafo 85 Kamol Otatur siymosini qanchalik ardoqlashsa, o‘zbek xalqi millat peshvosi, buyuk davlat arbobi Islom Abdug’aniyevich Karimovni shunchalik hurmat va ehtirom bilan tilga oladi va arjoqlaydi. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning tashabbusi bilan 2017 yil 4 mayda “Toshkent shahridagi xalqaro aeroportga O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov nomini berish to‘g’risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori (PQ-2950) qabul qilindi. 2017 yil 31 avgust da Toshkent shahrida, 2 sentabrda Samarqand shahrida Islom Abdug’aniyevich Karimov haykalining ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi. Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov tavalludining 80 yilligi munosabati bilan 2018 yil 30 yanvar kuni Qarshi shahrida I.A.Karimov haykali, Samarqand shahrida esa I.A.Karimov maqbara majmuasining tantanali ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi. Darhaqiqat, Islom Abdug’aniyevich Karimov o‘zbek xalqining buyuk kelajagi uchun imkoniyat eshiklarini ochib bergan elparvar davlat arbobi edi. 5-MAVZU. O‘ZBEKISTONNING O‘ZIGA XOS ISTIQLOL VA TARAQQIYOT YO‘LI Reja: 1.O‘zbekiston Respublikasi davlat ramzlarining qabul qilinishi. 2.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi – mustaqil davlatning asosiy qonuni. 3.Mustaqil taraqqiyotning dastlabki davridagi muammolar, taraqqiyotning “O‘zbek modeli” va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Tayanch iboralar. Davlat bayrog’i. Davlat gerbi. Davlat madhiyasi. Konstitutsiya. Referendum. Taraqqiyotning “ O‘zbek modeli”. Reforma. Bozor iqtisodiyoti. Ijtimoiy himoya. 1. O‘zbekiston Respublikasi davlat ramzlarining qabul qilinishi . Davlat ramzlari haqida so‘z ketganda, avvalo, uning tushunchasini aniqlashtirish lozim. Umuman, davlat ramzlari tushunchasi huquqiy adabiyotlarda turlicha ta‘riflanadi. Masalan, yuridik lug’atlarda quyidagicha ta‘rif berilgan: Davlat ramzlari – Konstitutsiya yoki alohida qonun bilan mustahkamlangan maxsus, odatda, tarixiy shakllangan, o‘ziga xosligini ifodalovchi, ba‘zan, shuningdek, ma‘lum bir g’oyaviy ma‘noni ifodalaydigan belgilaridir. Odatda, davlat ramzlariga davlat bayrog’i, davlat gerbi, davlat madhiyasi, davlat ranglari, davlat boshlig’i shtandarti, davlat muhri, davlat shiori kiradi. Ba‘zida ayrim Konstitutsiyalar davlat ramzlariga bayram kunlarini ham qo‘shadilar. Har qanday mustaqil davlat singari O‘zbekiston Respublikasi ham o‘z oliy davlat hokimiyati tomonidan belgilangan va Asosiy Qonun – Konstitutsiyaning 5- moddasida mustahkamlangan davlat ramzlari – Bayrog’i, Gerbi va Madhiyasiga ega. Davlat ramzlarining mavjudligi O‘zbekistonning amalda mustaqilligini yaqqol tasdiqlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’i, gerbi va madhiyasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi jarayoni ikki yarim yil davom etdi. Davlat bayrog’i, gerbi va madhiyasini qabul qilish yuzasidan Konstitutsiyaviy komissiya tuzilib, 86 uning tomonidan tayyorlangan loyihalar umumxalq muhokamasidan o‘tkazildi. Bunda, ayniqsa, Prezident I.A.Karimovning umumxalq muhokamasi davomida tushgan takliflarni umumlashtirib, davlat bayrog’idagi uchta asosiy ranglarni – moviy, oq va yashil yo‘llarni o‘z qo‘li bilan chizib komissiyaga taqdim etganligini va bu O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining qabul qilinishida asos bo‘lganligini ta‘kidlash joiz. O‘zbekistonning davlat ramzlari muqaddas bo‘lib, ularni hurmat qilish, qonunda belgilangan tartibda e‘zozlash hamda ulardan faxrlanish mamlakatimiz har bir fuqarosining insoniy va fuqarolik burchidir. Zero, davlat ramzlarini har qanday yo‘l bilan kamsitish, tahqirlash, qadr-qimmatini pastga urish uchun qonunda tegishlicha javobgarliklar nazarda tutilgan. Davlat ramzlarining davlat hayotida tutgan o‘rni va ahamiyatini to‘laroq tushunib olish uchun, avvalo, ularning mohiyatini, nima uchun zarurligini bilib olish kerak. Davlat ramzlari orasida Davlat bayrog ’ i salmoqli o‘ rin tutadi . Chunki u k o‘ zga yaqqol tashlanib , boshqa ramzlardan hajmi , tasviri , keng foydalanilishi va boshqa jihatlari bilan alohida ajralib turadi . Davlat bayrog ’ i – tasviri qonun tomonidan ( k o‘ pincha Konstitutsiya bilan ) o‘ rnatiladigan , biror davlatni boshqa davlatlardan farqlovchi rasmiy belgisi , nishoni . U davlat mustaqilligi , suvereniteti ramzi hisoblanadi . Davlat bayroqlari , ularning rangi , tuzilishi va emblemalari o‘ zboshimchalik bilan , ixtiyoriy sur ‘ atda belgilanmaydi . Ular qonun bilan belgilanadi va ma‘lum ramziy ahamiyatga ega bo‘ladi. Davlat bayrog‘i, odatda, har qanday suveren mamlakatning davlat muassasalari, elchixonalari, konsulliklari, missiyalari, bojxonalari va shu kabi idoralarning binosida ko‘tariladi. Elchixonalar, missiyalar, konsulliklar milliy bayramlari kuni o‘z davlatining bayrog’ini osib qo‘yadilar. Davlat bayroqlari, shuningdek, xalqaro konferensiyalar ochilishida, rasmiy marosim-uchrashuvlar vaqtida, xalqaro sport sovrinlari berilayotgan vaqtda va hokazo holatlarda ham ko‘tariladi. Davlatimiz bayrog’i muqaddas va daxlsizdir, u davlatimiz mustaqilligining ramziy belgisidir. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i 1991 yil 18 noyabrda Oliy Kengash tomonidan qabul qilingan qonun bilan tasdiqlangan. Ushbu qonunga 1992, 1999, 204 va 2010 yillarda qator qo‘shimcha va o‘zgartishlar kiritildi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i ramzi mamlakatimiz hududida ilgari mavjud bo‘lgan g’oyat qudratli saltanatlar bayroqlariga xos bo‘lgan eng yaxshi an‘analarni davom ettirgan holda respublika tabiatiga xos xususiyatlarni, xalqimizning milliy va madaniy o‘zligini ham aks ettiradi. Bayroqdagi moviy rang – mangu osmon va musaffo suv ramzidir. Yaxshilikni, donishmandlikni, shon-shuhratga sadoqatni bildiruvchi moviy rang Sharqda azaldan qadrlanadi, o‘z vaqtida buyuk Amir Temur ham o‘z bayrog’iga bu rangni tanlagan. Oq rang – tinchlik va poklik timsolidir. Yosh mustaqil davlat o‘z yo‘lida baland dovonlardan oshib o‘tishi kerak. Bayrog’imizdagi oq rang yo‘limizning musaffo va charog’on bo‘lishi uchun yaxshi niyat ramzidir. Qizil yo‘llar – bu har bir tirik jonning qon tomirida urib turgan hayotiy kuch, tiriklik ramzidir. 87 Yashil rang – serne‘mat va orombaxsh tabiat timsoli. Hozirgi vaqtda butun dunyoda atrof-muhitni muhofaza qilish harakatlari keng yoyilmoqda, uning ramzi ham yashil rangdir. Yarim oy – O‘zbekiston xalqining ko‘p asrlik an‘analariga muvofiq keladi. Yarim oy va yulduzlar – musaffo osmonning va tinchlikning ramzlaridir. Bayrog’imizda 12 yulduz tasviri bor, bu o‘lkamizda qadimdan buyon barkamollik, mukammallik timsoli hisoblanadi. Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i to‘g’risidagi Qonunning 2-moddasida ko‘rsatilganidek, O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i O‘zbekiston Respublikasi davlat suverenitetining ramzidir. Mazkur qonunning 3-moddasiga binoan, bayrog’imiz xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasining timsoli bo‘ladi. Binobarin, bayrog’imiz xalqaro maydonda O‘zbekiston Respublikasi delegatsiyalarining xorijiy mamlakatlarga safari chog’ida, xalqaro tashkilotlarda, konferensiyalarda, jahon ko‘rgazmalarida, sport musobaqalarida ko‘tarilib, yurtimizni ulug’laydi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i to‘g’risidagi qonunida bayroq ko‘tariladigan joylar va uning ko‘tarilish vaqtlari aniq va ravshan belgilab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i qonunda belgilangan tegishli joylarda doimiy ravishda ko‘tarilgan holda turadi.O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i unga nisbatan lozim darajadagi hurmat ta‘minlangan holda umummilliy bayramlar va tantanali tadbirlar vaqtida ko‘tarilishi mumkin. Qonun bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining tasviri tushirilgan belgilar: O‘zbekiston Respublikasi Fuqaro havo kemalari davlat reyestri yoki O‘zbekiston Respublikasi Davlat havo kemalari reyestriga kiritilgan havo kemalariga, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Aviatsiya ma‘muriyati hisobida turuvchi eksperimental havo kemalariga; qonun hujjatlarida belgilangan hollarda avtomototransport vositalari va ular tirkamalarining davlat ro‘yxatidan o‘tkazish raqam belgilariga; O‘zbekiston Respublikasining asosiy chegara belgisiga qo‘yiladi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining tasviri tushirilgan belgilardan O‘zbekiston Respublikasiga tegishlilikni belgilash maqsadida predmetlarda, o‘quv- tarbiya jarayonida, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Davlat mukofotlarining elementi sifatida foydalanilishi mumkin. Shuni yodda tutish kerakki, O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining elementlarini nodavlat tashkilotlari hujjatlarining rekvizitlari yoki reklama materiallariga kiritilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining tasviri tushirilgan belgilardan ishlab chiqarilayotgan yoki realizatsiya qilinayotgan tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) o‘tkazish uchun tijorat maqsadlarida foydalanish mumkin emas. Ayni vaqtda, nodavlat notijorat tashkilotlarining ramzlari mamlakatimiz Davlat bayrog’iga o‘xshash bo‘lishi mumkin emas. Qonunda bayrog’imizning qanday shakl va ko‘rinishda bo‘lishi ham aniq ko‘rsatilgan. Chunonchi, qonunning 4-moddasiga binoan, O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i - bayroqning butun uzunligi bo‘ylab o‘tgan to‘q moviy rang, oq rang va to‘q yashil rangli uchta endan tarkib topgan to‘g’ri 88 to‘rtburchak shaklidagi matodir. Bayroqning uzunligi 250 sm.ga, kengligi 125 sm.ga teng. Moviy rang, oq rang va yashil rangli enlarining kengligi bir xil. Har bir en 40 sm.ga teng. Bayroqning o‘rtasidagi oq rangli enning chetlaridan kengligi 2,5 sm.ga teng qizil hoshiyalar o‘tgan. Bayroqning yuqori qismidagi moviy rangli enning yuz tomoni va orqa tomonida dastaga yaqin joyida oq rangli yangi oy va uning yonida o‘n ikkita oq rangdagi besh qirrali yulduz tasvirlangan. Yangi oy va yulduzlarning tasviri moviy rangli yuqori enning o‘rtasidan 70x30 sm.ga teng to‘g’ri to‘rtburchakka sig’adigan qilib joylashtirilgan. Yangi oy vertikal holatda do‘ng tomoni dastaga qaratilgan, dastadan 20 sm masofada joylashtirilgan bo‘lib, diametri 30 sm.li doiraga sig’adi. Yulduzlar diametri 6 smli doiraga sig’adi. Doiralar orasidagi masofa 6 sm. Yulduzlar uzunasiga va tikkasiga quyidagi tartibda joylashadi: yuqori qatorda uchta, o‘rta qatorda to‘rtta va quyi qatorda beshta yulduz. Quyi qatordagi yulduzlar yangi oyning pastki uchidan 3,5 sm masofada joylashadi. Qonunda Davlat bayrog’ining qachon, qanday voqealar munosabati bilan, qay vaqtda, soat nechadan nechagacha, qanday tartibda ko‘tarilishi aniq ko‘rsatib qo‘yilgan. Bunga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘i bayram kunlarida Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashining, viloyatlar, tumanlar va shaharlar hokimlarining qarorlari bilan belgilangan markaziy ko‘chalarda, maydonlarda, boshqa jamoat joylarida va obyektlarda soat 6 da ko‘tariladi va soat 22 da tushirib qo‘yiladi. Bayroq O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari, Senati a‘zolari, xalq deputatlari Kengashlarining deputatlari saylovi yoki referendum kunlarida – ovoz berish o‘tkazilayotgan binolar va xonalarda ovoz berish yoki referendum o‘tkazish davrida ko‘tarib qo‘yiladi. U xorijiy davlatlar davlat va hukumat boshliqlarining, boshqa rasmiy delegatsiyalarning xalqaro huquq normalariga, diplomatik protokol qoidalariga, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasida bo‘lishining tasdiqlangan dasturiga muvofiq, transport vositalarida, vokzallarda, aeroportlarda, yurish yo‘nalishi bo‘yicha va boshqa tashrif obyektlarida xorijiy davlatlar davlat va hukumat boshliqlarining, boshqa rasmiy delegatsiyalarning tashrif buyurishidan 24 soat oldin ko‘tariladi va ular jo‘nab ketganidan keyin 24 soat mobaynida tushirib qo‘yiladi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i bilan bir vaqtda boshqa davlatning bayrog’i ko‘tarilsa, qonunga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i (binoning old tomoniga qarab turganda) o‘ng tomondan, boshqa davlatning bayrog’i chap tomondan ko‘tarilmog’i kerak. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i bilan bir vaqtda Qoraqalpog’iston Respublikasining Davlat bayrog’i ko‘tarilganda, O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i (binoning old tomoniga qarab turganda) chap tomondan ko‘tarilishi kerak. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i bilan bir vaqtda bir qancha davlatlarning bayroqlari ko‘tarilganida, O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i alohida, qolganlari esa o‘zbek alfaviti bo‘yicha ko‘tariladi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i boshqa dav-latlarning bayroqlari bilan bir xil balandlikda joylashtirilishi kerak. 89 O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i bilan bir vaqtda Qoraqalpog’iston Respublikasining Davlat bayrog’i ko‘tarilganda, Qoraqalpog’iston Respublikasi Davlat bayrog’i-ning o‘lchami O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining o‘lchamidan katta bo‘lmasligi kerak, O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining ko‘tarilish balandligi esa Qoraqalpog’iston Respublikasi Davlat bayrog’ining ko‘tarilish balandligidan past bo‘lmasligi kerak. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i bilan bir vaqtda xorijiy davlatlar va (yoki) xalqaro tashkilotlar bayroqlari ko‘tarilganda O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i xalqaro huquq normalariga va diplomatik protokol qoidalariga muvofiq ko‘tariladi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i xorijiy davlatlar va (yoki) xalqaro tashkilotlar bayroqlari bilan bir xil balandlikda joylashtirilishi hamda bir xil o‘lchamga ega bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i binolarning asosiy kirish joyida yoki buning uchun maqbul bo‘lgan boshqa joyda yoxud tegishli tutqichi bo‘lgan dastada, yo bo‘lmasa flagshtogda bayroqning dastasi binoning old tomoni bilan ko‘pi bilan 45 gradusli burchak hosil qiladigan tarzda ko‘tariladi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’ini tayyorlash, saqlash va yo‘q qilish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Ko‘tarib qo‘yilgan O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining matosi yer sathidan kamida 2,5 metr balandlikda bo‘lishi kerak. Motam munosabati bilan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i motamga moslab ko‘tariladi. Bunday hollarda O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’i dastasi yoki flagshtokning yuqori uchiga bayroq enining 1/20 qismiga teng bo‘lgan kenglikdagi qora tasma bog’lanadi, tasmaning ikki uchi bayroqning butun eni uzunligida osilib turadi. Bayroq motam munosabati bilan flagshtokda ko‘tarilgan taqdirda u flagshtok uzunligining 1/3 bo‘lagicha tushirib qo‘yiladi. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, shuningdek, O‘zbekistonda turgan boshqa shaxslar O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’ini hurmat qilishlari shart. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i to‘g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’ini behurmat qilganlik O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda jazolanadi. Mamlakatimizda Konstitutsiya va qonun bilan o‘rnatilgan hamda tasdiqlangan davlat ramzlaridan biri – uning gerbidir. Davlat gerbi davlat mustaqilligining ramziy belgilaridan biri hisoblanadi. «Gerb» so‘zi nemischa «erbo» so‘zidan olingan bo‘lib, shohlar va hukmdorlarga davlat, sarhad, hudud va boshqa nasldan-naslga meros qoluvchi mulk belgisini anglatadi. Bundan 250 yil muqaddam Erondan Oltoyga qadar cho‘zilgan sarhadlarda hukm surgan qadimgi turk hoqoni O‘g’izxon davrida ham turkcha «tamg’a» so‘zi aynan shu ma‘noni bildirar edi. XII asrning mashhur tarixchisi Rashiddin Hamadoniy «Tanlangan tarixlar» nomli kitobida shahodat berishicha, O‘g’izxon o‘z mol-mulkini o‘g’illariga ulus sifatida kichik davlatlarga bo‘lib berib, in‘om etgan. Ushbu davlatlar xukmdorlari ham o‘zlarining xonlik tamg’alariga ega edi. 90 Ko‘rinib turibdiki, «tamg’a» so‘zining ma‘nosi haqiqatan ham nemischa «erbo» so‘zining ma‘nosiga to‘la mos keladi. Gerb – qaysi davlatga tegishli bo‘lsa, o‘sha davlatning tarixiy an‘analarini ifodalovchi ramziy ahamiyatga ega bo‘lgan tasvirlar va narsalar yig’indisi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi to‘g’risida”gi qonun 1992 yil 2 iyul da O‘zbekiston Respublikasining Oliy Kengashi tomonidan qabul qilingan. Unga 1999 yil 15 aprelda, 203 yil 25 aprelda, 204 yil 3 dekabrda va 2010 yil 24 dekabrda qabul qilingan qonunlarga muvofiq qo‘shimchalar kiritilgan. O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi davlatimizning siyosiy, milliy, xo‘jalik, jug’rofiy, etnik va boshqa o‘ziga xos xususiyatlarini hamda boy tarixiy an‘analarini mujassamlashtirgan. Shuningdek, gerbimizda O‘zbekistonning ijtimoiy va davlat tuzilishi tamoyillari o‘ziga xos tarzda ifoda etilgan. «O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbi to‘g’risida»gi qonunga binoan, O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi respublika davlat mustaqilligining ramzidir. O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi quyidagi ko‘rinishga ega: tog’lar, daryolar va so‘l tomoni bug’doy boshoqlaridan, o‘ng tomoni esa chanoqlari ochilgan g’o‘za shoxlaridan iborat chambarga o‘ralgan gullagan vodiy uzra quyosh zarrin nurlarini sochib turadi. Gerbning yuqori qismida respublika hurligining ramzi sifatida sakkizburchak tasvirlangan bo‘lib, uning ichki qismida yarim oy va yulduz tasvirlangan. Gerbning markazida baxt va erksevarlik ramzi – qanotlarini yozgan Humo qushi tasvirlangan. Gerbning pastki qismida respublika Davlat bayrog’ini ifoda etuvchi chambar lentasining bandida «O`zbekiston» deb yozib qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbining rangli ko‘rinishida: Humo qushi va daryolar – kumush rangda; quyosh, boshoqlar, paxta chanoqlari va «O`zbekiston» yozuvi – oltin rangda, g’o‘za shoxlari va barglari, tog’lar va vodiy – yashil rangda; chanoqlardagi paxta – oq rangda; lenta – O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining ranglarini aks ettiruvchi uch xil rangda; sakkizburchak – oltin zarhal bilan hoshiyalangan holda havo rangda; yarim oy va yulduzlar – oq rangda tasvirlangan. Qonunda O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbining tasviri tushiriladigan obyektlar batafsil sanab ko‘rsatilgan. O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbining tasviridan O‘zbekiston Respublikasiga tegishlilikni belgilash maqsadida predmetlarda, o‘quv-tarbiya jarayonida, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi davlat mukofotlarining elementi sifatida foydalanish mumkin. Shuni yodda tutish lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbining elementlarini nodavlat tashkilotlari hujjatlarining rekvizitlari yoki reklama materiallariga kiritilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbining tasviri tushirilgan belgilardan ishlab chiqarilayotgan yoki realizatsiya qilinayotgan tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) o‘tkazish uchun tijorat maqsadlarida foydalanish mumkin emas. Nodavlat notijorat tashkilotlarining ramzlari O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbiga o‘xshash bo‘lishi mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, shuningdek, O‘zbekistonda turgan boshqa shaxslar O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbini hurmat qilishlari shart. O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi 91 to‘g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi. Shu tariqa, O‘zbekistonning davlat gerbi ham davlat mustaqilligining ramzi bo‘lib, respublikaning rasmiy belgisi sifatida faqat qonunda ko‘rsatilgan obyektlarga tushiriladi. O‘zbekistonning Konstitutsiyaviy tarzda mustahkamlangan Davlat bayrog’i, Davlat gerbi bilan bir qatorda Davlat madhiyasi ham mavjud. Zero, dunyodagi har qanday mustaqil davlat o‘z madhiyasiga ega. Umuman, madhiya haqida so‘z ketar ekan, uning qachon, qayerdan kelib chiqqanligini va nima sababdan bo‘lganligini bilib olish muhim. Madhiya – grekcha madhiya so‘zidan olingan bo‘lib, u dasturiy xarakterdagi she‘rni tantanali qo‘shiq qilib tarannum etilishi ma‘nosida qo‘llaniladi. Madhiyalarning bir necha turlari mavjud. Masalan, davlat, inqilob, harbiy, diniy va hokazo madhiyalar bor. Bularning ichida eng asosiysi davlat madhiyasi hisoblanadi. Davlat madhiyalari hozirgi zamon barcha mustaqil davlatlarida mavjud bo‘lib, u davlat bayrog’i va davlat gerbi bilan bir qatorda davlatning rasmiy tantanavor ramzi bo‘lib hisoblanadi. Xuddi, shuningdek, O‘zbekiston ham mustaqil davlat sifatida o‘z davlat madhiyasiga ega. O‘zbekistonning davlat madhiyasi uzoq ijodiy izlanishlar natijasida atoqli shoir Abdulla Oripov tomonidan yozilgan, unga san‘at arbobi Mutal Burxonov tomonidan kuy bastalangan. Dadil aytish mumkinki, madhiyamizda o‘zbek xalqining shodiyona fikr-o‘ylari va his-tuyg’ulari bekamu ko‘st o‘z ifodasini topdi. 1992 yil 10 dekabrda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublika-sining Davlat madhiyasi to‘g’risida»gi qonunga binoan, O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi O‘zbekiston Respublikasi davlat suverenitetining ramzidir. O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasiga zo‘r ehtirom bilan qarash O‘zbekiston Respublikasi har bir fuqarosining vatanparvarlik burchidir. O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi qonunda belgilangan vaqt va marosimlarda ijro etiladi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi unga nisbatan lozim darajadagi hurmat ta‘minlangan holda umummilliy bayramlar va tantanali tadbirlar vaqtida ijro etilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi orkestr, xor, ham orkestr-ham xor tomonidan yoki o‘zga vokal va cholg’u asboblari bilan ijro etilishi mumkin. Bunda ovoz yozib olish vositalaridan foydalanilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi vokal hamda vokal-cholg’u asboblari bilan ijro etilgan taqdirda to‘liq ijro etiladi, cholg’u asboblarining o‘zida ijro etilgan taqdirda esa madhiya qisman ijro etilishiga yo‘l qo‘yiladi - ashulaning boshlanishi va naqorat bir martadan aytiladi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi madhiyaning ushbu Qonun bilan tasdiqlangan matni va musiqaviy tahririga aynan muvofiq holda ijro etilmog’i lozim. O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi ko‘pchilik huzurida ijro etilganda, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida belgilanmagan bo‘lsa, hozir bo‘lgan kishilar madhiyani tik turib va o‘ng qo‘l kaftini ko‘krakning chap tomoniga qo‘yib, harbiy yoki davlatning boshqa xizmatidagi maxsus kiyimdagi shaxslar esa qo‘lini bosh kiyimiga qo‘yib tinglaydi. 92 Agar O‘zbekiston Respublikasi Davlat madhiyasining ijro etilishi O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining ko‘tarilishi bilan birgalikda amalga oshirilsa, hozir bo‘lgan kishilar unga yuzi bilan buriladi. Islom Karimov ta‘kidlaganidek, «Davlatimiz ramzlari – bayroq, tamg’a, madhiya O‘zbekiston xalqlarining shon-sharafi, g’ururi, tarixiy xotirasi va intilishlarini o‘zida mujassamlashtirdi. Mana shu ramzlarni e‘zozlash – o‘zining qadr-qimmatini, o‘z mamlakatiga va shaxsan o‘ziga bo‘lgan hurmatni mustahkamlash demakdir» ( Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1 – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. ). Milliy valyuta – so‘mning muomalaga kiritilishi. Mustaqil, erkin davlatning asosiy belgisi, asl poydevori – milliy valutadir. O‘z valutasiga ega bo‘lmagan davlat o‘z manfaatlarini ko‘zlab muslaqil ravishda moliya-kredit, bank siyosatini yurita olmaydi, o‘z taqdirini, tashkilotlar, xo‘jaliklar va fuqarolar taqdirini belgilay olmaydi. Ichki bozorni naqd pul bilan ta‘minlash, pul chiqarish miqdori, uning xarid kuchi, kelajak istiqboli uchun sarmoya ajratish, kimga qarz berish va kimdan qarz olish, qarzni to‘lash va undirib olish, foiz stavkalarini belgilash lcabi masalalarni mustaqil hal qila olmaydi. Pirovardida bunday davlat boshqa kuchli davlatlar ko‘rsatmalariga qaram bo‘lib qoladi, uni hech kim haqiqiy mustaqil davlat deb tan olmaydi. Shu boisdan milliy valutaga o‘tish O‘zbekiston uchun oliy maqsad edi. Biroq milliy valutaga o‘tish oson ko‘chmaydi, yangi valutani muomalaga kiritish inqilob bilan teng. Dunyo tajribasi ko‘rsatadiki, davlatlar o‘z milliy valutasiga erishish uchun uzoq va mashaqqatli yo‘llar bosib o‘tgan, bor qudratini safarbar etgan. O‘zbekistonda milliy valutani muomalaga kiritish uchun ham ma‘lum vaqt, tajriba kerak edi. Avvalo, haqiqiy mustaqil iqtisodiyotga erishish lozim edi. Shu boisdan O‘zbekiston mustaqillikning dastlabki payti 1991-1993-yillarda sobiq Ittifoqdan meros qolgan rubl zonasida bo‘lib turdi. Biroq sovetlardan keyingi makonda yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishning keskin pasayishi natijasida rublning qadri ham shunga mos ravishda tushib bordi. 1993-yil may oyi boshlarida 80-90 rublning qadri 1 AQSH dollari darajasiga tushib ketgan edi. Shu yili Rossiyada oldingi rubl kursiga tenglashtirilgan yangi namunadagi rubl chiqarildi. Rossiya hukumati 1993-yil 26-iyulda O‘zbekiston mutasaddi vakillarini Moskvaga taklif qilib, birgalikda rubl zonasida bo‘lamiz deb aytdi. Keyinroq Rossiya, O‘zbekiston va Qozog’iston rahbarlari Moskvada uchrashib, rubl zonasini saqlashga, O‘zbekiston va Qozog’istonni 1993-yilgi yangi rubl namunasi bilan ta‘minlashga qaror qilindi. Biroq, amalda boshqacha yo‘l tutildi, to‘g’rirog’i Rossiya hukumati bu tadbirlardan o‘z manfaati yo‘lida foydalanmoqchi bo‘ldi. Rossiya hukumati O‘zbekiston oldiga o‘z shartlarini qo‘ydi. Birinchidan, kerakli rublni davlatlararo qarz sifatida, keyinchalik boylik yoki mahsulot bilan to‘lash sharti qo‘yildi. Ikkinchidan, rublni olishdan oldin uning 50 % miqdoridagi AQSH dollari yoki O‘zbekiston oltinini garovga qo‘yish talab qilindi. Uchinchidan, O‘zbekistonda muomalada bo‘lgan 1961-1992-yilgi namunadagi pulni (rubl) yangi 1993-yil namunasidagi rublga uchga bir nisbati bilan almashtirish sharti qo‘yildi. 93 To‘rtinchidan, birorta shart bajarilmay qolsa, tovon puli to‘lash majburiyati belgilandi. Beshinchidan, O‘zbekiston Markaziy banki Rossiya Markaziy bankiga hisobot berishi, ya‘ni tobe bo‘lishi kerak edi. O‘zbekiston bunday shartlarga rozi bo‘lolmas edi, rozi bo‘lmadi ham. Shu boisdan muomalaga yangi milliy valuta kiritish ishiga jiddiy kirishildi. O‘zbekiston rahbariyati „katta og’a ning o‘yinlariga qarshi oldindan chora-tadbirlar ko‘rib qo‘ygan edi. 1992-yildayoq muomalaga chiqarishga mo‘ljallangan so‘m-kupon nusxalari tayyorlab qo‘yilgan edi. Nihoyat, 1993-yil 1-noyabrda O‘zbekistonda so‘m-kupon muomalaga kiritildi, uning kursi oldin muomalada bo‘lib kelgan rublga tenglashtirilgan edi. Shu yil noyabr oyi davomida aholi qo‘lidagi rubl namunasidagi pullarini jamg’arma banklari orqali so‘m-kuponga almashtirish ta‘minlandi. So‘m-kupon joriy etilayotgan dastlabki paytlarda chetdan rubl oqib kelmoqda, degan mishmishlar ko‘paydi. Bozorda narxlar osmonga chiqdi. Toshkent bozorlarida bir kg go‘sht 25 ming so‘m-kupongacha ko‘tarildi. Hukumat buning oldini olish choralarini ko‘rdi. Aholi ortiqcha tashvish, aziyat chekmadi, aksincha aholi, iqtisodiyot himoya qilindi. O‘zbekiston rahbariyati so‘m-kuponlar asosida zarur tajriba orttirdi, haqiqiy milliy valutani joriy qilish tadbirlarini ko‘rdi. 1994-yil 16-iyundagi ,,O‘zbekiston Respublikasining milliy valutasini muomalaga kiritish to‘g’risidagi Prezident farmoni va Yazirlar Mahkamasining qaroriga binoan 1994-yil 1-iyuldan boshlab milliy valuta – so‘m muomalaga kiritildi. 1 so‘m kursi 100 so‘m-kuponga tenglashtirilgan holda joriy qilindi. Milliy valuta – so‘m O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qiymati 1,3,5,10,25,50,10 so‘m bo‘lgan bank qog’oz pullari (banknotlar) holida muomalaga chiqarildi. Aholi qo‘lidagi so‘m-kuponlar jamg’arma banklari orqali 100 ga 1 qiymatda almashtirildi. Keyinroq 20, 50, 201 yilda 1 00, 2013 yilda 5 00, 2017 yilda 10 00 va 50 00, 2019 yilda 10 00 so‘mlik qog’oz pullari ham muomalaga kiritildi. Shuningdek, qiymati har xil miqdordagi tangalar ham naqd pul holida muomalaga chiqarildi. Milliy valuta – milliy iftixor, davlat mustaqilligining ramzi, suveren davlatga xos belgidir. Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir( I.Karimov. Asarlar. 3-jild, 331-bet. ). Milliy valutaning muomalaga kiritilishi mamlakatimiz hayotida muhim voqea bo‘ldi. O‘zbekistonning xalqaro maydonda mavqeyi oshdi, o‘zining pul-kredit, moliya siyosatini amalda mustaqil yuritadigan bo‘ldi. Bu iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish uchun qulay imkoniyat yaratdi. 203-yil 15-oktabrdan boshlab, so‘m qisman konvertatsiyalanadigan valuta maqomiga ko‘tarildi. 2. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi – mustaqil davlatning asosiy qonuni. Konstitutsiya eng oliy qonun sifatida O‘zbekistonning mustaqilligi va suveren huquqlarini mustahkamlash va amalda ta‘minlashning huquqiy negizi bo‘lib xizmat qiluvchi hujjat hisoblanadi. Respublikaning jamiyat va davlat qurilishi, uning iqtisodiy va siyosiy tizimining asosiy tartib - qoidalari, fuqarolarning huquq, erkinlik va burchlari, davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarining milliy davlat va 94 ma‘muriy-hududiy tuzilishi, davlatning ichki va tashqi siyosati masalalariga oid barcha vazifalar Konstitutsiyada o‘z ifodasini topgan. Konstitutsiya O‘zbekistonni mustaqil davlat maqomiga ega bo‘lishiga qonuniy asos soldi. O‘z ona vatanining mustaqil davlat bo‘lishi va bunga erishish uchun asrlar davomida iztirob chekib, muntazam kurashib kelgan O‘zbekiston xalqi o‘z maqsadiga erishdi, o‘z davlatchiligiga o‘zi ega bo‘ldi. Konstitutsiya – davlatning Asosiy Qonuni bo‘lib, shaxs, jamiyat va davlat o‘rtasida vujudga keladigan eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi, oliy yuridik maqomga ega normativ-huquqiy hujjat hisoblanadi. Shu jihatdan Konstitutsiya o‘z mazmun - mohiyatiga ko‘ra jamiyat va davlatning rivojlanish qonuniyatlarini o‘zida namoyon etadi. O‘zbekiston Oliy Kengashining 1990 yil 20 iyunda bo‘lib o‘tgan ikkinchi sessiyasida qabul qilingan qaroriga asosan, respublika Prezidenti I.A.Karimov raisligida 64 kishidan iborat Konstitutsiya komissiyasi tuzildi. Komissiya tarkibiga davlat idoralari va jamoat tashkilotlarining taniqli arboblari, xalq deputatlari, fan vakillari kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 yil 2 iyulda qabul qilingan qarori bilan Konstitutsiya komissiyasi tarkibi qisman o‘zgardi. Konstitutsiyaviy komissiyaning birinchi majlisi 1991 yil 21 aprelda Prezident I.A.Karimov raisligida bo‘lib o‘tdi. O‘zbekiston Konstitutsiyasi loyihasini ishlab chiqishga oid barcha tayyorgarlik ishlari muvofiqlashtirishini ta‘minlash maqsadida Konstitutsiyaviy komissiya a‘zolari, shuningdek, yetakchi olimlar va mutaxassislar ishtirokida 32 kishidan iborat ishchi guruhi tuzildi. O‘zbekiston Konstitutsiyaviy nazorat komissiyasining raisi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining akademigi SH.Z.O‘razayev guruh rahbari etib tasdiqlandi. Reja bo‘yicha 1991 yil avgust oyida Konstitutsiyaviy komissiyaning raisi I.A.Karimov Konstitutsiyaviy komissiyaning yalpi majlisida O‘zbekistonning yangi Konstitutsiyasi konsepsiyasining loyihasi to‘g’risidagi ma‘ruzasida ishchi guruh oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarishda jahon tajribasini o‘rganish va unga amal qilish, boshqa mamlakatlarning inson huquqlari borasida, demokratiya va qonunchilik sohasida qo‘lga kiritilgan yutuqlarini hisobga olish, kishilar diliga yaqin va ularga tushunarli bo‘lgan iboralar vositasida siyosiy va yuridik hujjat yaratishga harakat qilishni ta‘kidlab o‘tdi. Konstitutsiyaviy komissiyaning a‘zosi akademik SH.Z.O‘razayev quyidagilarni qayd qilgan: Prezidentimiz shunday ham juda taqchil vaqtidan fursat ajratib, Konstitutsiya loyihasini tayyorlash bo‘yicha tuzilgan ishchi guruhning a‘zolarini qabul qilar, loyihani qayta-qayta o‘qib chiqar, uning matnini chuqur mushohada qilar va unga tuzatishlar kiritardi. Bu kishining g’oyat ajoyib tahlil qobiliyati, kelajakni oldindan ko‘ra olishi, nozik his etish iste‘dodi bizni nihoyatda hayratga solardi. U mehnatga doimo tayyor, hamisha izlanishda, ishning mohiyatini tushunishga va u bo‘yicha eng maqbul qaror chiqarishga intilardi. Konstitutsiyaviy komissiyaning raisi loyihaning har bir tafsilotiga e‘tibor berar, unga o‘z qo‘li bilan tuzatishlar va aniqliklar kiritardi, ishga astoydil yondashish, ishbilarmonlik va bilimdonlik namunasini ko‘rsatar edi. Prezident – o‘ziga nisbatan juda talabchan shaxs. Ko‘pincha, nazarimizda uning bu talabchanligi 95 o‘ziga nisbatan shafqatsizlikka yaqinlashib ketardi. U yarim tungacha ishlar va ishning juda katta qismini o‘z zimmasiga olardi. Kunlar ketidan kunlar, shanba va yakshanba dam olish kunlari ham shu tariqa o‘tardi ( Уразаев Ш . З . Как готовился проект Конститусии Республики Узбекистан // Народное слово , 1992, 26 декабрь . ). 1991 yilning noyabr oyigacha Konstitutsiya loyihasining 158-moddadan iborat birinchi varianti tayyor bo‘ldi. I.A.Karimov loyihaning bu varianti bilan tanishib chiqib, unga mazmuni, shakli va tahriri jihatdan jiddiy o‘zgartishlar kiritdi. Loyihaning ikkinchi varianti 149-moddadan tashkil topdi. I.A.Karimovning ko‘rsatmasi va shaxsan u kishining tahriri bilan loyihaning uchinchi varianti 137- moddadan tashkil topdi. Matbuotda e‘lon qilish oldidan loyiha yana bir bor diqqat bilan o‘rganib chiqilib, 127 moddaga keltirildi. Loyiha matbuotda e‘lon qilinishidan oldin I.A.Karimov uni sinchiklab o‘qib chiqdi, ba‘zi moddalarga o‘zgartish kiritishi natijasida ular to‘laroq mazmun, aniq ravshanlik kasb etib, yanada tushunarliroq bo‘ldi. Konstitutsiyaviy komissiyaning qarori bilan loyiha 1992 yil 26 sentabrda umumxalq muhokamasi uchun matbuotda e‘lon qilindi. Muhokama davomida uning asosiy bo‘limlari, boblari va moddalari yuzasidan tegishli takliflar Konstitutsiyaviy komissiyaga kelib tushdi. Respublika matbuotining o‘zida Konstitutsiya loyihasiga bag’ishlangan yuzdan ortiq materiallar e‘lon qilindi. Kelib tushgan takliflarning soni 6 mingtadan oshib ketdi. Konstitutsiya loyihasi Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashi kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar va AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya kabi demokratik davlatlar mutaxassislarining sinchkov ekspertizasidan o‘tdi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining loyihasi 1992 yil 21 noyabrda yana bir bor matbuotda e‘lon qilindi. Bundan maqsad fuqarolarni Konstitutsiya loyihasiga kiritilgan o‘zgartishlar va to‘ldirishlar bilan tanishtirish va ularni hisobga olgan holda muhokamani davom ettirishdan iborat edi. Loyihaning yangi nusxasi e‘lon qilinishi bilan yana yangi takliflar kela boshladi. Qoraqalpog’iston Respublikasida xalq noiblari ishtirokida bo‘lib o‘tgan yig’ilishda loyiha bo‘yicha ayrim istaklar bildirildi. Konstitutsiyaviy komissiyaga kelib tushgan ko‘p sonli takliflar, mulohazalar, fikrlar har tomonlama o‘rganilib, Konstitutsiya loyihasiga deyarli 80 yaqin o‘zgartish, qo‘shimcha va aniqliklar kiritildi. Mustaqil O‘zbekiston davlatining Konstitutsiyasi O‘zbekiston Respublikasi XII chaqiriq Oliy Kengashining XI sessiyasida 1992 yil 8 dekabrda qabul qilindi. U oliy maqomli Qonun sifatida biz qurayotgan jamiyatning ravnaqi uchun, uning har bir a‘zosining kundalik turmushiga, faoliyatiga madad, muqaddas orzu - umidlarini ro‘yobga chiqishi uchun ishonch bag’ishlaydi. Islom Karimov ushbu sessiyada Konstitutsiyani xalqchil qomus deb atab, uning loyihasi ustida taxminan ikki yil davomida ishlangani, ikki yarim oy mobaynida umumxalq muhokamasidan o‘tganligi va shu vaqt mobaynida u xalqning fikr xazinasi durdonalari bilan boyitilganligini, sayqal topganligini ta‘kidladi ( Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy mustaqillik, iqtisod, siyosat va mafkura. 1-jild. - T.: O‘zbekiston, 1996. – 118 bet .). 96 Konstitutsiyamizning eng muhim mohiyati shundan iboratki, unda fuqarolar manfaatining ustunligi qonuniy ravishda mustahkamlangan va kafolatlangan, inson huquqlari, uning kamoloti uchun zarur bo‘lgan shaxsiy daxlsizlik, siyosiy erkinlik, ijtimoiy va iqtisodiy imkoniyatlarga erishish uchun umid qilgan va intilgan umuminsoniy g’oyalar yo‘lida erishilgan qoidalarni o‘ziga singdirgan. Konstitutsiyani ishlab chiqish, muhokama qilish va qabul qilish jarayoni I.A.Karimovning Konstitutsiya davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga tanitadigan Qomusnoma bo‘lganligi, u xalqimizning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy ongi va madaniyatini aks ettirishi, uning xalqimiz tafakkuri va ijodining mahsuli ekanligi haqidagi xulosasining to‘g’riligi va asoslanganligini tasdiqlaydi ( Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. –T.: Sharq, 1993. 6-bet ). Mustaqil davlatimiz Konstitutsiyasi asosida respublikamizda demokratik huquqiy jamiyat asoslari faol rivojlanmoqda. Avvalgi partiyaviy yakkahokimlik tizimining illatlari qat‘iyan tugatilib, ko‘ppartiyaviylik, g’oyalar va fikrlar xilma- xilligiga yo‘l ochildi. Yagona mafkuraning yakkahokimligiga barham berildi. Umumbashariy qadriyatlarning ustuvorligi, chinakam demokratiya, inson erkinliklari va huquqlarining butun dunyo tan olgan meyor va qoidalari tobora qaror topmoqda. Konstitutsiyamiz mamlakatimizning mustaqillik yillarida siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot yo‘lidagi barcha g’alabalarimizni ifodalovchi hamda kelajak yo‘limizni ko‘rsatuvchi muhim qonundir. I.A.Karimov ta‘kidlaganidek, Tom ma‘nodagi tarixiy bu sanani har safar bayram qilar ekanmiz, Konstitutsiyamiz – Asosiy Qonunimiz qabul qilinishi bilan biz O‘zbekiston kelajagini, yangidan barpo etilayotgan davlatimizning chuqur mazmuni, ma‘no va mohiyatini, siyosiy, iqtisodiy, gumanitar va ma‘naviy taraqqiyotining, yurtimiz qiyofasini, uning xalqaro hamjamiyatdagi o‘rni va nufuzini tubdan o‘zgartirib yuborgan mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilishning pirovard maqsadlarini aniq-ravshan belgilab olganimizni haqli ravishda yuksak baholaymiz ( Karimov I.A. Bizning yo‘limiz – demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va modernizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish yo‘lidir. 20-jild. - T.: O‘zbekiston, 2012.- 63- 64 betlar. ). Konstitutsiyamiz qabul qilingandan keyin yigirma yildan ortiqroq vaqt mobaynida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot sohalarida ulkan va jiddiy ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi. Konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritish uchun o‘rnatilgan tartib boshqa oddiy qonunlarga o‘zgartirish kiritishdan jiddiy farq qiladi. Bu jahon qonunchilik tajribasida ham o‘rnatilgan tartibdir. Shunday ekan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish Konstitutsiyaning 127- moddasining 1-qismiga muvofiq quyidagicha bayon qilingan: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar tegishincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a‘zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchiligi tomonidan qabul qilingan qonun yoki O‘zbekiston Respublikasining referendumi bilan kiritiladi. Har qanday jamiyatda ijtimoiy munosabatlar rivojlanib borishi natijasida davlat va jamiyat hayotida muhim o‘zgarishlar qilish zaruriyati vujudga keladi. 1993 yil 28 dekabrda birinchi bor Konstitutsiyaga o‘zgartish va qo‘shimcha 97 kiritilgan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risidagi Qonunga asosan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 77-moddasi 1-qismi (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 150 nafar deputatdan iborat)dagi 150 nafar deputatdan degan so‘zlar deputatlardan degan so‘z bilan almashtirildi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 83-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 200 yil 25 may kuni Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq, ikkinchi sessiyasida doimiy asosda ishlaydigan ikki palatali parlament tizimiga o‘tish va 204 yilda bo‘ladigan saylovlarda parlamentni ikki palatali qilib tashkil etish haqida taklif kiritdi. Oliy Majlisning navbatdagi sakkizinchi sessiyasida bu masalani hal etishning dastlabki muhokamasi bo‘lib, 202 yil 4 aprelda Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g’risidagi Konstitutsiyaviy Qonun qabul qilindi. Mazkur Qonun asosida 203 yil 24 apreldagi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risidagi Qonunga muvofiq Konstitutsiyaning XVIII, XIX, XX, XXIII boblariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. Konstitutsiyaning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deb nomlangan XVIII bobi ilgari bir palatali parlamentga bag’ishlangan bo‘lsa, endilikda mazkur bobda ikki palatali parlament – O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senati (yuqori palata)ga bag’ishlangan. Kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalarga muvofiq Konstitutsiyaning 76-moddasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo‘lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikki palatadan - Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata) iborat. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati vakolat muddati – besh yil, degan qoida bilan mustahkamlandi. Konstitutsiyaning O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga bag’ishlangan XIX bobiga ham o‘zgartish kiritildi. Kiritilgan o‘zgartishga muvofiq Konstitutsiyaning 89-moddasidan O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Vazirlar Mahkamasining Raisi hisoblanadi degan qoida chiqarib tashlandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ayrim vakolatlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi yuqori palatasi Senatga o‘tkazildi. Jumladan, 93-modda 6-bandiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti O‘zbekiston Respublikasi chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash uchun nomzodlarni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga taqdim etishi, shu moddaning 23- bandiga ko‘ra esa, amnistiya to‘g’risidagi hujjatlarni qabul qilish haqida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdimnoma kiritishi belgilandi. Ilgari O‘zbekiston Respublikasi chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash va amnistiya to‘g’risida hujjatlarni qabul qilish bevosita Prezident vakolatiga kiritilgan edi. Konstitutsiyaning Vazirlar Mahkamasiga bag’ishlangan XX bobiga kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalarga muvofiq, ilgari Konstitutsiyaning 98-moddasida Vazirlar Mahkamasi tarkibini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tuzadi va u Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi degan qoida mavjud bo‘lgan bo‘lsa, kiritilgan 98 o‘zgartishga ko‘ra, 98-moddaning ikkinchi qismida Vazirlar Mahkamasi tarkibi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan shakllantiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tomonidan ko‘rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Vazirlar Mahkamasining a‘zolari O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi, degan qoida belgilandi. Shuningdek, Konstitutsiyada O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri vakolatlari kengaytirilib, 98-modda, 5-qismiga O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo‘ladi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig’iga binoan xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish ko‘radi, O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi, 6-qismiga esa O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti ushbu Konstitutsiyaning 89-moddasi va 93-moddasiga asoslangan holda Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga, Vazirlar Mahkamasi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishga, shuningdek, Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri farmoyishlarini bekor qilishga haqli degan qoidalar kiritildi. Mazkur kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalarga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziriga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga Vazirlar Mahkamasi a‘zolarini tasdiqlash uchun taqdim qilish vakolati berildi. Konstitutsiyaning saylov tizimi deb nomlanadigan XXIII bobiga ham o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. Ilgari 117-modda 2-qismidagi O‘zbekiston Respublikasida Prezident saylovi, hokimiyatning vakillik organlari saylovi umumiy, teng, to‘g’ridan-to‘g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan o‘tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasining 18 yoshga to‘lgan fuqarolari saylash huquqiga egadirlar degan qoida o‘rniga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo‘qorg’i Kengesiga, viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov tegishincha ularning Konstitutsiyaviy vakolat muddati tugaydigan yilda – dekabr oyi uchinchi o‘n kunligining birinchi yakshanbasida o‘tkaziladi. Saylovlar umumiy, teng, to‘g’ridan-to‘g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan o‘tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasining 18 yoshga to‘lgan fuqarolari saylash huquqiga egadirlar, degan qoida kiritildi. Shu moddaning 3-qismi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a‘zolari Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo‘qorg’i Kengesiga, viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishincha qo‘shma majlislarida mazkur deputatlar saylanganidan so‘ng bir oy ichida ular orasidan yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylanadilar, degan qoida bilan to‘ldirildi. 99 Shuningdek, Konstitutsiyaning 6-bo‘limiga ham o‘zgartish kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining dastlabki 127-moddasi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi jami deputatlarning uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchiligi tomonidan qabul qilingan qonunlar bilan kiritiladi, deb belgilangan edi. Kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalardan so‘ng mazkur moddada O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar tegishincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a‘zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchiligi tomonidan qabul qilingan qonun yoki O‘zbekiston Respublikasining referendumi bilan kiritiladi, degan iboralar o‘z ifodasini topdi. Shuningdek, davlat boshqaruvini yanada demokratlashtirish, hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi tarmoqlari, hukumat va mahalliy davlat hokimiyati organlarining ular zimmasiga Konstitutsiya bilan yuklatilgan vakolatlarni amalga oshirishdagi roli va mas‘uliyatini oshirish, mamlakat Prezidenti vakolatlarini aniq- ravshan belgilash hamda huquqiy meyorlar doirasida cheklash, shuningdek, islohotlarni amalga oshirishda, mamlakatni yangilash va modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning roli hamda ta‘sirini kuchaytirish maqsadida 207 yil 11 aprelda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga (89- moddasiga, 93-moddasining 15-bandiga, 102-moddasining ikkinchi qismiga) tuzatishlar kiritish to‘g’risidagi Qonun qabul qilindi. Mazkur Qonun 208 yil 1 yanvardan e‘tiboran kuchga kirdi. Kiritilgan tuzatishlarga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89-moddasi O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta‘minlaydi degan tahrirda, 93- moddasining 15-bandi viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi degan tahrirda, 102- moddasining 2-qismi Viloyat va Toshkent shahar hokimi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qonunga muvofiq tayinlanadi hamda lavozimidan ozod etiladi degan tahrirda bayon etildi. 208 yil 25 dekabrdagi Saylov to‘g’risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqidagi Qonun bilan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 77-moddasining birinchi qismi (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi hududiy saylov okruglari bo‘yicha ko‘ppartiyaviylik asosida saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan iborat)ga o‘zgartish kiritildi. Ushbu Qonun 209 yilning 1 iyulidan kuchga kirgan. Unga ko‘ra, mazkur moddaning birinchi qismi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi qonunga muvofiq saylanadigan bir yuz ellik deputatdan iborat, degan tahrirda bayon etildi. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yil 12 noyabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi nomli ma‘ruzasida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir qator moddalariga 10 o‘zgartishlar kiritish yuzasidan bildirilgan takliflar alohida o‘rin olgan. I.Karimov tomonidan qonunchilik tashabbusi tartibida kiritilgan mazkur takliflar 2011 yil 18 apreldagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida (78, 80, 93, 96, va 98- moddalariga)gi Qonunda o‘z ifodasini topgan. Qonunning asosiy maqsadi demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish, davlat hokimiyatining uchta subyekti: davlat boshlig’i – Prezident, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar o‘rtasidagi vakolatlarning yanada mutanosib taqsimlanishini ta‘minlash, shuningdek, sotsial-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy islohotlarni amalga oshirishda, mamlakatni yangilash va modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning roli hamda ta‘sirini kuchaytirishdan iborat. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasi birinchi qismining 15-bandiga qo‘shimcha kiritilgan bo‘lib, unga ko‘ra Oliy Majlis palatalariga mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining dolzarb masalalari yuzasidan Bosh vazirning hisobotlarini eshitish va muhokama qilish huquqi berilmoqda. Mazkur yangilik mamlakatimiz parlamentining roli va ta‘sirini kuchaytirish orqali davlat hokimiyati tizimida o‘zaro bir-birini tiyish va muvozanat saqlash prinsipining yanada samarali amalga oshirilishini ta‘minlashda muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 80-moddasi 6-bandiga kiritilgan normaga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi raisini tayinlash to‘g’risidagi farmonini tasdiqlash huquqi berilmoqda. Shunga muvofiq holda, Konstitutsiyamiz 93-moddasining 12-bandidagi O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va degan so‘zlardan keyin uning o‘rinbosarlari degan so‘zlar chiqarilib, ularning o‘rniga Hisob palatasi raisini degan so‘zlar bilan to‘ldirildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti vakolatlari mustahkamlangan Konstitutsiyamizning 93-moddasi 8-bandidan ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzadi va unga rahbarlik qiladi degan so‘zlarni chiqarish yuzasidan kiritilgan o‘zgartish ham muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda Konstitutsiyamizning 89- moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta‘minlaydi. Shu nuqtai nazardan, Bosh vazirning Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etishi, unga rahbarlik qilishi va uning ishi samaradorligi uchun shaxsan javob berishi, davlat boshlig’i bo‘lgan Prezident, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar o‘rtasidagi vakolatlarning yanada mutanosib taqsimlanishini ta‘minlash uchun zarur shart-sharoitlarni yuzaga keltirish asnosida ham Asosiy Qonunimizdan ushbu norma chiqarildi. Kiritilgan yana bir muhim o‘zgartish O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 93-moddasining 15-bandini viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi degan so‘zlardan oldin O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining taqdimiga binoan degan so‘zlar bilan to‘ldirish borasida. Ushbu normaning kiritilishi, avvalo, davlat 101 boshqaruvini yanada liberallashtirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan izchil islohotlar bilan bog’liq. Qonundan o‘rin olgan normalardan biri O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 93-moddasining 16-bandini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga haqli degan so‘zlar bilan to‘ldirishga oid. Kiritilgan mazkur norma davlat boshlig’i sifatida mamlakat Prezidentining davlat va jamiyat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy ahamiyatga ega masalalar yuzasidan o‘tkaziladigan Vazirlar Mahkamasi majlislarida ishtirok etish huquqini mustahkamlaydi. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlislari mamlakat ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hayotining eng muhim masalalari yuzasidan o‘tkaziladi. Shuningdek, davlat boshqaruvining, xo‘jalik va ijtimoiy-madaniy qurilishning eng muhim masalalari ham Vazirlar Mahkamasining majlislarida hal etiladi. Qonunga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 96-moddasi yangi tahrirda bayon etildi. Unga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining amaldagi Prezidenti o‘z vazifalarini bajara olmaydigan holatlarda uning vazifa va vakolatlari vaqtincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining zimmasiga yuklatiladi, bunda uch oy muddat ichida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g’risidagi Qonunga to‘liq muvofiq holda mamlakat Prezidenti saylovi o‘tkaziladi. Ta‘kidlash joizki, mamlakat Prezidenti turli sabablarga ko‘ra o‘z vazifasini bajara olmaydigan vaziyat yuzaga kelgan taqdirda noaniqlikka, ushbu moddani turlicha talqin etishga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida mazkur moddaning yangi tahriri berildi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasiga kiritilgan qo‘shimchalarga muvofiq demokratik tartib-qoidalarga javob beradigan yangi Konstitutsiyaviy qoida joriy etildi. Unga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovda eng ko‘p deputatlik o‘rinlarini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi eng ko‘p deputatlik o‘rinlarini qo‘lga kiritgan bir necha siyosiy partiya tomonidan taklif etiladi. Ushbu qo‘shimchalarning kiritilishi tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada rivojlantirish, huquqiy demokratik davlat va ochiq fuqarolik jamiyati qurishda yangi bosqichning boshlanishi hisoblanadi. Konstitutsiyaga kiritilgan yana bir muhim o‘zgartirish O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish huquqining berilishi bilan bog’liq. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasida belgilanishicha, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi o‘rtasida doimiy ziddiyatlar kelib chiqqan taqdirda Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan bir qismi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nomiga rasman kiritilgan taklif bo‘yicha Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi masala O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qo‘shma majlisi muhokamasiga kiritiladi. Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi tegishincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a zolari‟ 102 umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bergan taqdirda qabul qilingan hisoblanadi. Bunday holatda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni lavozimidan ozod etish bo‘yicha qaror qabul qiladi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining butun tarkibi Bosh vazir bilan birga iste’foga chiqadi. Mazkur norma davlat hokimiyati tarmoqlari o‘rtasidagi vakolatlarning yanada mutanosib taqsimlanishini ta‘minlash bilan bir qatorda, davlat ahamiyatiga molik muhim masalalarni hal qilishda siyosiy partiyalarning rolini yanada kuchaytiradi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining davlat hokimiyati organlari tizimidagi o‘rnini ancha oshiradi. 2011 yil 12 dekabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90- moddasiga tuzatish kiritish to‘g’risidagi Qonun bilan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90-moddasiga tuzatish kiritildi. Unga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy vakolat muddati yetti yildan besh yilga qisqartirildi. 3.Mustaqil taraqqiyotning dastlabki davridagi muammolar, taraqqiyotning “O‘zbek modeli” va uning o‘ziga xos xususiyatlari . XX asr jahon tarixiga juda katta o‘zgarishlar olib keldi, insoniyat taraqqiyoti va tanazzulida nihoyatda muhim o‘ringa ega bo‘ldi. Asr boshida rus inqilobi, rus-yapon urushi, Birinchi jahon urushi, 20-yillardan Sho‘rolar hokimiyati hukmronligini iqtisodiy jihatdan mustahkamlash, jahon tamaddunida turli qarama- qarshiliklar, ya‘ni Germaniyada fashizmning paydo bo‘lishi, ikkinchi jahon urushi va undan keyin ikki qarama-qarshi tizimning yuzaga kelishi va nihoyat 80-yillarda parchalanishi juda katta o‘zgarishlarni boshlab berdi. Bu o‘rinda, albatta, 90-yillarga kelib, sobiq SSSRda qanday tub o‘zgarishlar bo‘lganiga jiddiy e‘tibor beramiz. Demak, sobiq imperiyaning tajovuzkorona siyosati 73 yil mobaynida asta-sekinlik bilan chok-chokidan sitila bordi. Natijada mamlakat ijtimoiy-siyosiy jarayonlarini ham, odamlar xatti-harakatini ham boshqarib bo‘lmaydigan holatlar vujudga keldi. Ana shunday murakkab siyosiy- huquqiy va ma‘naviy muhim hamda aholi ma‘naviy-ruhiy holatining butun miqyosi va mohiyatini to‘g’ri baholash lozim edi. Darhaqiqat, XX asrning 80-yillari oxirida respublika yetakchisi Islom Karimov qanday sharoitda hokimiyat tepasiga keldi? O‘tmishdoshlaridan unga qanday jamiyat meros bo‘lib qolgan edi? U qanday vaziyatda ish boshladi? Darvoqe, masalaga ana shu tarzda xolis yondashilsa, bizningcha, Prezidentning ham, mamlakatning ham to‘laqonli qiyofasi, xalqimizning xohish-irodasi, maqsad va vazifalari, tashvish-iztiroblari, qo‘yingki, hammasi ko‘z o‘ngimizda kino lentasiday yaqqol gavdalanadi. Mavjud hodisalar va qaror topgan ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy-ma‘naviy muhitga adolatli tarzda baho berish kerak edi! Islom Karimov respublikaning birinchi rahbarligiga saylanganidanoq, aytish joizki, Markaz bilan o‘ziga xos, ya‘ni teng munosabatga kirishdi! Ochiqroq aytganda, uning qat‘iyatliligi, u yoki bu tomonga og’masdan o‘z mustaqil fikriga egaligi va o‘z yo‘liga sobitligi ulug’ og’alarga yoqmadi?! Millat manfaatiga ko‘proq yon bosgani, respublika ichki hayotidagi vaziyatga chuqurroq kirib borgani sayin KPSS Markaziy Komiteti Siyosiy Byurosida ham, SSSR Oliy 103 Kengashi va Ittifoq idoralarida ham unga nisbatan munosabat keskinlasha boshladi. Ayniqsa, yurtimizni abgor qilib, Markazga qochib borgan bir guruh sobiqlar bunday qulay fursatdan foydalanib qolish uchun turli-tuman hiylayu nayranglarni ishga solishdi. Qator markaziy nashrlarda O‘zbekiston va uning rahbariyatiga nisbatan ig’vogarliklar uyushtirildi. Bunday og’ir, ziddiyatli bir sharoitda ishlash respublika rahbaridan alohida asab, nihoyatda vazminlik, po‘latdek mustahkam iroda talab etardi, -deb yozgan edi professor Narzulla Jo‘rayev ( Jo‘rayev N. Agar ogoh sen... - T.: Yozuvchi, 1997. 34-b. ). Tarixdan ma‘lumki, o‘sha paytda mavjud jarayonlarni chuqur o‘rganmay, tahlil etib ulgurmay turib, Birlik xalq harakati va Erk demokratik partiyasi vakillari Karimov o‘z pozitsiyasini e‘lon qilmayapti. Uning aniq dasturi yo‘q, deb ta‘na toshlarini otishdi. Turli mitingbozliklarda ochiqdan-ochiq hujumga o‘tdilar. Islom Karimov tabiatan keng fe‘li ila raqiblarga hurmat bilan qarash, ularning fikrlarini eshitish, ijobiy xulosalar chiqarish, xalq va respublika manfaati uchun har qanday ivg’ogarliklar, tazyiqlaru zo‘ravonliklar, qolaversa, maqtovlaru xushomadgo‘yliklarga bir xilda munosabatda bo‘lish, faqat aql-idrokka tayanib ish tutish zarurligini bir soniya ham unutmadi!? Alohida ta‘kidlash joizki, mustaqillik yo‘li – haqiqat va ezgulik yo‘li, inson haq-huquqlari tengligi yo‘li, ma‘naviy barkamollik va yuksak madaniyat yo‘li, bir so‘z bilan aytganda, boy insoniy fazilatlar majmui. Shuning uchun ham 1989-1991 yillarda Islom Karimov o‘z tanlagan yo‘lining to‘g’riligiga qat‘iy ishondi va millionlab yurtdoshlarimizni bunga ishontira oldi. Mustaqillikning ikkinchi yilida Buyuk maqsad yo‘lidan og’ishmaylik degan mavzuda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 12 sessiyasida (1993 yil 6 may) quyidagi purma‘no fikrlarini muhrladi: ...Bizni tanlagan yo‘limizdan hech kim, hech qachon qaytara olmaydi. Zotan, Vatanga bo‘lgan mehru muhabbat har qanday muammoni yechishga qodirdir. Endi ortga yo‘l yo‘q. O‘zbekiston istiqbolini sobitqadamlik bilan barpo etmog’imiz zarur. Bu yo‘lda ikkilanmoq, manfaatparastlikning mayda-chuyda tashvishlariga o‘ralashmoq – Vatanga, xalqqa, kelajak avlodga xiyonat bo‘ladi! Istiqboldagi O‘zbekiston Vatan ozodligi nasib etmagan bobolarimizga ulug’vor haykal bo‘lajak! O‘zbekistonnnig shuhratiga shuhrat qo‘shuvchi farzandlarimizga muqaddas beshik bo‘lajak.( Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. -T.: O‘zbekiston. 1993. 182-b. ) O‘z-o‘zidan biror voqea-hodisa sodir bo‘lmaydi, albatta. XX asrning 80-yillar oxiri va 90-yillar boshlaridagi alg’ov-dolg’ov paytlarni nihoyatda chuqur: ham siyosiy, ham iqtisodiy, ham ma‘naviy tahlil qilgan Prezident Islom Karimovning qat‘iy, hal qiluvchi pozitsiyasi quyidagilarni tashkil qilgan edi: - Yangilik bilan eskilik o‘rtasida hamma vaqt keskin kurashlar, ziddiyatlar va qarama-qarshiliklar bo‘lgan. Hayotda esa ko‘pincha yangilikdan ko‘ra eskilik, yaxshilikdan ko‘ra yomonlik, ezgulikdan ko‘ra yovuzlik yashovchan bo‘ladi?! Ana shu hayotiy falsafadan kelib chiqib, turmush tarziga aylangan va kundalik hayot qobig’ida o‘ralib qolgan mutelik qarashlarni o‘zgartirish oson ish emas edi?! - Yurt mustaqilligi uchun kurashayotgan yetuk siyosatchidan nihoyatda kuchli iroda, mustahkam asab, sabot va matonat talab etardi. Bu intihosiz iztiroblar, 104 hayotining har daqiqasini e’tiqod va g’oya uchun qurbon qilishdek fidoyilik va oliy darajadagi shaxsiy qatiyat va mustahkam fazilat zarur edi! – Jamiyat va odamlar hayotida yuz beradigan tub burilishlar paytida yetakchi ma naviy-ruhiy kechinmalar qurshovida qoladi. O‘zbekiston ana shunday‟ jarayonni boshidan kechirmoqda . Mustaqillik - yangilik bilan eskilik o‘rtasidagi jarlikni to‘ldirish, ya ni asta-sekinlik bilan odamlar siyosiy ongi va ‟ dunyoqarashida, tafakkurida burilish yasash afzalliklarini shakllantirish demak. – Davlat va siyosat arboblari turli siyosiy guruhlar - muxoliflar harakatlari bilan birga, bir-biriga zid qarashlar va g’oyalarni yengib o‘tishi, xalqimiz ongi va qalbida beqiyos yangilanishni amalga oshirishi - jamiyat hayotida jiddiy sifat o‘zgarishlar - istiqbolga olib keldi. – Insoniyat tarixi turli davrlarda, har xil shakllarda uyg’onish hodisasini boshidan kechirgan. Bir necha asrlik mustamlakachilikdan so‘ng yoxud milliy tanazzul iztiroblaridan keyin shunday hodisalar yuz beradiki, odamlar o‘zlarini anglay boshlaydilar. Fikriy mudroqlikka chek qo‘yadilar. Hayotni, olam rang- barangligini o‘zlashtiradilar. Tafakkur qudrati bilan yashashga ehtiyoj sezadilar. Va oqibat-natijasi - Mustaqillikdir. Ollohning inoyati, xalqimiz orzusi - mustaqillikka erishdik. Bu sana - 1991 yil 31 avgust. Bu oddiy gap emas?! Chunki bu kunga kelgunga qadar mohir siyosatchi, uzoqni ko‘zlagan bashoratchi, albatta aniq reja va keng ko‘lamli dastur - islohotchi sifatida namoyon bo‘lgan, eng muhimi mustabid davrda O‘zbekiston SSRning yaxlit boshqaruvi - Prezidentlik institutini tashkil qilgan Islom Karimovning buyuk say-harakatlari ila Istiqlol amalga oshirildi! Agar 1990 yil 24 martda birinchi Prezident Islom Karimov O‘zbekiston SSR Oliy Kengashida saylangan bo‘lsa, 1991 yil 29 dekabrda mustaqil davlat ahli tomonidan muxolifat saylovlari asosida juda ko‘p ovoz olib (89,2%) xalq Prezidenti - Birinchi Prezident lavozimini egalladi, milliy davlatchilikka asos soldi. O‘zbek davlatchiligi qachon paydo bo‘lgan? degan savolga Yo‘lboshchimiz shunday javob beradi: Nima emish, O‘zbekiston XX asrning 20-yillarida, aniqrog’i, 1924 yili davlat maqomini olgan emish. Biz shu gapga ishonishimiz kerakmi? Maqtanish emas, yangidan shakllanayotgan o‘zbek davlatchiligi boshida turgan inson sifatida aytishga haqqim bor, kerak bo‘lsa, bu ish uchun jonimni, borlig’imni berishga tayyorman( Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. - T.: Sharq. 1998. 11-b. ). Har bir jamiyat o‘zining yuksak taraqqiyotiga erishishi uchun mustaqil bo‘lishi hamda milliy davlatchilikning haqiqiy demokratik jarayonlarini vujudga keltirishi zarur! Bu jarayonlar mamlakatimizda istiqlol yillari amalga oshirilib, umume‘tirof etilgan demokratik normalar va milliy manfaatlarimizga mos keluvchi demokratik huquqiy milliy davlat barpo etildi. Shuni ta‘kidlash kerakki, davlatning demokratik tamoyillari universal holat bo‘lib, Amerika, Rossiya, Xitoy yoki Germaniyada qanday bo‘lsa, bizda ham shunday bo‘lishi kerak, deb anglashimiz noto‘g’ri?! Ya‘ni, uni vujudga keltiradigan, shakllantiradigan o‘ziga xos xususiyatlariga ega bo‘lgan ijtimoiy- iqtisodiy, ma‘naviy-siyosiy, tarixiy-huquqiy, geografik, geostrategik shart- 105 sharoitlar turli xalqlar va davlatlarda har xil darajada rivojlanish jarayonlarini boshidan kechirdi. Demak, rivojlanish jarayonlari millat ruhiyatidan kelib chiqadi. Mamlakatning, aholining rivojlanish negizi milliy davlatning demokratik jarayonlarini belgilaydi. Milliy davlatchiligimizning demokratik prinsiplari O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi va amalga oshirildi. I.Karimovning ta‘kidlashicha, «Istiqlol biz uchun taraqqiyotning butunlay yangi, keng ufqlarini ochdi. O‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan yaratadigan bo‘ldik. Hayotimiz va umumiy xonadonimizni milliy manfaat va qadriyatlarimizni umume‘tirof etilgan demokratik mezonlarga monand qilib qurishdek noyob tarixiy imkoniyatga ega bo‘ldik», degan purma‘no fikrlari milliy davlatchilikning rivojlanish muammolarini belgilaydi. Chunonchi: a) siyosiy-ijtimoiy, huquqiy-ma naviy rivojlanishning demokratik obyektiv‟ jihatlari davlat bosh islohotchi sifatidagi jarayonning o‘ziga xos va o‘ziga mos xususiyatlari bilan uyg’unlashgan holda sodir bo‘lmoqda. G’arb mamlakatlarida esa rivojlanishda inqilobiy o‘zgarishlar ko‘p uchraydi. Bizning xalqimiz esa mulohazakor, yetti o‘lchab bir kes, qabilida ish tutadi. YA ni, bu xalqimiz ‟ mentalitetidan kelib chiqadi; b) xalqimiz ruhiyati va ijtimoiy ong taraqqiyotiga ko‘ra yangilik va xo‘jalik yuritishga ishtiyoqi baland. Natijada madaniyat rivoji va xo‘jalik yuritishi, ayniqsa, savdoning hozirgi jahon andozalari talablari darajasida tiklanishi - Ipak yo‘li gullab-yashnashining o‘zagi bo‘ldi. Bu esa davlatimiz taraqqiyotida o‘ziga xoslikni vujudga keltirmoqda; v) milliy davlatning demokratik jarayonlari inson ravnaqi uchun xizmat qilar ekan, bu, albatta, insonning ehtiyoji, manfaati, qobiliyatidan kelib chiqishi kerak. YA ni, uzoq yillar davomida to‘plangan tajriba, shuningdek, jahon ‟ tajribalari xalqimizning milliy intellektini hisobga olgan holda amalga oshirilishi zarur; g) mamlakatimizda jamoatchilik fikri jamoaviy nuqtai nazar asosida rivojlanmoqda. G’arb davlatlaridagi demokratiyadan farqli o‘laroq, bizda jamoa o‘z o‘zini boshqaradi. Oila yoki jamoada kim aqlli, tajribali va yoshi ulug’ bo‘lsa, o‘shaning fikri boshqalarga ko‘proq ta sir qiladi. Mahalla va qishloqlarda ‟ oqsoqollar, bir tomondan. hurmatli kishilar bo‘lib, biror to‘xtamga kelishda ularning fikrlari bilan hisoblashiladi. Ikkinchi tomondan esa shunga mos ravishda davlat hokimiyati vakillariga ham alohida hurmat bilan qaraladi. Bu qo‘rquv yoki qaramlik emas, balki rahbarlarga hamda tajribali, obro‘li kishilarga bo‘lgan ishonch va hurmatdir. Darvoqe, muqaddas kitobimiz Qur‘oni Karimda ham raiyat uchun rahbarlar fikri farzdir, ya‘ni bajarishi ijobiy holda amalga oshirilishi qayd qilingan. Bu yerda an‘anaviylik va zamonaviylikning shunday manbai mavjudki, davlat va uning rahbari xalqini chin dildan e‘zozlasa, adolat tamoyillari asosida boshqarsa, demak taraqqiyotning eng zarur tayanch nuqtasi vujudga keladi. Shu jihatdan Prezident Islom Karimov ta‘limotining noyobligini ko‘ramiz. I.Karimov mahallalarga davlat tomonidan yordam berish, ularga buyuk davlat qurish yo‘lidagi imkoniyatlardan foydalanishning taktik va strategik yo‘llarini belgilab berdi. ya‘ni: 106 1. O‘zbekiston jamiyatidagi jamoaviy ustuvorlikning tabiati falsafiy-tarixiy jihatdan chuqur ildizga ega va jamoatchilik hayoti tizimida alohida ijtimoiy muvozanat yaratish zarurligiga asoslanadi. Mahalla instituti ravnaq topib, jamoaviylik qadriyatlari davom etmoqda. Uning ijtimoiy hayotga tasiri juda katta. 2. Milliy davlatchilik jarayonlarini chuqurlashtirish sharoitida fuqarolarning demokratik taraqqiyotning faol ishtirokchisi hamda uning faol himoyachisi sifatida tayyorlash murakkab hamda muddat talab etadigan hodisa. Chunki, mustamlakachilik davri illatlaridan qutulish «azobi»ni fikrlab yashash, aql-idrok yo‘rig’i bilan kun ko‘rish «mashaqqati»ni yengish uchun insonga ichki iroda, yangilanish g’oyasi, qat iyatli ong va tafakkur,‟ ma naviy-huquqiy qudrat kerak. Ana shu Iroda va Qudratni uyg’otish, ‟ shakllantirish, unga quvvat baxsh etish bugunning asosiy vazifasidir. Hozirgi paytga kelib, milliy davlatchilikning rivojlanish jarayonlari butunlay ijobiy tomonga o‘zgardi. Shubhasiz, huquqiy davlatning eng asosiy tamoyili qonun ustuvorligi ta‘minlanmoqda. Shu bilan birga, inson huquqlari umummajburiy bo‘lishini ta‘minlashda huquqiy davlat asosi - hokimiyatlar bo‘linishining Konstitutsiyaviy prinsipi muhim ahamiyatga ega. Chunki, davlat hokimiyati turli organlarning vakolatlari bo‘linishiga nisbatan inson huquqlarining institusional kafolatlarini yaratadi. Prezident Islom Karimov qaydiga ko‘ra: O‘zbekiston Respublikasi milliy davlat qurilmasida hokimiyat uchga ajratiladi - qonunchilik, ijrochilik va sud hokimiyatiga ( Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild, -T: “O‘zbekiston”, 1996, 15-b. ). Bu fikr Konstitutsiyaning 11-moddasida o‘z aksini topgan: O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi prinsipiga asoslanadi ( O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: O‘zbekiston. 2019. 6-bet. ). Hokimiyatlar bo‘linishi tamoyilining mavjud bo‘lishi tufayli davlat hokimiyati tizimida hokimiyat organlari bir-birini muvozanatda saqlab turish va nazorat qilishga yo‘l ochib beradigan va bir shaxs yoki organning qo‘lida hokimiyatning to‘planishiga imkon bermaydigan o‘zaro munosabatlar tartibi o‘rnatiladi. Milliy davlatimiz ichki va tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlari - pirovard natijada O‘zbekistonda yangi va adolatli fuqarolik jamiyati barpo etishga qaratilgan. Demokratiyaning murosachilik va yakdillik madaniyati davlat ichki hayotida ham, tashqi siyosatida ham alohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan, jamiyat fuqarolari o‘rtasidagi munosabatlar qanchalik samimiy va iliq bo‘lsa, umumxalq va umumdavlat manfaatlari yo‘lida birlashib, muammolarni hal etishda oqilona faoliyat ko‘rsatsa, barcha uchun umumiy vazifalar oldida mas‘uliyat chuqur his qilinsa, bu, birinchidan, demokratiyaning mamlakat ichki hayotidagi madaniyatini belgilaydi. Fuqarolik jamiyatini barpo etishning xalqaro tamoyillari, ya‘ni dunyo davlatlari hamjamiyati e‘tirof etgan yo‘riqlari mavjud bo‘lib, bevosita fuqaroning o‘z xohish-irodasini erkin ifodalash huquqiga egaligi, ozchilikning ko‘pchilikka bo‘ysunishi, barcha fuqarolarning millati, elati, ijtimoiy kelib chiqishi va diniy e‘tiqodidan qat‘i nazar, teng huquqliligi, davlat va jamiyat boshqaruvida qonun 107 ustuvorligi, saylov va saylanish huquqi va boshqalardir. Biroq, ma‘lum bir mamlakatda demokratiyani joriy etishda faqat shuning o‘zi kifoya qiladimi? Yoq albatta. Chunki, har bir xalqning o‘z turmush va tafakkur tarzi, tarixiy an‘analari, hayotga munosabati va boshqa jihatlaridan kelib chiqib, demokratiyaga yondashishning o‘ziga xos usuli bor. Shu ma‘noda, Islom Karimov Sharqda demokratik jarayonlarning qadimdan shakllangan o‘ziga xos va o‘ziga mos xususiyatlari bor. Buni aslo nazardan qochirib bo‘lmaydi. Ya‘ni, Sharqda demokratik jarayonlar uzviy ravishda va asta-sekin taraqqiy topadi. Bu sohada inqilobiy o‘zgarishlar yasashga urinishlar g’oyat noxush, hatto fojiali natijalarga olib keladi. Inqilobni G’arb olimlari ham «ijtimoiy taraqqiyotning ibtidoiy va yovvoyi shakli», deb ataganlar. Tabiiyki, bunday yo‘l bizga aslo to‘g’ri kelmaydi. Aslida demokratiyani joriy etishda yurtimizda o‘zbekona tamoyillar shakllanayotganini hisobga olish kerakligini, ta‘kidlagan edi. Bu, ikkinchidan, demokratiyaning tashqi siyosatdagi o‘ziga xosligini ta‘minlaydi. Milliy davlatchiligimizning demokratik tamoyillarini yanada chuqurlashtirish va rivojlantirishimiz mumkin. Aslida, demokratiya - «obyektiv voqelik». U bor yoki yo‘q?! Bir tizimdan ikkinchi tizimga o‘tayotganda, unga yo‘riqnomalar, ko‘rsatmalar berish uslubi bilan darhol qurib bo‘lmaydi?! Bu haqda juda ko‘p aytilgan va yozilgan. Biroq, barqaror demokratik jamiyatning qaror topishi uchun zarur ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni hayotga tadbiq qilishga qodir kuchli milliy davlat lozimligini tushunib yetdik! Ammo jamiyatni demokratlashtirish odimlarini SHo‘ro qarashlari bilan o‘lchab bo‘lmaydi. Har bir narsani uning mohiyatidan kelib chiqib, o‘z nomi bilan mardonavor aytish ayni Yo‘lboshchimiz Islom Karimovning siyosiy sifatlaridan biridir. Har qanday siyosiy vazifa siyosatchi zimmasiga rejadagilarni amalga oshirish irodasi va layoqatidan iborat bo‘lgan javobgarlikni yuklaydi. O‘rni kelganda, ta‘kidlash joizki, rahbar o‘zini «demokrat», davlatini esa «demokratiya oroli» deb xohlaganicha aytishi mumkin, biroq shu bilan birga, uning davlatida ochlik, qashshoqlik, tartibsizlik, turli tomonga tashlanishlar hukmron bo‘lishi ham hech gap emas?! Bir qator MDH davlatlaridagi ijtimoiy- siyosiy jarayonlar bunga yorqin misol bo‘la oladi. Bizning davlatimizga kelsak, XXI asrda davlatlarning arzon populizmi va demokratiya niqobi ostidagi o‘yinlari emas, balki zaruriy milliy mafkuraviy g’oyadan voqelikka aylangan haqiqiy demokratik, ochiq adolatli jamiyat tomon qo‘ygan shahdam qadamlarimiz, bu borada qo‘lga kiritgan yutuqlarimiz bilan O‘zbekiston davlati tanlagan yo‘l - demokratik tamoyillar mazmunini tashkil etadi. Milliy davlatchiligimizning jahon sivilizatsiyasiga demokratik jarayonlar bilan chiqishi ham muammolar yechimiga ta‘sir ko‘rsatadi, albatta. Yevropa Ittifoqi va O‘zbekiston munosabatlari to‘g’risida 1996 yil 21 iyunda tuzilgan muhim hujjat-sherikchilik va hamkorlik to‘g’risidagi Bitim imzolanishi bilan demokratik jarayonlarga dastlabki asos solingan edi. Mazkur Bitim doirasida Yevropa Komissiyasi O‘zbekistonda Yevropa Eyd (Yevropa ko‘magi) dasturining bir qator loyihalarini moliyalashtirib kelmoqda. 108 Shuni alohida e‘tirof etish lozimki, insoniyat tarixiga nazar solsak, demokratik jarayonlarni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etgan, milliy davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy, ma‘naviy-ma‘rifiy-siyosiy-huquqiy taraqqiyoti asosiy omil bo‘lib xizmat qilgan. Har bir xalq demokratiyani o‘z mentaliteti, o‘z ko‘nikmalari, qadriyatlariga munosib tarzda u yoki bu darajada hayotga joriy qiladi. Umuminsoniy mohiyat va mazmunga ega bo‘lgan tamoyillar har bir davlatning taraqqiyot darajasi, boshqaruv tizimi, siyosiy muhiti, xalq ommasi ijtimoiy ongining faolligi bilan bog’liq holda joriy qilinadi. Xuddi shu va boshqa ijtimoiy rivojlanish sur‘atlarini belgilovchi omillar ta‘sirida davlatning demokratik jarayonlarini joriy qilish sur‘atlari jadallashadi yoki sustlashadi. Demak, demokratiyani yuqoridan majburan joriy etish mumkin emas!? Demokratiya - xalq ijodi, fuqarolarning ijtimoiy-siyosiy faolligi natijasida qo‘lga kiritiladigan boshqaruv tizimi. Demokratiya doimo xalq ommasining pok va halol harakati, o‘z huquqlari, ehtiyojlarini qondirish uchun olib borgan mashaqqatli kurashlari, faol mehnati na-tijasida qo‘lga kiritilgan. Islom Karimov har doim, milliy davlatlarda demokratik tamoyillarni hayotga joriy qilish turli yo‘llar vositasida amalga oshirilishi, lekin uning asosiy talabi va omili doimo shaxsning huquq va erkinliklari, shu jumladan, erkin fikrlash hamda mulohazalarini bemalol erkin bayon qilish huquqini ta‘minlash bo‘lib, har qanday davlatning demokratik jarayonlarini amalga oshirishda ma‘lum muddat talab qiluvchi holatdir, deb ta‘kidlaydi. Avvalambor, demokratiyaning huquqiy asoslari barpo qilinishi shart. Ushbu jarayonlarni sun‘iy ravishda jilovlab turish yoki sur‘atlarini jadallashtirish ijobiy natijalarga olib kelmaydi. Hozirgi paytda huquqiy demokratiya yo‘lini tanlab jadal sur‘atlarda rivojlanayotgan milliy davlatimiz uchun insoniyat tarixining turli davrlarida demokratik davlatlarning shakllanishi va amaliyotini tahlil qilishi, qiyosiy o‘rganishi muhim ahamiyatga ega. Ya‘ni, dunyo davlatlari demokratiyaga ma‘naviy-ma‘rifiylashgan jamiyatga xos tamoyillar bilan munosabatda bo‘lishlari va baholash madaniyatini egallab olishlari, hatto ba‘zi manfaatlardan voz kechishi ham mumkin. Masalan, hayot kechirish G’arb turmush tarziga mos bo‘lsa va uni targ’ib etsa, ya‘ni demokratik qarashlar bizning mentalitetimizga to‘g’ri kelmasa, qarash bir tomonlama yondashuv hisoblanib, o‘zini qadrlagan, hurmat qilgan xalq uchun xavfli hamda tahdidli bir holatdir. Turli xalqlar, turli madaniyatlar, manfaatlarning yonma-yon yashashi, yashay olishi faqat haqiqiy milliy demokratik sharoitdagina amalga oshadi. Buni biz istiqbolli milliy davlatimiz miqyosida ko‘rib turibmiz! Bugungi dunyo davlatlari demokratik jarayonlarni kafolatlovchi omillarga ega. O‘zbekiston ham undan chetda emas. Shu o‘rinda haqiqiy demokratiyaning soxta demokratiyadan farqini anglash bilan bog’liq fuqarolik madaniyatiga ega bo‘lish; demokratiya niqobi ostidagi «demokratik o‘yinlar»ning, qarashlarning, chiqishlarning orqasidan ergashmaslik; taqlid qilish yoki qilmaslikning qaysi milliy manfaatga to‘g’ri kelishi yoki kelmasligini solishtirib ko‘rishga yetadigan uyg’oq ong va tafakkurga ega bo‘lish; aholining asosiy qismi demokratiyaga tayyor bo‘lishi, unga befarq bo‘lmasligi, demokratik ong va madaniy saviyada dunyo va milliy taraqqiyot talablaridan orqada qolmasligi kerak. 109 To‘g’ri va haqiqiy bunyodkorlik g’oyasini faqat milliy davlatning demokratik qarashlari orqali amalga oshirish mumkin! Hozirgi davrda jahon davlatlari erishayotgan yutuqlardan orqada qolmaslik, yangi texnologiyalarni egallab, uni ishlab chiqarishga joriy etish uchun izlanish, yangi-yangi ixtirolar qilishga qodir bo‘lish, mustaqillikni mustahkamlash va uni rivojlantirish milliy davlatimizning muhim yo‘nalishlarini tashkil etadi. O‘zligini anglagan xalq mustaqillikka, o‘z taqdiriga, farzandlarining kelajagiga istiqbol ko‘zi bilan qaraydi! Jahonda o‘ziga xos o‘ringa va nufuzga ega bo‘layotgan O‘zbekiston davlati ana shunday milliy demokratik yo‘ldan bormoqda,- deb ta‘kidlagan edi Islom Karimov. Yigirmanchi asr jahon sivilizatsiyasida bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan katta iz qoldirdi. Jahon urushlari, fan-texnika taraqqiyoti, turmush tarzida muayyan darajada farovonlik va hokazolarni aytish mumkin. Lekin mamnuniyat bilan qayd qilish kerak, XX asrning so‘nggi o‘n yilligi O‘zbekiston milliy davlatchiligi uchun ulkan tarixiy-inqilobiy o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi. Bu o‘n yillik mamlakatimizda mustaqillikni ham iqtisodiy, ham siyosiy-ijtimoiy, ham huquqiy- ma‘naviy, ham xalqaro munosabatlarda tikladi, takomillashtirdi. Mustaqillikning birinchi o‘n yilida o‘zbek o‘zligini tanidi, jahondagi nufuzli millatlardan biriga aylandi. Muhimi - istiqlol mafkurasi shakllandi, millatimiz, xalqimiz o‘z g’oyasi va iymon-e‘tiqodiga qaytdi. Ajdodlarimizning boy merosi tiklandi va tiklanmoqda. Biz ularning vorislari sifatida dunyo ma‘naviy-ilmiy jamoatchiligi oldida qarzdormiz. Chunonchi, Muhammad al-Xorazmiy, Muhammad az-Zamaxshariy, al-Hakim, at-Termiziy, Xo‘ja Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband, Xo‘ja Axror Valiy va boshqa o‘nlab alloma-avliyolarning teran ilmiy xulosalari va amallarini uchinchi ming yillikda va hamisha jahon ahliga yetkazib, osoyishta va farovon, tinch-totuv yashashimizga katta va munosib hissa qo‘shmog’imiz kerak. Diniy qarashlar odob-axloqning uzviy qismiga aylandi. Cheklashlar man qilindi. Inson kamolida iymon-e‘tiqod, Yaratganga shukronalar aytish hamda dunyoviy bilimlarni egallash, taraqqiyotni yuksaltirish davom etaveradi. I.A.Karimovning say-harakatlari tufayli 207 yil Toshkent Islom dini poytaxti, degan maqomni oldi. O‘nlab, yuzlab avliyo-anbiyolar maqbaralari tiklandi. Hozirgi paytda 18 diniy konfensiyalar tolerantlik tamoyiliga ko‘ra millatlararo totuvlik asosida ishlab turibdi. Albatta, har qanday milliy davlat iqtisodiyotining asosini energetika va tabiiy boylik zahiralari tashkil etadi. Shuning uchun ham jahondagi rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar to‘qnashayotgan hozirgi energetika yetishmovchiligi sharoitida O‘zbekistonning muhim ustunligi mamlakat iqtisodiyotining ushbu yo‘nalishda dunyodagi juda kam sonli davlatlar singari I.Karimovning qat‘iy say- harakatlari bilan to‘la mustaqillikka erishganligidadir. Ba‘zi davlatlar esa uzoqni ko‘zlamay, faqat joriy yilga mo‘ljallangan byudjetni hisoblab chiqib, eng kam jahon sarmoyasi bahosiga o‘tishmoqda. Bu esa inqirozni bartaraf qilishga salbiy ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. O‘zbekiston o‘zining qo‘shimcha tarzda gaz, neft, ko‘mir va uran zahiralariga ega bo‘lib, ularni sof holda eksport qilish bo‘yicha jahonning o‘nta davlati safiga kiradi. Mamlakatning umumiy energetika zahiralari yana kamida 10 yil davomida 110 iqtisodiyot ehtiyojlarini qondirish uchun yetadi. Buning o‘ziyoq milliy davlatimizning boy imkoniyatlarga ega ekanligidan dalolat beradi. Umuman olganda, davlat va milliy davlatchilik muammosi, uning hozirgi globallashuv davridagi rivojlanish davom etmoqda. Prezident Islom Karimov asos solgan milliy davlatchiligimiz bundan keyin ham uzoqni ko‘zlagan dastur asosida ravnaq topaveradi. 6-Mavzu: O‘zbekistonda huquqiy siyosiy islohotlarning amalga oshirilishi, demokratik jamiyatni shakllantirish yo‘lidagi islohotlar. Reja: 1.O‘zbekistonda siyosiy islohotlar. Milliy davlat boshqaruv tizimining yaratilishi. 2.Sud hokimiyati islohotlari. 3.Mahalliy davlat hokimiyati organlarining tashkil etilishi. 4.Ko‘ppartiyaviylik tizimi. Jamiyatning demokratlashuvida siyosiy partiyalar, nodavlat va jamoat tashkilotlarining roli. 5.Ommaviy axborot vositalari faoliyatining erkinlashtirilishi va rivojlantirish istiqbollari. 6.Inson huquqlari, erkinliklari kafolatlarining va demokratik saylov tizimining yaratilishi. Tayanch iboralar: Prezident, Vazirlar Mahkamasi, Parlament, Oliy Majlis, Senat, Siyosiy plyuralizm, Ombudsman, Demokratiya, Senzura, Huquqiy davlat, Fuqarolik jamiyati, Siyosiy partiyalar, Jamoat birlashmalari, Nodavlat tashkilotlari. 1. O‘zbekistonda siyosiy islohotlar. Milliy davlat boshqaruv tizimining yaratilishi. O‘zbekistonda Prezidentlik institutining joriy qilinishi va takomillashuvi. XX asrning 80-yillari ikkinchi yarmida sobiq Ittifoqda ro‘y bergan tanazzul O‘zbekistonda Prezident lavozimini ta‘sis etish zaruriyatini keltirib chiqardi. Prezident lavozimining joriy etilishi respublika mustaqilligi uchun kurash kuchaygan va milliy davlatchilik rivojida prinsip jihatdan yangi bosqichga o‘tilayotganligini anglatar edi. Shu bilan birga, respublikada prezidentlik instituti hokimiyat mexanizmining samaradorligini, mamlakatdagi barqarorlik, qonuniylik va huquq-tartibotning samaradorligini qat‘iyan oshirish vositasi bo‘lib xizmat qilishi lozim edi. Ayniqsa, O‘zbekiston kabi ko‘p millatli mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy holat og’irlashib borayotgan bir davrda jamiyatni jipslashtirish yanada muhim edi. Bunday sharoitda siyosiy tizimning yangilanayotgan mexanizmi, avvalo, shunga ko‘maklashmog’i, bu tizimning ishlarida ichki va tashqi siyosat, strategik yo‘nalishlar va ularni amalga oshirish sohasidagi amaliy ishlar mujassamlashib, yaxlit harakatga aylanishi lozim edi. Prezident o‘zining amaliy ishi bilan turli ijtimoiy-siyosiy harakatlar o‘rtasida ijtimoiy muloqotni rivojlantirish uchun sharoit yaratishi, mamlakatda tinchlik va millatlararo totuvlikni ta‘minlashi, shuningdek, favqulodda vaziyatlarda – tabiiy ofatlarda, jamoat tartibi jiddiy buzilgan hollarda oliy vakolatlar sohibi bo‘lgan 111 tashkilotchi va muvofiqlashtiruvchi arbob sifatida ish kurishi kerak edi. Ayni vaqtda Prezident lavozimi ta‘sis etilgan taqdirda ham Oliy Sovet davlat hokimiyatining oliy organi bo‘lib, u qonun chiqaruvchi, hukumat-ijrochi- boshqaruvchi organ bo‘lib qolaveradi. Prezident esa mazkur tizimda qonun chiqaruvchilik bilan ijrochilik faoliyatini o‘zaro bog’laydigan mustahkam bo‘g’in vazifasini bajaradi. 1990 yilda mazkur lavozim ta‘sis etilayotgan vaqtda bu lavozimning joriy etilishi Ministrlar Sovetining vakolatini cheklashi mumkin, degan xavotir ham bo‘ldi. Biroq, hukumatning vakolatlari amalda o‘zgarmay qoldi. Shu munosabat bilan Ministrlar Soveti o‘z ishi to‘g’risida har yili Oliy Kengashga hisob beribgina qolmay, bu haqda Prezidentni muntazam xabardor qilib turishi belgilab qo‘yildi. Ayni paytda hukumat, vazirliklar va davlat qo‘mitalari qonunlar bilan bir qatorda o‘z faoliyatida Prezident farmonlariga amal qilishlari shart ekanligi mustahkamlandi. Prezident huzurida tashkil egilgan organ Prezident Kengashi davlat vakolatlari bilan ta‘minlandi. Davlat boshqaruvining mazkur zamonaviy va samarali shaklini yuzaga keltirishda xalqimizning davlatchilik sohasidagi ko‘p ming yillik tarixiy tajribalari, diyorimizning muayyan shart-sharoitlari, xalqning an‘analari va mentaliteti, o‘ziga xos xususiyatlari, shuningdek, hozirgi zamon ilg’or davlatlarining tajriba va yutuqlari nazarda tutildi. Qayd etish joizki, bugungi kunda BMTga a‘zo bo‘lgan 193 ta davlatdan 143 tasida, ya‘ni qariyb 75 foizida Prezident lavozimi ta‘sis etilgan. Respublikamizda prezidentlik lavozimi murakkab vaziyatda ta‘sis etildi. Qayta qurish, oshkoralik vaziyatida xalq xo‘jaligini rivojlantirish, aholiga zarur turmush sharoitlarini yaratib berishda ko‘plab murakkab, hal qilinmagan muammolar borligi aniqlandi. Ayrim viloyatlarda ijtimoiy-siyosiy vaziyat izdan chiqqan, qonunni buzish hollari ko‘paygan edi. Xalq bunday noqonuniy xatti- harakatlarning zudlik bilan payini qirqishni talab qilayotgan edi. Bularning barchasi prezident lavozimini kechiktirmasdan joriy etishni talab qildi. O‘zbekiston SSRning bi-rinchi Prezidenti istisno tariqasida respublika Oliy Kengashining 1990 yil 24 martdagi sessiyasida saylandi. Islom Abdug’aniyevich Karimov yashirin ovoz berish yo‘li bilan O‘zbekiston SSRning Prezidenti etib saylandi. L.Levitin va D.S.Karlaylning Islom Karimov – yangi O‘zbekiston Prezidenti nomli kitobida shunday deyiladi: “1990 yilning mart oyida Islom Karimov o‘sha paytdagi ittifoqdosh respublikalar rahbarlari orasida birinchi bo‘lib Prezidentlikka saylandi. Moskva buni juda salbiy qabul qildi. Gorbachyov ochiqdan-ochiq g’azablandi. Boshqa respublikalar rahbarlari esa, Karimovning Prezidentlikka saylanganini qalban qo‘llab-quvvatlasa-da, unga havas qilsa-da, televideniye va minbarlarda Gorbachyovning “16 prezidenti bor davlat qanday davlat bo‘ladi”, degan so‘zlarini qaytarish bilan band bo‘ldilar. (Bu Gorbachyovning navbatdagi mantiqiy fikri edi yangidan paydo bo‘layotgan davlatlar ittifoqida 16 ta parlament raislari bo‘lishi mumkin emishu, 16 ta Prezident bo‘lishi mumkin emas emish). Karimovdan qutulish uchun tazyiqning barcha yo‘llaridan foydalanib ko‘rishdi. Gorbachyov uni o‘taketgan amalparast deb aybladi. Bu vaqtda, men ishonamanki, Karimov haqoratlangan va xo‘rlangan 112 O‘zbekistonning obro‘sini ko‘tarish haqida o‘ylardi. 1990 yilning 26 martida O‘zbekiston Oliy Kengashi Prezidentlikni joriy etdi va meni shu lavozimga sayladi. Shundan so‘ng men Moskvaga – SSSR Davlat Kengashi yig’ilishiga keldim. Gorbachyov meni O‘zbekiston Prezidenti deya piching, haqoratomuz so‘zlar bilan kengash a zolariga tanishtirdi‟ va tartibga solib qo‘yishga va da berdi. Bu yerda u prezidentlikni bekor qilishni ‟ nazarda tutdi. Men unga shunday javob berdim: “Agar suhbat shunday davom etadigan bo‘lsa, men Kengashni tashlab ketaman”. So‘ng Moskva har qanday yo‘l bilan bo‘lsa ham meni olib tashlashga urindi, ammo hech narsaga erisha olmadi. Kuchlar endi boshqacha edi. Meni qo‘llab-quvvatlagan xalq ham boshqacha fikrlay boshlagandi”. Bu kurashda Karimov o‘zi va xalqi uchun hamma narsaga tayyor yo‘lboshchi sifatida g’olib chiqdi” ( Leonid Levitin., Donald S. Karlayl. Islom Karimov – yangi O‘zbekiston Prezidenti. – T.: O‘zbekiston, 1996. 11 bet. ). Mamlakatimizda prezidentlik institutining huquqiy asoslari shakllanishi va rivojlanishini ikki davrga ajratib o‘rganish maqsadga muvofiq. Davlat hokimiyatining muhim subyekti sifatida Prezident lavozimining joriy etilishi, uning davlat funksiyalaridan kelib chiqib o‘z vazifalariga ega bo‘lishi, davlat mexanizmida, xususan, hokimiyat tarmoqlari tizimida o‘z o‘rni va rolini topishi hamda faoliyat yuritishining huquqiy asoslarini shakllantirish bilan bog’liq birinchi galdagi islohotlar va o‘zgarishlarni o‘z ichiga olgan dastlabki bosqich – 1990-200 yillar mamlakatimiz, xalqimiz hayotida ulkan iz qoldirgan o‘tish davri, tom ma‘noda, tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan davr bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasining (keyingi o‘rinlarda O‘zbekiston Respublikasi) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimini ta‘sis etish hamda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni)ga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risidagi Qonuniga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti lavozimi demokratiya jarayonlarini yanada rivojlantirish, siyosiy o‘zgarishlarni chuqurlashtirish, konstitutsion tuzumni, fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va xavfsizligini mustahkamlash, O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi oliy organlarining o‘zaro aloqasini takomillashtirish maqsadida ta‘sis etildi. Qonunda fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, Konstitutsiya va qonunlarga rioya etilishiga kafil bo‘lish, respublikaning suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini muhofaza etish, milliy davlat tuzilish masalalariga doir qarorlarni amalga oshirish yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko‘rish, mamlakat ichkarisida va xalqaro tashkilotlarda respublika nomidan ish ko‘rish, Oliy Kengashga har yili respublikadagi holat hamda ichki va xalqaro hayotning eng muhim masalalari yuzasidan ma‘ruzalar gaqdim etish, ayrim shaxslarni lavozimga tayinlash va ozod qilish bo‘yicha vakolatlar, respublika oliy hokimiyat va boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashini ta‘minlash, hukumatning qarorlari va farmoyishlari ijrosini to‘xtatib qo‘yish, qonunlarni imzolash, faxriy unvonlar berish, faxriy yorliqlar bilan mukofotlash, respublika fuqaroligiga va siyosiy boshpana berishga oid masalalarni hal etish, sudlar tomonidan hukm qilingan shaxslarni afv etish va boshqalar Prezident vakolatlari sifatida qayd etildi. 113 O‘zbekiston Respublikasi.da prezidentlik institutining vujudga kelishi mamlakatimiz milliy davlatchiligining rivojlanishida mutlaqo yangi bosqichni boshlab berdi. Xalqaro tajribadan ma‘lumki, jahonda prezidentlik institutining vujudga kelishi va rivojlanishining yagona, universal modeli, sxemasi mavjud emas. Hatto, eng yaxshi deb topilgan modelni ko‘chirgan davlatlarda ham aslidagidek samara bermasligi mumkin. Buni AQSH modelini olgan Lotin Amerikasi davlatlari misolida ham ko‘rsa bo‘ladi. Shuning uchun har bir mamlakatda prezidentlik institutining vujudga kelishi, faoliyat yuritishi va rivojlanishiga bir qator omillar o‘z ta‘sirini o‘tkazadi. Ularni shartli ravishda obyektiv va subyektiv omillarga ajratish mumkin. Keng ma‘noda – ustuvor va asosiy obyektiv omillarga siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, tor ma‘noda subyektiv omillarga ijtimoiy, siyosiy, huquqiy ong, aholining siyosiy-huquqiy madaniyati kabilarni kiritish mumkin. Obyektiv omillarning negizini iqtisodiy va ijtimoiy masalalar tashkil etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda Prezident Islom Karimov tomonidan dunyoning biron-bir davlatida hali qo‘llanilmagan yo‘l tutildi. Ya‘ni, yurtimizda avval iqtisodni yaxshilab, mustahkamlab, so‘ng ijtimoiy, siyosiy, madaniy sohada demokratik islohotlar amalga oshirilmoqda. Muayyan iqtisodiy yutuqlarga erishish yangi ijtimoiy-siyosiy, sotsial islohotlarni, demokratik yangilanishlarni joriy etishga sharoit yaratmoqda. Chunki iqtisodiy islohotlar fuqarolarning turmushi darajasini, farovonligini yaxshilaydi. Ayniqsa, fuqarolik jamiyatining yadrosi bo‘lgan xususiy mulk egalari safi va sifatining oshishi hayotga yangicha ko‘z bilan qarashga, mamlakat xayotini modernizatsiya qilishga imkon yaratadi. Islohotlarning dastlabki bosqichida asosiy vakolatlar davlatning, eng avvalo, ijro etuvchi hokimiyatning ixtiyorida bo‘lishini taqozo etdi. O‘zbekiston Respublikasi.ning Birinchi Prezidenti Islom Karimov bu haqda shunday degandi: “Ayni zamonda, agar kuchli ijrochilik hokimiyati bo‘lmas ekan, eng odil va eng oqil qonunlar va qarorlar ham bajarilmay, shunchaki qog’ozda qolib ketishi mumkin. Bu hol qonunlarni joriy etishga, fuqarolar huquqlarini va erklarini muhofaza qilishga, siyosiy va iqtisodiy islohotlarni o‘tkazishga qodir prezidentlik hokimiyatini kuchaytirishni taqozo etadi” ( Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-j. -T.: O‘zbekiston, 1996. B. 15 ). Darhaqiqat, kuchli ijroiya hokimiyati bo‘lmasa, hatto eng demokratik yo‘l bilan qabul qilingan qarorlar xam bajarilmasdan qolib, targ’ib, ijro intizomi susayishiga sabab bo‘lar edi. Bunday salbiy holatlarga yo‘l qo‘ymaslik, qonuniy qarorlarni hayotga joriy etish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish vazifasi siyosiy va iqtisodiy islohotlar turmushga tatbiq etilishini ta‘minlaydigan prezidentlik hokimiyatini mustahkamlash va rivojlantirishni taqozo etdi. Kuchli prezidentlik hokimiyati qonunlarning aniq va og’ishmay bajarilishining ishonchli garovi sifatida qabul qilindi. 1990 yil 1 noyabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining O‘zbekiston Respublikasida ijroiya va boshqaruv hokimiyatining tuzilishini takomillashtirish hamda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni)ga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risidagi Qonuni bilan davlat boshqaruvining uyg’un tizimini yaratish, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud 114 hokimiyatini bir-biridan qat‘iy farqlab qo‘yish, davlat organlari faoliyatida parallelchilik va bir-birining ishini takrorlashga, bir organning boshqa organlar vazifasini bajarishiga barham berish maqsadida hamda bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida ijro hokimiyatini butun choralar bilan mustahkamlash, davlat, xo‘jalik va sotsial-madaniy qurilishning hamma jabhalarida intizom va tartib o‘rnatish muhim ekanligini hisobga olib, prezidentlik hokimiyati bilan Ministrlar Sovetining ijroiya-boshqaruv hokimiyati qo‘shib yuborildi. O‘zbekiston Respublikasi Ministrlar Soveti O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasiga (keyingi o‘rinlarda VM) aylantirildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ayni vaqtda VMning Raisi bo‘lishi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining va O‘zbekiston Respublikasi Ministrlar Sovetining apparati O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi bitta apparatga birlashtirilishi belgilandi. Mazkur Qonun mamlakatimizda davlat boshqaruv shakli prezidentlik respublikasiga asoslanishini mustahkamlab qo‘ydi. O‘tish davrida davlat boshqaruvining prezidentlik respublikasi shaklining o‘rnatilishi O‘zbekiston Respublikasida olib borilgan barcha ijtimoiy sohalardagi izchil islohotlar muvaffaqiyatli kechishining garovi bo‘ldi. O‘tish davrida kuchli ijro hokimiyatiga asoslangan davlat boshqaruvi, bunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining davlat va ijro hokimiyati boshlig’i sifatidagi o‘rni, Konstitutsiya va qonunlar ustuvorligi tamoyilining amalda bo‘lishi va bu tamoyil qonunlar ijrosining ta‘minlanishida tayanch bo‘ldi. Demokratik huquqiy davlat va kuchli fuqarolik jamiyatining poydevorini barpo etish hamda davlatning bosh islohotchi bo‘lishi zarurati o‘tish davrida Prezident zimmasiga katta mas‘uliyat va strategik vazifalarni hal etishni yuklash barobarida uning yetarli vakolatlarga ega bo‘lishini ham taqozo etdi. Prezident davlat, ayni vaqtda, ijro etuvchi hokimiyat boshlig’i sifatida islohotlarning tashabbuskori, yangilanish va o‘zgarishlar jarayonini harakatga keltiruvchi asosiy kuchga aylandi. Davlat va jamiyat hayotida prezidentlik institutining tutgan o‘rnidan kelib chiqib aytish mumkinki, yurtimizda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti deganda, xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladigan, ichki va tashqi siyosatning asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqib, umummilliy va strategik vazifalarni belgilab, davlat va jamiyatni oliy maqsadlarga chorlaydigan, o‘z siymosida davlat va millatni birlashtiradigan, jipslashtiradigan, davlat hokimiyati organlari va odamlarni milliy g’oya asosi bo‘lmish yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi sari safarbar qiladigan, ularning o‘zaro hamkorligini ta‘minlaydigan, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishiga kafil bo‘ladigan, millat va davlatning tinchligi, osoyishtaligi, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini muhofaza etadigan shaxs gavdalanadi. “Men davlat rahbari, Prezident deganda, faqat xorijiy o‘lkalarga borib, u mamlakatlarning boshliqlari bilan uchrashib qo‘l olishadigan kishini emas, balki o‘z davlatining, o‘z xalqining milliy manfaatlarini to‘la ifoda eta oladigan va qat iyat bilan himoya qila oladigan odamni tasavvur qilaman”‟ , deganda Islom Karimov mutlaqo haq edi. 115 Islom Karimovning fikricha, “Yurtboshi nihoyat darajada og’ir, murakkab va mas uliyatli‟ bir vazifani o‘z zimmasiga olib, unga ishonch bildirgan odamlarning umidini oqlash uchun bu balandparvoz gap bo‘lib tuyulmasin shu oliy maqsad yo‘lida o‘z hayotini fido qilishga ham tayyor turishi zarur” ( Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. 8-j. -T.: O‘zbekiston, 200. B. 127-128. ) . Yuqoridagi fikrlarga xulosa yasab shuni ta‘kidlash joizki, bu bosqich uchta muhim jarayon amalga oshgani bilan ahamiyatli. Birinchi jarayon – 1990 yil 24 martdagi prezidentlikning joriy etilishi, ikkinchisi esa 1991 yil 29 dekabrdagi muqobillik asosida o‘tgan saylovlar, uchinchisi – prezidentlik institutini legitimizatsiyasi hamda prezidentlik institutining markazlashuvi – kuchli ijro hokimiyati bilan uyg’unlashgan holatidir. Ikkinchi bosqich (201 va undan keyingi yillar). Demokratik huquqiy davlat qurish bo‘yicha muayyan tajriba orttirilganidan so‘ng, fuqarolarning siyosiy, huquqiy ongi o‘sgani sayin kuchli prezidentlik hokimiyatining roli muvozanatlashib, ko‘p masalalar parlament va hukumat vakolatiga o‘tishi mazkur bosqichning o‘ziga xos xususiyatiga aylandi. Bu davrda milliy davlatchiligimiz va biz uchun yangi bo‘lgan erkin bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan va qaror topayotgan dastlabki yillarda Prezidentga berilgan huquq va vakolatlarning bir qismini hokimiyagning qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi tuzilmalariga o‘tkazish ishlari izchillik bilan olib borildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 205 yil 4 fevraldagi O‘zbekiston Respublikasi VMning qarorlari va farmoyishlarini ishlab chiqish, ko‘rib chiqish va imzolash tartibi to‘g’risidagi 2118-sonli farmoyishiga asosan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qaror va farmoyish qabul qiladigan eng muhim yo‘nalish va masalalarning ro‘yxati, asosiy qoidalari majburiy tartibda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti bilan kelishiladigan VM qaror va farmoyishlari ro‘yxati, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti bilan kelishib olishga taqdim etiladigan prinsipial parametrlar, muhim balanslar va sohalararo hisob-kitoblar ro‘yxati tasdiqlandi. Bu ham Prezidentning ayrim vakolatlari bosqichma-bosqich hukumatga o‘tayotganligi, mamlakat hayotida hukumatning roli va ta‘sirini ko‘tarish, vakolatlarni aniqlashtirish, hukumatda tashabbuskorlik va mas‘uliyatning yanada oshishiga xizmat qildi. Ikki palatali parlament shakllanishi bilan Prezident vakolatlarining katta qismi O‘zbekiston Respublikasi O.M Senatiga o‘tkazildi. O‘tgan asrning 90-yillarida Prezident ko‘p vazifalarni, mas‘uliyat va javobgarlikni o‘ziga olishga majbur edi. Odamlarning siyosiy, huquqiy ongi va saviyasi qanchalik yuksalsa, demokratiya yo‘lida qancha ko‘p ijobiy o‘zgarishlarga erishsak, davlat qurilishi va boshqaruvi sohasida erkinlashtirish jarayonlari ham shuncha tezlashadi. Shu asosda Prezident 90-yillardagi murakkab bir sharoitda o‘z zimmasiga olishga majbur bo‘lgan vakolatlarni tegishli tuzilmalarga berishi uchun imkon tugildi. 203 yil 25 aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti o‘z vakolatlarini, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq, samarali amalga oshirishi uchun zarur sharoit yaratish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish, 116 shuningdek, Konstitutsiyaviy vakolat muddati tugab yoki sog’ligi holatiga ko‘ra iste‘foga chiqqan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga zarur sharoitlar va kafolatlar yaratib berish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti faoliyatining asosiy kafolatlari to‘g’risidagi Qonuni qabul qilindi. 205 yilda mamlakatimizda ikki palatali parlamentning ish boshlashi, shuningdek, Prezidentning Konstitutsiyaviy vazifalaridan avval VMning Raisi lavozimi, keyinchalik esa ijro hokimiyatining rahbari maqomi chiqarilganidan so‘ng, Prezidentning huquqiy hujjatlarida ishlatib kelingan farmon va farmoyish so‘zlari qatoriga, Prezident qarori amaliyoti ham qo‘shildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari, asosan, ijro hokimiyatining tashkiliy tuzilmasini, hukumatlararo xalqaro shartnomalarni, bir qator kadrlarni tasdiqlash, davlat mukofotlarini berish, harbiy xizmatga chaqirish vakolatlarini amalga oshirish uchun qabul qilina boshladi. 2010 yil 12 noyabrda O‘zbekiston Respublikasi OM (keyingi o‘rinlarda OM) Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlangirish Konsepsiyasini bayon etib, bu bilan davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlanggirish bo‘yicha taklif etilgan tashabbuslari orqali prezidentlik institutining rivojlanishida muhim bosqich boshlanishiga zamin yaratdi, siyosiy tizimni modernizatsiya qilish jarayonida mamlakatimizni isloh etish va demokratlapggirishning yangi bosqichini boshlab berdi. Konsepsiyada mamlakatimiz aholisining siyosiy-huquqiy madaniyati va ijtimoiy ong darajasining o‘sib borishi, jamiyatni demokratlanggirish va liberallashtirish jarayonlarining jadal rivojlanishi, yurtimizda kuppartiyaviylik tizimining tobora mustahkamlanishi davlat hokimiyatining uchta subyekti, ya‘ni davlat boshligi bo‘lgan Prezident, qoggun chiqaruvchi va ijro eguvchi hokimiyatlar o‘rtasidagi vakolatlarning yanada mutanosib taqsimlanishini ta‘minlash uchun zarur shart-sharoitlarni yuzaga keltirayotganligi ta‘kidlandi ( Karimov I.A. Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish mamlakatimiz taraqqiyotining asosiy mezonidir. 19-j. T.: O‘zbekiston, 2011. B. 45-46. ). Mazkur Konsepsiyadan kelib chiqib, 2011 yil 19 aprelda matbuotda e‘lon qilingan O‘zbekiston Respublikasining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida (78, 80, 93, 96 va 98-moddalariga)gi Qonuni bilan Konstitutsiyaning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti vakolatlariga bag’ishlangan 93-moddasi 8, 15-bandlari, 98-moddasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi, ya‘ni ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzadi va unga rahbarlik qiladi degan so‘zlar chiqarildi, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri vakolatiga viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlash hamda lavozimidan ozod etish uchun Prezidentga taqdim etish huquqi berildi, Prezident vakolatlaridan VM vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish huquqi chiqarildi, Konstitutsiyaning 96-moddasi yangi tahrirda ifodalanib, unga ko‘ra, mamlakatning amaldagi Prezidenti o‘z vazifalarini bajara olmaydigan holatlarda uning vazifa va vakolatlari vaqtincha O‘zbekiston Respublikasi OM Senati Raisining zimmasiga 117 yuklatilishi belgilandi. Konstitutsiyaning 98-moddasiga kiritilgan qo‘shimchalarga binoan, Bosh vazir nomzodini taklif etishni yanada demokratik Konstitutsiyaviy tartibi joriy etildi. Ya‘ni, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi OMning Qonunchilik palatasiga saylovda eng ko‘p deputatlik o‘rinlarini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi eng ko‘p deputatlik o‘rinlarini qo‘lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif etiladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 89-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini taminlaydi. Bundan kelib chiqadiki, agar avval Prezident davlat va ijro hokimiyatining boshlig’i vazifalarini qo‘shib olib borgan bo‘lsa, endilikda u hokimiyat tarmoqlarining o‘z funksiyasini bajarishi, o‘zaro hamkorlik qilishini to‘laqonli ravishda nazorat qilish vakolatiga ega bo‘ldi. Bu esa Prezidengga davlat hokimiyatining barcha tarmoqlariga nisbatan tegishli muhim ta‘sir vositalari, tiyib turish mexanizmlariga ega bo‘lishni taqozo etadi. Ya‘ni, agar biron-bir hokimiyat tarmog’i o‘z vazifasini bajarmasa yoki vakolatini suiiste‘mol qilsa, Prezident zudlik bilan bunday holatning oldini olish yoki bartaraf etish, tizimda uzilishlar bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik chora-tadbirlarini ko‘radi. 2011 yil 12 dekabrda O‘zbekiston Respublikasining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90-moddasiga tuzatish kiritish to‘g’risidagi Qonuni qabul qilindi. Mazkur Qonun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qonunchilik tashabbusi bilan qabul qilingan bo‘lib, unga ko‘ra, bugungi kundagi obyektiv voqelik, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning mantig’i va izchilligidan kelib chiqib, Prezidentning saylanish muddatini yetti yil o‘rniga besh yil qilib belgilandi. O‘zbekiston Respublikasi OM, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlariga navbatdagi saylovga tayyorgarlik ko‘rish, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining prinsiplari va talablariga so‘zsiz rioya etilishini ta‘minlash maqsadida hamda xalqaro huquqning umume‘tirof etilgan prinsiplari va normalarini hisobga olgan holda, 2012 yil 9 aprelda Davlat hokimiyati vakillik organlariga va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining navbatdagi saylovi to‘g’risidagi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy qonuni qabul qilindi. Mazkur Qonunning 2-moddasiga asosan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining navbatdagi saylovi 2015 yilning birinchi yarmida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi O‘zbekiston Respublikasi OMning Qonunchilik palatasiga saylov yakunlari bo‘yicha qaror chiqargan kundan e‘tiboran 90 kun o‘tgandan keyingi birinchi yakshanbada, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g’risidagi Qonunga to‘liq muvofiq holda o‘tkazilishi belgilab qo‘yildi. Ushbu Qonunda, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi hamda davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov muddatlari bir paytga to‘g’ri kelib qolgan taqdirda davlat hokimiyati vakillik organlarining vakolat muddati bir yilga uzaytirilishiga oid qoida chiqarib tashlanishi belgilandi ( O‘zbekiston Respublikasi OM palatalarining Axborotnomasi. 2012. 4-son, 104-modda. ). 118 Yuqoridagilarni umumlashtirib aytish mumkinki, mamlakatimizda prezidentlik institutining vujudga kelishi va rivojlanishi mamlakatimizning davlat mustaqilligiga erishishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi; taraqqiyotning dunyoga mashhur o‘zbek modelining ishlab chiqilishi hamda u asosida mustaqil davlatning yangi davlat va jamiyat qurilishi, sud-huquq sohasi, ijtimoiy-iqtisodiy, ma‘naviy- madaniy tizimi barpo qilinishiga sabab bo‘ldi; mamlakatning mustaqil ichki va tashqi siyosati shakllanishi, mudofaa va xavfsizlik tizimi, milliy armiyaning vujudga kelishiga asos solindi; iqtisodiyotning yuksak sur‘atlar bilan o‘sishi, tinchlik, osoyishtalik, millatlararo totuvlik hamda diniy bag’rikenglik muhiti o‘rnatilishiga muhim poydevor yaratildi; davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishi hamda hamkorligini ta‘minlashning mustahkam tizimi yaratildi; fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining uzluksiz hamda izchil mexanizmi yo‘lga qo‘yildi; davlat va jamiyat hayotida siyosiy-huquqiy bo‘shliqlar vujudga kelmasligining, shuningdek, islohotlarning o‘z vaqtida hamda tezkorlik bilan huquqiy asoslarini shakllantirish va samarasini ta‘minlash tizimi yaratildi. O‘zbekiston Respublikasida o‘tkazilgan Prezidyentlik saylovlari Saylov o‘tkazilgan sana Nomzodlar Nomzod ko‘rsatgan siyosiy partiya I.Karimovga berilgan ovozlar foizi 1991 yil 29- dekabr Islom Karimov XDP Kasaba yushmalari Federatsiyasi 86 % Salay Madaminov Erk demokratik 13 % partiyasi 200-yil 9-yanvar Islom Karimov Fidokorlar 91,9 % Abdulhafiz Jalolov XDP 207-yil 23- dekabr I.Karimov O‘z LiDep 81,9 % D.Toshmuhammedova Adolat SDP A.Rustamov XDP A.Saidov Tashabbuskor guruh 2015-yil 29-mart I.Karimov O‘zLiDep 90,39 % A.Saidov Milliy tiklanish Xotamjon Ketmonov XDP Narimon Umarov Adolat 2016-yil 4-dekabr Shavkat Mirziyoyev O‘zLiDep 88,61 % Xotamjon Ketmonov XDP 3,73 % Narimon Umarov Adolat 3,46 % Sarvar Otamurodov Milliy tiklanish 2,35 % 119 O‘zbekiston Respublikasi OMning tashkil etilishi, O‘zbekiston parlamentarizmi asoslarining shakllanishi va rivojlanishi. Mustaqillik qo‘lga kiritilgan dastlabki kunlardayoq O‘zbekistonda demokratiyani taraqqiy toptirish uchun hozirgi zamon jahon standartlariga javob bera oladigan samarali va ishchan parlamentni shakllantirish zarurati yuzaga keldi. Ammo bir ijtimoiy tizimdan ikkinchi tizimga o‘tish sharoitida bu jarayon g’oyat murakkab kechishi aniq edi. Parlamentarizmning rivojlanishi bosqichma-bosqichlilik tamoyili asosida olib borildi. Aks holda ijtimoiy-siyosiy beqarorlik va hokimiyatlar muvozanati yo‘q paytda endigina faoliyatini boshlayotgan yosh parlament demokratik institut doirasidan chiqib ketib, siyosiy inqiroz keltirib chiqaruvchi vositaga aylanishi mumkin edi. Bunday sharoitda qonunchilik ikkinchi darajali vazifaga aylanadi, u faqat siyosiy kurashni davom ettirish yoxud lobbilar faoliyati uchungina ishlatiladigan qo‘g’irchoqqa o‘xshab qoladi. Bunday parlamentdan elning, xalqning kor-holiga yaraydigan, milliy manfaatlarga javob beradigan, yetti o‘lchab bir kesilgan, chuqur o‘ylangan qonun va qarorlar kutish qiyin bo‘lib qoladi. Shunga ko‘ra, parlament hokimiyatlarni taqsimlash tizimida to‘laqonli ish yuritishi uchun shunday sharoit yaratish zarur ediki, bir tomondan, u hokimiyatning barcha tarmoqlariga ma‘lum darajada ta‘sir o‘tkazadigan, ikkinchi tomondan, davlat tizimi ichida ham, davlat bilan fuqarolik jamiyati o‘rtasida ham, ochiq va har qanday qarama-qarshilikni yengib o‘ta oladigan siyosiy mahkamaga aylansin. Eng muhimi mamlakatga ishchan, qobiliyatli, qonunchilik va vakillik vazifalarini to‘liq ado eta oladigan, jamiyatni ajratib tashlaydigan emas, balki bunyodkorlik yo‘lida odamlarni, fuqarolarni jipslashtira oladigan parlament kerak edi. Zero, mamlakat oldida ulkan yangi demokratik davlatchilikni yaratishdek vazifa turardi. Parlamentdagi o‘rinlar uchun partiyalar kurash olib borsa, qandaydir tartib ko‘zga tashlanadi. Bordi-yu, har bir deputat uni, ovozini kim sotib olishini kutayotgan bo‘lsa, bu nihoyatda dahshatli. Ana shunday parlamentning qo‘lidan har narsa kelishi mumkin. Shuning uchun ham men jamiki g’oyalar, ijtimoiy qatlam va manfaatlar mujassamlangan parlament tarafdoriman ( Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. -T.: O‘zbekiston, 2011. B. 291. ), deb ta‘kidlagan edi mamlakatimiz birinchi prezidenti Islom Karimov. O‘zbek parlamentarizmi tarixiga nazar solsak, 1990-1994 yillarda mamlakatimiz parlamenti Oliy Kengash nomi bilan atalib, 150 deputatdan iborat edi. 1995-204 yillarda OM nomi bilan atalgan 250 deputatdan iborat bir palatali parlament shakllantirildi. Bir mandatli hududiy saylov okruglaridan saylangan deputatlar tarkibida Xalq demokratik partiyasidan, Adolat sotsial-demokratik partiyasidan, Vatan taraqqiyoti partiyasidan, Milliy tiklanish partiyasidan deputatlar bor edi. Parlament fraksiyalari ilk bor tashkil etildi. Bundan tashqari, deputatlarnint ma‘lum bir qismi Qoraqalpog’iston parlamenti, viloyatlar hamda xalq deputatlari Toshkent shahar Kengashlari tomonidan saylandi. Shunga ko‘ra, fraksiyalar bilan bir qatorda parlament faoliyatida hokimiyatlarning vakillik organlaridan kelgan 120 deputatlik bloki ham bor edi. Deputatlarning yarmidan ko‘pi yilda 4 marotaba bo‘ladigan O‘zbekiston Respublikasi OM sessiyalari vaqtida qonunchilikni amalga oshirib, avvalgi ish o‘rinlarida o‘z vazifalarini ado etardilar. OMning muntazam va samarali ish faoliyatini uning Kengashi 120 (prezidiumi), qo‘mitalari, komissiyalari, shuningdek, doimiy asosda ishlaydigan deputatlar ta‘minlab turardi. Bu davrda demokratik parlamentarizm madaniyatini rivojlantirish uchun sharoit yaratildi, professional deputatlar, parlamentda xizmat qiluvchi yuksak malakali xodimlar tarbiyalandi, parlamentning obro‘-e‘tibori ortdi, qonunchilikning ilmiy bazasi ham rivojlana boshladi. Parlament mexanizmining ravnaqi, bir qator parlamentlik vazifalarining kuchaytirilishi, parlamentga qo‘shimcha vakolatlarning berilishi turli nazariyalardan kelib chiqib emas, balki to‘plangan tajriba asosida amalga oshirildi. Parlament faoliyatini kuchaytirishga, shu jumladan, qonunchilik jarayonini to‘la professionallashtirishga, qabul qilinayotgan qonun va qarorlarning sifatini yanada oshirishga bo‘lgan ehtiyoj ikki palatali parlament tizimiga o‘tishni taqozo etardi. Bundan tashqari, taqsimlangan vakilliklarga ham ehtiyoj tug’ildi, ya‘ni quyi palata partiyalar vakillari bilan shakllantiradigan, yuqori palata joylardagi hokimiyat organlari vakillari (Qoraqalpog’iston, Toshkent shahri va viloyatlardagi deputatlarning mahalliy kengashlaridan 6 kishidan) va mamlakat Prezidenti tayinlaydigan fan, san‘at, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat hayotida katta amaliy tajribaga ega bo‘lgan alohida xizmat ko‘rsatgan eng obro‘li fuqarolardan iborat 16 nafar deputat (jami 10 nafar senator) bilan to‘ldiriladigan bo‘ldi ( Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10 j. -T.: O‘zbekiston, 202. B. 184 ). Bu o‘zbek parlamentarizmi tarixidagi muhim davr edi, zero, aynan mana shu davrda qonunchilik hokimiyatini amalga oshiruvchi oliy davlat vakillik organining ishida birmuncha yuksak professional darajani ta‘minlashga doir imkoniyatlar aniqlab olindi. Bundan tashqari, bu davr murakkab tuzilmali parlamentga, hokimiyatning barcha shahobchalarida barqarorlik va ish meyorlarini saqlagan holda qonunchilik, davlat boshqaruvi va tashqi siyosat sohasida o‘tish Konstitutsiyaviy hokimiyatning parlamenti darajasiga bosqichma-bosqich o‘tish eng to‘g’ri yo‘l ekanligini ham tasdiqladi. OM 201 yil 6 dekabrda qabul qilgan O‘zbekiston Respublikasi referendumini o‘tkazish to‘g’risidagi qaroriga ko‘ra, 202 yil 27 yanvarda referendum o‘tkazildi. Uning yakunlari asosida Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g’risidagi Konstitutsiyaviy qonunning qabul qilinishi qonun chiqaruvchi hokimiyatni tubdan isloh qilishning huquqiy asoslarini belgilab berdi. 202 yil 12 dekabrda OMning 10-sessiyasida O‘zbekiston Respublikasi OMning Senati to‘g’risida va O‘zbekiston Respublikasi OMning Qonunchilik palatasi to‘g’risidagi Konstitutsiyaviy qonunlar hamda ularni amalga oshirish to‘g’risida qarorlar qabul qilindi. 203 yilning 24 aprelida esa O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida Qonun qabul qilindi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida to‘plangan parlamentarizm tajribasi, o‘zbek xalqining qadriyatlari va mentalitetini hisobga olgan holda, ishlab chiqilgan ushbu qonunlar ikki palatali parlamentimiz vakolatlari va faoliyatining tashkiliy shakllarini aniq belgilab berdi. 121 Shunday qilib, mamlakatimiz tarixida ilk bor O‘zbekiston Respublikasi OM 205-yildan ikki palatadan Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata) iborat tarzda ish boshladi. Mamlakat parlamentining bosib o‘tgan yo‘lini tarixiy nuqtai nazardan tahlil etar ekanmiz, uni uchta asosiy davrga bo‘lish mumkin. Birinchi davr - 1991-1994 yillar, ikkinchi davr - 1995-204 yillar, uchinchi davr - 205 yildan hozirgi paytgacha. Birinchi davr 1991-1994 yillar. O‘tish davri parlamenti deb atash mumkin bo‘lgan oxirgi 12-chaqiriq Oliy Kengash deputatlari davlat boshqaruvining mutlaqo yangi organlarini tashkil etishning, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik jamiyat qurishning xuquqiy negizi bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qildi. Parlament yosh davlatning suverenitetini mustaxkamlashga qaratilgan O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g’risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘grisidagi, O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i to‘g’risidagi, O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi to‘g’risidagi, O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi to‘g’risidagi, O‘zbekiston Respublikasining davlat tili haqidagi, O‘zbekiston Respublikasi OMga saylov to‘g’risidagi va mustaqilligimizni huquqiy jihatdan mustahkamlashga qaratilgan nihoyatda muhim bo‘lgan bir qator qonunlarni qabul qildi. Oliy Kengashning o‘n ikkinchi sessiyasi 1994 yil 23 sentabrda O‘zbekiston Respublikasi OMga birinchi saylovni 1994 yil 25 dekabrda o‘tkazish to‘g’risida qaror qabul qildi. Uch bosqichda (1994 yil 25 dekabrda, 1995 yil 8 va 22 yanvarda) bo‘lib o‘tgan saylov yakunlariga binoan 245 nafar deputatdan iborat tarkibdagi parlament shakllantirildi. Saylov ko‘p partiyaviylik asosida o‘tkazildi. Ikkinchi davr 1995-204 yillar. Oliy Kengash o‘rniga O‘zbekiston Respublikasining bir palatali parlamenti OM shakllantirildi. Birinchi chaqiriq (1995-1999 yillar) OM tarkibida O‘zbekiston Xalq demok-ratik partiyasidan 69 nafar, Adolat sotsial-demokratik partiyasidan 47, "Vatan taraqqiyoti partiyasidan 14, "Milliy tiklanish" demokratik partiyasidan 7 nafar deputat bo‘lib, deputatlarning qolgan qismini hokimiyat vakillik organlaridan ko‘rsatilgan shaxslar tashkil etdi. Ikkinchi chaqiriq (200-204 yillar) OMga saylov hokimiyat vakillik organlari bilan bir qatorda beshta siyosiy partiya va saylovchilar tashabbuskor guruhlari ishtirokida bo‘lib o‘tdi. Ikkinchi chaqiriq OMda 11 nafar deputatni birlashtirgan "Adolat" sotsial-demokratik partiyasi fraksiyasi, 10 nafar deputatdan iborat "Milliy tiklanish" demokratik partiyasi fraksiyasi, 20 nafar deputatga ega bo‘lgan "Vatan taraqqiyoti" partiyasi fraksiyasi, 34 nafar deputatni tashkil etgan "Fidokorlar" milliy demokratik partiyasi fraksiyasi, 49 nafar deputatdan iborat Xalq demokratik partiyasi fraksiyasi, 107 nafar kishidan iborat hokimiyat vakillik organlaridan saylangan deputatlar bloki va 16 nafar saylovchilar tashabbuskor guruhlaridan saylangan deputatlar bloki ruyxatga olindi. Keyinchalik "Vatan taraqqiyoti" va "Fidokorlar" partiyalari bitta "Fidokorlar" partiyasiga birlashganligi munosabati bilan ikkinchi chaqiriq OMning ikkinchi sessiyasida ularning 122 parlamentdagi fraksiyalari a‘zolari ham birlashib, 54 nafar deputatni birlashtirgan bitta fraksiyani tashkil etdilar. Uchinchi davr 205 yildan hozirgi paytgacha. Milliy parlamentarizm rivojlanishining uchinchi davri OM Qonunchilik palatasi va Senatining 205 yil 28 yanvardagi qo‘shma majlisidan boshlanib, bunda yangi ikki palatali OM deputatlari va senatorlari amalda o‘z ishlariga kirishdilar. Mamlakatimiz qonun chiqaruvchilarining mazkur tarixiy anjumanida O‘zbekiston Rsspublikasi Prezidenti Islom Karimov jamiyatimizni demokratlashtirish hamda yangilash yuzasidan dasturiy ma‘ruza qilib, mamlakatimizni 205 yilda va uzoq muddatli istiqbolda isloh etish hamda modernizatsiya qilish bo‘yicha asosiy vazifalarni ilgari surdi. OM Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo‘shma majlisida Prezidentimiz ta‘kidlaganidek, "Ikki palatali milliy parlamentimizni tashkil etish masalasi bo‘yicha 202 yil 27 yanvarda o‘tkazilgan referendum yakunlari va shu asosda "Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g’risida"gi Konstitutsiyaviy qonunning qabul qilinishi qonun chiqaruvchi hokimiyatni tubdan isloh qilishning asoslarini belgilab berdi. Bugungi kunga kelib, OM palatalari faoliyatining huhuqiy asoslari to‘la shakllandi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda qonun chiqaruvchi hokimiyatning salohiyati o‘sib, sifat jihatdan o‘zgardi. Bu yillarda ko‘p partiyaviylik asosida konun chiqaruvchi hokimiyatga saylovlar natijasida O‘zbekistonda zamonaviy qonun chiqaruvchi hokimiyat qaror topdi. Ta‘kidlash joizki, ikki palatali parlament tashkil etilgach, O‘zbekiston Respublikasida qonun chiqaruvchi xokimiyat o‘z taraqqiyotida yangi pog’onaga ko‘tarildi. Eng asosiysi, garchi qonunchilik jarayoni ancha murakkablashgan bo‘lsada, qabul qilingan qonunlarning sifati sezilarli darajada oshdi. Qonunlarni qabul qilishda siyosiy partiyalarning roli kuchaydi. Qonun loyihalarini partiyalarning fraksiyalarida oldindan ko‘rib chiqish, Qonunchilik palatasi yalpi majlislarida huquqiy hujjatlar loyihalarini muhokama qilishda ularning fikrlarini e‘tiborga olish amaliyoti shakllandi. O‘zbek milliy parlamenta faoliyatida ham demokratik davlatlarning parlamentlariga xos bo‘lgan xususiyatlar, vakillik, qonunchilik, hokimiyat ustidan nazoratni amalga oshirish, shuningdek, davlatning ichki va tashqi siyosatida asosiy yo‘nalishlarni belgilashdek universal vazifalar namoyon bo‘ldi. Mana shu vazifalarning amalga oshirilishi barobarida xalq hokimiyatchiligi va davlatning qonuniyligini ta‘minlash, davlatning demokratik, dunyoviy, ijtimoiy va huquqiy xususiyatlari muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiyalashda siyosiy partiyalar rolini kuchaytirish haqida"gi Konstitutsiyaviy qonun hamda "O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ba‘zi moddalariga (89-modda; 93-moddaning 15-paragrafi; 102-moddaning 2- qismi) o‘zgartishlar kiritish to‘g’risida"gi Qonun loyihalarining sharhlarida qayd etiladiki, "Bu borada ayrim xorijiy mamlakatlar davlat-huquqiy, siyosiy tizimida yangitdan saylangan parlamentda mutlaqo ko‘pchilik o‘rinni egallagan partiyaning hukumatni shakl-lantirish huquqini qo‘lga kiritishi va uning yetakchisi yoki vakili 123 Bosh vazir lavozimiga da‘vogarlik qilishini nazarda tutadigan tajriba ham mavjud. Bunday model demokratik rivojlanishning uzoq yo‘lini bosib o‘tgan va elektorati yetarli darajadagi yuksak siyosiy va ijtimoiy tafakkurga ega bo‘lgan davlatlardagina ko‘llaniladi. Bir so‘z bilan aytganda, mamlakatda parlament islohotlarining rivojlantirilishi masalasi ikki palagali parlamentning tashkil topishi va uning mamlakat ijtimoiy- siyosiy hayotida tobora mavqei oshib borayotganligida aniq namoyon bo‘layotganini kuzatish mumkin. Ikki palatali parlamentning shakllantirilishi, uning faoliyat yuritishi masalalariga doyr huquqiy asoslarning, shuningdek, saylovlarning demokratik andozalar asosida yanada takomillashtirilib borilishi, nihoyat, nomarkazlashtirish, ma‘muriy islohotlarning jadallik bilan olib borilishi mamlakat siyosiy modernizatsiyalashuv jarayonining asosini tashkil etdi. 2019 yilda Parlament nazoratining ta‘sirchan shakllaridan biri bo‘lgan Davlat byudjetini qabul qilish va uning ijrosini ko‘rib chiqishga alohida ahamiyat berish, bu ishni yuqori professional darajada yo‘lga qo‘yish uchun OM qoshida Davlat byudjeti boshqarmasi tashkil etildi. 2019 yil 22 dekabrda O‘zbekistonda Xalq deputatlari tuman, viloyat va shahar Kengashlariga hamda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga saylovlar bo‘lib o‘tdi. 2020 yil 20 yanvar kuni SH.M.Mirziyoyev O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi (Parlament xalq irodasining haqiqiy ko‘zgusi bo‘lishi zarur) va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining birinchi majlislarida (Senatorlik tashabbuskorlik va fidoyilik demakdir) alohida alohida ma‘ruzalar qilib, unda parlamentning bugungi islohotlar jarayonidagi faoliyat yo‘nalishlariga e‘tibor qaratdi ( Qarang: Mirziyoyev Sh.M. Milli tiklanishdan – milliy yuksalish sari. Asarlar 4-jild. -T.: “ O‘zbekiston”. 2020. 3-50 betlar. ). O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti SH.Mirziyoyevning 2020 yil 24 yanvarda Oliy Majlisga Murojaatnomasida Oliy Majlisning qonunchilik faoliyatiga e‘tibor qaratar ekan, qonunchilikni yangilashdan maqsad – faqat qonun qabul qilish emas, aksincha, yangi qonunlar ertaga odamlarga qanday amaliy naf berishi, ularning hayotini qanday yengillashtirishi haqida bosh qotirishdan iborat bo‘lmog’i lozim deb ta‘kidlab o‘tdilar. Xullas, mamlakatimizda milliy parlamentni shakllantirish jarayoni qisqa bo‘lsa-da, tarkibiy-tuzilmaviy va sifat jihatidan muhim bosqichni bosib o‘tdi. Barcha sohalarda bo‘lgani kabi bu yo‘nalishda ham Prezident Islom Karimov rahnamoligida jahon xalqlari erishgan ijobiy tajribalar bilan birga, mamlakatimiz, xalqimizning o‘ziga xos xususiyatlari, mentaliteti, shart-sharoitlari, tarixiy anana va qadriyatlari hisobga olindi. Ayni paytda parlament rivojining bosqichma- bosqich amalga oshirilishi "o‘zbek modeli"ning hayotiyligini yana bir bor tasdiqladi. O‘zbekistonda demokratik tamoyillar asosida milliy davlat boshqaruv tizimining yaratilishi va mustahkamlanishi. O‘zbekiston Respublikasida davlat mustaqilligiga erishilgandan keyin o‘tgan yillar davomida davlat boshqaruvi sohasida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Davlat boshqaruvi sohasidagi aniq maqsadli vazifalar, bir tomondan, qonunlarni hayotga izchil tatbiq etish, fuqarolarning huquq va erkinliklari amalga 124 oshirilishini kafolatlash, siyosiy va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga kodir davlat hokimiyati va boshqaruvining ham vertikal, ham gorizontal samarali bo‘lgan tizimini yaratishni talab etardi. Ikkinchi tomondan, bu davrda boshqaruvning ma‘muriy-buyruqbozlik tizimiga barham berishga; ijro hokimiyati ayrim vazifalarini markaziy organlardan joylardagi davlat hokimiyati organlari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga asta-sekin o‘tkazishga, ijtimoiy yo‘nalgirilgan iqtisodiyot talablariga javob beradigan, qonunchilik va sud hokimiyati, shuningdek, fuqarolik jamiyati institutlari bilan samarali hamkorlik qiluvchi boshqaruvning uyg’un tizimini yaratishga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar belgilanib, bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Mustaqillik yillarida davlat boshqaruvining shakllanishi va rivojlanishida bir necha bosqichni ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchi bosqich (1991-200 yy.) – o‘tish davri va milliy davlatchilik asoslarini shakllantirish bilan bog’liq birinchi galdagi islohot va o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu bosqichda o‘tish davrida xokimiyat taqsimlanishining Konstitutsiyaviy tamoyili asosida davlat boshqaruvining tubdan yangi tizimi yaratildi hamda iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy-madaniy va ma‘muriy-siyosiy qurilish sohasida yaxshi boshqaruv tuzilmalari shakllantirilib, mustahkamlandi. Boshqaruvning ma‘muriy-buyruqbozlik tizimidan voz kechib, ijro hokimiyatining butun tizimi va mexanizmini bosqichma-bosqich isloh qilishga kirishildi. Birinchi bosqichga xos asosiy xususiyat ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning yangi tizimiga o‘tish, o‘tish davrida milliy xavfsizlik va barqarorlikni ta‘minlash bilan bog’liq bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy-xuquqiy o‘zgarishlarni amalga oshirish maqsadida ijro etuvchi hokimiyatning kuchli, markazlashgan tizimini barpo etishdan iborat edi. Eng muhim masala yangi tuzumga ijtimoiy larzalarsiz, inqiroz holatlariga yo‘l qo‘ymay va vaziyat ustidan nazoratni saqlagan holda o‘tishni ta‘minlashdan iborat edi Ushbu bosqich davomida totalitar tizimdan demokratik tizimga, qat‘iy ma‘muriyatchilik va buyruqbozlikdan iqtisodiy dastaklar va rag’batlar asosida o‘zini o‘zi boshqarish va o‘zini o‘zi tartibga solishga murakkab, ba‘zan og’riqli o‘tish amalga oshirildi. Birinchi bosqichda davlat boshqaruvining yangi tizimi yaratildi. Milliy shart-sharoitlar talabiga javob beruvchi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 9 yanvardagi "Toshkent shahri hokimi (meri) lavozimini bajarishga kirishishi to‘g’risida"gi farmoyishi asosida hokimlik instituti yaratildi, u joylardagi vakillik va ijro hokimiyatining yagona to‘laqonli organi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida hokimiyatning qonunchilik, ijro va sud tarmoqlariga bo‘linishi bel-gilab qo‘yilgan va ularning har biri mustaqil deb ta‘kidlangan. Konstitutsiyaviy tamoyillar hisobga olingan holda, VM faoliyatining maqomi, vakolat va tamoyillari belgilandi. VMning tarkibi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan shakllantirilib, OMda tasdiqlanadigan bo‘ldi. VM iqtisodiy, ijtimoiy va ma‘naviy sohalarning samarali faoliyat yuritishini, O‘zbekiston Respublikasi konunlari, OM qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmon va farmoyishlarining ijrosini ta‘minlaydi. 1993 yilda "O‘zbekiston Respublikasi VM to‘g’risida"gi Qonunning qabul qilinishi hukumatning huquqiy maqomi belgilanishi borasidagi ishlarning mantiqiy 125 davomi bo‘ldi ( O‘zbekiston Respublikasining "O‘zbekiston Respublikasi VM to‘g’risida"gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. 1993. 5-son. 202-modda ). Ushbu Qonunda va qator meyoriy- huquqiy hujjatlarda VM faoliyatining asosiy tamoyillari, tarkibini shakllantirish tartibi, hukumatning vakolatlari va davlat hokimiyatining boshqa organlari bilan munosabatlari, shuningdek, VM apparatini takomillashtirish masalalari mustahkamlandi. VM tarkibiga, qonunga muvofiq, Bosh vazir, uning o‘rinbosarlari, vazirlar, davlat qo‘mitalarining rahbarlari, shuningdek, davlat va xo‘jalik boshqaruvining boshqa organlari rahbarlari kiritildi. Davlat apparati islohotlarning birinchi bosqichida davlat boshqaruvini maqbullashtirish, vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning boshqaruvnpng bozor islohotlari usullariga o‘tish bilan bog’liq bo‘lgan shart-sharoitlarda vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining faoliyati samaradorligini oshirishga alohida e‘tibor qaratildi. Joylardagi davlat hokimiyati organlari faoliyatining demokratlashtirilishi hokimlik apparati funksiyalari, tarkibi va xodimlar sonini maqbullashtirish, shuningdek, xalq deputatlari Kengashlarining rolini kuchaytirish yo‘nalishida olib borildi. 1993 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining "Mahalliy davlat hokimiyati to‘g’risida"gi Qonuniga muvofiq ( O‘zbekiston Respublikasining "Mahalliy davlat hokimiyati to‘g’risida"gi Qonuni // O‘zbekistop Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. 1993.9 son. 320-modda ) joylardagi vakillik va ijroiya organlari boshliqlarini saylash va bo‘shatish, joylardagi davlat hokimiyati organlarining fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, boshqa ma‘muriy- hududiy tuzilmalarning davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari bilan munosabatlari, viloyat, tuman va shahar mol-mulki va moliyaviy resurslarni shakllantirish tartibi, xalq deputatlari Kengashi va hokimning byudjetga oid huquqlari, viloyat, tuman va shahar byudjetining daromadi va xarajatlari kabi masalalar tartibga solindi. 1994 yilda "Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g’risida"gi Qonunning ( O‘zbekiston Respublikasining "Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘grisida"gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. 1994. 5-son. 125-modda. ) qabul qilinishi joylardagi davlat hokimiyati vakillik organlari tizimini mustahkamlash sohasidagi islohotlarning mantiqiy davomi bo‘ldi. Ushbu davrdagi asosiy vazifa davlatning iqtisodiyotga aralashuvini cheklashga imkon beruvchi samarali davlat boshqaruvini tashkil etish uchun shart- sharoitlarni yaratishdan iborat edi. Makro darajada bu raqobat muhitini, biznesni rivojlantirish, mamlakatda xorijlik investorlar uchun qulay investitsiya muhitini yaratishni anglatadi. Birinchi bosqichda ko‘p sonli tarmoq vazirliklari, iqtisodiyotni davlat tomonidan rejalashtirish, savdo, moddiy-texnik ta‘minot va xizmat ko‘rsatish sohasini boshqarish tizimi tugatildi. Bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan davlat boshqaruvining yangi institutlari: monopoliyaga qarshi organlar, mustaqil statistika 126 organlari, soliq va bojxona qo‘mitalari, korxonalar bankrotligini nazorat qiluvchi organlar tashkil qilindi. Iqtisodiy munosabatlarning yangi tizimiga xos bozor institutlari: bank tizimi, sugurta, lizing, auditorlik kompaniyalari, tovarlarni birja orqali sotish tizimi shakllandi. Shu tarzda, davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish jarayonida qat‘iy davlat nazorati mamlakatda aholini ijtimoiy himoya qilish va fuqarolararo hamjihatlikni ta‘minlash, bozor islohotlarini amalga oshirish uchun mustahkam iqtisodiy zamin va qonunchilik bazasini shakllantirish imkonini berdi. Bu davrda boshqaruvning ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi barham topdi, VM, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, joylardagi vakillik va ijro organlari faoliyatining huquqiy asoslari yaratildi. Ikkinchi bosqich (201-2010 yy.) iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, qonunchilik, sud-huquq tizimi va ijtimoiy-gumanitar sohalarni isloh qilishni ta‘minlashda g’oyat muhim rol o‘ynagan davr bo‘ldi. Davlat boshqaruvi tizimini isloh qilishning ushbu bosqichidagi eng muhim vazifalar sifatida boshqaruv tuzilmalarining vazifalarini o‘zgartirish, ularning hokimiyatga oid, tartibga solish va nazorat qilishga oid vakolatlarining to‘xtatilishi va tubdan qisqartirilishi, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatiga aralashuv va tartibga solishga yo‘l qo‘ymaslik kabi vazifalar belgilandi. Islohotlarning mantig’i va jamiyat hayotining barcha sohalarini erkinlashtirishga intilish davlat funksiyalarining mikro darajada, ya‘ni muayyan xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyati va hududlarni rivojlantirish darajasida qisqartirilishini taqozo etmoqda edi. Boshqacha aytganda, korxonalar va aholi bozor islohotlariga moslashib borgani sayin davlat organlarining ularning qonuniy faoliyatiga aralashuvi tadbirkorlik, ishbilarmonlik, umuman, iqtisodiyot rivojlanishi yo‘lidagi jiddiy to‘siqqa aylanmoqda edi. Ushbu davrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Respublika davlat boshqaruvi organlari faoliyatini takomillashtirish to‘g’risida"gi ( O‘zbekisgon Respublikasi Prezidentining "Respublika davlat boshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to‘g’risida"gi Farmoni // O‘zbekiston Qonun hujjatlari to‘plami. 203. 23-son. 229-modda ) va "Xo‘jalik boshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to‘g’risida"gi Farmonlari O‘zbekistonda ma‘muriy islohotlarning mutlaq yangi bosqichini boshlab berish asnosida, davlat va xo‘jalik boshqaruvi maqomini, ularning asosiy vazifalari va ushbu ashkilotlarning (vazirliklar, davlat qo‘mitalari, agentliklar, qo‘mitalar, markazlar va inspeksiyalar) ro‘yxatini meyoriy-huquqiy belgilash asosida ularning funksiyalarini ajratib berdi. 203-204 yillarda o‘tkazilgan ma‘muriy islohotlar jarayonida 20 ga yaqin davlat boshqarmasi qayta tashkil qilindi, 40 mingga yaqin boshqaruv xodimlarining shtat birliklari qisqartirildi. Bu, ma‘lum ma‘noda, korxonalar va tadbirkorlik tuzilmalarini ularning faoliyatiga byurokratik aralashuvlarning turli shakllaridan ximoya qilish imkonini berdi. Iqtisodiyot, davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish borasidagi yangi vazifalar, barcha hokimiyat tarmoqlarining mustaqilligini kuchaytirish zaruriyati davlat boshqaruvi organlarini munosib takomillashtirilishini taqozo etar edi. 127 Davlat, ijtimoiy-iqtisodiy qurilish, mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarni chuqurlashtirish masalalarini hal qilishda O‘zbekiston Respublikasi hukumatining roli va mustaqilligining kuchaytirilishi 203 yilda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga tuzatishlar kiritilishi ( O‘zbekiston Respublikasining "O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida" gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 203. 9-10-soi. 67-modda ) va ular asosida "O‘zbekiston Respublikasi VM (Vazirlar Mahkamasi) to‘g’risida"gi Qonunning yangi tahrirda qabul qilinishiga sabab bo‘ldi. Ijro hokimiyatini modernizatsiyalash maqsadida ilgari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti egallagan VM Raisi lavozimi bekor qilindi. 203 yilda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan mamlakat Prezidenti bir paytning o‘zida VM Raisi hisoblanishini belgilovchi norma chiqarib tashlandi. Qonunchilikdagi o‘zgarishlarga muvofiq, Bosh vazir nomzodini ko‘rib chiqish va tasdiqlash OM (Oliy Majlis)ning ikki palatasi vakolatiga kiradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti OM palatalariga ko‘rib chiqish va tasdiqlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining nomzodini tavsiya qiladi. OM tomonidan Bosh vazir lavozimiga nomzod ikki marta rad etilgan taqdirda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazir vazifasini bajaruvchini tayinlaydi va O‘zbekiston Respublikasi OMni tarqatib yuboradi. 78-moddaga kiritilgan tuzatish OM palatalariga mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining dolzarb masalalari yuzasidan Bosh vazirning hisobotlarini eshitish va muhokama qilish vakolatlarining berilishini ko‘zda tutadi. Ushbu qoida ijro etuvchi hokimiyat faoliyati ustidan parlament nazoratini sezilardi ravishda kengaytiradi. Yangi shakllantirilgan Vazirlar Mahqamasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti bilan kelishilgan xolda OM palatalariga o‘z vakolati davridagi faoliyat dasturini taqdim qiladi; O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini va unga kiritiladigan o‘zgarishlarni ishlab chiqadi hamda mamlakat parlamentiga ko‘rib chiqish uchun taqdim etadi. Iqtisodiy islohotlar chuqurlashib, iqtisodiyotni boshqarishning zamonaviy bozor usullari shakllantirilayotgan, moddiy xujalik sohasining davlat tomonidan tartibga solinishi tizimi takomillashib borgani sayin ijro hokimiyati organlarini isloh qilish, jumladan, uning O‘zbekiston Respublikasi VM kabi oliy organlarning vakolatlari mustaqilligini kengaytirish, mas‘uliyatini oshirish bo‘yicha shart- sharoitlar yaratildi. Davlat boshqaruvi islohotlarning ushbu bosqichidagi eng muhim natijalarni boshqaruv tuzilmalari funksiyalarining o‘zgarishi, ularning hokimiyatga xos, tartibga soluvchi va nazorat vakolatlarining to‘xtatilishi va tubdan qisqartirilishi, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatiga to‘g’ridan-to‘g’ri aralashuv va tartibga solishga yo‘l qo‘ymaslik tashkil etadi. Ushbu bosqichda viloyatlar, tumanlar, shaharlar hokimliklari faoliyatining samaradorligini oshirish va tarkibini takomillashtirish, ularga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun zarur shart-sharoitlarni ta‘minlash bo‘yicha chora-tadbirlar majmuasi amalga oshirildi. 128 Davlat boshqaruvi organlari faoliyatini, shuningdek, huquqiy himoya tizimini takomillashtirish va tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy mas‘uliyatini erkinlashtirishga yo‘naltirilgan qator meyoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Adliya organlari bilan hamkorlikda tadbirkorlikni, 205 yildan boshlab esa prokuratura organlarini huquqiy himoyalash tizimi yaratildi. Ushbu choralar davlat va nazorat organlarining korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatiga aralashuvini tubdan qisqartirish va tadbirkorlik subyektlarining iqtisodiy erkinlik va huquqlarini jiddiy tarzda kengaytirishga olib keldi. Tadbirkorlik va xususiy mulkni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha davlat organlari tashkil qilindi, ushbu organlarning tadbirkorlik subyektlarini moddiy-texnik va xom ashyo resurslari bilan ta‘minlash borasidagi faoliyati takomillashtirildi. Ushbu davrda, qabul qilingan qarorlarga muvofiq, ijro hokimiyati markaziy organlarining ayrim vakolatlari joylardagi davlat hokimiyati organlari ixtiyoriga o‘tkazildi. Joylardagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni boshqarish, bozor usullariga asoslangan, zamonaviy boshqaruv tamoyillarini hayotga keng joriy qilish choralari amalga oshirildi, oila, onalik va bolalikning ijtimoiy himoyasi kuchaytirildi, ma‘lum hududda istiqomat qiluvchi fuqarolarning bandligiga ko‘maklashish, shu jumladan, kasanachilikni yo‘lga qo‘yish chora-tadbirlari amalga oshirildi. 2011 yili O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga yangi tuzatishlar kiritildi ( O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasining ayrim moddalariga (78, 80, 93, 96 va 98-moddasiga) o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida"gi Konstitutsiyaviy qonuni // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 2011. 16-son. 159-modda ) ular davlat hokimiyati va boshqaruvini yanada demokratlashgirishga, shu jumladan, ijro hokimiyatini yanada modernizatsiyalashga qaratilgan edi. Konstitutsiyaning yangi tahrirdagi 93- moddasiga ko‘ra, Prezident vakolatlaridan ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzib va unga rahbarlik qilish huquqi, shuningdek, Bosh prokuror o‘rinbosarlarini lavozimiga tayinlash va bo‘shatish huquqi chiqarildi. Tuzatishlarga muvofiq, Prezident endilikda faqat Bosh vazir taqdimiga binoan viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlashi hamda lavozimidan ozod etishi ko‘zda tutildi. Bundan tashqari, davlat rahbari vakolatlariga Hisob palatasi raisini tayinlash va lavozimidan ozod etish kiritildi. Asosiy Qonunning 98-moddasiga ko‘ra, Bosh vazir lavozimiga nomzod ko‘rsatish va uni tasdiqlashning yangi tartibi o‘rnatiddi. Endilikda Bosh vazir nomzodi Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng ko‘p deputatlik o‘rnini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi deputatlik o‘rinlarini qo‘lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif etiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdim etilgan Bosh vazir lavozimiga nomzodni ko‘rib chiqqanidan keyin o‘n kun muddat ichida uni O‘zbekiston Respublikasi OM palatalarining ko‘rib chiqishi va tasdiqlashi uchun taklif etadi. Bosh vazir nomzodi uning uchun tegishlicha O‘zbekiston Respublikasi OM Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a‘zolari umumiy sonining yarmidan ko‘pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda tasdiqlangan hisoblanadi. 129 Ishonchsizlik votumi instituti O‘zbekistonning huquqiy tizimida yangilik bo‘ldi. Bunda, Bosh vazir bilan Qonunchilik palatasi o‘rtasida ziddiyatlar doimiy tus olgan holda, Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi tegishlicha O‘zbekiston Respublikasi OM Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a‘zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bergan taqdirda qabul qilingan hisoblanadi. Ishonchsizlik votumi bildirilgan taqdirda Prezident Bosh vazirni lavozimidan ozod etish bo‘yicha qaror qabul qiladi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi VMning butun tarkibi Bosh vazir bilan birga iste‘foga chiqadi. Yangi Bosh vazir nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan O‘zbekiston Respublikasi OMning Qonunchilik palatasidagi barcha siyosiy partiyalar fraksiyalari bilan tegishli maslahatlashuvlar o‘tkazilganidan so‘ng parlament palatalariga ko‘rib chiqish va tasdiqlashga taqdim qilish uchun taklif etiladi. Mazkur o‘zgartish va qo‘shimchalar o‘z ichiga mamlakatni isloh qilish bo‘yicha bosib o‘tilgan yo‘lning kompleks tahlilini qamrab olgan, jamiyat va davlat rivojlanishining maqsadli vazifalari va mo‘ljallarini belgilab beruvchi «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chukurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi»ning mantiqiy davomi bo‘ldi. Xususan, Konstitutsiyaning 78-moddasi O‘zbekiston Respublikasi OM Qonunchilik palatasi va Senatining parlament nazoratini amalga oshirish bo‘yicha vakolatlarini Konstitutsiyaviy mustahkamlashga yo‘naltirilgan qoida bilan to‘ldirilgan. Qonunchilik organining ijroiya organlari faoliyati ustidan nazorati ularning qonunlar va parlament qarorlarining amalga oshirilishi bo‘yicha mas‘uliyatini yanada oshiradi, shu orqali faoliyatining sifati yaxshilanishiga xizmat qiladi. Ijroiya hokimiyat tomonidan qonunlarning kerakli tarzda bajarilishi demokratiyaning mustahkamlanishiga olib keladi, zero xalq irodasiga asoslangan qarorlarnish bajarilishi xalq tomonidan ushbu irodaga muvofiq hokimiyatning yagona manbai sifatidagi roli anglanishiga xizmat qiladi hamda uning davlat siyosatiga ta‘sir qilishga intilishini kuchaytiradi. Bundan tashqari, parlament nazoratini amalga oshirish bo‘yicha vakolatlarning Konstitutsiyaviy mustahkamlanishi parlamentda o‘z vakillariga ega siyosiy partiyalarga ijro hokimiyati butun tizimi hokimiyatdan tortib mahalliy hokimiyat organlari ustidan nazoratning samaradorligini oshirish hamda ularning jamiyat hayotidagi rolini kuchaytirish imkonini beradi. Eng muhimi, bu siyosiy partiyalarga o‘z elektorati manfaatlarini va o‘z dasturiy vazifalarini ishonch va qat‘iyat bilan himoyalash imkonini beradi. "Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari" tamoyilini amalga oshirish va davlat organlari ustidan jamoatchilik nazoratini ta‘minlash bo‘yicha yaxlit tizimning shakllantirilishi doirasida jamoatchilik nazorati institutiga ham Konstitutsiyaviy maqom berilgan, bu esa davlat rivojlanishiga oid o‘ta muhim vazifalarni amalga oshirishda fuqarolik institutlarining rolini va ahamiyatini jiddiy ravishda kuchaytiradi. 93-moddaga kiritiladigan o‘zgarishlar hokimiyatning bo‘linishi va ularning samarali hamkorlik qilishiga oid Konstitutsiyaviy prinsip mexanizmini 130 takomillashtiradi. Jumladan, endilikda Prezidentning vazirliklar, davlat qo‘mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish va tugatish haqidagi qarorlari O‘zbekiston Respublikasi VMning taqdimidan so‘ng qabul qilinadi, shu masalaga doir farmonlar keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi OMning palatalari tasdig’iga kiritiladi. Mamlakatning siyosiy va Konstitutsiyaviy rivojlanishi mantigi VMning mustaqilligi va mas‘uliyagini oshiruvchi huquqiy normalarning qabul qilininshga sabab bo‘ldi. 98-moddaga VMning mas‘uliyatini Konstitutsiyaviy mustahkamlash, shuningdek, faoliyati sohalarini aniqlashtirish maqsadida qo‘shimchalar kiritildi. Xususan, xukumat zimmasiga samarali iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy, pul-kredit siyosatining yuritilishi, fan, madaniyat, ta‘lim, sog’liqni saqlash hamda iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning boshqa tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha dasturlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish uchun javobgarlik yuklatilgan. Vazirlar Maxkamasi davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari faoliyatini muvofiqlashtiradi va yo‘naltiradi, uning ustidan nazoratni ta‘minlaydi. Ayni paytda, kiritilgan yangi normaga ko‘ra, Bosh vazir lavozimiga nomzod parlamentda uning nomzodi ko‘rib chiqilayotganda va tasdiqlanayotganda VMning yaqin muddatga va uzoq istiqbolga mo‘ljallangan harakat dasturini taqdim etadi. Ushbu qo‘shimcha siyosiy partiyalarga xukumat dasturi yoki uning alohida yo‘nalishlari bo‘yicha o‘z nuqtai nazarini belgilash bo‘yicha puxta o‘ylangan qaror qabul qilish imkonini beradi. U demokratik jamiyatning muhim tarkibiy qismi hisoblangan ko‘ppartiyaviylik tizimini, partiyalararo raqobat va fraksiyalararo kurashni yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, 103-moddaga qo‘shimchalar mahalliy Kengashlarda siyosiy partiyalar va ularning deputatlik guruhlari, shuningdek, vakillik deputatlik organlari rolini oshirishga ko‘maklashadi. Ularga ko‘ra, viloyat, tuman va shahar hokimi tegishli xalq deputatlari Kengashiga viloyat, tuman, shahar ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishining eng muhim va dolzarb masalalari yuzasidan hisobotlar taqdim etadi, ular bo‘yicha xalq deputatlari Kengashi tomonidan tegishli qarorlar qabul qilinadi. 117-moddaga kiritilgan qo‘shimchalar Markaziy saylov komissiyasini demokratik shakllantirish tizimi va faoliyatining asosiy tamoyillarini Konstitutsiyaviy mustahkamlashga yo‘naltirilgan bo‘lib, ular fuqarolarning davlat hokimiyati organlariga saylash va saylanish huquqining yanada to‘liq amalga oshirilishini ta‘minlaydi, shuningdek, ularning o‘z irodasini erkin ifodalash huquqlari kafolatlanishini kuchaytiradi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga Islom Karimov tomonidan ilgari surilgan yuqoridagi tuzatishlarning kiritilishi ijro etuvchi hokimiyatni modernizatsiya qilishda, mohiyatan, mamlakatimizni isloh qilish va demokratlashtirishda yangi bosqich bo‘ldi. 2016 yildan boshlab davlat boshqaruv islohotlari yangi bosqichda davom ettirildi. 2016 yil 28 dekabr – Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini tubdan takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to‘g’risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (PF-4904) qabul qilindi. Unga ko‘ra Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyat, shahar va tumanlarda O‘zbekiston 131 Respublikasi Prezidentining Xalq qabulxonalari va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining virtual qabulxonasi tashkil etildi. 2017 yil 12 iyunda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ijro etuvchi tuzilmasini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g’risidagi, 2017 yil 28 sentabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisidagi vakolatli vakili lavozimini joriy etish to‘g’risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori qarorlari shular jumlasidandir. 2018 yilgacha Konstitutsiyaga muvofiq, parlament Bosh vazirni tasdiqlar, lekin vazirlarni lavozimga qo‘yishda qatnashmasdi. Shuning uchun Hukumat a‘zolari parlament oldida mas‘uliyatni yetarli darajada his etmasdi. Shu munosabat bilan Prezident SH.Mirziyoyev OMga Murojaatnomasida (28.12.2018) VM a‘zolarini OM tomonidan tasdiqlash amaliyotini kiritishni taklif etdi. Bo‘lajak vazir parlament a‘zolari oldida sohani rivojlantirish bo‘yicha o‘z dasturini himoya qilsin va unga erishish yo‘llarini asoslab bersin. Bir so‘z bilan aytganda, lavozimga munosib ekanini isbotlasin degan fikrlarni ilgari surdi. 2018 yil avgustda Prezident Qaroriga binoan (PQ-3901) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasining hududiy filiallari tashkil etildi. 2019 yildan joylardagi mahalliy kengashlarda ham viloyat va tuman idoralari rahbarlarini tasdiqlash bo‘yicha mana shunday amaliyot joriy etila boshlandi. 2020 yil 16 aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Jamoatchilik palatasini tashkil etish to‘g’risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (PF-5980) boshqaruv sohasidagi islohotlar takomillashib borayotganligini ko‘rsatadi. 2.Sud hokimiyati islohotlari. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida "O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi" belgilab berilgan. Sudlarning alohida hokimiyat sifatida belgilanishidan maqsad O‘zbekiston Respublikasida shaxs huquqi va erkinliklarining xolis organ sifatida faqat sud orqali ta‘minlanishiga erishish va sudni avvalgi jazolovchi organdan shaxs huquq va erkinliklarini to‘laqonli himoya qila oladigan organga aylantirishdir. Sud hokimiyatiga nisbatan ishonch bilan qarash, buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarni himoya qilishda sud organlaridan tegishli yordamga erisha olishni, sodir etilgan huquqbuzarlik yoki jinoyatlarga nisbatan qonun doirasida davlat choralarini sud orqali ta‘min-lash sud hokimiyatining mohiyatini belgilab beradi. O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati sud tizimi orqali amalga oshiriladi. Sud tizimi sud hokimiyatining alohida hokimiyat tarmog’i sifatida mavjud. Mustaqillik tufayli O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati mustaqil, turli mafkuralardan holi bo‘lgan, faqat qonunga bo‘ysunadigan tizim sifatida shakllandi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 106-moddasiga muvofiq, 132 "O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi". O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik yillarida qabul qilingan bir qator qonunlari va Prezident farmonlari sud hokimiyatini shakllantirishga qaratildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining "Sudlar to‘g’risida"gi Qonuni, Jinoyat- protsessual, Fuqarolik protsessual, Xo‘jalik protsessual, Jinoyat, Fuqarolik, Mehnat, Oila, Uy-joy kodekslari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‘zbekiston Respublikasi xo‘jalik sudlarining tarkibini takomillashtirish to‘g’risida"gi, "O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudini tashkil qilish to‘g’risida"gi Farmonlari ana shu maqsadga xizmat qilmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‘zbekiston Respublikasining sud tizimini takomillashtirish to‘g’risida"gi, "Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo‘yicha Oliy malaka komissiyasini tuzish to‘g’risida"gi, O‘zbekiston Respublikasi VMning "O‘zbekiston Respublikasi sudlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g’risida"gi qarori, "Sudlar va adliya organlarini rivojlantirish jamg’armasini tashkil etish to‘g’risida"gi qarori bilan tasdiqdangan "Sudlar va adliya organlarini rivojlantirish jamg’armasi to‘g’risidagi nizom"larda ham sud hokimiyatini takomillashtirish maqsadlari qo‘yilgan. Sud hokimiyatini shakllantirishning muhim yutug’i sifatida sud tomonidan Konstitutsiyaviy nazorat qilishning joriy etilganligi alohida e‘tiborga loyiq. Ta‘kidlash joizki, sudning huquqni qo‘llaydigan subyekt sifatida asosiy vazifasi odil sudlovni amalga oshirish orqali Konstitutsiya va qonunlar ustuvorligini ta‘minlashdir. Davlat mustaqil sud hokimiyatiga ega bo‘lgandagina mustaqil va xolis bo‘lishi mumkin. Konstitutsiyaviy nazorat qilish vazifasining amalga oshirilishi davlat hokimiyatining boshqa tarmoqlariga, ular tomonidan qabul qilingan qarorlarni bekor qilish orqali ta‘sir etishga imkon beradi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 107-moddasiga muvofiq, O‘zbekistonda quyidagi uchta kichik tizimni o‘z ichiga olgan sud tizimi tashkil etilib, u o‘z faoliyatini amalga oshirmoqda: 1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi. 2.O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, Qoraqalpog’iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha oliy sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari, shuningdek, harbiy sudlardan iborat bo‘lgan umumiy yurisdiksiya sudlari. Harbiy sudlar tizimi, o‘z navbatida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Harbiy xay‘ati, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy sudlardan iborat. 3.Xo‘jalik sudlari. Mazkur sudlar O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi, Qoraqalpog’iston Respublikasi xo‘jalik sudi, viloyatlar va Toshkent shahar xo‘jalik sudlaridan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi. 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida Konstitutsiyaviy sudni ta sis etish nazarda tutilgan bo‘lib, 1995 yil 30 avgustda "O‘zbekiston‟ Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g’risida"gi Qonun qabul qilindi. Mazkur 133 Qonunga muvofiq, Konstitutsiyaviy sud Konstitutsiyaviy sud ishini yuritish vositasida sud hokimiyatini mustaqil va xolis tarzda amalga oshiruvchi Konstitutsiyaviy nazorat sudlov organi hisoblanadi. U, ayni vaqtda, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat hujjatlarining Konstitutsiyaviyligiga oid ishlarni ko‘radi. 203 yil avgustda "O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g’risida"gi Qonunga mamlakatda amalga oshirilayotgan parlament islohoti, ikki palatali parlamentga o‘tilishi munosabati bilan qator o‘zgartishlar kiritildi. Konstitutsiyaviy sud ishlarini yuritish O‘zbekiston uchun mutlaqo yangi huquqiy institut bo‘lib, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat chiqargan hujjatlarning Konstitutsiyaviyligi to‘g’risidagi ishlarni ko‘rish yo‘li bilan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ustuvorligini ta‘minlashga yo‘naltirilgan. Konstitutsiyaviy darajadagi sud ishlarini yuritish deganda, keng ma‘noda, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi bilan boshqa huquq subyektlari o‘rtasidagi, Konstitutsiyaviy sudga taalluqli ishlarni ko‘rib chiqish va hal etish bilan bog’liq protsessual harakatlarni hamda shu asnoda yuzaga keladigan Konstitutsiyaviy protsessual munosabatlarning majmuini Konstitutsiyaviy qonun hujjatlari normalari bilan tartibga solish tushuniladi. Tor ma‘noda aytganda esa, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining o‘ziga xos belgilari quyidagilardan iborat: -ixtisoslashtirilgan organ tuzish; -Konstitutsiyaviy sudning qarorlari umum majburiylik xususiyatida bo‘lishi; -odil sudlovni amalga oshirishning mustaqil protsessual shakli; -sudyalarning o‘ta yuqori malakali tarkibi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi Konstitutsiyaviy-huquqiy institut sifatida tarkib topganiga uncha ko‘p bo‘lgani yo‘q. Konstitutsiyaviy sud, umuman olganda, O‘zbekistondagi ham sud hokimiyatining, ham davlat hokimiyatining muhim bo‘g’inlaridan biri, uning qarorlari milliy huquq tizimida tobora salmoqli o‘rin egallamoqda. Konstitutsiyaviy sud ishlarini yuritishning huquqiy asoslari "O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g’risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni bilan belgilangan. Bu asoslar Konstitutsiyaviy sudning 204 yil 30 yanvardagi 1-sonli qarori bilan tasdiqlangan «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining reglamenti»da mufassal bayon etilgan. Reglamentda belgilanganidek, Konstitutsiyaviy sud ishlarini yuritishning asosiy vazifasi fuqarolarning shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy huquqlari va erkinliklarini, shuningdek, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari va fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining huquqlari hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya etish maqsadida ishlarni to‘g’ri va vaqtida ko‘rib chiqishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 109-moddasi hamda "O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g’risida"gi Qonunning 1-moddasiga muvofiq, Konstitutsiyaviy sud: 134 - O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va O‘zbekiston Respublikasi OM palatalari qarorlarining, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlarining, hukumat va mahalliy davlat hokimiyati organlari qarorlarining, O‘zbekiston Respublikasining davlatlararo shartnomaviy va boshqa majburiyatlarining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga mosligini aniqlaydi; - Qoraqalpog’iston Resiublikasi Konstitutsiyasi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, Qoraqalpog’iston Respublikasi qonunlari O‘zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiqligi to‘g’risida xulosa beradi; - O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari normalariga sharh beradi; - O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va konunlari bilan berilgan vakolat doirasida boshqa ishlarni ham ko‘rib chiqadi. Konstitutsiyaviy sud tomonidan Konstitutsiyaga nomuvofiq deb topilgan qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar z‘lon qilingan paytdan yuridik kuchini yo‘qotgan deb hisoblanadi. "O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g’risida"gi Qonunga binoan Konstitutsiyaviy sud: 1. o‘ziga berilgan qonunchilik tashabbusi huquqini OM da amalga oshirish haqidagi; 2. Konstitutsiyaviy sud sudyasining vakolatlarini to‘xtatib qo‘yish to‘g’risidagi; 3. Konstitutsiyaviy sud Reglament to‘g’risidagi; 4. Konstitutsiyaviy sud huzuridagi ilmiy maslahat kengashi haqidagi masalalarni ham ko‘rib chiqadi. Konstitutsiyaviy sudning barcha qarorlari, xulosalari va boshqa to‘xtamlari ommaviy axborot vositalarida e‘lon qilinadi, shu paytdan kuchga kiradi. Konstitutsiyaviy sud qarori uzil-kesil hisoblanib, shikoyat qilinmaydi. Lekin bu Konstitutsiyaviy sudning qarori umuman qayta ko‘rib chiqilishi mumkin emas ekan, degan ma‘noni anglatmaydi. Jumladan, "O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g’risida"gi Qonunning 58-moddasida Konstitutsiyaviy sudning qarori, basharti, qaror qabul qilish paytida Konstitutsiyaviy sudga malum bo‘lmagan yangi muhim holatlar ochilib qolgan bo‘lsa yoki ushbu qarorni qabul qilishda asos bo‘lgan Konstitutsiyaviy norma o‘zgargan bo‘lsa, o‘z tashabbusi bilan qayta ko‘rib chiqishi mumkin. Konstitutsiyaviy sud qarorida sud ishini yuritishning belgilangan tartibi buzilgan holda qabul qilingan deb, e‘tirof etgan taqdirda ham qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Umumiy yurisdiksiya sudlari. O‘zbekiston Respublikasida sud tizimini shakllantirishning huquqiy bazasi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 107-moddasida kafolatlashdan. Ayni shu Konstitutsiyaviy norma 1993 yil 2 sentabrda O‘zbekiston Respublikasining "Sudlar to‘g’risida"gi Qonuni qabul qilinishida asos bo‘lib xizmat qildi. Mazkur Qonunga muvofiq, umumiy yurisdiksiya sudlari tizimi quyidagi bo‘g’inlardan tashkil topdi: O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi; Qoraqalpog’iston Respublikasi Oliy sudi, viloyatlar sudlari va Toshkent shahar sudi; tumanlararo, tuman (shahar) 135 sudlari; harbiy sudlar (O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy sudlar). O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 110-moddasiga binoan, "O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi fuqarolik, jinoiy va ma‘muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi". Mazkur sud tomonidan qabul qilinadigan hujjatlar qat‘iy tarzda O‘zbekiston Respublikasining barcha hududida bajarilishi majburiy. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov ... sud hokimiyatini bosqichma-bosqich mustahkamlab borish, sudning mustaqilligini ta‘minlash, uni sobiq tuzumda bo‘lgani kabi qatag’on quroli va jazolash idorasi sifatidagi organ emas, balki inson va fuqaro huquq va erkinliklarini ishonchli himoya va muhofaza etishga xizmat qiladigan tom ma‘nodagi mustaqil davlat institutiga aylantirishga qaratilgan keng qo‘lamli tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar amalga oshirildi ( Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi. -T.: O‘zbekiston, 2010. B. 16. ) deb ta‘kidlab o‘tdi. O‘zbekiston Respublikasi suveren davlat bo‘lishi bilan sudlar hokimiyatning qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi tarmoqlaridan, siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlaridan mustaqil holda ish olib boorish imkoniga ega bo‘ldi. Hozirgi kunga kelib, Oliy sudning huquqiy maqomi "Sudlar to‘g’risida"gi Qonunning 200 yil 14 dekabrdagi tahriri I bo‘limining normalari hamda keyinchalik kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalar, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksi va Jinoyat protsessual kodeksining bir qator qoidalari asosida tartibga solinmoqsa ( Mingboyev U.K. Sud adolat posboii // «Hayot va qonun». 201. 5-son. 7-8-bet. ). O‘zbekiston Respublikasi Fukarolik protsessual kodeksining 144-moddasiga ko‘ra, Oliy sud qonunda belgilan-gan vakolati asosida, fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqadi, shuningdek, alohida holatlarni hisobga olib, har qanday fuqarolik ishini O‘zbekiston Respublikasining istalgan sudidan olib, birinchi instansiya sudi sifatida o‘zining ish yuritishiga qabul qilib olish yoki bir suddan boshqa tegishli sudga o‘tkazish vakolatiga ega. O‘ta murakkab va muhim ishlar Jinoyat-protsessual kodeksining 389-moddasi bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining sudloviga tegishli ekanligi belgilab qo‘yilgan. Tabiiyki, o‘zi chiqargan qarorlarga nisbatan yangi ochilgan holatlar yuzasidan ishlarni ko‘rib chiqish ham O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi vakolatiga kiradi. Sud nazoratini amalga oshirishning yuqorida sanab o‘tilgan shakllari bilan bir qatorda Oliy sudning ixtiyorida bu borada bilvosita nazorat shakli, binobarin, uning sud amaliyoti yuzasidan tushuntirishlar berish vakolati ham bor. Oliy sud Plenumi tushuntirishlari odil sudlovni amalga oshirishda qonunlarning aniq qo‘llanishini ta‘minlashga qaratilgan bo‘lib, ana shu tushuntirishlarda umumlashtiruv natijalari asosida sharhlar beriladi. Odil sudlovning Asosiy Qonunimizda mustahkamlab qo‘yilgan demokratik prinsiplari, xususan, fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi, aybsizlik prezumpsiyasi, ayblanuvchining himoyalanish huquqi bilan ta‘minlanishi singari 136 Konstitutsiyaviy prinsiplar mazmuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining ko‘pgina tushuntirishlarida chuqur va mufassal ochib berilgan. Aksariyat tushuntirishlar sudlarning qonuniylik va huquq-tartibotni mustahkamlashdagi, javobgarlikni tabaqalashtirish hamda jazolarni individuallashtirishdagi, hayotga, sog’liqqa, shaxsning ozodligi va qadr-qimmatiga qarshi retsidiv jinoyatlar uchun javobgarlikni kuchaytirishdagi roliga taalluqli. O‘zbekiyeton Respublikasi Oliy sudi Oliy sud Plenumi, Oliy sud Rayosati, Fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlov hay‘ati, Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov hay‘ati va Harbiy hayatdan iborat tarkibda faoliyat olib boradi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenumi barcha umumiy yurisdiksiya sudlari qarorlariga nisbatan oliy sudlov instansiyasi bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining sudyalari hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi Fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha oliy sudlari raislaridan iborat tarkibda faoliyat yuritadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Rayosati O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining sudyalari orasidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi tomonidan belgilanadigan miqdorda tashkil topadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosatining majlislari har oyda kamida bir marta o‘tkaziladi hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosati a‘zolarining ko‘pchiligi hozir bo‘lgan taqdirda vakolatli sanaladi. Rayosatga ishlarni nazorat tartibida, sud amaliyoti umumlashma materiallarini, sudlov hay‘atlari ishini tashkil etish masalalarini, shuningdek, viloyatlar sudlari va ularga tenglashtirilgan sudlar raislarining ma‘ruzalarini tinglash bilan bog’liq masalalarni ko‘rib chiqish vakolati berilgan. Umumiy yurisdiksiya sudlari tizimidagi harbiy sudlar, ularning vazifalari hamda vakolatlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 28 fevraldagi "Harbiy tribunallar va harbiy prokuratura organlari to‘g’risida"gi Farmoni bilan respublika Kurolli Kuchlarida qonuniylik va huquq-tartibotni ta‘minlash maqsadida harbiy tribunallar mamlakatimiz sud tizimiga kirishi va barcha harbiy qismlarda, qo‘shilmalar va birlashmalarda, harbiy o‘quv yurtlari va muassasalarda, respublika hududidagi boshqa harbiy tuzilmalarda odil sudlovni O‘zbekiston Respublikasi nomidan amalga oshirishi belgilab qo‘yildi. Mazkur Farmon bilan sobiq Turkiston harbiy okrugi Harbiy tribunali o‘rniga O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining Harbiy sudi tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 yil 3 iyuldagi "O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tarkibida Harbiy hay‘at tashkil etish to‘g’risida"gi Qarori bilan shunday hay‘at tuzilib, uning zimmasiga alohida ahamiyatdagi ishlarni birinchi instansiya bo‘yicha, shuningdek, ishlarni kassatsiya va nazorat tartibida ko‘rish vakolatlari yuklatildi. Ayni bir vaqtda O‘zbekiston hududida joylashgan, ilgari belgilangan tartib asosida saylangan harbiy sudlarning sudyalari vakolati tasdiqlandi ( O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashiniig Axborotnomasi. 1992. 9son. 366-modda. ). Sud tizimini isloh qilish asnosida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999 yil 23 sentabrdagi Farmoni bilan mamlakatimiz Qurolli Kuchlari sudlari O‘zbekiston Respublikasi harbiy sudlariga aylantirildi. 137 O‘zbekiston Respublikasining "Sudlar to‘g’risida"gi Qonunining 4-bobi hamda OMning 200 yil 14 dekabrdagi Qarori bilan tasdiqlangan «Harbiy sudlar faoliyatini tashkil etish to‘g’risidagi Nizom» harbiy sudlar vakolatlari tizimini hamda ularning faoliyat sohasini belgilab berdi. O‘zbekiston Respublikasi harbiy sudlari tizimi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Harbiy hay‘atidan, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudidan, okrug va hududiy harbiy sudlardan tarkib topadi. Harbiy sudlar faoliyati ustidan oliy darajadagi nazoratni O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi amalga oshiradi. Xo‘jalik sudlari. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 111-moddasiga muvofiq, "Mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar o‘rtasidagi, shuningdek, tadbirkorlar o‘rtasidagi, iqtisodiyot sohasida va uni boshqarish jarayonida vujudga keladigan xo‘jalik nizolarini hal etish Oliy xo‘jalik sudi va xo‘jalik sudlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida amalga oshiriladi ( O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston. 2012. 31-bet ). Umumiy yurisdiksiya sudlaridan farqli ravishda bu sudlar boshqa organlarning yurituviga kiritilgan har qanday nizolarni ko‘rib chiqadi. Mamlakatimizda xo‘jalik sudlari vakolatlari bilan umumiy yurisdiksiya sudlari vakolatlarining nizo xususiyatiga qarab farqlash, ajratish muayyan ahamiyatga ega. Xo‘jalik sudlarida ishlarini ko‘rib chiqish va muhokama etish tartibi, asosan, yuridik shaxslarga mo‘ljallangan. 1991 yil 20 noyabrda qabul qilingan "Hakamlik sudi va xo‘jalik nizolarini hal etish tartibi to‘g’risida"gi Qonun bilan arbitrajlar tugatildi, tadbirkorlik faoliyati jarayonida fuqarolik huquqiy munosabatlardan kelib chiquvchi nizolar (iqtisodiy nizolar) yoki boshqaruv sohasidagi munosabatlardan kelib chiquvchi nizolarni hal etish vakolatlari hakamlik sudlariga berildi. Hakamlik sudlari yagona tizimi O‘zbekiston Respublikasi Oliy hakamlik sudi, Qoraqaliog’iston Resiublikasi Hakamlik sudi va viloyatlar hakamlik sudlaridan tarkib topdi. 1993 yil 2 sentabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining "Sudlar to‘g’risida"gi Qonuni va O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hakamlik (arbitraj) sudlarining hozirgi xo‘jalik sudlariga aylanishida asos bo‘lib xizmat qildi. Ayni vaqtda 1993 yil 2 sentabrdagi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni bilan O‘zbekiston Respublikasining Xo‘jalik protsessual kodeksi tasdiqlandi. O‘zbekiston Respublikasining 1997 yil 30 avgustdagi Qonuni bilan O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining yangi tahriri tasdiqlandi va u 1998 yil 1 yanvardan e‘tiboran amalga kiritildi. O‘zbekiston Respublikasining xo‘jalik sudlari ikki bo‘g’inli tizim sifatida ish ko‘radi. Birinchi bo‘g’inga Qoraqalpog’iston Resiublikasi Xo‘jalik sudi, viloyatlar va Toshkent shahar xo‘jalik sudlari kiradi. Ikkinchi bo‘g’in O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudidan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi. Oliy xo‘jalik sudi Konstitutsiyaviy sud va Oliy sud bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasining oliy sudlov organlari maqomiga ega. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi sudlov tizimi sifatida mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyin shakllandi. 138 O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudiga ushbu sud raisi boshchilik qiladi. Oliy xo‘jalik sudi besh yil muddatga saylanadigan Oliy xo‘jalik sudi raisi, uning birinchi o‘rinbosari, o‘rinbosarlari, sudlov hay‘atlarining raislari va sudyalardan iborat bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xujalik sudining sudyasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimnomasiga binoan, O‘zbekiston Respublikasi OM Senati tomonidan saylanadi. Oliy xo‘jalik sudida sudyalar orasidan fuqarolik xuquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlarni kuruvchi sudlov hay‘ati va ma‘muriy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlarni ko‘ruvchi sudlov hay‘ati tuziladi. Sudlov hay‘atlarining raislari va tarkibi Oliy xujalik sudi Plenumida tasdiqlanadi. Oliy xo‘jalik sudi tarkibida Oliy xo‘jalik sudi Plenumi va Oliy xo‘jalik sudi Rayosati ham faoliyat ko‘rsatadi. Oliy xo‘jalik sudi Plenumi oliy sudlov instansiyasi bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xujalik sudi raisi, rais o‘rinbosarlari, sudyalari va Qoraqalpog’iston Respublikasi Xujalik sudi raisidan iborat tarkibda ish olib boradi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudining Plenumi ko‘rib chiqilayotgan masalalar yuzasidan qaror qabul qiladi. Oliy xo‘jalik sudi Plenumi majlislarida bayonnoma yuritiladi. Oliy xujalik sudi tarkibida Oliy xo‘jalik sudi raisi, uning o‘rinbosarlari hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumi tomonidan belgilanadigan miqdordagi sudyalardan iborat Oliy xujalik sudi Rayosati ish olib boradi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Rayosati xo‘jalik sudlariga taalluqli ishlar yuzasidan oliy nazorat instansiyasidir. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudining sudlov hay‘atlari ishlarni birinchi instansiyada va kassatsiya tartibida ko‘radi. Sud apellyatsiya tartibida ishni ko‘rib chiqib, qarorni o‘zgarishsiz, shikoyatni esa qanoatlantirishsiz qoldirishga; qarorni to‘liq yoki qisman bekor qilishga hamda yangi qaror qabul qilish yoki qarorni o‘zgartirishga; qarorni butunlay yoki qisman bekor qilib, ish yuritishni to‘xtatishga yoki da‘voni to‘liq yoki qisman ko‘rmasdan qoldirishga haqli. Prezidentimiz Parlamentga Murojaatnomasida sud tizimini isloh qilish borasida qator masalalarni qayd qilib o‘tdilar: sud mustaqilligini to‘liq ta‘minlash – eng muhim vazifalarimizdan biri bo‘lishi zarur. Yana bir bor aytmoqchiman – dastlabki tergovda davom etib kelayotgan qonun buzilish holatlarini faqat va faqat sudlarning haqiqiy mustaqilligiga erishish orqali bartaraf etish mumkin. Bu borada qabul qilgan qonuniy chora-tadbirlarimiz aniq natijalar bera boshladi. Ushbu ijobiy o‘zgarishlarni Birlashgan Millatlar Tashkilotining sudyalar mustaqilligi bo‘yicha maxsus vakili Diyego Garsiya-Sayan janoblari ham alohida e‘tirof etdi. Sud islohotlarining ikkinchi davri asosiy xususiyati Prezident SH.Mirziyoyevning 2017 yil 21 fevraldagi O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora- tadbirlari to‘g’risidagi farmoni asosida amalga oshirilmoqda. 139 Mazkur farmon asosida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xo‘jalik sudi birlashtirilib, fuqarolik, jinoiy, ma‘muriy va iqtisodiy sud ish yurituvi sohasidagi sud hokimiyatining yagona oliy organi – O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Harbiy hay‘ati, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy sudlar shtat birliklari O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari tarkibidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tizimiga o‘tkazildi. O‘tgan 3 yilda 1 ming 989 nafar, 2019 yilning o‘zida 859 nafar fuqaroga nisbatan oqlov hukmi chiqarildi. Shuningdek, 2019 yilda 3 ming 81 nafar shaxs sud zalidan ozod qilingan bo‘lsa, 2 ming 623 nafar fuqaroga asossiz qo‘yilgan moddalar ayblovdan chiqarildi va o‘zgartirildi. Sudyalarimizning adolatni va qonun ustuvorligini ta‘minlash borasida oqlov hukmlarini chiqarayotgani, hech shubhasiz, sud-huquq sohasidagi eng katta yutug’imizdir. Men, Prezident sifatida, sudyalarning bunday jasorati va qat‘iyatini bundan keyin ham to‘liq qo‘llab-quvvatlayman. Endi sud orqali insonlarning huquqi tiklanganini e‘tirof etish bilan cheklanib qolmasdan, nima sababdan sudgacha bo‘lgan tergov jarayonida inson huquq va erkinliklari buzilgan, degan savolni ham ko‘ndalang qo‘yadigan, tazyiqlar uchun javob beradigan vaqt keldi. Eski tuzumdan qolgan va hanuz davom etayotgan sud qarorlarini prokuratura tomonidan chaqirib olib, o‘rganish amaliyotini cheklash lozim. Endi faqat ish yuzasidan shikoyat kelib tushgan holdagina prokuror sud qarorini olib o‘rganishi mumkin. Sud raislari tomonidan sudyalarning faoliyatini baholash va ularga nisbatan intizomiy ish qo‘zg’atish bo‘yicha vakolatlarni qayta ko‘rib chiqish kerak. Davlat idoralari mansabdorlari shuni chuqur anglab olsinlar: sudlar mustaqilligini ta‘minlash masalasi bundan buyon ham shaxsan Prezidentning qattiq nazoratida bo‘ladi. Sud ostonasiga qadam qo‘ygan har bir inson, O‘zbekistonda adolat hukm surayotganiga to‘la ishonch hosil qilishi kerak. Aks holda, buyuk nemis faylasufi Immanuil Kant aytganidek, Adolat yo‘qolgan paytda, hayotning qadrini belgilaydigan boshqa hech narsa qolmaydi. Bu haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak. O‘zbekistonda sudyalar qonunlarning tolmas himoyachilari, adolatning mustahkam ustunlari bo‘lishi lozim. Oliy sud, Sudyalar oliy kengashi, Adliya vazirligi uch oy muddatda yuqorida bildirilgan takliflarni amaliyotga joriy etishni nazarda tutadigan, qonun loyihasini kiritsin. Ikkinchidan, sud-huquq sohasiga doir asosiy qonun va kodekslar bundan deyarli 20-25 yil oldin qabul qilingan bo‘lib, hozirgi davr talablariga javob bermaydi. Shu sababli parlament yaqin yillarda Fuqarolik, Jinoyat, Jinoyat-protsessual, Jinoyat-ijro, Ma‘muriy javobgarlik to‘g’risidagi kodekslarni yangitdan qabul qilishi maqsadga muvofiqdir. Bu borada, avvalo, tergov va sud amaliyotiga inson huquqlari sohasidagi ilg’or standartlarni joriy etishga alohida e‘tibor qaratish kerak. 140 2017 yil 13 iyun kuni Prezidentimiz SH.Mirziyoyev Sud organlari xodimlari bilan uchrashuv o‘tkazib nutq so‘zladi (Qonun va adolat ustuvorligini ta‘minlash – barcha ezgu maqsadlarimizga erishishning eng muhim sharti). Ma‘ruzada sohani isloh qilish borasida qator vazifalar belgilandi. Mazkur islohotlar Prezidentimizning O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g’risidagi (2017 yil 21 fevral), O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi huzuridagi Sudlar faoliyatini ta‘minlash departamenti ishini tashkil etish to‘g’risidagi (2017 yil 10 aprel), O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashini shakllantirish to‘g’risidagi (2017 yil 10 aprel), Odil sudlov saroyi kompleksini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g’risidagi (2017 yil 18 iyul), Sud-huquq tizimini yanada takomillashtirish va sud hokimiyati organlariga ishonchni oshirish chora-tadbirlari to‘g’risidagi (2018 yil 13 iyul) Farmon va Qarorlarida o‘z aksini topdi. SH.Mirziyoyev Sud tizimini isloh qilish borasida OMga Murojaatnomasida (28.12.2018) quyidagi fikrlarni bildirdi: Birinchidan, sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta‘minlash maqsadida, sudyalikka nomzodlarni tanlash va tayinlash tizimini yanada takomillashtirish lozim. Sudyalar korpusini shakllantirish tizimini sud hokimiyatining mustaqilligi prinsipiga to‘liq moslashtirish, bu jarayonda keng jamoatchilik ishtirokini ta‘minlash zarur. Buning uchun tuman, shahar va viloyat sudi sudyalarini tanlash va tayinlash vazifasini Sudyalar oliy kengashi to‘liq o‘z zimmasiga olishi maqsadga muvofiqdir. Bu borada jamoatchilik fikri va sudyalarning ular oldida hisobot berish masalasi o‘z ifodasini topishi zarur. Sud-huquq tizimida 2017-2020-yillarda 2 ming 60 nafar fuqaroga nisbatan oqlov hukmi chiqarilib, 2 ming 40 nafar shaxs sud zalidan ozod qilindi, 7 ta sud bosqichi 3 bosqichga keltirilib, sud tizimi «bir sud – bir instansiya» tamoyili asosida qayta tashkil etildi. 2020-yilning o‘zida bilib-bilmay jinoyatga qo‘l urgan va o‘z qilmishidan pushaymon bo‘lgan 30 dan ortiq shaxs afv etilib, jazoni o‘tash joylaridan ozod qilindi, 20 nafar mahkumning jazo muddatlari qisqartirildi. (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentinig Konstitutsiyamiz qabul qilinganligining 28 yilligi munosabati bilan bayram tabrigidan.) 3.Mahalliy davlat hokimiyati organlarining tashkil etilishi Mahalliy davlat hokimiyatininh tashkil topishi. Mahalliy davlat hokimiyati tubdan isloh qilindi. Islohotlar O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Mahalliy davlat hokimiyati to‘g’risida” gi Qonun (1993-yil 2-sentabr), Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovlar to‘g’risida” gi Qonun (1994-yil 5-may) asosida amalga oshirildi. Konstitutsiyaning 99-moddasida viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga bo‘ysunadigan shaharlar, shuningdek, shahar tarkibiga kiruvchi tumanlardan 141 tashqari) hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari Kengashlari hokimiyatning vakillik organlari bo‘lib, ular davlat va fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab o‘z vakolatlariga taalluqli masalalarni hal etadilar, deb belgilab qo‘yildi. Konstitutsiyada mahalliy hokimiyatning ikki mustaqil organga – vakillik va ijro hokimiyat organlariga bo‘linishi belgilandi. Mahalliy davlat hokimiyati to‘g’risida” gi Qonunning 1-moddasida „Viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga boy sunadigan shaharlardan, shuningdek, shaharlar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) xalq deputatlari Kengashlari davlat hokimiyatining vakillik organlaridir, deb aniq belgilab qoyildi. Shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarda va tumanga b o‘sunuvchi shaharlarda vakillik organlari tuzilmaydi. “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g’risida” gi Qonunda vakillik organlariga 21 yoshga to‘lgan fuqarolar saylanadi. Saylovlar ko‘ppartiyaviylik, muqobillik asosida o‘tadi. Xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashlariga 60 tadan ko‘p bo‘lmagan, tuman va shahar Kengashlariga esa 30 tadan ko‘p bo‘lmagan deputatlar 5 yil muddatga aylanadi. Mustaqillik yillarida 1994-yildan e‘tiboran har 5 yilda xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga ko‘ppartiyaviylik, muqobillik asosida saylovlar bo‘lib o‘tdi. Jumladan, 1999-yilgi saylovda xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga 6145 nafar deputat saylandi. Hokimlikning tashkil etilishi. O‘zbekiston Respublikasida mahalliy ijroiya hokimiyati organi qayta tashkil etildi. Bu borada milliy davlatchilik tarixi tajribasidan ijodiy foydalanildi. Jumladan, Amir Temur davridagi davlatchilikka nazar tashlasak, o‘sha zamonlarda viloyatlar, shaharlar hokimlar tomonidan yakkaboshchilik asosida boshqarilganiga guvoh bo‘lamiz. 1992-yil 4-yanvarda “ O‘zbekiston Respublikasining mahalliy hokimiyat idoralarini qayta tashkil etish to‘g’risida” Qonun qabul qilindi. Mazkur qonunga muvofiq respublikaning hamma hududida mahalliy ijro hokimiyati organi sifatida hokim lavozimi ta‘sis etildi. Hokimlar faqatgina ijro hokimiyati organlarigagina emas, shuningdek, mahalliy vakillik organlariga ham rahbarlik qiladigan organ sifatida mustahkamlandi. Hokimning vakolat muddati 5 yil bo‘lib, u tegishli hududda vakillik organiga ham, ijro hokimiyatiga ham boshchilik qiladigan mansabdor shaxs hisoblanadi. Ijro organlarida bog’liqlikni ta‘minlash maqsadida, viloyat hokimlari O‘zbekiston Prezidenti tomonidan, tuman va shahar hokimlari viloyat hokimi tomonidan lavozimiga tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda bu masalalar tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidan tasdiqlanadi. Vakillik organlari tuzilmaydigan shahar tarkibidagi tumanlarda va tumanga boysunuvchi shaharlarda ham hokimiyatlar ta‘sis etildi, ularning apparati – hokimiyat tashkil etildi. Viloyat hokimlari va Toshkent shahar hokimi O‘zbekiston Prezidentining shu joylardagi vakili hisoblanadi. Toshkent shahar tumanlari hokimlari esa Toshkent shahar hokimining vakillari hisoblanadi. 1992-yilda Toshkent shahrida va 12 ta viloyatda, 159 ta qishloq tumani va 18 ta shahar tumanida hamda 120 ta shaharda hokimlar tayinlandi va tasdiqlandi, ularning apparati – hokimiyatlar tuzildi. 142 Mahalliy hokimiyat organlari vakolatiga kiradigan masalalar va vazifalar Konstitutsiyaning 10-va 101-moddalarida aniq belgilab qo‘yilgan. Ular quyidagilardan iborat: • qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta‘minlash; • hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish; • mahalliy budjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig’imlarni belgilash, budjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilish; • mahalliy kommunal xo‘jalikka rahbarlik qilish; • atrof-muhitni muhofaza qilish; • fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta‘minlash; • normativ hujjatlarni qabul qilish hamda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish; • O‘bekiston Respublikasi qonunlari, Prezident farmonlari davlat hokimiyati yuqori organlarining qarorlarini amalga oshirish; • xalq deputatlari quyi Kengashlari faoliyatiga rahbarlik qilish, respublika va mahalliy ahamiyatga molik masalalarni muhokama qilishda qatnashish. Mustaqillik yillarida mahalliy hokimiyatni shakllantirish boyicha amalga oshirilgan islohotlar natijasida ijro hokimiyati bilan vakillik hokimiyati bir-biridan rasman ajratildi. Hokimlar xalq deputatlari Kengashlariga bo‘ysunmaydi, ammo Kengash oldida hisob berib turadi. Shu bilan birga hokimlarni joylarda ham vakillik, ham ijro hokimiyati organlariga boshchilik qilish holatini vakillik organlari hokimlarga bo‘ysunadi, deb tushunmaslik kerak. Vakillik organlari hokimlarga bo‘ysunmaydi, vakillik organlari ishini tashkil qilishga hokimlar boshchilik qiladilar. Hokim mahalliy ahamiyatga molik barcha masalalarni fiiqarolarning manfaatiga mos ravishda hal qilish bilan shug‘ullanadi. Shu maqsadda barcha korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, birlashmalar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan qarorlar qabul qiladi. Hokimlar o‘zlari rahbarlik qilayotgan organlarning qarorlari va faoliyati uchun shaxsan javobgardir. O‘zbekistonning mustaqil taraqqiyot tarixi guvohlik beradiki, ayrim hokimlar o‘z faoliyatida jiddiy xatolarga yo‘1 qo‘ymoqdalar. O‘zlariga yuklatilgan mas‘uliyatli vazifalarni bajarishni uddalay olmagan, o‘z lavozimini suiiste‘mol qiluvchi hokimlar ham uchrab turadi. Bunday hollarda ular vakolat muddatidan oldin hokimlik lavozimidan chetlashtirilmoqda. Mahalliy davlat hokimiyati organliri faoliyatini takomillashtirishda 2017 yil 7 iyunda qabul qilingan Mahalliy byudjetlarni shakllantirishda joylardagi davlat hokimiyati organlarining vakolatlarini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g’risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (PF-5075) hamda Mahalliy davlat hokimiyati organlarining byudjet vakolatlarini kengaytirish va mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishdagi mas‘uliyatini oshirish to‘g’risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori (PQ-3042) muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. 143 SH.Mirziyoyevning OMga Murojaatnomasida (28.12.2018) Mahalliy davlat hokimiyati tizimini o‘zgartirish borasida qator takliflar ilgari surildi: mahalliy hokimiyat organlarining vakolat va mas‘uliyatini qayta ko‘rib chiqishimiz, ularning mustaqilligini yanada oshirishimiz lozim. Hududlarni rivojlantirishga oid masalalarni hal etishda aksariyat hokimlarda mas‘uliyatni o‘z zimmasiga olib, mustaqil qaror qabul qilish va tashabbuskorlik yetishmayapti. Ma‘lumki, 2018 yilda Toshkent shahrida eksperiment tariqasida davlat boshqaruvining yangi tartibi joriy etilib, shahar hokimi va tuman hokimlariga moliya, iqtisodiyot, investitsiya, qurilish, uy-joy va kommunal xizmat sohalari rahbarlarini tayinlash vakolati berildi. Natijada 30 dan ortiq komissiya va kengashlar tugatilib, ularning vakolatlari tegishli hududiy organlarga berildi. Samarasiz ishlayotgan 12 ta davlat unitar korxonasi tugatildi. Davlat byudjetiga tushadigan mablag’larning bir qismini mahalliy byudjetlar ixtiyorida qoldirish tartibi o‘rnatilgani tufayli Toshkentda soliq tushumi prognozga nisbatan 2 trillion so‘mga ko‘paydi. Davlat boshqaruvi sohasida ijobiy natija berayotgan ana shu eksperimentni endi boshqa hududlarda ham joriy etishimiz zarur. Kelgusida hokimning ayni vaqtda Xalq deputatlari kengashi raisi sifatida faoliyat ko‘rsatishiga doir tartib bekor qilinishi lozim. Mamlakatimizda 2019 yil 22 dekabrda navbatdagi Xalq deputatlari tuman, viloyat va shahar Kengashlari deputatligiga saylovlar bo‘lib o‘tdi. Ma‘lumki, so‘nggi yilarda xalq bilan muloqotning yangi tizimi yo‘lga qo‘yildi. O‘z.R. Prezidentining 2020 yil 24 yanvarda Parlamentga Murojaatida aytilganidek, Virtual va Xalq qabulxonalariga yiliga 1 milliondan ziyod murojaat kelib tushayotgani xalq bilan muloqotni yangi bosqichga olib chiqishni talab etadi. Endi 2020 yildan boshlab davlat idoralari rahbarlari va hokimlarning ushbu murojaatlarni qay darajada hal etayotgani bo‘yicha hisobotini parlament va xalq deputatlari kengashlarida muntazam eshitish tizimi yo‘lga qo‘yiladi. Prezidentimizning qayd qilishicha amaldagi qonun hujjatlarida hokimliklarning 30 ga yaqin vazifa va funksiyalari nazarda tutilgan. Shundan 175 tasi, mazmun-mohiyatiga ko‘ra, hokimlarning asosiy vazifalari toifasiga kirmaydi va turli idoralarning funksiyalarini takrorlaydi. Bu esa, ish sifati va ijro intizomiga salbiy ta‘sir ko‘rsatishi tabiiy. Shu sababli hozirda hokimlarning vakolatlarini qayta ko‘rib chiqish va ularga xos bo‘lmagan hamda bir-birini takrorlaydigan funksiyalarni tegishli organlarga o‘tkazishni ta‘minlash bo‘yicha islog’tlar o‘tkazilmoqda. Mahalliy byudjetlarning qo‘shimcha daromadini taqsimlash, nafaqa oluvchilarni adolatli belgilash, ijro organlari rahbarlari ishiga baho berish bundan buyon Xalq qabulxonalariga kelib tushayotgan murojaatlar tahlili asosida amalga oshiriladi. Shunday qilib, Mustaqillik yillarida markaziy, viloyat, shahar va tumanlar darajasidagi davlat hokimiyati va boshqaruv tartiblari tubdan yangi shaklda barpo etildi. Mahalliy davlat hokimiyatini shakllantirishda o‘zbek milliy 144 davlatchiligining tarixiy an‘analari, rivojlangan davlatlarning zamonaviy tajribalari inobatga olindi. O‘zbek jamiyatida jamoa bo‘lib yashashning eng oliy shakli mahalladir. O‘zini o‘zi boshqarishning mazkur shakli asrlar osha yashab kelmoqda. Mahalla mamlakatimizda ko‘p asrlardan buyon mavjud bo‘lsa-da, O‘zbekiston davlat mustaqilligiga erishganidan keyingina u munosib ijtimoiy- huquqiy maqomga ega bo‘ldi. 1992 yil 12 sentabrda birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning Farmoni bilan Mahalla Respublika xayriya jamg’armasi tashkil etilgani, 1993 yil 2 sentabrda "Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g’risida"gi Qonun ( O‘zbekiston Respublikasining "Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g’risida”gi Qonuni. O‘zbekiston Respublikasi OMning Axborotnomasi. 1999. 5-son. 110- modda ) qabul qilinganining o‘ziyoq mahalla institutining davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgaligining yorqin dalilidir. Jamiyat taraqqiyoti takomillashgan sari hamda bozor munosabatlariga o‘tish davrida, ayniqsa, fuqarolik jamiyatini shakllantirishga oid yangi ijtimoiy munosabatlarning vujudga kelishi bilan ushbu Qonunni ma‘lum normalar bilan to‘ldirish ehtiyoji sezildi. Shu boisdan 1999 yil 14 aprelda O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g’risida yangi tahrirdagi Qonuni qabul qilindi Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan hujjatlar jumlasiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 23 apreldagi "Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini qo‘llab-quvvatlash to‘g’risida"gi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi VMning 1999 yil 19 apreldagi "Mahalla posboni" jamoat tuzilmalari va Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari huzuridagi yarashtirish komissiyalari to‘g’risidagi Nizomlarni tasdiqlash haqida"gi qarori mamlakatimizda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimining rivojlanishida muhim rol o‘ynadi. Yurtimizdagi tinchlik va osoyishtalikni, xalqimizning xotirjam mehnat qilishini ta‘minlashda mahallaning xizmati katta. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan jamoat tartibini saqlash, jinoyatchilikka qarshi kurash va uning oldini olishda fuqarolarning ongli ishtirok etishini maqsad qilib, 1999 yil 19 aprelda "Jazoni o‘tash joylaridan ozod qilingan shaxslarga ijtimoiy- maishiy jihatdan va ishga joylashishda yordam ko‘rsatish bo‘yicha Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va hokimliklar huzuridagi maxsus komissiyalar, "Mahalla posboni" jamoat tuzilmalari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari huzuridagi yarashtirish komissiyalari to‘g’risida"gi nizomlarni tasdiqlash haqida VMning qarori qabul qilinib, respublikamizning barcha hududlarida "Mahalla posboni" jamoat tuzilmalari tashkil etildi. Mahalla oldida turgan eng dolzarb masalalardan biri fuqarolarning ijtimoiy faolligini oshirish, oilalarni mustahkamlash, odamlarni loqaydlik, boqimandalik kabi illatlardan forig’ etish, aholini tom ma‘nodagi fuqarolik jamiyatini barpo etishga safarbar qilish. O‘zbekistonda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan ajralishlarning oldini olish va nizolashayotgan taraflarni yarashtirish masalasida 145 qator ishlar amalga oshirilmokda. Ta‘kidlash joizki, fuqarolar yig’inlarida faoliyat olib borayotgan Yarashtirish komissiyalarining vazifasi faqat nizoli oilalardan kelib tushgan arizalarni ko‘rib chiqishdangina emas, balki nizoni keltirib chiqaruvchi sabablarni atroflicha o‘rganib, oilalarda sog’lom turmush tarzini keng targ’ib qilishdan ham iborat hisoblanadi. Birinchi Prezidentimiz ta‘kidlaganidek, "Oilaviy kelishmovchiliklarni nari borsa mahalla doirasida, ko‘pni ko‘rgan keksalar, faollar yordamida, hech kimga ovoza qilmay, ortiqcha rasmiyatchilikka yo‘l qo‘ymay hal etish bu ota-bobolarimiz amal qilib kelgan azaliy odatdir. Bunday yarashuv jarayonlarini mahallalarda amalga oshirish uchun obro‘li oqsoqollar, ota-onalar bor, kerak bo‘lsa, jamiyatda odob-axloq, sharmu hayo kabi fazilatlarni mustahkamlashga xizmat qiladigan ma‘naviyat faollari, mahalla imomlari bor. Biz ularning bilim va tajribasi, kuch va imkoniyatlarini jamiyat hayotining ustuni bo‘lgan oilani mustahkamlashga qaratmoqchimiz. Bir so‘z bilan aytadigan bo‘lsak, biz yurtimizda erkin demokratik jamiyat barpo etyapmiz. Lekin har bir hayotiy masalada bizning o‘z fikrimiz, o‘z qarashimiz bor" ( Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizligimnz o‘z kuch-qudratimizga hamjihatligimiz va qat iy irodamizga bog’liq. 12-j. - T.: O‘zbekiston, 204. B 101-‟ 108. ) Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining muqaddimasida xalqlar o‘rtasida do‘stona munosabatlarni rivojlantirishga ko‘maklashish zarurligiga e‘tibor qaratish lozim, deb belgilangan. G’arb mamlakatlarining ayrim siyosatchilari ham O‘zbekistondagi fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimining o‘ziga xosligini yuqori baholashgan. Jumladan, nemis siyosatchisi Artur Faynberg: "Mahalla inson huquqlarini hurmat qilgani holda yoshlarni tarbiyalashga, uning kamol topishiga ko‘mak beruvchi jamiyat instrumenti, deb baho bergan. Shu bilan birga, individualizm singib ketgan G’arb mutaxassislari uchun bu tizimning tub mohiyatini tushunish mushkulligini ham obyektiv tavsiflab berishgan. 2017 yil 3 fevralda Mahalla institutini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g’risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (PF- 4944) qabul qilindi. Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, fan rivoji uchun boshlang’ich maktablar qanday vazifani bajargan bo‘lsa, mahalla institutlari mustaqillikni mustahkamlash uchun xuddi shunday vazifani bajaradi. Mahalla xalqqa hukuq va erkinliklardan foydalanish yo‘lini ochadi, shuningdek, unga osoyishta hayotdan bahramand bo‘lishni o‘rgatadi. Mahalla taqdiri mamlakat taqdiri bilan chambarchas bog’liq. Mahalla obod bo‘lsa, yurt obod, mahalla tinch bo‘lsa, yurt tinch bo‘ladi. 4. Ko‘ppartiyaviylik tizimi. Jamiyatning demokratlashuvida siyosiy partiyalar, nodavlat va jamoat tashkilotlarining roli. O‘zbekiston siyosiy tizimi zamonaviy siyosiy munosabatlar shart-sharoitlari va omillariga moslashish hamda uyg’unlashish sifatlariga ega. Mazkur jarayonning tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan ko‘ppartiyaviylik tizimi bugungi kunda izchil rivojlanmoqda. Siyosiy partiyalarning jamiyatni yangilash va modernizatsiya qilish, fuqarolarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishdagi roli va ahamiyati ortib borayotir. Partiyalar faoliyatining tashkiliy-xuquqiy, mo-liyaviy shart-sharoitlari 146 mustahkamlanmoqda, ularning xalq orasidagi obro‘si ortib, davlat ahamiyatiga molik qarorlar qabul qilishdagi ta‘siri tobora kuchayib bormoqda. Siyosiy plyuralizm va ko‘ppartiyaviylik mamlakatimizda jamiyat ijtimoiy hayotining ajralmas qismiga aylandi. Ushbu qoidaning Konstitutsiya darajasida mustahkamlanishi siyosiy partiyalarning fuqarolik jamiyati va davlat o‘rtasidagi vositachilik roli, Konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi oliy darajada e‘tirof etilganligini anglatadi. Jamiyatda siyosiy partiyalarning erkin faoliyat ko‘rsatishi demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishning asosiy garovidir. Partiyalarning demokratiyani shakllantirishdagi bevosita ta‘siri ularning jamoat tashkiloti ekanliklaridan kelib chiqadi, ya‘ni siyosiy partiya xalq hokimiyatchiligini amalga oshirish maqsadida aholining ijtimoiy fikrini ifodalovchi yirik ijtimoiy tashkilot sifatida namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov ta‘kidlaganidek, "Partiya degani bu mansab uchun, lavozim uchun kurash emas, balki muayyan g’oya uchun, uning jamiyatda ustuvor bo‘lishi va ro‘yobga chiqishi uchun kurash demakdir. Agar partiya ma nosini mana shu nuqtai nazardan‟ tushunar ekanmiz, qancha partiya bo‘lsa bo‘laversin, ularning faoliyatiga tegishli sharoit yaratib beriladi " ( Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-j.T.: O‘zbekiston. 1996. B.351. ). O‘tgan asrning 20-yillari boshlariga kelib, mamlakatimiz hududida yakka partiyaviylik bilan bir qatorda yakka hokimlik o‘rnatildi. Turli nom va ko‘rinishdagi barcha partiyalarning faoliyati tugatildi. Bolsheviklar partiyasi hamma jabhaga kirib borib, asosiy boshqaruv jilovini qo‘lga oldi. Hukmron partiya davlat va hukumatning asosiy funksiyalari mazmun-mohiyatini belgilab beruvchi kuchga aylana bordi. Bunday sharoitda demokratiya va uning asosiy institutlaridan nishon ham qolmasdi. Kommunistik partiyaning g’oyasiga ko‘ra, har bir insonning dunyoqarashi kommunistik mafkura asosida shakllanishi kerak edi. Kommunistlar tub aholining manfaati, mentaliteti hamda davlatchilik tarixi bilan umuman hisoblashmasdi. Komunistik partiya faoliyatining asosiy qoidalari demokratik sentralizm deb atalsa-da, aslida o‘taketgan markazlashuv (avtoritar, byurokratik boshqaruv)ni anglatardi. Fikrlar xilma-xilligiga yo‘l qo‘ymaslik, siyosiy tashkilotga xos bo‘lmagan ma‘muriy-xo‘jalik masalalari bilan shug’ullanish, davlat idoralari, shuningdek, jamoat birlashmalari ishlariga aralashish va boshqalar partiya faoliyatining asosini tashkil etardi. Kompartiya butun siyosiy hokimiyat tizimi o‘zagini tashkil qilar edi: "U rahbarlikning shunday bir qismi ediki, bu qism qolgan jamiki rahbarlikka rahbarlik qilardi, ya‘ni oliy maqomdagi rahbariyat edi. Rahbarlikning va jamiyatni boshqarishning barcha tizimlari bevosita partiya boshqaruvi nazorati ostida ishlar, amalda ham uning uzviy bir davomi va bamisoli shaxobchasiday edi ( Levitin L., Karlayl D. Islom Karimov yangi O‘zbekiston Prezidenti. -T.: O‘zbekiston, 1996 .B. 58 ). Ushbu partiya va uning kelajakni o‘ylamay ishlab chiqilgan xom mafkurasi XX asrning 90-yillariga kelib siyosiy inqirozga yuz tuta boshladi. Buni har xil 147 siyosiy o‘yinlar va boshboshdoqlik hamda davlat to‘ntarishlarida ko‘rish mumkin edi. Shunga o‘xshash turli xil siyosiy inqirozlar kompartiyaning bundan keyin faoliyat yurita olmasligini amalda isbotladi. Shu davrga kelib, partiya a‘zolari orasida ham mustaqillik g’oyalari kuchayib, ular amaliy ishlarga aylana boshladi. O‘zbekistonda 1989 yilda partiya rahbariyatiga Islom Karimov kelgandan so‘ng ichki va tashqi siyosatda jiddiy o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Aholining ijtimoiy ahvolini yaxshilash maqsadida turli tadbirlar amalga oshirildi. Oliy Kengash tomonidan 1991 yil 15 fevralda "O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to‘g’risida"gi Qonunning qabul qilinishi bilan mamlakatda jamoat birlashmalarining erkin va mustaqil faoliyat yuritishlari uchun ilk bor mustahkam huquqiy asos yaratildi. Sobiq ittifoqdosh respublikalarda bo‘lganidek, O‘zbekistonda ham turli xil siyosiy guruhlar va harakatlar vujudga kela boshladi. Xususan, 1988 yil 16- noyabrda "Birlik" xalq harakati tashkil etildi. Ushbu harakat ilk siyosiy jamoat birlashmasi bo‘lganligi uchun o‘z faoliyatida ko‘plab xatolarga yo‘l qo‘ydi. Ular faoliyat nuqtai nazaridan ko‘proq harakat emas, balki siyosiy partiyaga o‘xshab ketar edi. Harakat a‘zolari o‘sha paytdagi siyosiy vaziyatdan foydalanib, turli xil miting, namoyishlar o‘tkazish orqali o‘zlarini "xalqparvar" qilib ko‘rsatishga hamda shu yo‘l bilan soxta obro‘ olishga harakat qilar edilar. Aslida esa ushbu harakat Litva Respublikasida o‘sha paytda faoliyat yuritayotgan "Sayudis" tashkilotiga taqliddan boshqa narsa emas edi. "Birlik"chilar o‘z faoliyatlarini Boltiqbo‘yi respublikalaridan harakatlarning dasturlarini ko‘chirishdan boshladi. Bunda ular O‘zbekistonning o‘ziga xos xususiyatlarini mavjud sharoitni, siyosiy muhitni, kishilarning siyosiy madaniyati darajasi va boshqa omillarni hisobga olmasdan turib, Boltiqbo‘yi respublikalaridagi tashkilotlarning faoliyatini aynan takrorlashga harakat kildilar", "... ular o‘tish davridagi iqtisodiy va ijtimoiy qiyinchiliklarni bartaraf qilishga kirishgan hukumat va uning mahalliy organlariga yordam berish o‘rniga, aksincha, ular tomonidan olib borilayotgan xayrli tadbirlarni payqamaslikka, hattoki, eng xalqchil va ijobiy islohotlarni ham tanqid qilishga intilar edilar. Shuning uchun ham harakat xalq ichida o‘z ildiziga ega bo‘lmadi ( Qirg’izboyev M. Fuqarolik jamiyati: siyosiy qarashlar, mafkuralar, madaniyatlar. -T.: Sharq, 1998.-B. 116. ). Tashkilotda ichki nizolar avj olib, siyosiy porakandalikka yuz tutildi hamda u ikkiga bo‘linib ketdi. 1990 yil 30 aprelda "Erk" partiyasi ta‘sis qurultoyi bo‘ldi, unda partiyaning dasturi va nizomi qabul qilindi. Ushbu tashkilotning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadi balandparvoz gaplar bo‘lib, uni amalga oshirish mexanizmi ishlab chiqilmagan edi. Mazkur partiya ham "Birlik" harakati singari hissiyotga berilish, mitinglar, inqilobiy chaqiriqlar, yolg’on va‘dalardan nariga o‘ta olmadi. Xalqdan ajralib qolgan partiya o‘zining ayrim "siyosatchilari"dan tashqari tarafdorlariga ham ega emas edi. "Erk"chilar saylovda mag’lubiyatga uchraganlaridan keyin o‘zlarini demokratiya tarafdorlari deb atasalar-da, endi g’ayridemokratik yo‘llar bilan siyosiy hokimiyatni qo‘lga kiritishga harakat qildilar. Ular hech qanday qonunni, hattoki Konstitutsiyani mensimaydigan jinoyatchilar guruhiga aylandilar" 148 ( Azizxo‘jayev A.A. Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar. -T.: Akademiya, 201. B. 67. ). Aniq dasturiy hujjatlarning yo‘qligi, noma‘qul qadami, o‘zaro murosasizligi, so‘l-ekstremistik va fundamentalistik kuchlarni qo‘llab-quvvatlashi natijasida ayrim partiya va harakatlarga nisbatan respublika rahbariyati tomonidan bu xavfning oldini olish choralari ko‘rildi. Shu tariqa "Erk" partiyasi 4 yildan oshiq faoliyati davomida siyosiy o‘yinlarni qanchalik namoyish etmasin, tor manfaatlar girdobidan chiqa olmadi. Shu o‘rinda, mazkur masala yuzasidan partiyaning o‘sha paytdagi faollaridan birining matbuotdagi quyidagi fikrlarini keltirib o‘tish joiz: "Butun bir siyosiy partiya bugungi kunda xususiy tashkilotga aylanib qoldi va o‘z egasiga xizmat qilmoqda. Partiya raisi yolg’iz o‘zi partiya nomidan qarorlar va bayonotlar qabul qilmoqda, qurultoy va plenumlarda saylanadigan shaxslarni lavozimga tayinlab, lavozimdan olmoqda. Kommunist diktatorlar ham bunday ishlarni qilmagan edi" ( Yigitaliyev S. Men xalq bilan birgaman // "Xalq so‘zi" gazetasi, 1993 yil 29 dekabr .). O‘zbekistonda milliy mustaqillikning e‘lon qilinishi, Ittifoqdan mustaqil davlat tuzilmalarining shakllanishi, sobiq kommunistik partiya tashkilotlarining butunlay tugatilishi natijasida fuqarolik jamiyati instituglarini shakllantirish uchun shart-sharoitlar yaratildi. Mamlakatda xalq o‘z manfaatlari va siyosiy irodasini erkin bildirish, erkin ifoda etishi uchun huquqiy asoslar hamda munosib siyosiy muhit yaratilishi bilan siyosiy partiyalar ham tuzila boshladi. Hozirgi davr jahondagi demokratiyaning asosiy mezonlaridan biri saylovlarning ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkazilishidir. 1991 yilning 18 noyabrida qabul qilingan "O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g’risida"gi Qonunda saylovning ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkazilishi hukuqiy jihatdan e‘tirof etildi. Mazkur Qonunda siyosiy partiyalar mamlakat Prezidentligiga nomzodlar ko‘rsatish huquqiga ega ekanligi bayon etildi. "O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to‘g’risidagi Qonunning ko‘ppartiyaviylik tizimi shakllanishining huquqiy jihatlarini ta‘minlab berishi natijasida mamlakatda yangi siyosiy partiyalarning yuzaga kelish jarayoni boshlandi. Milliy mustaqillik davrida tashkil topgan ilk siyosiy partiya O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasidir. Partiyaga 1991 yil 1 noyabrda bo‘lib o‘tgan ta‘sis qurultoyida asos solindi. Qurultoy mustaqil O‘zbekiston tarixidagi muhim siyosiy voqea, ya‘ni O‘zbekiston XDP ta‘sis etilganligini e‘lon qilib, uning Dasturi va Nizomini qabul qildi. Lekin, Xalq demokratik partiyasi tashkil etilgandan so‘ng, uning rivojlanishi bir tekisda ketdi, deb bo‘lmaydi. Xususan, XDPning ko‘pgina mahalliy kengashlari partiya quyi bo‘g’ini tizimini tezroq shakllantirishga berilib, ular tarkibining sifatiga, a‘zolarning umumiy soni va uyushganlik darajasiga yetarli e‘tibor bermadilar. Oqibatda a‘zolar soni 10 kishigacha bo‘lgan boshlang’ich partiya tashkilotlari soni ularning umumiy sonining qariyb yarmini tashkil etdi. Mazkur partiya tashkil etilganidan hozirgi kunga qadar uch marotaba Prezident saylovlarida hamda parlament saylovlarida ishtirok etib, o‘z saylovchilari ishonchini qozongan holda parlamentda o‘z fraksiyasini tashkil 149 etishga erishdi. O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi bugungi kunda parlament partiyasi sifatida faoliyat yuritmoqda. O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylikning rivojlanish tarixida o‘z o‘rniga ega partiyalardan yana biri O‘zbekiston "Vatan taraqqiyoti" partiyasi bo‘ldi. Ushbu partiya 1992 yil 24 mayda bo‘lib o‘tgan ta‘sis qurultoyida tashkil topgan. Partiya o‘z oldiga Vatan va xalq kelajagi uchun shaxsiy mas‘uliyatni o‘z zimmasiga olishga qodir hurfikrli insonlarni tanlash, o‘zbek xalqining mustamlakachilik davrida mamlakatimiz hududidan olib ketilgan moddiy va ma‘naviy boyliklarni qaytarish uchun kurashish, taraqqiyotga g’ov bo‘layotgan byurokratiya, korrupsiyaga qarshi kurashishda ularni keltirib chiqaradigan sabablarni bartaraf qilishga, O‘zbekistondagi ekologik vaziyatga jahon jamoatchiligi e‘tiborini jalb kilish, ilm-fan taraqqiyotining iqtisodiy omillarini qayta ko‘rib chiqish kabi vazifalarni maqsad qilib qo‘ygan edi. Mustaqillikning dastlabki yillarida tashkil topgan partiyalardan yana biri O‘zbekiston "Adolat" sotsial-demokratik partiyasidir. Ushbu partiya 1995 yil 18 fevralda birinchi ta‘sis Qurultoyida tuzilgan. Ushbu Qurultoyda uning Dasturi va Nizomi qabul qilingan. Ta‘sis qurultoyida avvalgi saylovlarda saylangan tashabbuskor guruhning 47 deputati ishtirok etib, ular "Adolat" sotsial-demokratik partiyasining parlamentdagi fraksiyasini tashkil etdi. O‘zbekiston "Adolat" sotsial-demokratik partiyasi O‘zbekistonda shakllangan ilk sotsial-demokratik partiyadir. Hozirgi kunda ko‘plab mamlakatlarda sotsial- demokratik yo‘nalishdagi partiyalarning mavqei ancha ustun. Sotsial-demokratik partiyalarning asosiy maqsadi jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni hal etishga qaratilgan bo‘ladi. Partiya shuning uchun ham rivojlangan mamlakatlardagi sotsial-demokratik yo‘nalishdagi partiyalar bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yishga va xalqaro sotsial demokratik harakatlarda faol ishtirok etishga intilmoqda. O‘zbekiston "Adolat" sotsial-demokratik partiyasi o‘rta sinf va ehtiyojmand aholi tabaqasiga tayanadi, ularning siyosiy va ijtimoiy irodalarini ifodalashga intiladi. Aholining kam ta‘minlangan qatlamlarini ijtimoiy muhofaza etishga ko‘maklashadi, ijtimoiy adolat tamoyillariga qat‘iy amal qilib, ularning manfaatlarini, haq-huquqlarini himoya qiladi. Mustaqillik yillarida tashkil topgan partiyalardan yana biri O‘zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasidir. Ushbu partiya 1995 yil 3 iyunda birinchi ta‘sis Qurultoyida tuzilgan. O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasining asosiy maqsad- vazifasi milliy an‘analar va qadriyatlarni asrashdan iborat. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov mazkur partiya faoliyatiga baho berib quyidagi fikrlarni bildirgan edi: "Bu partiyaning, mening nazarimda, boshqalardan farqli o‘laroq, xalqimizda milliy o‘zlikni anglash, milliy g’urur va iftixor tuyg’ularini yuksaltirish haqida ko‘proq qayg’urishi tabiiydir. Biz kimmiz? Kimning avlodimiz? Millatimiz nima hisobidan ulug’ bo‘lgan, dunyoga tanilgan? Bugun dunyoga chiqishning qanday imkoniyatlari bor? Kelajagi buyuk davlat qurishni niyat qilgan ekanmiz, buning uchun qanday hayotiy asoslar mavjud?" degan savollarga javob topish Milliy tiklanish partiyasining asosiy faoliyat yo‘nalishiga aylanishi kerak". 150 1998-yil 28-dekabrda Fidokorlar milliy-demokratik partiyasi tashkil etiladi. 200 yil 14 aprel kuni "Vatan taraqqiyoti" partiyasi va Fidokorlar milliy- demokratik partiyasining qo‘shma qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Unda har ikki partiya harakati, faoliyat dasturi yakdilligi muhokama qilindi, ularning birlashib ishlashlari maqsadga muvofiq, degan xulosaga kelindi va ikkita partiya birlashdi. 208 yil 20 iyun kuni O‘zbekiston "Fidokorlar" milliy demokratik partiyasi va O‘zbekiston "Milliy tiklanish" demokratik partiyasining birlashuv qurultoyi bo‘ldi. Unda asosiy masala O‘zbekiston "Milliy tiklanish" demokratik partiyasi va "Fidokorlar" milliy demokratik partiyasini birlashtirish to‘g’risidagi masala ko‘rib chiqilib, ikkala partiyaning birlashishi to‘g’risida qaror qabul qilindi. Qurultoyda partiyalarning maqsadli dasturiy vazifalari mazmun-mohiyatiga ko‘ra bir-biriga yaqin, ya‘ni, milliy tiklanish va vatanparvarlik g’oyasini ro‘yobga chiqarish, milliy an‘ana va qadriyatlarni himoya qilish, asrab-avaylash hamda rivojlantirish ekanligi ta‘kidlandi. 209 yilgi OM Qonunchilik palatasiga o‘tkazilgan saylovlar yakuniga ko‘ra, Milliy tiklanish demokratik partiyasining 31 ta deputatdan iborat fraksiyasi ro‘yxatga olingan. O‘zbekiston siyosiy tizimida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasining (O‘zLiDep) Nizomi va Dasturi uning 203 yil 15 noyabrda bo‘lib o‘tgan Ta‘sis Qurultoyida tasdiqlangan. O‘zbekiston liberal- demokratik partiyasi umummilliy siyosiy tashkilot sifatida mulkdorlar qatlami, kichik biznes, fermerlik va dehqon xo‘jaliklari vakillari, ishlab chiqarishning yuqori malakali mutaxassislari va boshqaruv xodimlari, ishbilarmonlar manfaatlarini ifodalaydi va himoya qiladi. Partiya 209 yilgi saylov natijalariga ko‘ra, OM Qonunchilik palatasida 53 ta deputatdan iborat fraksiyaga ega. Aytish joizki, dunyoda ekologiya yo‘nalishidagi qariyb 10 ta siyosiy partiya faoliyat yuritadi. Odatda yashillar nomi bilan yuritiluvchi bu partiyalar, parlament orqali ekologiya sohasidagi davlat siyosati g’oyalarini ilgari suradi. Mazkur partiyalarning yuzaga kelishining asosiy sabablaridan biri global ekologik muammolarning dolzarblashuvi va sonining oshishidir. O‘zbekistonda ekologik partiyani tashkil etish hayotiy zaruratdir. Shu sababli 2019 yilning 8 yanvar kuni O‘zbekiston ekologik partiyas i ta‘sis syezdi bo‘lib o‘tdi. Ta‘sis syezdida 2018 yilning 1-17 dekabr kunlari O‘zbekiston ekologik partiyasi ta‘sis syezdiga Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan delegatlar saylash bo‘yicha o‘tkazilgan konferensiyalarda ekologik siyosiy partiya tuzish bo‘yicha tashabbuskorlar, ekologiya va sog’liqni saqlash sohasida faoliyat olib borayotgan jamoat tashkilotlari vakillari, olimlar va ekspertlar, ta‘lim muassasalari professor-o‘qituvchilari, talabalar, OAV va keng jamoatchilik vakillari orasidan muqobillik asosida saylab olingan 250 nafar delegatlar, ya‘ni ommaviy axborot vositalari va umuman keng jamoatchilik vakillari ishtirok etishdi. 2019 yil 24 yanvarda Adliya vazirligi tomonidan O‘zbekiston Ekologik partiyasi davlat ro‘yxatidan o‘tkazildi. Yangi partiyaning asosiy maqsadi barqaror rivojlanishga, ekologik xavfsizlikka erishish, hozirgi va kelajak avlod uchun tabiiy resurslarni saqlash va qulay atrof muhitni yaratishga yo‘naltirilgan davlat siyosatini ro‘yobga chiqarishni 151 ta‘minlash, atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslarni saqlash davlat, jamiyat va mamlakat har bir fuqarosining vazifasi bo‘lishiga erishishga ko‘maklashishga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasining Siyosiy partiyalar to‘g’risidagi qonunining 6- moddasiga asosan ekologik partiya tashkil etish bo‘yicha mamlakat fuqarolaridan iborat tashabbuskorlar guruhi shakllandi. O‘zbekiston Respublikasida siyosiy partiyalarning o‘tgan yillar davomidagi faoliyatiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ularning rivojlanishi uchun huquqiy asos yaratilganini ko‘ramiz. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, "Siyosiy partiyalar to‘g’risida"gi, "Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to‘g’risida"gi hamda "Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya kilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g’risida"gi Konstitutsiyaviy qonuni shular jumlasidan. Tabiiyki, siyosiy partiyalarning jamiyatda qanchalik mavqega ega ekanligini belgilovchi asosiy mezon ularning davlat hokimiyati vakillik organlariga bo‘ladigan saylovlarda qanday natijalarga erishganligi hisoblanadi. 204 yil 30 aprelda O‘zbekiston Respublikasining "Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to‘g’risida"gi Qonuni qabul qilindi. Ushbu Qonunning maqsadi siyosiy partiyalarni moliyalashtirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat bo‘lib, unda siyosiy partiyalarni moliyalashtirish manbalari, davlat tomonidan moliyalashtirish tartibi, xayriya yordami olish qoidalari hamda moliyaviy mablag’lardan belgilangan tartibda foydalanishi ustidan nazorat qilish tartiblari mustahkamlab qo‘yilgan. Ta‘kidlash joizki, ushbu Qonunda ilk marotaba siyosiy partiyalarni davlat tomonidan moliyalashtirish turlari belgilab qo‘yildi Siyosiy partiyalarning jamiyat hayoti va davlat boshqaruvidagi rolini oshirishga qaratilgan huquqiy asoslardan biri sifatida O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan OM Qonunchilik palatasiga kiritilgan va parlament tomonidan qabul qilingan "Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g’risida"gi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy Qonunini ko‘rsatish mumkin. Ushbu Qonunni qabul qilishdan asosiy maqsad siyosiy partiyalar fraksiyalarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi roli va ahamiyatini yanada kuchaytirish, ularning funksiyalari samaradorligini oshirish, aholining manfaatlarini bevosita fraksiyalar orqali qonunchilik darajasiga ko‘tarish va hal qilish, partiyaning yo‘nalish hamda dasturini parlament va mahalliy Kengashlarda mustahkamlash va barqarorlashtirish imkoniyatini shakllantirishdan iborat. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, o‘z oldiga erkin, demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishni maqsad qilib qo‘ydi. Mazkur maqsadga erishish jarayonida bosqichma-bosqich fuqarolik jamiyati institutlarini, xususan, uning muhim bo‘g’ini hisoblangan siyosiy partiyalar, nodavlat va jamoat tashkilotlarining jamiyat hayotidagi o‘rni va rolini mustahkamlash borasida islohotlar amalga oshirshshb kelinmoqda. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov ta‘kidlaganidek, "Biz uchup fuqarolik jamiyagi ijgimoiy makon. Bu makonda 152 qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘z-o‘zini kamol toptirishiga monelik qilmaydi, aksincha yordam beradi. Shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to‘la darajada ruyobga chiqishiga yordamlashadi. Ayni vaqtda, boshqa odamlarning huquq va erkinliklari kamsitilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Ya‘ni, erkinlik va qonunga bo‘ysunish bir vaqtning o‘zida amal qiladi ( Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag’asida: xanfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T.: O‘zbekiston, 1997. B. 173. ). Mustaqillikning ilk kunlaridanoq davlatimiz O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimovning tashabbusi va bevosita rahbarligida O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini qurish borasidagi maqsadlarga erishishda siyosiy partiyalarning davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi roli va ahamiyatini tubdan kuchaytirish bo‘yicha izchil, bosqichma-bosqich islohotlar amalga oshirilib, fuqarolik jamiyati institutlarining, shu jumladan, siyosiy partiyalar, nodavlat va jamoat tashkilotlari faoliyatiiing hukuqiy asoslari mustahkamlab borilmoqda. 2019 yil dekabrda Oliy Majlisga bo‘lib o‘tgan saylovlardan oldingi saylovoldi targ’ibotlarda deputatlik o‘rinlari uchun kurashda mavjud partiyalar oldingi saylov jarayonlariga nisbatan ancha faol, o‘zaro raqobat va demokratik kurash yo‘liga o‘tganligini ko‘rsatdi. Vaqtli matbuot, ijtimoiy tarmoqlar va televidiniyeda partiya raislarining jonli debatlari partiyalarning saylovchilar bilan bevosita konstruktiv muloqot va o‘zaro raqobat muhitiga kirganligini yaqqol namoyon etdi. 5. Ommaviy axborot vositalari faoliyatining erkinlashtirilishi va rivojlantirish istiqbollari. Islohotlarni tadrijiy yo‘sinda amalga oshirish strategiyasi boshqa sohalar qatori ommaviy axborot vositalari faoliyati uchun ham alohida ahamiyat kasb etdi. Mustaqillikning ilk yillarida aksariyat hollarda matbuot erkinligi masalasiga o‘ta jo‘n va biryoqlama munosabatda bo‘lingani sir emas. O‘sha yillarda so‘z erkinligining sharti bitta mutlaq erkinlik berilsa bo‘ldi, olam guliston, jamiyat ham, matbuot ham demokratlashadi-qo‘yadi degan qarashlar xukmron edi. Vaholanki, real hayot bunday tushunchalarning tamomila aksini ko‘rsatdi. Ommaviy axborot vositalari: - jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotida yetakchi o‘rin tutishi, omma bilan hokimiyat o‘rtasida faol muloqot vositasiga aylanmog’i; - amalda "to‘rtinchi hokimiyat" darajasiga erishmog’i va shu orqali jamiyatda oshkoralik muhitini yaratishi, demokratik tamoyillarning keng yoyilishida jonbozlik ko‘rsatishi, matbuotning, demakki, jurnalistning o‘rni va ahamiyatini mustahkamlash uchun, eng avvalo, huquqiy baza, huquqiy muhit yaratilmog’i zarur edi. O‘zbekiston bu borada jahon tajribasida sinovlardan ko‘p bor o‘tgan eng to‘g’ri yulni tanladi. E‘tirof etish kerakki, istiqlol yillarida mamlakatimizda milliy qonunchilik instituti, professional Parlament tajribasi vujudga keldi, shakllandi. Buni matbuot va ommaviy axborot vositalari, umuman, jamiyatni axborotlashtirish sohasiga doir 153 qabul qilingan qonunlar misolida ham ko‘rish mumkin. Ikkinchidan, qabul qilingan va amaliyotga kiritilgan har qanday qonun, u qaysi sohaga daxldor ekanidan qat‘i nazar, jurnalist faoliyatida yo bilvosita, yo bevosita ahamiyatga ega. Chunki e‘lon qilingan har qanday yo‘nalishdagi, hajmdagi (hatto qisqa axborotning ham) maqola-materialning salmog’ini muallifning qonunlardan boxabarlik darajasi belgilaydi. Zero, ana shu sharoitdagina qonun ishlaydi, hayotga tatbiq etilish ko‘lami kengaya boradi, huquqiy meyorlar kundalik turmushga singadi, nihoyat, qonun bandlarining mumkin qadar keng targ’ib etilishi yo‘lga qo‘yiladi. Bevosita ommaviy axborot vositalariga taalluqli turkum qonunlarga kelsak, jamiyatning erkinlashuvini ommaviy axborot vositalari ishtirokisiz tasavvur qilib bo‘lmaganidek, ommaviy axborot vositalari erkinlashuvining qonuniy asoslarini yaratmay turib, matbuot so‘ziga to‘laqonli erkinlik bagishlash ham mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasida yaratilgan va hayotga tatbiq etilgan, bevosita ommaviy axborot vositalari sohasiga tegishli qonunlar istiqlol davri milliy jurnalistikasining bosqichma-bosqich zamonaviy maqomlarga ko‘tarilishida ulkan ahamiyat kasb etdi. Davlatimiz mustaqilligining dastlabki yillaridanoq hayot va davr har bir soxa vakillari oldiga yangidan-yangi vazifalarni qo‘ya boshladi. Jumladan, demokratik jamiyat qurishning asosiy masalalaridan bo‘lmish matbuotni erkinlashtirishning o‘ziga xos xususiyatlarini, talablarini, qonuniyatlarini o‘rganish va ularni amaliyotga tatbiq etish, umuminsoniy va milliy qadriyatlar, manfaatlar uyg’unligiga erishish, xususan, ommaviy axborot vositalari tizimidagi islohotlarni, chunonchi, ular faoliyatini erkinlashtirish, nomarkazlashtirish, o‘zini o‘zi boshqarish mexanizmini yaratish, ommaviy axborot vositalarini bozor munosabatlari sharoitida sog’lom raqobat asosida faoliyat yuritishga tayyorlashdek jarayonlar davri kelgan, bunday serqatlam va murakkab jarayonlarni tartibli, ayni chog’da samarali tarzda tashkil etish uchun ham, yuqorida takidlanganidek, ommaviy axborot vositalari tizimini isloh etishning huquqiy asoslarini ishlab chiqish zarur edi. Shu ma‘noda, 1997 yil milliy matbuotimiz tarixi sahifalariga alohida sana sifatida kiradi. Shu yili mamlakatimiz Parlamenti tomonidan "Axborot olish kafolatlari va erkinligi to‘g’risida"gi, "Jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to‘g’risida"gi hamda "Ommaviy axborot vositalari to‘g’risida"gi Qonunlar qabul qilindi. Matbuot jamiyatning demokratik institutlaridan biri bo‘lib, jamiyat oldida qanday vazifa turgan bo‘lsa, matbuot oldida ham ayni shunday vazifa turadi. Bundan anglashiladiki, turli jamiyatlarga mansub axborot vositalari matbuotning umumiy prinsiplariga (voqealarni xolis, haqqoniy va vaqtida yoritish) rioya qilgan holda, jamiyatning taraqqiyot darajasiga qarab, bir-biridan farq qilishi ham mumkin. Buni rivojlangan va taraqqiy topgan mamlakatlarning matbuoti bilan milliy rivojlanish yo‘liga endi-endi qadam qo‘yayotgan mamlakatlarning matbuoti misolida aniq ko‘rish mumkin. Mustaqillik davri matbuotidagi izlanishlar, jahon tajribasining ilg’or namunalaridan ibrat olish mahsuli o‘laroq, jurnalist tekshiruvi o‘zbek matbuoti sahifalaridan ham o‘rin oldi, jurnalist tekshiruviga ixtisoslashgan jurnalistlar guruhi yetishib chiqdi. 154 "Jurnalistlar faoliyatini himoya qilish to‘g’risida"gi Qonun 1997 yil 26 aprelda qabul qilingan bo‘lsa, shu yilning dekabr oyida qabul qilingan "Ommaviy axborot vositalari to‘g’risida"gi Qonunning 9-moddasi ham "Jurnalistik tekshiruv"ga bag’ishlangani bejiz emas. Avvalgi Qonunning 9-moddasidagiga nisbatan, yangi Qonunning 9-moddasida jurnalist tekshiruvi birmuncha kengroq bayon etilgan, ushbu yo‘nalishga ixtisoslashayotgan jurnalistlar faoliyati uchun yanada keng imkoniyatlar berilgan. Mustaqillik davri matbuotining o‘ziga xos xususiyatlari ommaviy axborot vositalari sonining ortishi, nomarkazlashuvi, mulkiy jihatdan xilma-xillashuvida, ayniqsa, nodavlat OAVning ko‘paya borishida o‘z ifodasini topa boshladi. Bunday holatda ommaviy axborot vositalarini tashkil etish, ular faoliyatini yuritish yoki to‘xtatish bilan bog’liq munosabatlarga doir huquqiy meyorlarni ishlab chiqish kechiktirib bo‘lmaydigan vazifalardan ekanligi tabiiy. 1997 yil 26 dekabrda qabul qilingan "Ommaviy axborot vositalari to‘g’risidagi Qonun ayni shu maqsadlarga xizmat qildi. Mazkur Qonundagi muhim yangiliklardan biri mamlakatimizda davom etayotgan jamiyatni erkinlashtirish jarayonlariga bevosita taalluqli edi. YA‘ni, respublikamizda yuridik shaxslar qatori jismoniy shaxslarga ham ommaviy axborot vositalarini ta‘sis etish huquqi berilishi mutlaqo yangilik bo‘ldi. "Ommaviy axborot vositalari to‘g’risida"gi Qonunning 3 va 4-moddalari xalqimizning, xususan, ijodkorlarning asriy orzularini ro‘yobga chiqardi, deyish mumkin. Chunki "Har kim ommaviy axborot vositalarida chiqish, o‘z fikri va e‘tiqodini oshkora bayon etish huquqiga egaligi, mazkur huquqiy meyorning izchil davomi bo‘lmish "O‘zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalarini senzura qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. E‘lon qilinayotgan xabarlar yoki materiallar oldindan kelishib olinishini, shuningdek, ularning matni o‘zgartirilishini yoki butunlay nashrdan olib qolishini (efirga berilmasligini) talab qilishga hech kimning haqqi yo‘q", deya belgilanishi axborot sohasida mustabid tuzumdan kolgan eng katta illatga barham berdi. Garchi "Jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to‘g’risida"gi Qonun bandlari jurnalistning ijod chog’idagi va undan oldingi bosqichga daxldor faoliyatiga taalluqli bo‘lsada, uning "Jurnalistning javobgarligi" deb atalgan 15-moddasi jurnalist asarining chop etilgandan keyingi bosqichiga ham bevosita taalluqli. Unda jurnalistning o‘zi tayyorlagan va tarqatgan xabar va materiallarning haqqoniyligi uchun javobgarligi belgilanganki, mazkur modda hayotga keng tatbiq etilgani sayin "Senzuraga yo‘l qo‘yilmaydi" degan moddaning to‘la ishlashiga imkon yaratadi. Chunki jurnalist yozayotgan so‘zi uchun shaxsiy javobgarligini chuqurroq va amaliyroq idrok eta borishi, birinchidan, uning shaxsiy salohiyati ortib borishiga asos yaratsa, ikkinchidan, matbuot so‘zining ta‘sirchanligi, matbuotning jamiyatdagi nazoratchilik vazifasining sog’lomlashuvi uchun xizmat qiladi. "Ommaviy axborot vositalari to‘g’risida"gi Qonunning "Raddiya berish va javob qaytarshi huquqi" deb nomlangan 27-moddasi ham jurnalist so‘zining, nuqgai nazarining puxta va mustahkam bo‘lishiga asos yaratadi. Mamlakatimizdagi yangilanish jarayonlari zamon va global o‘zgarishlar shiddatiga hamohang tarzda kechmoqda. Ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar, mamlakat hayotini modernizatsiyalash, jamiyatdagi demokratik evrilishlar, fuqarolik jamiyati 155 tayanch mezonlarining qaror topishi, jumladan, son va miqyos jihatidan kengayib borayotgan ommaviy axborot vositalari "maydoni"ning vujudga kelishi sohaga doir qonunlarni qayta kurib chiqish, zarurat tug’ilgan xollarda ularni yangi taxrirda qabul qilishga ehtiyoj tug’dirdi. 207 yilning yanvar oyida yangi taxrirda qabul qilingan "Ommaviy axborot vositalari to‘g’risida"gi Qonun ana shunday ehtiyoj mahsuli edi. Mazkur Qonunning amaldagi Qonunga nisbatan yangiligi nimada? Avvalo, shuni aytish kerakki, 1997 yili amalga kiritilgan "Ommaviy axborot vositalari to‘g’risida"gi Qonunga 202 yilning avgust oyida o‘zgartirishlar kiritilgan edi. 207 yilning yanvar oyida esa Qonun yangi tahrirda qayta qabul qilindi. Unda quyidagi yangiliklar bo‘ldi: Qonun shaklan jiddiy o‘zgardi, 6 bobning har birida OAV faoliyati bilan bog’liq alohida bosqichlar qamrab olindi va umumlashtirildi; - "Ommaviy axborot vositalari" tushunchasi kengaydi, jumladan, elektron OAV bilan bog’liq yangiliklar kiritildi; - OAV muassisi va muassislari, OAV tahririyati, bosh muharrir, tahririyat xodimi maqomi mustahkamlandi. Milliy ommaviy axborot vositalari tizimi, birinchi navbatda, aholining axborotga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Fuqarolik jamiyatining asosiy shartlaridan biri jamiyatda erkin axborot almashinuvi jarayonlari ta‘minlanishidir. Emin-erkin axborot almashinuvi yaratilgan jamiyatgina "axborotlashgan jamiyat" maqomiga ega bo‘ladi. Jamiyat miqyosida kechadigan turli jarayonlar, munosabatlar an‘anaviy "matbuot" yoki "ommaviy axborot vo- sitalari" tushunchalariga "sig’maydi", shu bois jahon tajribasida, chunonchi, keyingi yillarda matbuotga doir ilmiy tadqiqot ishlari va amaliyotda "ommaviy kommunikatsiya" atamasi keng ommalashmoqda. Amaliy jihatdan olganda, mamlakatimizda ommaviy kommunikatsiya talablari va ehtiyojlari har jihatdan, ayniqsa, huquqiy jihatdan zamonaviy talablarga javob berishini ta‘kidlash lozim. 1992 yilning yanvar oyida "Aloqa to‘g’risida"gi Qonunning qabul qilinishi mamlakatda demokratik islohotlar boshlanayotganidan dalolat edi. Zero, aloqaning huquqiy asoslari mohiyat-e‘tibori bilan jamiyatda ochiq axborot muhiti shakllanishiga zamin yaratadi. "Axborotlashtirish to‘g’risida"gi Qonun (1993 yil, may) bu yo‘nalishdagi navbatdagi muhim qadam bo‘ldi. "Fuqarolarning murojaatlari to‘g’risida"gi Qonun (1994 yil, may) jamiyatda shaxs huquqining mustahkamlanishi, uning o‘rni, fikri va so‘ziga e‘tiborni yanada kuchaytirishga xizmat qildi. "O‘zbekiston Respublikasining davlat tili haqida"gi (1995 yil, dekabr), "Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g’risida"gi (1996 yil, avgust), "Noshirlik faoliyati to‘g’risida"gi (1996 yil, avgust), "Reklama to‘g’risida"gi (1998 yil, dekabr), "Telekommunikatsiyalar to‘g’risida"gi (1999 yil, avgust) qonunlar ham bilvosita, ham bevosita jamiyatda demokratik qadriyatlar va talablarga javob beradigan, axborot maydonini yaratishga xizmat qiladigan, pirovard natijada, respublikadati hayot tarzini taraqqiy ettan davlatlar darajasiga ko‘tarishga xizmat qiladigan hujjatlardir. Zamonaviy taraqqiyotni axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)siz tasavvur qilish qiyin. Ayni chog’da, shaxs, jamiyat va davlatning axborot 156 ehtiyojini AKTsiz yo‘lga qo‘yish qiyin. Davlat boshqaruvi, iqtisodiyot, siyosat, ilm-fan, madaniyat va san‘at, maishiy sharoit singari inson hayoti bilan bog’liq jabhalarda sog’lom turmush tarzining qaror topishi ko‘p jihatdan AKTga chambarchas bog’liq. Mana shunday talab va ehtiyojlardan kelib chiqqan holda, davlatimiz rahbari axborot sohasini isloh qilish, axborot va so‘z erkinligini ta‘minlashga qaratilgan amaldagi ayrim qonunlarga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish, shuningdek, yaxshi qonunlar qabul qilish taklifi bilan chiqdi. Chunonchi, Prezident tomonidan "Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to‘g’risida"gi, "Teleradioeshittirish to‘g’risida"gi, "Ommaviy axborot vositalari faoliyatining iqtisodiy asoslari to‘g’risida"gi, "Ommaviy axborot vositalarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash to‘g’risida"gi Qonunlarni qabul qilish yuzasidan kiritilgan takliflar har jihatdan muhim va dolzarb ekanligini alohida ta‘kidlash zarur. Mamlakat hayotida muhim o‘zgarishlar yuz berayotganida, jamiyat yangilanayotganida ommaviy axborot vositalariga bo‘lgan talab keskin oshadi. Chunki yangi sharoitda boshqaruv tizimi, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy tamoyillari, ma‘naviy-axloqiy qadrishlar o‘zgaradi, milliy rivojlanish va taraqqiyotning yaqin- uzoq istiqbolga mo‘ljallangai asosiy yo‘nalishlari belgilab olinadi. Matbuot jamiyatning faol va erkin demokratik institutlaridan biri sifatida yangi g’oyalar targ’ibotchisiga, jamoatchilik fikrini shakllantirishniig ta‘sirchan, samarali minbariga aylanadi. Odamlarda jamiyat hayotida, dunyoda yuz berayotgan muhim o‘zgarishlarni matbuot orqali bilishga, ijtimoiy-siyosiy jarayonda faol ishtirok etishga qiziqish kuchayadi. Prezident Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan "Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi"da (2010 yil 12 noyabr) parlament faoliyatini. siyosiy partiyalarning rolini yanada oshirish, partiyalararo raqobatni kuchaytirish va uning samaradorligiga erishish, fuqarolik jamiyati institutlari hamda ommaviy axborot vositalariga doir huquqiy qonunchilikni takomillashtirish yuzasidan amalga oshirilishi lozim bo‘lgan asosiy vazifalar belgilab berildi. Davlatimiz rahbari mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma‘naviy hayotida erishilgan yutuqlarni, xalqimizning dunyoqarashi va ongi-shuurida, turmush tarzida, davlat jamiyat shaxs munosabatlarida ro‘y berayotgan o‘zgarishlarni tahlil qilish bilan birga, davlatimizning umumiy taraqqiyotini yangi sifat bosqichiga ko‘tarish, xalqimizning hech kimdan kam bo‘lmagan farovon turmushini ta‘minlash, mamlakatda ijtimoiy adolat prinsiplarini to‘la qaror toptirishga doir hayotning o‘zi kun tartibiga qo‘yayotgan masalalar yuzasidan g’oyat muhim takliflarni o‘rtaga tashladi. Globallapguv va raqobat dunyo miqyosida kuchayib borayotgan bir paytda har bir mamlakat dunyo hamjamiyatida o‘zi egallab turgan o‘rnini xolis va tanqidiy baholashi, har tomonlama chuqur o‘ylangan, ijtimoiy-iqtisodiy asoslari puxta ishlab chiqilgan taraqqiyot dasturi hamda uni amalga oshirish strategiyasiga ega bo‘lishi kerak. Prezidentimiz taklif etgan Konsepsiyada mamlakat ijtimoiy- siyosiy hayotining boshqa muhim masalalari qatori axborot sohasini isloh qilish, axborot va so‘z erkinligini ta‘minlash, ommaviy axborot vositalari faoliyatini 157 demokratlashtirish, ularning erkinligi va iqtisodiy asoslarini mustahkamlashga ham jiddiy e‘tibor berildi. Mustaqillik yillarida ommaviy axborot vositalarining erkin faoliyatini, so‘z erkinligini ta‘minlaydigan, demokratik talab va standartlarga mos keladigan mustahkam qonunchilik bazasi yaratildi. "Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g’risida"gi Qonunning qabul qilinishi odamlarning o‘zlari istagan axborotni hech bir moneliksiz olishini, ayni chog’da, axborotni muhofaza qilish, shaxs, jamiyat va davlatning axborot borasidagi xavfsizligini ta‘minlash imkonini berdi. Natijada matbuotimiz sahifalarida sobiq tuzum sharoitida mutlaqo qo‘l urilmagan, hech kim jur‘at etmagan, rasman taqiqlab qo‘yilgan ko‘plab mavzular, chunonchi, tanqidiy mushohadalar, qiyosiy tahlillar, ijtimoiy-siyosiy sharhlar paydo bo‘ldi. Mamlakatimizning yetakchi nashrlarida e‘lon qilinayotgan materiallarning ta‘sirchanligi sezilarli darajada oshdi. Yangi mustaqil matbuot biroz sustkashlik, qiyinchilik bilan bo‘lsa-da, o‘zining yangi yo‘li va maqomini topib oldi. Prezident OAV imkoniyatlarini yanada kengaytirish, ularning jamiyatning siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy hayotidagi o‘rnini mustahkamlash, jurnalistlar faoliyatini ijtimoiy va huquqiy jihatdan kafolatlash zarurligini yana bir bor kun tartibiga qo‘ydi: "Ommaviy axborot vositalarining mamlakatimizda yuz berayotgan jarayonlarga turlicha qarashlarni erkin va xolis ifodalashga qodir bo‘lishi, hokimiyat bilan jamiyat o‘rtasida xolis vositachi bo‘lishi va, muhimi, inson hamda jamiyat manfaatlarining faol va izchil himoyachisi bo‘lishi uchun professional jurnalistlar va OAV xodimlarini tayyorlash jarayonini qayta ko‘rib chiqish, axborot olish, tahlil qilish, ishlash va yetkazishning zamonaviy usullari va vositalarini o‘zlashtirishda ularga yordam berish zarur" ( Karimov I.A. Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fyqapolik jamiyatini shakllantirish – mamlakatimiz taraqqiyotining asosiy mezonidir. 19-j. -T.: O‘zbekiston, 2011. B. 70-79. ). Islom Karimovning asarlari, nutq va ma‘ruzalari, matbuot va OAV xodimlariga tabriklarida mustaqillik davri matbuotining bosh vazifalari aniq-lo‘nda ifodalab berilgan. Axborot sohasini jadal rivojlantirish, ommaviy axborot vositalari matbuot, radio-televideniye faoliyatini erkinlashtirish fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etish jarayonining uzviy tarkibiy qismiga aylanishi zarur. Qisqa qilib aytganda, ommaviy axborot vositalari tom ma‘noda to‘rtinchi hokimiyat darajasiga ko‘tarilmog’i lozim. Bu to‘g’rida gapirganda, ommaviy axborot vositalari faoliyatiga oid bo‘lgan ba‘zi bir masalalar haqida to‘xtalib o‘tish o‘rinli deb bilaman. Shuni ochiq aytishimiz kerakki, mamlakatimiz ommaviy axborot vositalari uzoq vaqtlar davomida mafkuraviy va ma‘muriy nazorat ostida ishlagani tufayli ularning hali-beri bu holatdan chiqishi, avvalo, psixologik jihatdan o‘zini erkin his etishi qiyin kechmoqda. Shu sababli ular o‘zi uchun yangi bo‘lgan hozirgi vaziyatda ba‘zan hali ham nima qilish yoki nima qilmaslik haqida yuqoridan ko‘rsatma kutib o‘tirgandek ko‘rinadi. O‘ylaymanki, haqiqiy demokratik matbuot ko‘rsatma asosida yashay olmaydi va yashashi ham mumkin emas. Erkin matbuot real vaziyat sharoitida faoliyat ko‘rsatishi, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotning dolzarb muammolarini dadil ko‘tarib chiqishi, odamlarni bezovta qilayotgan 158 barcha masalalarni jamoatchilik muhokamasiga havola etishi, hokimiyat va boshqaruv tuzilmalari faoliyatiga tanqidiy, shu bilan birga, xolis baho berib borishi kerak" (Prezident Islom Karimovning OM 202 yilgi 9-sessiyasida so‘zlagan nutqidan). Xalqimiz ommaviy axborot vositalaridan mamlakatimiz va xorijda sodir bo‘layotgan voqealar to‘g’risida xolis va tezkor axborotlar olishni, shu bilan birga, birinchi navbatda, hokimiyat organlari va boshqaruv tuzilmalari faoliyati haqidagi tanqidiy fikrlarni, islohotlar va yangilanishlar yo‘lidan ilgari yurishimizga to‘siq bo‘lib turgan nuqsonlar, hayotdagi dolzarb muammolar xususida oshkora, professional tahliliy materiallarni kutadi ( Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi. 13-j. -T.: O‘zbekiston, 205. -B. 403. ). Matbuot so‘zining ta‘sirchanligi va samaradorligiga erishishda iqtisodiy erkinlik muhim ahamiyatga ega. U yoki bu nashr iqtisodiy jihatdan mustaqil emas ekan, bu holat uning so‘ziga salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Xarajatlarini qoplay olmayotgan tahririyatlar aksariyat hollarda turli tashkilotlarga, masalan, banklarga, tijorat yo‘nalishidagi korxonalarga, tadbirkorlarga yordam so‘rab, murojaat qiladilar. Ular homiylik yordami ko‘rsatishlari mumkin, ammo buning uchun gazeta sahifalarida o‘z faoliyatlariga doir quruq maqtov-targ’ibot materiallarini e‘lon etilishini talab qilishadi. Bu esa nashr mavqeini susaytiradi. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.Karimovning yana bir taklifi Ommaviy axborot vositalari faoliyatining iqtisodiy asoslari to‘g’risida Qonun qabul qilinishi matbuotda xolislik va haqqoniylik prinsiplarining to‘la qaror topishiga zamin yaratadi. Chunki tijorat ishlari bilan shug’ullanmaydigan ijtimoiy- siyosiy, ma‘naviy-ma‘rifiy nashrlarning reklama materiallariga zo‘r berishi ularni asosiy vazifadan chalg’itadi, tahririyatga moddiy yordam ko‘rsatayotgan norasmiy homiylarning ta‘siriga tushib qolish xavfi yuzaga keladi. Mustaqillik yillarida mamlakatimiz ommaviy axborot vositalari yangilanish va qayta shakllanish yo‘lini bosib o‘tdi. Matbuot jamiyatda siyosiy va huquqiy madaniyatni yuksaltirishda, jamoatchilik fikrini shakllantirish, jamiyat a‘zolarining ijtimoiy faolligiga, xususan, amalga oshirilayotgan islohotlarning oshkoraligiga ta‘sir ko‘rsatish, xalqimizning milliy va ma‘naviy qadriyatlarini asrab-avaylashda muhim rol o‘ynamoqsa. OAV faoliyatini rivojlantirish va erkinlashtirishda jamoat tashkilotlari, jumladan, Nodavlat elektron ommaviy axborot vositalari milliy assotsiatsiyasi, O‘zbekiston mustaqil bosma ommaviy axborot vositalari va axborot agentliklarini qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish jamoat fondi faoliyati fikrimizga dalil bo‘la oladi. Milliy matbuotimiz tizimida yangi tarmoqlar, jumladan, xususiy gazeta- jurnallar, radio va televideniye, nashriyot va bosmaxonalar paydo bo‘ldi. Siyosiy nargiyalarning nashrlari matbuotda fikr erkinligi, ijodiy raqobat, bahs-munozara ruxini kuchaytirdi. Vazirlik va tashkilotlarning jamoatchilik bilan aloqasini kuchaytirish maqsadida ularning matbuot xizmatlari tashkil etildi. Faol, fidoyi ijodkorlar mehnatini qo‘llab-quvvatlash maqsadida Oltin qalam, Yilning eng faol jurnalisti, Eng ulug’, eng aziz tanlovlari o‘tkazilmoqda. Matbuotda uzoq yillar ishlagan fidoyilar davlatimizning yuksak mukofotlariga sazovor bo‘lishmoqda. 159 O‘zbekiston Respublikasi OM Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat a‘zolari tarkibida gazetalarning bosh muharrirlari ham borligi, ayniqsa, quvonarlidir. 2017 yilda Respublikamizda faoliyat olib borayotgan OAVning soni 1513, nashriyotlar soni 122 tani tashkil etgan ( Qarang: I.Mirziyoyev. Asarlar. 2-jild. 2018. 186 bet. ) Sohani yanada rivojlantirish va zamon talablari darajasiga yetkazish maqsadida 2018 yil 24 mayda O‘zbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universiteti tashkil eti ldi. Xulosa qilib aytganda, Vatanimiz mustaqilligining dastlabki davrida o‘tkazilayotgan keng qamrovli islohotlar, hayotimizning barcha sohalari qatori ommaviy axborot vositalari faoliyatida ham o‘zining ijobiy samarasini bermoqda. 7-mavzu. Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar Reja: 1. Bozor iqtisodiga o‘tishning asosiy tamoyillari. O‘zbekistonning o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish yo‘lini tanlashi. 2. B ozor iqtisodiyotiga o‘tilishi , kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlantirilishi , mamlakatimizdagi iqtisodiy o‘sish . 3. O‘zbekiston iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligining o‘rni. Agrar islohotlar. O‘zbekiston xalq xo‘jaligining yangi istiqbollari 4. Aholining kam ta'minlagan qatlamini qo‘llab-quvvatlash va sog’liqni soqlash tizimidagi islohotlar. Kuchli ijtimoiy siyosatning xususiyatlari va ustuvor yo‘nalishlari. 5. O‘zbekistonda ijtimoiy islohotlarining yangi bosqichiga ko‘tarilishi. 6. Korrupsiyaga qarshi kurash. 1. Bozor iqtisodiga o‘tishning asosiy tamoyillari. O‘zbekistonning o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish yo‘lini tanlashi. Bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlariga asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar asosida ishlaydigan iqtisoddir. Bozor iqtisodiyoti qadim zamonlardan boshlab ming yillar davomida shakllanib, takomillashib kelmoqda. Iqtisodiy taraqqiyotda bozor munosabatlari ikki xil shaklda namoyon bo‘ldi. Birinchisi, tartibsiz, stixiyali faoliyat yurituvchi bozor iqtisodiyoti. Bunda ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar tarqoq, o‘zibo‘larchilik asosida, maqsadi va harakati oldindan kelishilmagan holda faoliyat yuritadilar. Ikkinchisi, davlat, iqtisodiy qonunlar va iqtisodiy vositalar bilan tartibga solinadigan, boshqariladigan bozor iqtisodiyoti. Uning xususiyatlari: – tovar ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy erkin bo‘ladilar; – kishilar mulk egasi bo‘ladi, o‘zi ishlab chiqargan mahsulot egasi bo‘lib, uni o‘zi xohlaganicha sotishi va sotmay turishi mumkin; – tovar oldi-sotdisi sotuvchi bilan xaridorning erkin va ixtiyoriy munosabatiga asoslanadi; – tovar ishlab chiqaruvchilar bozorda erkin raqobatda bo‘ladilar; 160 – bozorda ishlab chiqaruvchi emas, iste’molchi o‘z shartini qo‘yadi, chunki pul uning qo‘lida bo‘ladi; – bozorda nimaga talab oshsa, shu narsani ishlab chiqarish foydali bo‘ladi; – jamiyat a’zolari o‘z daromadiga ko‘ra tabaqalanadi. Jahon tarixi tajribasi guvohlik beradiki, insoniyat birdaniga tartibga solinuvchi bozor iqtisodiyotini yaratolmagan, necha ming yillar davomida stixiyali bozor iqtisodiyoti sharoitida yashab, vaqt-vaqti bilan iqtisodiy larzalarni, chuqur iqtisodiy inqirozlarni boshidan kechirgan. XX asrda jahon sivilizatsiyasi insoniyat manfaatlari yo‘lida yanada jadal taraqqiy etdi. Bu jarayon iqtisodiy tafakkurga ijobiy ta’sir etib, tartibga solinuvchi bozor iqtisodiyoti g‘oyasini keltirib chiqardi. Unga amal qilgan davlatlarda iqtisodiyot jadal o‘sa boshladi, aholi turmushi, farovonligi yaxshilanib bordi. Shu tariqa dunyoda tartibga solinadigan bozor munosabatlari iqtisodiyotning yetakchi shakliga aylanib bordi. Sobiq Ittifoqda esa hokimiyat tepasida turgan kommunistlar mulkni yoppasiga davlat ixtiyoriga olish, resurslarni markazlashtirilgan tarzda ma’muriy- buyruqbozlik, rejalashtirish asosida boshqarish va taqsimlash yo‘li bilan ijtimoiy adolatni qaror toptirish va xalq farovonligini oshirishga urinib ko‘rdi. 70 yil davom etgan bu sinov o‘zini oqlamadi, ijtimoiy adolat ham qaror topmadi, xalq uchun farovon turmush ham yaratilmadi. Aksincha, millionlab odamlar qancha-qancha balo-qazolarga uchradi, bunday g‘ayritabiiy yo‘lga qarshi chiqqanlarning umri xazon bo‘ldi. Oxir-oqibatda ma’muriy buyruqbozlik asosida boshqariladigan o‘ta siyosiylashgan, mafkuralashgan iqtisodiyot tanazzulga uchradi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston iqtisodiyotidagi yangilanish, tub o‘zgarishlarni o‘rganishga kirishar ekanmiz, avvalo, mustabid sovet tuzumidan bizga qanday iqtisodiyot meros bo‘lib qolganini tushunib, chuqur anglab yetishimiz lozim. O‘zbekiston qaramlik davrida o‘z tabiiy boyliklariga, yer-suv, o‘rmon va boshqa resurslariga o‘zi egalik qila olmasdi, iqtisodiy taraqqiyot yo‘lini o‘zi belgilay olmasdi. Respublika hududida qurilgan va faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar markazga, uning manfaatlariga bo‘ysundirilgan edi. O‘zbekiston rahbariyati, xalqi o‘z hududida qancha mahsulot ishlab chiqarilayotganini, ular qayerda realizatsiya qilinayotganini va qancha daromad keltirayotganidan bexabar edi. Moliya-kredit, bank siyosati yuritishda qaram edi, o‘zining milliy valutasiga, valuta jamg‘armasiga ega emasdi. Sobiq Ittifoqdan mo‘rt, zaif xomashyo yetishtirishga yo‘naltirilgan, ya’ni arzon xomashyo va strategik mineral resurslar tayyorlanadigan iqtisodiyot meros bo‘lib qolgan edi. Respublika iqtisodiyotida boy mineral xomashyo resurslaridan ayovsiz, nazoratsiz foydalanish hukmronlik qilardi. Umri tugagan sovet tuzumidan iqtisodiy boshqaruvning ma’muriy- buyruqbozlik usuli, „Qayta qurish“ davrida batamom barbod bo‘lgan iqtisodiyot, izdan chiqqan moliyaviy narx-navo tizimi, baqiriq-chaqiriq, o‘g‘rilik, buzuqlik avj olgan ijtimoiy-iqtisodiy muhit meros bo‘lib qolgan edi. Respublika korxonalari sobiq Ittifoq bo‘yicha boshqa korxonalar bilan bog‘langan bo‘lib, endi ular o‘rtasidagi aloqalar uzilib, xo‘jalik yuritish murakkablashib qolgan edi. Mavjud korxonalar chetdan keltiriladigan texnologik asbob-uskunalar va butlovchi qismlarga butunlay qaram edi. O‘zbekiston yoqilg‘i va oziq-ovqat masalasida markazga qaram edi. Ekin ekiladigan yerlarning paxta maydonlariga aylantirilishi, 161 paxta yakka hokimligining o‘rnatilishi natijasida O‘zbekiston un, go‘sht, sut mahsulotlari va boshqa eng muhim oziq-ovqat mollari, xalq iste’moli tovarlari, tayyor mahsulotlarni chetdan keltirishga mahkum etilgan edi. Paxta, oltin, rangli metallar, strategik ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa materiallar tashib ketilar, ularni sotishdan keladigan daromad O‘zbekiston xazinasiga tushmas edi. O‘ziga qarashli bo‘lgan mablag‘ni markaz-dan dotatsiya sifatida so‘rab, yolvorib olishga majbur edi. Aholi turmush darajasi bo‘yicha nochorlik, sobiq Ittifoq miqyosida eng oxirgi o‘rinlardan biri meros bo‘lib qoldi. Rossiya, Ukraina va Belorusiyadan farqli o‘laroq, O‘zbekiston aholisining deyarli uchdan ikki qismi qo‘l uchida tirikchilik qilardi. Eski mustabid tuzumdan o‘tkir ijtimoiy, ekologik muammolar meros bo‘lib qolgan edi. Aholi yerning nihoyat darajada sho‘rlanishi, havoning va suv zaxiralarining ifloslanganligi, radioaktiv ifloslanish, Orol dengizining qurib borishi oqibatida juda katta ekologik xavfga duch kelib qolgan edi. Mutaxassislarning ma’lumotlariga ko‘ra, birgina Orolning qurib qolgan tubidan yiliga bo‘ron tufayli 1575 million tonna chang- to‘zon ko‘tarilib, uzunligi 40 km va eni 40 km maydonni ifloslantirardi, aholini turli-tuman kasalliklarga mubtalo qilardi. „Bugun o‘sha davr to‘g‘risidagi haqiqatni xolisona aytadigan bo‘lsak, u zamondagi hayotimizni jahon tarixi va amaliyoti bilan taqqoslaydigan bo‘lsak, shuni ochiq aytish kerakki, u paytda O‘zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga - markazga butunlay qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo‘lgan yarimmustamlaka mamlakat qatoriga aylangan edi“. (Islom Karimov. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda”. T., “O‘zbekiston”, 1999-, 6- bet.) Iqtisodiy mustaqillik imkoniyatlari. Iqtisodiy mustaqillik xalqimizni iqtisodiy zug‘um, mutelikdan ozod etdi, o‘z yeri, yer osti boyliklari, suv, o‘sim-lik va hayvonot dunyosi va boshqa ta-biiy zaxiralarga to‘la egalik qilish huquqini berdi. O‘z hududimizdagi barcha mulk, korxonalar O‘zbekiston tasarrufiga olindi, mustaqil iqtisodiy siyosat yuritish, o‘z iqtisodiy taraqqiyot yo‘lini o‘zi belgilash erkinligi qo‘lga kiritildi. Iqtisodiy mustaqillik mamlakatimizga mustaqil moliya- kredit, bank siyosatini yuritish, o‘z davlat budjetini yaratish va unga to‘la egalik qilish, milliy valuta, oltin zaxirasi va valuta jamg‘armasini tashkil etish va ulardan xalqimiz farovonligi, yurtimiz obodonligi yo‘lida mustaqil foydalanish imkoniyatini yaratdi. Iqtisodiy mustaqillik tufayli ishlab chiqarish munosabatlarini ma’muriy buyruqbozlik, markaziy rejalashtiruvchi mexanizmdan erkin, bozor iqtisodiyoti sharoitlariga o‘tkazish, jahon xo‘jaligi aloqalari tizimiga kirish mumkin bo‘ldi. Davlat mustaqilligi qo‘lga kiritilgach, O‘zbekiston umumbashariy, jahon sivilizatsiyasining katta yo‘liga tushib oldi. O‘zbekiston bozor munosabatlarini shakllantirish, milliy an’analarga asoslangan o‘z taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi. Chunki turli mamlakatlardagi bozor iqtisodiyoti, u xoh Amerika yoki Germaniyada bo‘lsin, xoh Yaponiya yoki Janubiy Koreyada bo‘lsin, baribir umumiy qonunlar bo‘yicha rivojlanib borgan holda har biri o‘zining o‘ziga xos xususiyatlariga ham ega bo‘lgan. Bu xususiyatlar xo‘jalikning tuzilishi va shart-sharoitlari, tabiati va iqlimi, milliy rasm-rusumlari, an’analari va milliy xarakteri orqali belgilanadi. O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li ishlab chiqildi. Bu yo‘lning asosiy 162 qoidalari Prezident Islom Karimovning “ O‘zbekiston - bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li ” nomli asarida, Respublika parlamentida qilgan ma’ruza va nutqlarida, mamlakat parlamenti qabul qilgan qonunlarda bayon etib berilgan. Bu yo‘lga, birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, respublikamiz xo‘jalik imkoniyatlari, shart-sharoitlari, eski tuzumdan meros bo‘lib qolgan muammolar hisobga olindi. Davlat qurilishi dasturining va O‘zbekiston iqtisodini isloh etishning butun o‘zagini mamlakat Prezidenti I. A. Karimov tomonidan ishlab chiqilgan besh asosiy tamoyil tashkil etdi. Ular quyidagilardan iborat: Birinchidan , iqtisodiyotni mafkuradan batamom xoli qilish. Iqtisodiyot siyosatdan ustun turmog‘i lozim. Aynan iqtisodiyot, uni yanada rivojlantirish muammolari davlat siyosatining asosiy mazmuniga aylandi. Ikkinchidan , davlatning o‘zi eski tuzumdan yangi tuzumga o‘tish davrida bosh islohotchisi bo‘lishi zarur. Davlat butun xalqning manfaatlarini ko‘zlab, islohotlar jarayonining tashabbuskori bo‘lishi, iqtisodiy taraqqiyotining yetakchi yo‘nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o‘zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqishi va izchil ro‘yobga chiqarishi kerak. Uchinchidan , Qonunning ustuvorligi, yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanmog‘i zarur. Iqtisodiy o‘zgarishlar amaliy kuchga ega bo‘lgan qonunga tayangandagina sezilarli natija berishi mumkin. To‘rtinchidan , bozor iqtisodiyotiga o‘tishda kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish, davlatning aholini ijtimoiy nochor guruhlarini qo‘llab-quvvatlash borasida mas’ul bo‘lishidir. Iqtisodiy islohotlarning barcha bosqichlarida demografiya sohasidagi real ahvolni, aholini mavjud turmush darajasini hisobga olgan holda odamlarni ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni oldindan amalga oshirish kerak. Ijtimoiy himoyalash mexanizmi mavjud bo‘lganidagina ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlash mumkin. Beshinchidan , islohotlarni, bozor munosabatlarini shakllantirishni puxta o‘ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirish lozim. „Bu yo‘l va andaza iqtisodiyoti bozor munosabatlari asosiga qurilgan rivojlangan mamlakatlarning ko‘p asrlik tajribasiga, shuningdek, O‘zbekiston xalqining milliy-tari-xiy merosi, turmush tarzi, an’analari va ruhiyati xususiyatlariga tayanishi lozim“. (Islom Karimov. “O‘zbekiston — bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li”. T., “O‘zbekiston”, 1993 -, 5- bet.) Besh tamoyilning har biri demokratik va iqtisodiy o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli isloh qilib borishda birday muhim ahamiyatga egadir. Shu bilan birga, bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish tamoyili alohida e’tiborga loyiq. Bu yetakchi tamoyillardan biridir. Bu iqtisodiy islohotlarning butun ichki mantiqini, rivojlanib borishi va xarakterini belgilab beradi, belgilangan maqsadlarga erishish uchun mavjud kuchlarni va imkoniyatlarni mujassam etish, eng muhim va birinchi o‘rindagi vazifalarni aniqlash va ularni islohotlar muvaffaqqiyati yo‘lida xizmat qildirishga sharoit yaratadi. Bu tamoyil bozor munosabatlarini qadam-baqadam shakllantirishni, bir bosqichini oxiriga yetkazib va tegishli asos, zamin yaratib, keyin yangi bosqichga o‘tishni taqozo etadi. 163 O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning uzoqni ko‘zlagan quyidagi strategik maqsadlari belgilab olindi: – milliy boyliklarning o‘sishini, kishilar turmushi va faoliyati uchun munosib sharoitni ta’minlaydigan kuchli va muntazam rivojlanib boruvchi tizim yaratish; – ko‘p ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish, kishining mulkdan begonalashuvini bartaraf etish, tashabbuskorlik va tadbirkorlikning har taraflama o‘sishi uchun asos bo‘ladigan xususiy mulkchilikning davlat tomonidan himoya qilinishini ta’minlash; – korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning xo‘jalik ishlariga davlatning to‘g‘ridan to‘g‘ri aralashuvidan voz kechish, iqtisodni boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik usullarini yo‘q qilish, iqtisodiy vositalar va rag‘batlantirishlarni keng qo‘llash; – moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan unumli foydalanishni, raqobatbardosh tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishni, jahon iqtisodiyot tizimiga kirib borishni ta’minlaydigan chuqur iqtisodiy o‘zgarishlarni amalga oshirish; – kishilarda yangicha iqtisodiy tafakkurni shakllantirish, ularning dunyoqarashini o‘zgartirish, har bir kishiga o‘z mehnatini qo‘llash sohalari va shakllarini o‘zi mustaqil belgilab olishi uchun imkoniyat yaratish. Strategik maqsadlar asosida iqtisodiy-islohotlarning asosiy va muhim tomonlari aniq belgilab olindi. Eng avvalo, birmuncha o‘tkir ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni yaqin vaqtlar ichida hal etishga yordam beradigan asosiy tarmoqlarni rivojlantirishga e’tibor qaratildi. O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirildi:  mulkiy islohotlar;  institutsional (muassasalar) va moliya-kredit islohotlari;  agrar islohotlar;  tashqi iqtisodiy faoliyat islohotlari;  ijtimoiy sohadagi islohotlar. Islohotlar jarayonini huquqiy jihatdan ta’minlash, qonuniy asoslarini yaratishga alohida e’tibor berildi. “Iqtisodiy islohotni amalga oshirishning asosiy nuqtalaridan biri bozor iqtisodiyotining huquqiy negizini yaratishdan iborat”. (Islom Karimov. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. T., “O‘zbekiston”, 1995-, 29- bet.) Davlat mustaqilligi qo‘lga kiritilgach, O‘zbekiston bozor munosabatlarini shakllantirishni, milliy an’analarga asoslangan o‘z yo‘lini tanlab oldi. Bu yo‘lning asosiy qoidalari Prezident Islom Karimovning “O‘zbekiston bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li” nomli asarida asoslab berildi (besh tamoyil). Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan batamom xoli qilish, iqti- sodiyotning siyosatdan ustunligi. Bu yo‘lda xalqaro tajriba asos qilib olindi, xo‘jalik imkoniyatlari, shart-sharoitlari, eski tuzumdan meros bo‘lib qolgan muammolar hisobga olindi. Ikkinchidan, davlatning o‘zi eski tuzumdan yangi tuzumga o‘tish davrida bosh islohotchi bo‘lishi zarur. 164 Uchincidan, qonunning ustuvorligi, yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanmog‘i zarur. To‘rtinchidan, bozor iqtisodiyotiga o‘tishda kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirish. Beshinchidan, islohotlarni, bozor munosabatlarini shakllantirishni puxta oylab, bosqichma-bosqich amalga oshirish. O‘zbekistonda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish uchun iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga kirishildi. Avvalo, iqtisodiy islohotlarning quyidagi strategik maqsadlari belgilab olindi:  kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni ta’- minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish;  ko‘p ukladli iqtisodiyotni yaratish;  xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta’min- lash;  korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish;  iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlar qilish va raqobatbar- dosh mahsulotlarni ishlab chiqarish;  jahon iqtisodiy tizimiga qo‘shilib borish;  kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish;  iqtisodiy islohotlarning huquqiy negizini yaratish; O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlarning huquqiy negizini yaratishga yo‘naltirilgan 40 dan ortiq qonun hujjatlari qabul qilindi va joriy etildi. Ularni bir necha yo‘nalishlarga bo‘lish mumkin: 1. Mulkchilik munosabatlari va ko‘p ukladli iqtisodiyotni shakllantiruvchi qonunlar. Bu yo‘nalish doirasida mulkchilik to‘g‘risida, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida, ijara to‘g‘risida, davlat uy-joy fondini xususiylashtirish to‘g‘risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. 2. Xo‘jalik yuritishni tartibga soluvchi qonunlar, ya’ni xususiy korxonalar to‘g‘risida, kooperatsiya to‘g‘risida, dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida, shirkat xo‘jaligi to‘g‘risida qonunlar qabul qilindi. Bozor infratuzilmasini yaratuvchi va uning faoliyatini tartibga solib turuvchi, banklar va bank faoliyati to‘g‘risida, pul tizimi to‘g‘risida, tadbirkorlik to‘g‘risida, sug‘urta to‘g‘risida, birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida, qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. Korxona bilan davlat o‘rtasidagi, korxonalar o‘rtasidagi munosabatlarni yo‘lga qo‘yuvchi qonunlar, Soliq kodeksi, Bojxona kodeksi, monopolistik faoliyatni cheklash, korxonalarning bankrot bo‘lishi haqida qonunlar qabul qilindi, Xo‘jalik protsessual kodeksi ishlab chiqildi, Xo‘jalik sudi tuzildi. 3. O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatini belgilab beruvchi huquqiy normalar yaratildi. Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida qabul qilingan qonunlar, xalqaro pakt va bitimlar, ularning O‘zbekiston tomonidan imzolanishi mamlakatimiz tashqi aloqalarining rivojlanishi tarixida yangi sahifa ochdi. Respublika iqtisodiyotining huquqiy asoslari Prezident farmonlarida, hukumat qarorlari va boshqa me’yoriy hujjatlarda yanada takomillashtirib borildi. Qabul qilingan qonunlar amalga oshirilayotgan bozor islohotlarining ortga qaytmasligining kafolati bo‘lib xizmat qilmoqda. Iqtisodiy islohotlarning muhim yo‘nalishlaridan biri bozor infratuzilmasini yaratishdan iboratdir. 165 „Bozor munosabatlarini shakllantirishni tegishli muhitsiz - tovar, pul bozorlarida va mehnat resurslari bozorida xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida o‘zaro aloqani ta’minlashi kerak bo‘lgan bozor infrastrukturasisiz tasavvur etib bo‘lmaydi“. (Islom Karimov. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. T., “O‘zbekiston”, 1995-, 97 - bet.) Bozor infratuzilmasi deganda bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishga, ularni samarali faoliyat yuritishiga xizmat qiluvchi muassasa, tashkilot va korxonalar majmuasi tushuniladi. Respublikamizda bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi infratuzilmaning asosiy bo‘g‘inlari - turli muassasalar, tashkilotlar va korxonalar majmuasi yaratildi. Avvalambor, ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi transport, aloqa, suv va energetika ta’minoti, yo‘l va ombor xo‘jaligi tuzilmalari yaratildi. Bozor munosabatlarini shakllantirishda birjalar alohida o‘ringa ega. Iqtisodiy islohotlarning dastlabki bosqichidayoq “Respublika ko‘chmas mulk birjasi”, “Tovar xomashyo birjasi”, “Toshkent fond birjasi” tashkil etildi. Bu tarmoq yanada rivojlantirildi. 1991-200 - yillarda xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun xizmat qiluvchi 58 ta tovarlar va xomashyo birjalari, 24 ta biznes inkubator, 496 ta auditorlik va konsalting firmalari, ko‘plab savdo uylari, auksionlar, tijoratchilik idoralari, reklama firmalari, savdo-sotiq va ularni nazorat qiluvchi davlat muassasalari tashkil etildi. Bozor munosabatlarini rivojlantirishda axborot infratuzilmasi alohida ahamiyatga ega. Shu boisdan iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan axborotlar, xabarlar va ma’lumotlarni to‘plovchi, umumlashtiruvchi vositalar, firmalar vujudga keladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya- kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi infratuzilma - yangi bank tizimi, o‘z-o‘zini kreditlash idoralari, sug‘urta kompaniyalari, moliya kompaniyalari, soliq undirish idoralari, pul jamg‘armalari yaratildi. Bozor iqtisodiyotiga xizmat qiluvchi bank- moliya tizimi yaratildi. “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlarda banklarning maqomi va faoliyatining huquqiy asoslari belgilab berildi. Markaziy bank banklar faoliyatini nazorat qiluvchi maqomga ega. Tijorat banklari ixtisoslashtirildi. Mustaqillikning dastlabki yilida 6 ta bank faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, 2010 - yilda 31 ta tijorat banklari, ularning 810 ta filiali aholiga xizmat ko‘rsatdi. Viloyat, shahar va tumanlarda aholiga xizmat qiluvchi minibanklar ochildi. Minibanklar soni 2011-yil boshlarida 400 dan oshdi. Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishga yo‘naltirilgan kredit qo‘yilmalari qo‘yish va chet el sarmoyalarini jalb qilishda banklar faol qatnashmoqdalar. Tijorat banklarining iqtisodiyotning real sektoriga kreditlar berish imkoniyati, moliya bozoridagi ishtiroki yildan yilga mustahkamlanib bormoqda. To‘lovlarni naqd pulsiz plastik kartochkalar vositasida amalga oshirish tizimi yaratildi. So‘mdagi plastik kartochkalar 1996- yilda paydo bo‘ldi. 2011- yilda muomaladagi bank plastik kartochkalari soni 8 million donani tashkil etdi. Savdo va xizmat ko‘rsatish shoxobchalarida plastik kartochkalariga xizmat ko‘rsatadigan terminallar soni 86 mingtaga yetdi. Respublikamizda tadbirkorlar va aholini ehtimoli bo‘lgan turli zararlardan himoya qiluvchi sug‘urta bozori vujudga keldi. 166 Davlat ishtirokida bozor munosabatlariga xizmat qiluvchi “Kafolat”, “Agrosug‘urta”, “O‘zbekinvest” kabi uchta yirik sug‘urta kompaniyasi tashkil etildi. Ko‘plab xususiy sug‘urta kompaniyalari, shuningdek, xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda ishlaydigan qo‘shma sug‘urta kompaniyalari ham vujudga keldi. 202 - yilda sug‘urta kompaniyalarining soni 28 - taga yetdi, ular moliya bozorida mamlakatimiz fuqarolari va tashkilotlariga 150 turdan ortiq yo‘nalish bo‘yicha sug‘urta xizmati ko‘rsatmoqdalar. “ Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida “gi Qonunning qabul qilinishi (202 ), Prezident farmoni bilan 202 - yil 1- fevralidan boshlab sug‘urta tashkilotlarining 3 yil muddatga daromad solig‘idan ozod qilinishi mamlakatimizda sug‘urta bozorini yanada erkinlashtirish va rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ish bilan bandlik masalasi jiddiy muammoga aylanadi. Negaki, iqtisodiy tizim o‘zgarayotgan paytda malakasiz kishilargagina emas, ma’lum ixtisosga ega bo‘lgan xodimlarga ham talab cheklanadi, ishsizlar toifasi kengayadi. Bunday sharoitda ishsizlar sonining ko‘payishiga yo‘l qo‘ymaslik tadbirlari ko‘rildi. Respublika “Mehnat birjasi” va joylardagi 225 dan ortiq mehnat birjasini o‘z ichiga oluvchi katta tarmoq barpo etildi. Har bir tumanda mehnat birjasi tashkil etildi. Ishsizlarni ro‘yxatga olish, ularni kasbini o‘zgartirish mexanizmi yaratildi, ishsizlik bo‘yicha nafaqa to‘lash yo‘lga qo‘yildi. Yangi ish o‘rinlarini tashkil etishga e’tibor berildi. 1993 - yilda Respublikada tadbirkorlikni rivojlantirish hisobiga 185,1 ming yangi ish o‘rinlari tashkil etilgan bo‘lsa, 1998 yilda bu ko‘rsatkich 345,9 mingni tashkil etdi yoki 1,8 marta ko‘p yangi ish o‘rinlari yaratildi. 200 - yilda faqat kichik va o‘rta biznes rivoji hisobiga 192,5 mingta, 201- yilda esa 372 mingta, 202 - yilda 370 mingta yangi ish o‘rinlari yaratildi. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq, narxlar erkinlashtirildi. Bu jarayon ijtimoiy larzalarsiz o‘tdi. Negaki, davlat turli kompensatsiya jamg‘armalari tuzdi, bolalar uchun nafaqalar joriy etdi, eng kam ish haqi, pensiya, nafaqalar va stipendiyalar muntazam suratda oshirib borildi. Narxni erkinlashtirish iqtisodiyotda raqobatchilik muhitini vujudga keltirish bilan bevosita bog‘liq. 1992- yil avgust oyida O‘zbekiston Respublikasining “Monopol faoliyatni cheklash to‘g‘risida” gi Qonuni kuchga kiritildi. Bu qonun asosida raqobatchilikni rivojlantirishga qaratilgan bir qator normativ hujjatlar ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Moliya vazirligi tizimida tuzilgan Antimonopol va narx-navo siyosatini o‘tkazish bosh boshqarmasi monopol mavqeyidagi korxonalarni belgilab, ularning mahsulotlari bo‘yicha narxlarni va rentabellikni tartibga solib turibdi. Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li ishlab chiqildi va unga amal qilinmoqda. Bozor munosabatlarini shakllantiruvchi va unga xiz-mat qiluvchi huquqiy negizlar hamda bozor infratuzilmasi yaratildi. 2. B ozor iqtisodiyotiga o‘tilishi , kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlantirilishi , mamlakatimizdagi iqtisodiy o‘sish. Birinchi Prezident Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan mustaqil taraqqiyot yo‘li xalqimiz tomonidan ham, xalqaro maydonda ham taraqqiyot ning “ O ‘zbek modeli” deb qabul qilindi. O‘zbek modeli ishlab chiqishda, birinchidan, 167 xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, xo‘jalik imkoniyatlari, shart- sharoitlari, eski tuzumdan meros bo‘lib qolgan muammolar hisobga olindi. Ma’lumki taraqqiyotning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yo‘lini tanlagan O‘zbekistonda mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik – jamiyatda ham iqtisodiy, ham siyosiy vaziyatni mo‘tadillashtirishga yordam beradigan o‘rta mulkdorlar tabaqasining paydo bo‘lishi demakdir. Bu borada qator qonunlar qabul qilindi. Darhaqiqat, O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan so‘ng, dastlabki kezlarda, k ichik biznes faoli yatini shakllantirish va rivojlantirish uchun quyidagi dastlabki normativ-huquqiy normalari va qonun hujjatlari qabul qilindi. Bu borada ayniqsa 1991- yil 18-noyabrdagi O‘zbekiston Respublikasining “Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida” gi qonuni muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Unga ko‘ra mulkchilik shakllarini o‘zgartirish sohasidagi ishlar respublika hamda hududiy maqsadga bosqichma-bosqich ishlab chiqiladigan va tasdiqlangan maxsus dastur asosida amalga oshirilishi qat’iy belgilab qo‘yildi. Albatta, ushbu qonunning qabul qilinishi sohani bosqichma- bosqich rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi. Qabul qilingan qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq, xalq xo‘jaligidagi barcha soha tarmoqlarini ommaviy xususiylashtirish uchun keng imkoniyat yaratildi, bu boradagi cheklashlar olib tashlandi. Birgina 1992-1996- yillarda davlat mulki ob’ektlarini xususiylashtirish tufayli 1 million 7 -4 ming kishi turar-joy egasi, 2 million kishi xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalari, paylarining egalari, qishloq joylarida esa, 3 million kishi yordamchi xo‘jalik, 19 ming kishi ko‘chmas mulk egasi bo‘lib qoldilar. Bu raqamlar, shubhasiz jamiyatda mulkdolar sinfini shakllantirish yo‘lidagi muhim qadamlar qo‘yilganligini anglatar edi. Amalga oshirilgan dastlabki islohotlar natijasida 1991-1996- yillar mobaynida iqtisodiy islohotlarning barcha yo‘nalishlarida salmoqli institutsional o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Xususan, turar joylar, savdo xizmat ko‘rsatish sohalari, matlubot jamiyati ob’ektlari va turli tarmoqlarning mayda korxonalarini xususiylashtirish amalda tugallandi, o‘rta va yirik korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayoni jadal davom ettirildi. Bu borada m ulkni davlat tasarrufidan chiqarish va hususiylashtirish, ko‘p ukladli iqtisodiyotni barpo qilish, qishloq xo‘jaligida islohotlarni chuqurlashtirish, agrar munosabatlarning yangi tipini yaratish jarayonlari amalga oshirildi. Bu tadbirlarning natijasi o‘laroq iqtisodiyotda tub sifat o‘zgarishlari vujudga keldi. Davlatga qarashli bo‘lmagan, nodavlat, ya’ni xususiy sektorning iqtisodiyotdagi ulushi keskin oshdi. Bu sektor 1995- yilda sanoat mahsulotlarning 44 foizini, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining e sa 97 foizini berdi. Barcha kapital mablag‘larning 44 foizdan ortiqrog‘i uning hissasiga to‘g‘ri keldi. 200 - yilgacha xalq xo‘jaligida band bo‘lganlarning 64 foizi ana shu sektorda mehnat qilgan. Bu esa o‘sha kezlarda bozor munosabatlariga o‘tish muammolarini sinchkovlik bilan o‘rganib, ularni hal etishda ehtiyotkorlik bilan yondashishga e’tibor qaratishni taqoza etar edi. Ayniqsa endigina bozor psixologiyasi odamlar ongida shakllanib kelayotgan bir sharoitda respublikada birinchi navbatda maishiy 168 xizmat, umumiy ovqatlanish, savdo-sotiq, mahsulotni qayta ishlovchi kichik korxonalarni ochish zarur edi. Respublika o‘z mustaqilligining dastlabki yillarida, kichik biznesga ko‘maklashish maqsadida respublika va hududiy miqyosda faoliyat olib boruvchi – Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash fondi (Biznes fond, 1995- yil iyul), «Madad» sug‘urta agentligi (1995- yil 26 -iyun), O‘zbekiston Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi (1996- yil mart) hamda ularning hududiy bo‘limlari tashkil etildi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishiga Dehqon va fermer xo‘jaliklari uyushmasi, “Hunarmand” uyushmasi, Tadbirkor ayollar uyushmasi tashkil etildi . Ammo o‘sha kezlarda sohada qator muammolar ham mavjud bo‘lib, ularning mvjud holati bir necha yillar taraqqiyotga to‘siq bo‘lib keldi. Xususan, 1999- yil 1 iyunga qadar ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar tarkibida kichik va o‘rta korxonalar salmog‘i kommunal xo‘jalikda 42,9%, maishiy xizmat sohasida 85,0%, qurilishda 89,3%, qishloq xo‘jaligida 89,9%, sanoatda 93,5%, savdoda 95,3%, umumiy tijoratda 96,6%ni tashkil etgan bo‘lsada, a malda esa ro‘yxatdan o‘tib, o‘z faoliyatini davom ettirayotgan korxonalar ulushi 20% ni tashkil etgan xolos. Qolganlari esa turli sabalar bilan yopilib ketgan bo‘lib, buni quyidagi misollar ham tasdiqlaydi. Agar raqamlarga murojaat qilinsa, respublika bo‘yicha 1996- yilda tashkil qilingan 7 -40 kichik korxonadan 20%, 1998 yili esa 37 -0 ta korxonadan 7 -0% tugatilib ketgan. Shu boisdan ko‘pgina tadbirkorlar faoliyat bilan shug‘ullanishdan sekin-sekin uzoqlashganlar yoki ish boshlab qo‘yib, uni oxirigacha etkazmasdan, javobgarlikni davlatga tashlab qo‘yganlar. Masalan, 2000 - yilning o‘zida faqat Toshkent shahar bo‘yicha tugatish jarayonida turgan kichik biznes sub’ektlari 4666 ta bo‘lib, ulardan 54,7 -% yoki 25 -52 tasida ta’sischilar bo‘lmagan. Tugatilish holida turgan jami korxonalardan tugatilganlari 25 -,6% ni tashkil qilgan yoki 1194 ta bo‘lgan. Ushbu muammolarni to‘g‘ri anglagan va unga tanqidiy asosda yondoshgan Prezident Shavkat Mirziyoyev 2017 - yil 22 - dekabrda Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasida “Yurtimizda tadbikorlik nima uchun kutilgan darajada rivojlanmayapti ? Chunki bu soha vakillarini asossiz ravishda tekshirish holatlari ko‘p. Ochig‘ini aytganda tadbirkorlikning erkin rivojlanishiga o‘zimiz, davlat idoralari yo‘l qo‘ymayapmiz. Hech kimga kerak bo‘lmagan tartib-tamoyillar hamon saqlanib qolmoqda, joylarda ko‘pgina amaldorlar faqat o‘z shaxsiy manfaatini o‘ylab ish ko‘rmoqda. Bundan buyon bu sohani qo‘llab-quvvatlash, biznes sub’ektlarini jadal barqaror rivojlantirish yo‘lidagi to‘siq va g‘ovlarni bartaraf etish bo‘yicha zarur choralar ko‘riladi”, deya qayd qilganligi bejiz emas, albatta. 1998- yil 9- aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Xususiy tadbirkorlik, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishni yanada rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni e’lon qilindi. 201- yil 22 - avgustda esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi “Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazib va hisobga qo‘yish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Qarorga binoan kichik va xususiy 169 tadbirkorlikni rivojtirishni rag‘batlantirish bo‘yicha respublika muvofiqlashtiruvchi kengashi tashkil etildi. Kichik va o‘rta biznes sub’ektlariga Respublika tovar- xomashyo birjasi, Agrosanoat birjasi, “O‘zulgurjisavdo” orqali moddiy-texnika resurslari sotildi. Mustaqillik yillarida soha rivoji tahliliga ko‘ra yana raqamlarga murojaat etilsa, 203 - yili yurtimizdagi 5 ming 630 ta aholi yashash manzilgohlarida ko‘plab kichik va o‘rta biznes korxonalari tashkil etilib, qariyb 155 mingta yangi ish o‘rinlari yaratilgan. Dastur doirasida aholi ga 2003 - yilda 1 milliard 20 million so‘mlik xayriya yordami ko‘rsatilgan. Ikki yoshgacha bo‘lgan bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullanayotgan 40 mingdan ziyod ayolga davlat tomonidan nafaqa puli tayinlangan. 180 ming kam ta’minlangan oilaga qariyb 4 milliard so‘m miqdorida moddiy ko‘maklar berilgan. 2003 - yilda 25 - mingdan ziyod yolg‘iz pensioner va nogironlarga 630 million so‘mlik moddiy yordamlar ko‘rsatilgan. So‘ngi yillarda joylarda kichik korxonalar ochish va fermer xo‘jaliklarida ish bilan band aholi soni ham yil sayin ortib, 207 - yildagi 2094,2 ming kishidan 2011- yilda 2338,4 ming kishiga yoki 11,6 foizga ko‘paygan. Respublikada tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilayotgani bois, bu sohada ish bilan band bo‘lgan aholi soni yil sayin ortib bormoqda. 207 -2011- yillarda respublika bo‘yicha yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan, lekin litsenziyaga ega tadbirkorlikda band bo‘lganlar soni 140,8 ming kishidan 698,4 ming kishiga yoki 4,96 marta ko‘paygan. Mashinasozlik va avtomobilsozlik sanoati Mustaqillik yillarida mashinasozlik sanoa ti jadal rivojlandi. 1994 -yilda barpo etilgan O‘zbekiston – Isroil “O‘zIsmash” qo‘shma korxonasida paxta terish mashinalarining gorizontal shpindelli yangi xili yaratildi. Bu agregat jahon mashinasoz ligining eng yangi yutug‘i, deb e’tirof etildi. 1992-yilda Janubiy Koreya bilan hamkorlikda O‘zbekistonda avtomobil ishlab chiqaruvchi korxona barpo etishga kelishib olin di. 1993 -1996-yillarda Asaka shahrida “Uz-DAEWOOavto” zavo di barpo etildi va “Damas”, “Tico”, “Nexia” rusumli avtomobillar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. 1996-yilda 25 -,3 ming, 1997 -yilda 64.9 ming, 1998-yilda 54,4 ming, 1999-yilda 58,4 ming, 204 - yilda 7 -0 ming dona yengil avtomobil ishlab chiqarildi. “Uz-DAEWOO” zavodida 1999-203 -yillarda “Matiz”, “Lacetti” rusumli avtomo billar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekiston dunyoda avtomo bil ishlab chiqaruvchi 28 mamlakatga aylandi. “Uz-DAEWOOavto” zavodi 10 yil (1996-206-yil iyun) davomida 57 1 580 ta avtomobil tayyorladi, ularning 198 609 tasi xorijga eksport qilindi. Samarqandda avtobus va yuk mashinalari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan “SamKochavto” zavodi qurildi va 1999-yilda ishga tushirildi. 200 -yilda “SamKochavto” zavodi 483 ta avtobus, 102 ta yuk avtomobili ishlab chiqardi. Respublikamizda avtomobillarga butlovchi qismlar ishlab chiqa- ruvchi o‘nlab yangi korxonalar bunyod etildi. Andijon, Namangan, Farg‘ona viloyatlarida avtomobillarga butlovchi qismlar tayyorlaydigan 61 ta qo‘shma korxonalar qurilib ishga tushirildi. Hozirgi paytda “Uz-DAEWOO” zavodi uchun zarur bo‘lgan butlovchi qismlarning 60 foizi O‘zbekistonda ishlab chiqarilmoqda. 207 - yilda “O‘zavtosanoat” uyushmasi bilan AQSHning General Motors 170 kompaniyasi o‘rtasida GM-Uzbekistan qo‘shma korxonasi tashkil etildi. 2012- yilning 20-mart kuni “GM-Uzbekistan” qo‘shma korxonasida ishlab chiqarilgan “Chevrolet Malibu” avtomobillarining taqdimoti bo‘lib o‘tdi. 209- yildan Germaniyaning “MAN Nutzfahrzeuge AG” konserni hamkorligida “MAN Avto—Uzbekistan” qo‘shma korxonasi tash kil etilib, “MAN” yuk mashinalari ishlab chiqilmoqda. Samarqandda barpo etilgan va ishga tushirilgan “SamKochavto” zavodida avtobus va yuk avtomobillari ishlab chiqarilmoqda. Mashinasozlik sanoatining yirik korxonalari — Toshkent traktor zavodi, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi mashinasozligi, Toshkent va Chirchiq qishloq xo‘jaligi mashinasozligi, Toshkent agregat zavodi va boshqa korxonalar mustaqillikning dastlabki yillarida uchragan qiyinchiliklarni yengib o‘tdi. Birgina Toshkent traktor zavodida 200 - yilda954 ta, 201-yilda 102 ta traktor ishlab chiqarilgan bo‘l- sa, hozirgi paytda yiliga 3,5-4 ming donagacha traktor, minglab tir- kamalar ishlab chiqarilmoqda. 1995-yil oktabr oyida O‘zbekiston bilan AQSHning “ABB Lummus Global” kompa niyasi o‘rtasida Sho‘rtan gaz-kimyo majmuasini qurish bo‘yicha hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. Qurilish ishlari 1997 -201- yillarda amalga oshirildi, majmua qurilishiga 1 mlrd AQSH dollari hajmida sarmoya o‘zlashlirildi. 201-yil dekabrda Sho‘rtan gaz-kimyo majmuasi ishga tushirildi. Majmua yiliga 125 ming tonna polietilen, 137 ming tonna suyultirilgan gaz va 126 ming tonna gaz kondensati ishlab chiqarish quvvatiga ega. Yengil va to‘qimachilik sanoati tez sur’atlar bilan rivojlanib bor- moqda. Janubiy Korea ishtirokida paxtani qayta ishlovchi “Qabul—O‘zbekKO”, “Kosonsoy-Tekmen”, “Papfen”, “Asnam tekstil”, “Karakulteks”, “Chinoz to‘qimachi”, “Qabul—FerganaKO”, “Oqsaroy to‘qimachi” qo‘shma korxonlari barpo etildi. Faqat 204 -yilda 17 ta yengil sanoat korxonalari qurilib ishga tushirildi. Bu tarmoqda xalq iste’mol mollari ishlab chiqarish kengaydi, minglab yangi ish o‘rinlari yaratildi. Agar 1991-yili respublikamizda paxta tolasini qay ta ishlash 12 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 204 -yilda bu ko‘rsatkich 28 - foizga yetdi. Kalava, ip, paxta va shoyi gazlamalarini eksport qilish hajmi ancha oshdi. Mustaqillik yillarida “Zarafshan-Newmont” korxonasi, Qizilqum fosforit kombinati, Qo‘ng‘irot soda zavodi, Quvasoy kvars zavo di, Yangiyo‘l va Andijon spirt zavodlari, Toshloq ip yigiruv fabrikasi va boshqa ko‘plab korxonalar bunyod etildi. Iqtisodiyot tarkibidagi tub o‘zgarishlar, yangi korxonlalarning bunyod etilishi sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish sohasi da samarali natijalar berdi. 1991-202 - yillarda 1872 korxona va boshqa ishlab chiqarish muassasalari qurildi, mahsulotning 9,5 ming dan ortiq yangi turlarini ishlab chiqarish o‘zlashtirildi. 1990 -yilda respublika bo‘yicha ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari hajmini 10 foiz deb olsak, undan keyingi yillarda kamayib bordi. 1995-yilga kelib makroiqtisodiyotda barqarorlikka erishildi va 1995-yildan boshlab barqaror o‘sish ta’minlandi. 1990-yilda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini 10 foiz deb olsak, 200 -yilda 123,6 foizga, 2010 -yilda 3 martaga o‘sdi. Un va un mahsulotlari, kiyim-kechak, poyabzal, shakar va 171 qand mahsulotlari ishlab chiqarish sezilarli dara- jada ko‘paydi, iste’mol buyumlari importi kamaydi. Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish 1991-1995-yillarda pasayib bordi, 1996-yildan boshlab o‘sish boshlandi. Natijada O‘zbekistonda 200 -yilda ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulot (xarid qobilyati pariteti bo‘yicha) 1990-yilga nisbatan 1,3 marta, 2010-yo‘lda esa 3,4 marta o‘sishiga erishildi. O‘zbekiston MDH davlatlari orasida birinchi bo‘lib iqtisodiy barqarorlikka erishgan, iqtisodiy ko‘rsatkichlari izchil o‘sib borayot gan mamlakatdir. O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning yillik o‘sish sur’atlari so‘nggi 11 yil - 205 -2015-yillar davomida 8 foiz- dan yuqori bo‘lib kelmoqda. O‘zbekistonning umumiy eksport hajmida tayyor mahsulot va xizmatlar ulushi oshdi, tashqi savdoda ijobiy saldoga erishildi. Shahar va qishloqlarimizning qiyofasi o‘zgarib, aholi turmush saviyasi o‘sib bordi. Yirik inshootlar, korxonalarning bunyod etilishi, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar, izchil o‘sish sur’atlari odamlarning moddiy va ijtimoiy hayotini, farovoniligini yildan yilga yaxshilanishiga xizmat qilmoqda. Aholini tabiiy gaz, ichimlik suvi bilan ta’minlash darajasi salmoqli darajada o‘sdi. Birgina 1999-yilda 4,5 ming kilometr gaz tarmog‘i (shundan 4,3 ming kilometri qishloq joylarida), 2 ming kilometrdan ziyod ichimlik suv tarmog‘i (shundan 1,9 ming kilometri qishloq joylarida) ishga tushirildi. Jahondagi yetakchi kompaniyalarning havo kemalari bilan ta’- minlangan O‘zbekiston Havo yo‘llari aviakompaniyasi dunyoning 25 - mamlakati bilan havo aloqalarini o‘rnatgan, yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsarmoqda. Tadbirkorlik sub’ektlarining faol qo‘llab quvvatlanishi natijasida uning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi yildan-yilga ortib bormoqda. Xususan, 200 - yilda yalpi ichki mahsulotning qariyb 31 - foizi iqtisodiyotning faol rivojlanib borayotgan ushbu sektori ulushiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 208- yilda bu ko‘rsatkich 48,2 foizni, 209 - yilda 50,1 foizni, 2010 - yilda 52,5 foizni, 2011- yilda esa 54 foizni tashkil etdi yoki 200 - yilga nisbatan 23 foizga o‘sgan. 2010 - 2016- yillar davomida respublikada tadbirkorlik orqali tashkil etilgan ish o‘rinlari soni 3,9 foizga ortgan. 2017 - yilda esa dasturga muvofiq sanoatni (5440 ta loyihada 131 - mingta ish o‘rni bilan), qishloq xo‘jaligini (8430 loyihada 55,8 mingta ish o‘rni bilan) va xizmat ko‘rsatishni (11 mingta loyiha 69,5 mingta ish o‘rni bilan) rivojlantirish bo‘yicha viloyatlar, tumanlar va shaharlar hokimliklarining faoliyati kuchaytirildi. Kelajakda mamlakatda 25 - minga yaqin investitsiya loyihalarini amalga oshirish hisobiga, 25 -6, 4 mingdan ortiq ish o‘rinlari tashkil etishga erishiladi. 3. O‘zbekiston iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligining o‘rni. Agrar islohotlar. Qishloq xo‘jaligida tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida davlat xo‘jaliklari tugatilib, jamoa, shirkat xo‘jaliklariga aylantirildi, chorvachilik, aksariyat xo‘jaliklarning qoramolchilik fermalari xususiylashtirildi, dehqon va chorvachilik yo‘nalishidagi fermer xo‘jaliklari tashkil etila boshlandi. Agar mamlaktimizda fermerlik harakatining shakllanish tarixi va rivojlanishiga murojaat 172 qilinsa, fermerlikni shakllantirish chorvachilik sohasi islohotlaridan boshlangan edi. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish tar- kibini takomillashtirishga e’tibor berildi. Xo‘jaliklar ekin ekish sohasida mustaqil bo‘ldilar. Respublikada don mustaqilligiga erishish, shakar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlashni tiklash yo‘li izchillik bilan amalga oshirildi. Paxta ekiladigan maydonlar qisqartirilib, donli ekinlar maydoni kengaytirildi. Umumiy ekin maydonlarida donli ekinlar salmog‘i 1991-yilda 18,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 200 -yilda 42 foizga o‘sdi. Respublikamizda don mustaqilligiga erishish, shakar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari tayyoriash yo‘li izchillik bilan amalga oshi rildi. Agar 1991-yilda mamlakatimizda 1,9 mln tonna don tayyorlagan bo‘lsa, 2012-yilda 7 -,5 mln tonna don yetishtirildi. 2014-yilda 8 mln 50 ming tonnalik g‘alla xirmoni tayyorlandi. O‘zbekiston Yaqin tariximizda bu borada chorvachilik sohasini rivojlantirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 - yil 15 martdagi “Respublika chorvachiligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi, 1994 - yil 23 fevralda “Chorvachilikda iqtisodiy islohotlarni takomillashtirish hamda dehqon (fermer) xujaliklari va xususiylashtirilgan fermalar manfaatlarini himoya qilish choralari to‘g‘risida”, 1995- yil 24 - martdagi “Chorvachilikda xususiylashtirishni davom ettirish va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab – quvvatlash chora – tadbirlari to‘g‘risida” gi qarorlari muhim ahamiyat kasb etdi. Bu qarorlarga ko‘ra, 1995- yilda jamoa xo‘jaliklarining zarar bilan ishlayotgan 1499 qoramolchilik fermalari xususiylashtirildi. Natijada respublikada ishlab chiqarilayotgan go‘sht va sutning 7 -5% ni xususiy sektor bera boshladi. Ushbu davrda agrar soha fermerlik yo‘nalishining shakllanishida davlat tasarrufidagi qo‘y, echki, qoramollar, yiliqi, tuya kabi hayvonlarni fermerlarga bo‘lib berish, davlat mulkchiligini tugatish, ularni xususiylashtirishga katta e’tibor qaratildi. Natijada 1990 - yilda respulikada bironta ham fermer xo‘jaligi faoliyat yuritmagan bo‘lsa, qishloq xo‘jaligi ekin maydonlarining xo‘jalik shakllari bo‘yicha taqsimlanishiga e’tibor qaratilib, 200 - yilga kelib ular tasarrufidagi erlar 632,2 ming gektarga, 2010 - yilga kelib esa 3 mln 143 ming gektarga etgan. Vaholanki 1990 - yilda O‘zbekistonda sovxozlar, kolxozlar, yordamchi xo‘jaliklar maxsus shirkatlar, qorako‘lchilik fermalariga tegishli er maydonlari 3 mln 974 ming gektar bo‘lgan bo‘lsa, 200 - yilga kelib ularning erlari fermer xo‘jaliklariga bo‘lib berilib, o‘sha qishloq xo‘jalik korxonalarining yirklashtirilishi natijasida 2010 - yilda umumiy er maydonlari qisqartirilib, zarar bilan ishlayotgan yoki dotatsiyaga tushgan xo‘jaliklar erlari 93 ming 90 gektarga kamaytirilgan edi. 200 - yilllardan boshlab agrar sohada fermer xo‘jaliklarining tashkil etilishi barqaror va muntazam tus oldi. Fermer xo‘jaligining yuzaga kelish asoslari Vazirlar Mahkamasining 202 - yil 5 yanvardagi 8-sonli “Qishloq xo‘jaligi korxonalarini fermer xo‘jaliklariga aylantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori va 203 - yil 27 - oktyabrdagi “204 -206 yillarda fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi Prezident Farmonida batafsil yoritib 173 berilgan. Agar 201- yilda respublikada faoliyat ko‘rsatayotgan fermer xo‘jaliklarining soni 55445 birlikdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, 206 yilga kelib 189235 birlikka etgan, yoki 3,4 baravar oshgan. Xo‘jaliklar sonining tahlil davridagi o‘rtacha yillik o‘sishi 40,2 foizni tashkil etgan. Jami 428 - ta shirkat xo‘jaligi negizida 22 - mingdan ortiq fermer xo‘jaliklari tashkil etiladi. Respublikamizda fermerlikning kelgusidagi rivojlanishi va yangi imkoniyatlaridagi o‘zgarishlar 200 - yillar oxiriga to‘g‘ri keladi. Puxta o‘ylangan dastur asosida 208-2010 - yillar davomida o‘tkazilgan maqbullashtirish jarayoni natijalariga ko‘ra fermer xo‘jaliklarining er maydonlari hajmi kamaytirildi. Amalga oshirilgan maqbullashtirish jarayoni natijasida, 2011- yil yakuniga ko‘ra, respublikamizdagi fermer xo‘jaliklarining soni 215776 tadan 66134 taga yoki 69,4 foizga kamaytirildi, bunda bir fermer xo‘jaligiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha er maydoni hajmini 27,4 gektardan 80,1 gektargacha ko‘paytirishga erishildi. O‘rtacha bir fermer xo‘jaligiga to‘g‘ri keladigan er maydonini tarmoqlar bo‘yicha olib qaraydigan bo‘lsak, bu ko‘rsatkich o‘sha davrda paxtachilik va g‘allachilikda 106,3 gektarga, sabzavotchilik va polizchilikda 23,5 gektarga, bog‘dorchilik va uzumchilikda 13,1 gektarga, chorvachilikda 205 gektarga teng bo‘lgan. Agrar islohotlarga ustuvorlik berildi. Chunki, respublika aholisining 62% qishloqda yashaydi, qishloq xo‘jaligida YaIMning 30 foizi, mamlakat valuta tushumlarining 55 foizi shakllanardi. Agrar islohotlar natijasida qishloq xo‘jaligida davlat tasarrufidagi mulk xususiylashtirildi. Qishloq xo‘jaligida nodavlat sektorining ulushi qariyb 10 foizni tashkil qilmoqda. Islohot yillarida odamlarga shaxsiy tomorqa uchun qo‘shim- cha ravishda 550 ming gektar sug‘oriladigan yer ajratildi va shaxsiy tomorqa uchun berilgan yer maydoni 7 -0 ming gektarga yetdi, 9 milliondan ortiq odam ana shu yer hosilidan foydalanmoqda. Qishloqda xo‘jalik yuritishning maqbul shakllarini yaratishga alo hida e’tibor berildi. Agrar islohotlarning dastlabki yillarida sovxoz va kolxozlar jamoa xo‘jaliklariga aylantirilgan edi. Ammo ular xo‘jalik yuritishda o‘zlarini to‘la-to‘kis oqlamaganliklari tufayli mulk paylari asosida shirkatlarga aylantirildi. 1999-yilda 898 ta, 200 -yilda 856 ta qishloq xo‘jaligi korxonalari shirkatlarga aylantirildi. Ularning umu miy soni 202 -yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, ruspublika bo‘yicha 190 taga yetdi, ularda 1 mln 40 ming kishi shirkat a’zosi sifatida mehnat qildi. Biroq shirkat xo‘jaliklari ham o‘zini oqlamadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 203-yil 24-martdagi “ Qishloq xo‘jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhum yo‘nalishlari to‘grisida ”gi Farmonida agrar islohotlarining yangi yo‘nalishlari belgilab berildi. Farmonga binoan 203 -207 - yillar- da shirkat xo‘jaliklari tugatildi, ularning negizida fermer xo‘jalikla- ri tashkil etildi. 207 -208-yillarda paxtachilik, sabzavotchilik, chorvachilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklarining yer maydonlari qariyb 2,5 baravarga kengaytirildi. Fermer xo‘jaliklari qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchining asosiy shakliga aylandi. Qishloqlarda shaxsiy yordamchi xo‘jaliklar dehqon xo‘jaliklari sifatida qayta shakllantirildi. Dehqon xo‘jaligi - bu oilaviy mayda tovar xo‘jaligi bo‘lib, tomorqa 174 yer uchastkasi oila boshlig‘iga umrbod meros qilib berildi, mahsulotlar oila a’zolarining shaxsiy mehnat asosida yetishtiriladi va sotiladi. 204 -yil boshlarida mamlakatimizda 3,5 millionga yaqin dehqon xo‘jaliklari yuridik va jismoniy shaxs maqomida faoliyat yuritdi, ularda 8 milliondan ortiq ishga yaroqli kishilar mehnat bilan band bo‘ldi. Dehqon va fermer xo‘jaliklari O‘zbekistonda asosiy ishlab chiqa rish subektlariga aylandi. Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarilayotgan yalpi mahsulotning qariyb 10 foizi dehqon va fermer xo‘jaliklarida yetishtirilmoqda. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan agrar islohotlar natijasida qishloq hayoti yangilandi, dehqon va fermerning mehnatga munosabati, dunyoqarashi o‘zgardi. Ular yerning haqiqiy egasiga, o‘z meh nati evaziga yetishtirgan mahsulotning egasiga aylandi. 4. O‘zbekiston xalq xo‘jaligining yangi istiqbollari 2019- yil O‘zbekistonda “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili” , deb e ’lon qilindi. Bu borada Davlat Dasturiga muvofiq, mamlakatda biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag‘batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish masalalari keng o‘rin olganligi istiqbolda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada taraqqiy ettirish vazifasini qo‘ymoqda. 2017 - yilda esa ko‘zlangan reja ga muvofiq sanoatni (5440 ta loyihada 131 - mingta ish o‘rni bilan), qishloq xo‘jaligini (8430 loyihada 55,8 mingta ish o‘rni bilan) va xizmat ko‘rsatishni (11 mingta loyiha 69,5 mingta ish o‘rni bilan) rivojlantirish bo‘yicha viloyatlar, tumanlar va shaharlar hokimliklarining faoliyati kuchaytirildi. Kelajakda mamlakatda qishloq xo‘jalik sohasi bilan bog‘liq 25 minga yaqin investitsiya loyihalarini amalga oshirish hisobiga, 256, 4 mingdan ortiq ish o‘rinlari tashkil etishga erishilishi ko‘zlangan . Vaholanki, m amlakatda to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay investitsiya muhitini shakllantirish maqsadida iqtisodiyotni liberallashtirish, davlat boshqaruvini isloh qilish, tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga aralashuvni cheklash, litsenziyalash va ruxsat berish tartib-tamoyillarini qisqartirish hamda soddalashtirish maqsadida 2018- yil 1- avgustda “O‘zbekiston Respublikasida investitsiya muhitini tubdan yaxshilash chora - tadbirlari to‘g‘risida” gi Prezident Farmoni e’lon qilindi. Farmonda investitsiya muhitini yanada yaxshilash, to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb etishni rag‘batlantirish, investitsiyalarning bu boradagi davlat siyosatining izchillgiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlashga asosiy urg‘u berilgan. Unda shuningdek, qator yillar mobaynida sohadagi dolzarb muammolar ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lib, ular orasida ayniqsa joylarda, investorlarning qo‘llab- quvvatlanmasligi, bu borada tegishli vazirlik va idoralar faoliyati aniq muvofiqlashtirilmaganligi bilan bog‘liq byurokratik to‘siq va g‘ovlar hali ham mavjudligi, soliq yukini kamaytirish va investorlar uchun soliqqa tortish tizimidagi muammolar hamda ularni bartaraf etish yuzasidan aniq vazifalar belgilangan. 175 Agar raqamlarga murojaat qilsak, 2017 - yilgacha 90 dan ziyod mamlakatning xorij mablag‘lari ishtirokidagi 4 mingdan ziyod korxonalari faoliyat yuritgan edi . Har yili jalb qilinayotgan investitsyalarning 20 foizini xorij investitsiyalari va kreditlari tashkil etgan . Masalan, mamlakatimizning investitsion loyihalarni amalga oshiruvchi asosiy chet el hamkorlariga “Djeneral motors” , “Boing” , “Xonevell” , “ Eyrbas” , “MAN” , “Klaas” , “Knauf” , “Lemken” , “Nestle” , “Teknip” , “ABB” , “Maksam” , “Isuzu” , “Itochu” , “Mitsibisu” , “Xitachi” , “Marubeni” , “Xyunday” , “Samsung” , “ Eldji ” , “Lotte kemikal” , “Xuavey” , “Si En Pi Si” , “SITIK” va boshqa ko‘plab kompaniyalar kiradi. 2017 - yilgacha O‘zbekiston iqtisodiyoti deyarli olti martaga, aholining real daromadlari e sa to‘qqiz martaga yaqin o‘sdi. Aholi jon boshiga ichki yalpi mahsulot ulushi 6,9 martagacha ortdi, bu esa, O‘zbekistonga o‘rta darajadagi daromadli davlatlar qatoriga kirish imkonini berdi. O‘shanda jahon banki reytingiga binoan iqtisodiy darajasiga ko‘ra, O‘zbekiston 190 mamlakat orasida 63 o‘rinni e galladi. Butunjahon iqtisodiy forum bahosiga ko‘ra, 2014 va 2015 yakuni va 2016-2017 - yillar o‘sish prognozlari bo‘yicha O‘zbekiston dunyoda e ng tez rivojlanayotgan beshta davlatdan biri hisoblanishi qayd qilingan. Iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlari aholi o‘rtasida daromadlarni nisbatan mutanosib ravishda taqsimlanishini ta’minlagan edi . O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, 202 - yilgacha respublikaga 12 mlrd AQSH dollaridan ortiq investitsiya kiritilgan. YOki xorijlik fuqarolar va tashkilotlar tomonidan tashkil qilingan qo‘shma korxonalarga jalb qilingan investitsiyalar ulushi 200 - yildagi 6,9 % dan 201- yilda 26,0 % ga, ya’ni 3,7 - baravar oshgan. Respublika bo‘yicha 207 -2011- yillarda umumiy investitsiyalar hamjmida xorijiy investitsiyalar ulushi 22 -25 -% ni tashkil qildi. Lekin hali ham xorijiy investitsiyalarni jalb etishni ko‘ngilagidek, deb bo‘lmaydi. Agar mustaqillik yillaridagi statistik ma’lumotlarga e’tibor qaratilsa, j umladan, 202 - yilgacha respublikaning 31 - tumanida xorijiy investitsiyalar ishtirokida birorta ham korxona tashkil etilmagan. Agar 200 - yilning boshida 143,5 ming korxona faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa , 202 - yilda yurtimizda 240 mingta o‘rta va kichik korxonalar faoliyat ko‘rsatgan. SHulardan 85 mingtasi fermer xo‘jaliklaridir. Xususiy sektor aholining 30% ni ish bilan ta’minladi. Xususiy korxonalarni YAIMdagi ulushi 35% bo‘lgan . T ashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki huzurida maxsus tashkil etilgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining eksportini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasining roli esa bu borada oshib bormoqda. Jamg‘arma tomonidan tadbirkorlik sub’ektlariga o‘z tovar va xizmatlarini tashqi bozorlarga chiqarish bo‘yicha huquqiy, moliyaviy va tashkiliy xizmatlar ko‘rsatilgan. O‘zaro tuzilgan shartnomalar asosida 2015-yili qiymati 840 million dollardan ziyod tovarlar eksport qilingan 1 . Jamg‘arma ko‘magida 2016- yilda tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan 1 milliard 250 million dollar miqdoridagi eksport shartnomalari tuzilgan. 1 Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг 25 йиллиги байрами муносабати билан “Мустақиллик дарслари” машғулотларини ўтказиш бўйича ўқув қўлланма. Т., 2016. 52-бет. 176 Ushbu ko‘rsatkich O‘zbekistonning bugungi imkoniyatlari nuqtai nazaridan olib qarganda albatta past. SHu boisdan, Prezident o‘zining “Tanqidiy tahlil qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik -har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” nomli kitobida muhim vazifalardan biri sifatida – “O‘ztadbirkoreksport” va “O‘zsanoateksport” aksiyadorlik jamiyatlari, shuningdek, Milliy bank huzuridagi Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining eksportini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi yo‘nalishi bo‘yicha kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari eksporti bilan bog‘liq kamida 1 milliard 50 million dollarlik eksportni ta’minlashi kerakligini uqdirgan edi 2 . Keyingi yillarda qishloq xo‘jaligi maxsulotlari etishtirish hajmining o‘sishi o‘rtacha 6 7 - foizdan kam bo‘lmagan. Birgina 2015 yilda dalalardan 7.3 million tonnadan ortiq don, 12,8 mln tonnadan ziyod sabzavot va kartoshka, salkam ikki million tonna poliz mahsulotlari, qariyb 2,8 million tonna meva, 1,5 million tonnadan ziyod uzum mahsulotlari yig‘ishtirib olindi. Go‘sht ishlab chiqarish hajmi 2014 yilga nisbatan 106,7 -, sut ishlab chiqarish 107 -,1 tuxum ishlab chiqarish 111,1 foizni tashkil etdi. Bu qishloq mehnatkashlari, soha mutaxassislari va mutasaddilarining qilgan mehnatlari samarasidir. 2017 - yilgacha yurtimizda 160 mingdan ziyod fermer ho‘jaliklari faoliyat ko‘rsatayotgan bo‘lib, ularning 36 mingdan ortig‘i ko‘p tarmoqli yirik sub’ektlarga aylandi. Buning quvonarli jihati shundaki, ayni paytda ular faqatgina dehqonchilik yoki chorvachilik bilan cheklanib qolmasdan, balki zamonaviy texnalogiyalar, ixcham qayta ishlash uskunalarini jalb etgan holda, qo‘shimcha tarmoqlarni o‘zlashtirishga harakat qilishyapti. O‘zbekistonda etishtirilgan meva sabzavotlariga bo‘lgan talab dunyo miqiyosida talab ortib bormoqda. SHu bois ham, hukumat tomonidan istiqbolda oziq ovqat ekinlari maydonlarini kengaytirishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, Prezidentning 2015-yil 29 dekabrdagi “2016- 2020- yillar davrida qishloq xo‘jaligini qayta shakllantirish va rivojlantirish chora tidbirlari to‘g‘risida”gi qarori bu boradagi muhim dasturilamaldir. CHunki, bu hujjatda tuproq unumdorligi nisbatan past, suv ta’minoti og‘ir, kam rentabelli ekin maydonlariga paxta va g‘alla o‘rniga meva sabzavot, kartoshka, moyli, ozuqabop ekinlar ekish vazifasi belgilab berildi. Ularning amalga oshirilishi natijasida yaqin besh yilda boshoqli don etishtirish hajmini 8,5 mln tonnaga etkazish, kartoshka etishtirishni 35% ga, sabzavotlarni 30 foizga, meva va uzumni 21,5 foizga, go‘sht etishtirishni 26,2 foizga, sutni 43,7 - foizga, tuxum etishtirishni 74,5 foizga ko‘paytirish, baliq etishtirishni 2,5 martaga oshirish mo‘ljallanmoqda. Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotining 40 foizdan ortig‘ini chorvachilik mahsulotlari tashkil e tadi. Ushbu sohada ham e rkin bozor mehanizmlari shakllantirilgani, ko‘plab imtiyozlar berilayotgani natijasida chorva mollari bosh soni va chorvachilik ishlab chiqarish hajmi muttasil ortib boryapti. Chorvachilik fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish, ularda naslli qoramollar podasini ko‘paytirish maqsadida keyingi 10 2 Мирзиёев Ш. Танқидий таҳлил қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик -ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Т., “Ўзбекистон”. 2017. 177 yil mobaynida Polsha, Avstriya, Gollandiya, Germaniya kabi mamlakatlardan 60 mingdan ko‘proq naslli qoramollar olib kelindi. Bugungi kunda agrar sohada salohiyatli kadrlar tayyorlash masalasi ham muhim hisoblanadi va hali bu borada qator muammolar borligi barchaga ayon. Agrar sohada zamonaviy fan texnikani puxta biladigan trener-o‘qituvchilarni tayyorlovchi maxsus kurslarning muttasil ishlab turganligiga qaramay, yuqorida ko‘rsatilgan o‘qitish tizimlarida mahoratli, bilimli pedagog kadrlarning etishmasligi ham dolzarb muammolardan biridir. Shu boisdan yoshlarning agrrar sohada biznes tashabbuslari, startaplari, g‘oyalari va loyihalarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashish va qo‘llab- quvvatlash, band bo‘lmagan yoshlarni mehnat bozorida talab yuqori bo‘lgan mutaxassisliklar va biznes yuritish ko‘nikmalariga o‘qitish, umuman yoshlarning ijtimoiy-iqtisodiy faolligini oshirish orqali ularning bandligini ta’minlashga qaratilgan “ Yoshlar – kelajagimiz ” Davlat dasturi qabul qilindi. Shuningdek, “ Har bir oila – tadbirkor ” dasturi doirasida ularning oila a’zolariga issiqxona tashkil etish, qoramol, parranda sotib olish va tadbirkorlik faoliyati uchun 3 yillik muddatga, 6 oylik imtiyozli davr bilan, yillik 7 - % stavkasi miqdorida kreditlar ajratilishi o‘qituvchilarning jamiyatdagi mavqeini oshirishga xizmat qiladi. Aholining kam ta'minlagan qatlamini qo‘llab-quvvatlash va sog’liqni soqlash tizimidagi islohotlar. Kuchli ijtimoiy siyosatning xususiyatlari va ustuvor yo‘nalishlari. O‘zbekistonda islohotlar boshlangan dastlabki paytdayoq, uning asl maqsadi insonlarga munosib turmush va ish sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat, deb belgilandi. Buning sababi shundaki, odamlarning ijtimoiy muammolariga e’tibor bermaslik barqarorlikka va milliy xavfsizlikka katta xavf tug‘diradi. Bozor munosabatlariga o‘tishning hamma bosqichlarida aholini oldindan ijtimoiy himoyalash davlat siyosatida ustuvor yo‘nalish mavqeyini egalladi. “O‘zbekistonning o‘z yangilanish va taraqqiyot yo‘liga asos bo‘lgan eng muhim qoidalaridan biri bozor iqtisodiyotiga o‘tishning barcha bosqichlarida oldindan kuchli ijtimoiy siyosatni o‘tkazishdir”. (I. A. Karimov. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Asarlar, 1-jild, 322 -bet.) Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning dastlabki bosqichlari mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, narxlarni erkinlashtirish, ish haqining kamayishi, nochor aholi qatlamining vujudga kelishi kabi holatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu boisdan O‘zbekistonda aholi daromadlari darajasini saqlashga alohida e’tibor berildi. Birinchi navbatda, xalq iste’moli mahsulotlari narxining o‘zgarishi va pulning keskin qadrsizlanishi sharoitida aholi daromadlari darajasini saqlash tadbirlari ko‘rildi. Shu maqsadda 1993 - yil yanvar oyida ish haqi to‘lashning yagona tarif setkasi joriy etildi. Bu tadbir, xodimlarning ish haqi miqdorini tarif koeffitsiyentlari orqali, eng kam ish haqi vositasi bilan bevosita bog‘lash imkonini berdi. Eng kam ish haqini muntazam oshirish orqali aholining o‘rtacha ish haqi, pul daromadlari ham oshib bordi. 1994 - yilda mazkur tarif setkasiga muvofiq eng kam ish haqi 150 so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 1995- yilda 250 so‘m, 209 - yil 1 178 dekabrdan 37 680 so‘m, 2010 - yil 1-dekabrdan 49735 so‘m, 2012- yil 1- avgustdan 7 2355 so‘mga yetdi. Eng kam ish haqidan kelib chiqqan holda davlat budjetidagi tashkilot va muassasalari xodimlarining oylik maoshi tarif setkasida ular uchun belgilangan koeffitsiyentlarga mos ravishda oshirib borildi. Davlat tasarrufidan chiqarilgan korxonalarda, masalan, sanoat, transport, aloqa, qurilish, axborot-hisoblash tarmoqlaridagi ishchi-xizmatchilarning maoshi yanada yuqoriroq darajada o‘sib bordi. Pensiya, nafaqa, talabalarga to‘lanadigan stirendiyalar miqdori ham eng kam ish haqining oshishiga mos ravishda o‘sib bordi. Mamlakatimizning 2 mln 640 ming fuqarosi pensiya oladi, nogironlar, mehnat qobiliyatini yo‘qotganlarga davlat nafaqasi berilmoqda. Bunday to‘lovlar 200 - yilda 187 -,8 mlrd so‘mni tashkil etdi. Oliy o‘quv yurtlari talabalariga beriladigan stirendiyalar miqdori 1998 - 200 - yillarda 3,8 baravar ortdi. 200 - yilda oliy o‘quv yurtlarining 142 ming talabasi 6 mlrd 60 mln so‘m stirendiya oldi. Davlat tomonidan amalga oshirilgan bu tadbirlar natijasida aholi daromadlari darajasining keskin pasayishining oldi olindi. Aholining turmush darajasi ichki iste’mol bozoriga, oziq-ovqat mahsulotlari va uy-ro‘zg‘or bu-yumlari narx- navosiga bog‘liq, albatta. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida amalga oshirilgan narxlarni erkinlashtirish jarayonida aholini ijtimoiy himoyalash, ichki iste’mol bozorini davlat tomonidan nazorat qilish choralari ko‘rildi. Narxlar 1992- yil yanvaridan boshlab bosqichma-bosqich, aholini ijtimoiy himoyalashga qaratilgan choralarni oldindan ko‘rib qo‘ygan holda erkinlashtirila boshlandi. Vazirlar Mahkama-sining “Narxlarni erkinlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Qaroriga muvofiq 1992- yil 10 yanvardan boshlab O‘zbekistonda keng doiradagi ishlab chiqarilayotgan sanoat mollari, texnika vositalari ayrim turdagi xalq iste’moli mollari, bajarilgan ishlar va xizmatlarning kelishilgan (erkin) narxlari va tariflariga o‘tildi. Hukumat aholini himoyalash maqsadida cheklangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat tovarlari narxlarining chegarasini, ko‘rsatiladigan ayrim turdagi xizmatlarning eng yuqori tariflarini belgilab qo‘ydi. Shu munosabat bilan don, bug‘doy yetishtirish uchun, un va boshqa oziq-ovqat mollarini ishlabchiqarishga sarflanadigan xarajatlarning bir qismi respublika budjetidan to‘landi. O‘quvchi va talabalarga bepul nonushta va imtiyozli ovqat berishdan ko‘rilgan zarar davlat hisobidan qoplandi, bolalarga mo‘ljallangan ayrim turdagi tovarlarni, dori-darmonlarni ishlab chiqarishda korxonalarga davlat dotatsiyasi berildi. 1993 - yilda qat’iy belgilangan va tartibga solib turiladigan narxlarda sotiladigan tovarlar va ko‘rsatiladigan xizmatlarning ro‘yxati ancha qisqardi. Kelishilgan ulgurji narxlarni davlat tomonidan tartibga solish to‘xtatildi. 1994 - yilning oktabr-noyabr oylarida xalq iste’moli mollari asosiy turlarining narxlari erkin qo‘yib yuborildi, transport va kommunal xizmatlarning tariflari oshirildi. Lekin aholini ijtimoiy himoya qilish maqsadida non va unning narxlari, uy-joy, kommunal xo‘jaligi, shahar umumiy transporti xizmatlarining haqi to‘la aholi zimmasiga yuklanmadi, bunday xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar xarajatlarining bir qismi davlat tomonidan beriladigan dotatsiya bilan qoplandi. Narxlarni erkinlashtirish jarayoni ijtimoiy larzalarsiz o‘tdi. Negaki, davlat ichki iste’mol bozorini nazorat qilib turdi. Davlat turli kompensatsiya jamg‘armalarini tuzdi, 179 bolalar uchun nafaqalar joriy etdi, aholiga kompensatsiya to‘lovlari tarzidagi pul to‘lovlarini keng qo‘lladi. Korxonalarning o‘z xodimlariga ijtimoiy yordam ko‘rsatish sohasidagi xarajatlaridan bir qismi budjet mablag‘lari hisobidan qoplanib turildi. Keng iste’mol mollari va xizmatlarining ko‘pgina turlari narxlaridagi tafovutlarning o‘rni davlat budjeti hisobidan qoplandi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari, 2 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun bepul ovqat, barcha maktab o‘quvchilari va talabalar uchun ovqatning arzonlashtirilishi kabi imtiyozlar amal qildi. Ayrim toifadagi fuqarolarga uy-joy bepul xususiy mulk qilib berildi. Islohotlarning birinchi bosqichi davomida ijtimoiy himoyalash xarajatlari respublika budjetining salkam uchdan bir qismini tashkil etdi. Davlat budjeti hisobidan aholining kam ta’minlangan tabaqalarini ijtimoiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash choralari ko‘rildi. Bular jumlasiga pensionerlar, nogironlar, ko‘p bolali va kam daromadli oilalar, ishsizlar, o‘quvchi yoshlar kiradi. 1991-1994 - yillarda respublika budjeti hisobidan 30 ta soha va yo‘nalishlar bo‘yicha ijtimoiy himoya, moddiy yordam amalga oshirildi. Maktab muallimlari, bolalar uylari, maktabgacha va maktabdan tashqari muassasalar tarbiyachilari, oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarining professor-o‘qituvchilari, ilmiy, ijodiy va tibbiyot xodimlarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida davlat kvartiralari ularga tekin berildi, kvartira haqi va kommunal to‘lovlar sohasida imtiyozlar berildi. Yolg‘iz pensionerlar turar joy va kommunal xizmatlar uchun haq to‘lashdan ozod etildi, dori-darmonlar va eng zarur mollarni belgilangan me’yorda bepul olish va jamoat transportida tekin yurish imkoniyati yaratildi. O‘quvchi va talaba yoshlarni ijtimoiy himoyalash maqsadida ovqat narxining bir qismini qoplaydigan qo‘shimcha to‘lovlar, maktab oshxonalari va tamaddixonalari xarajatlarining bir qismi budjet mablag‘lari hisobidan qoplandi, jamoat transportida arzon haq to‘lab yurish va boshqa yengilliklar joriy etildi. Nikohdan o‘tayotgan kelin-kuyovlar uchun mebel va gilam mahsulotlari sotib olishning imtiyozli tartibi qo‘llanildi. 1994 - yil 24 - avgustda “ Kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirishga oid tadbirlar to‘g‘risida ” Prezident farmoni e’lon qilindi. Farmonga ko‘ra, 1994 - yil oktabrdan aholini ijtimoiy himoyalash siyosatining asosiy yo‘nalishlariga tuzatishlar kiritildi. Negaki, ilgari faqat respublika budjeti yo‘li bilangina 30 ta turli soha va yo‘nalishlar bo‘yicha ijtimoiy himoya amalga oshirilardi, bu mablag‘larning sochilib ketishiga olib keldi. 1992-1994 - yillarda ko‘rilgan chora-tadbirlar yalpi ijtimoiy himoyalashga yo‘naltirilgan bo‘lib, yordamga muhtoj bo‘lgan fuqarolarni qo‘llab-quvvatlashda to‘la samara bermayotgan edi. 1994 - yilda ijtimoiy himoyaning asossiz tenglashtirish tizimidan aniq maqsadli va aholining aniq tabaqalarini qamrab oladigan tizimga o‘tildi. Mahalla orqali bolalar, keksalar va kam daromadli oilalarga moddiy yordam beriladigan bo‘ldi. Kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam, bola boquvchi oilalarga bolasi 2 yoshga to‘lgunga qadar, shuningdek, 16 yoshgacha bolalari bo‘lgan oilalarga yagona nafaqalar berish joriy etildi. Mahallalarda respublika va mahalliy budjet mablag‘lari, shuningdek, korxona va tashkilotlarning, tadbirkorlik tizimlari va ayrim fuqarolarning ixtiyoriy ravishda o‘tkazgan mablag‘lari hisobidan maxsus jamg‘armalar tuzildi. 1995- yilda 50 mingga yaqin ehtiyojmand oilalarga mahalla qo‘mitalari orqali 6 mlrd so‘m 180 nafaqa berildi. Kam ta’minlangan oilalarga ko‘rsatilayotgan yordam miqdori yildan yilga o‘sib bormoqda. Faqat 200 - yilning o‘zida aholining kam ta’minlangan qismiga mahallalar orqali 54,3 mlrd so‘m miqdorida nafaqa, ko‘mak va boshqa turdagi yordamlar berildi. O‘zbekistonda yuritilayotgan ijtimoiy siyosat jamiyatning negizi bo‘lgan oilani mustahkamlash va tinch-totuvligini ta’minlash, oilada ayolning mavqeyini ko‘tarish maqsadi bilan uyg‘unlashgan. Shu maqsadda mamlakatimizda 1997 -yil –“Inson manfaatlari yili”, 1998 yil –“Oila yili”, 1999-yil “Ayollar yili”, 2000 - yil - “Sog‘lom avlod yili”, 2001- yil – “Onalar va bolalar yili”, 2002 - yil – “Qariyalarni qadrlash yili”, 2003 - yil – “Obod mahalla yili”, 2004 - yil – “Mehr va muruvvat yili”, 2005 - yil –“Sihat- salomatlik yili”, 2006 yil –“Homiylar va shifokorlar yili”, 2007 - yil - “Ijtimoiy himoya yili”, 2008- yil –“Yoshlar yili”, 2009 - yil – “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili”, 2010 - yil – “Barkamol avlod yili”, 2011- yil – “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili”, 2012- yil – “Mustahkam oila yili”, 2013- yil – “Obod turmush yili” 2014 yil – “Sog‘lom bola yili” 2015 yil – “Keksalarni e’zozlash yili”, 2016- yil – “Sog‘lom ona va bola” deb e’lon qilinib, bu yillarda oilani mustahkamlash, ayollarning jamiyatdagi o‘rnini ko‘tarish, sog‘lom, oqila xotin- qizlar avlodini voyaga yetkazish, qariyalarni e’zozlash, go‘zal diyorimizdagi barcha mahallalar faoliyatini yanada jonlantirish yo‘lida xayrli tadbirlar amalga oshirildi. Aholi jamg‘armalarini himoya qilish choralari ham amalga oshirildi. Prezidentning 1995- yil 20 dekabrdagi “Aholining omonatlardagi va davlat sug‘urta bo‘yicha pul mablag‘larini indeksatsiya qilish to‘g‘risida”gi Farmoniga binoan, 1992- yil yanvariga qadar jamg‘arma bankiga pul qo‘ygan 3 milliondan ortiq omonatchilarning 35 mlrd so‘mga teng bo‘lgan, qadrsizlanib qolgan omonatlari indeksatsiya qilindi. 1996- yildan boshlab jamg‘arma bankiga pul qo‘ygan odamlar o‘z pullarini qaytarib olish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Xulosa qilib aytganda, tanlangan kuchli ijtimoiy siyosat tufayli islohotlar arafasida eng noqulay boshlang‘ich shart-sharoitlarga, ijtimoiy ziddiyatlarga ega bo‘lgan O‘zbekiston ijtimoiy mojarolarni chetlab o‘tishga muvaffaq bo‘ldi. Oldindan ko‘rilgan oqilona ijtimoiy chora-tadbirlar mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minladi. Mustaqillik sharofati bilan aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish sohasi rivoj topdi. Maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalari to‘liq xususiylashtirildi, maishiy xizmat bozori vujudga keldi. 202 - yil 1 -avgust holatiga ko‘ra respublikamizda 63 mingdan ortiq xususiy- maishiy xizmat ko‘rsatish shoxobchalari vujudga keldi. Ularda 135 ming xizmatchi aholiga maishiy xizmat ko‘rsatmoqda. Buyurtmachilarning takliflariga binoan ularning uylariga borib xizmat ko‘rsatish yo‘lga qo‘yildi. Qishloq aholisini ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta’minlash dasturi ishlab chiqildi. Dasturni amalga oshirish borasida ko‘rilgan tadbirlar natijasida 1991-207 - yillarda 36 ming kilometr suv quvurlari va 7 -2 ming kilometr gaz tarmoqlari ishga tushirildi. Bu ko‘rsatkichlar 1991- yilga qadar erishilgan natijalarga nisbatan tegishli ravishda 2 va 4 baravar ko‘p demakdir. Istiqlol yillarida qishloq aholisining tabiiy gaz bilan ta’minlanishi darajasi 17 - foizdan 7 -8 foizgacha, ichimlik suvi bilan ta’minlanishi esa 52 foizdan 7 -7 - foizgacha o‘sdi. Aholi uchun uy-joylar qurish ham rivojlandi. 1991-200 - yillarda 7 -0 million m2 turar joy binolari qurilib, foydalanishga 181 topshirildi. Aholi salomatligiga g‘amxo‘rlik qilish O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan kuchli ijtimoiy siyosat-ning tarkibiy qismidir. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “OITS bilan kasallanishning oldini olish to‘g‘risida” (1991- yil), “Davlat sanitariya nazorati to‘g‘risida” (1992- yil), “Fuqarolar salomatligini muhofaza qilish to‘g‘risida” (1996- yil 29 avgust), “Dori vositalari va farmatsevtika faoliyati to‘g‘risi da”gi (1997 - yil) Qonunlari aholi salomatligini saqlashning huquqiy kafolati bo‘lib xizmat qilmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida tibbiyot muassasalarini xususiylashtirish tadbirlari amalga oshirildi. 1991-1996- yillarda 249 ta tish protezlash muassasalari va stomatologik poliklinikalar, 28 ta xo‘jalik hisobidagi tibbiy ko‘rik poliklinikalar, jami 342 ta tibbiyot muassasalari, 1999-201- yilda 154 ta tibbiyot subyektlari xususiylashtirildi. Shaxsiy tibbiy xizmat ko‘rsatuvchi subyektlar ham vujudga keldi. 201- yilda Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan faoliyat yuritish uchun litsenziya (ruxsatnoma) olgan nodavlat muassasalar va firmalar soni 170 taga, shaxsiy tibbiy xizmat ko‘rsatuvchi subyektlar soni 400 taga yetdi. Aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish ishlariga respublika Sog‘liqni saqlash vazirligi, uning viloyatlar va Toshkent shahar boshqarmalari, shahar va tumanlari bo‘limlari bosh-qosh bo‘lmoqdalar. O‘zbekiston kasaba uyushmalari federatsiyasi, Qizil Yarimoy jamiyati, “Sog‘lom avlod uchun”, “Mehr-shafqat”, “Sog‘lomlashtirish va sport”, nogironlar respublika jamg‘armalari sog‘liqni saqlash tarmoqlarini rivojlantirishga ko‘maklashmoqdalar. Respublikamizda onalar va bolalar salomatligini muhofaza qilishga alohida e’tibor berilmoqda. Hukumat topshirig‘i bilan “Homilador ayollarni va bolalar salomatligini mustahkamlash bo‘yicha Milliy dastur”, “Yosh avlodni sog‘lomlashtirish kompleks dasturi” ishlab chiqildi. Ularning hayotga tatbiq etilishi ijobiy natijalar berdi. Barcha shahar va tumanlarda “Ona va bola” markazlari tashkil etildi. Nukus, Namangan, Qarshi, Jizzax shaharlarida Respublika akusherlik va ginekologiya ilmiy tekshirish institutining filiallari ochildi. Minglab bolalar poliklinikalari, akusherlik-ginekologiya kabinetlari, tug‘uruqxonalar, “Nikoh va oila” hamda tibbiy-genetik konsultatsiya punktlari onalar va bolalarga tibbiy xizmat ko‘rsatmoqdalar. Yosh oilalarni mustahkamlash maqsadida 311646 ta yosh oila tibbiy patronaj nazoratiga olindi, 102390 nafar turmush qurayotgan yoshlar tibbiy ko‘rikdan o‘tkazildi, 89125 - nafar yoshlar oila va nikoh asoslari bo‘yicha o‘qitildi. Onalar va bolalarga ko‘rsatilgan g‘amxo‘rlik natijasida tug‘ilish jarayonida bolalar va onalar o‘limi keskin kamaydi. 1991- yilda bolalar o‘limi har 100 ta tug‘ilgan bolaga 51,4 tani tashkil etgan bo‘lsa, 1999- yilda bu ko‘rsatkich 20,2 taga yoki 2,5 baravarga kamaydi. Shu yillarda onalar o‘limi har 10 ming tirik bolaga nisbatan 65,3 tadan 31 - taga yoki 2,1 marta kamaydi. Yetim bolalar va farzandsiz oilalar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik “ Kinderdorf ” (bolalar mahallalari) Avstriya loyihasining O‘zbekistondagi sa’y-harakatlari natijasida yetim bolalar va farzandsiz oilalarning ko‘pchiligi uy-joyli va bus-butun oila bo‘lib yashash baxtiga muyassar bo‘lmoqdalar. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 10 noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasida sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish Davlat dasturi to‘g‘risida”gi Farmoni va mazkur farmonning ijrosini ta’minlash yuzasidan qabul qilingan hukumat qarori aholiga 182 tibbiy xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilashda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Belgilangan Davlat dasturini hayotga tatbiq etish borasida katta tadbirlar amalga oshirildi. 201- yil mart oyida Sog‘liqni saqlash vazirligiga qarashli 1-klinik shifoxona negizida Respublika shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish ilmiy markazi barpo etildi. Qurilish ishlariga 4 mlrd so‘m sarflandi. Markazda 760 o‘rinli 8 ta jarrohlik markazi aholiga kecha-kunduz shoshilinch tibbiy xizmat ko‘rsatmoqda. Davlat dasturiga binoan Qoraqalpog‘iston Respublikasi va barcha viloyatlarda Respublika shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish markazining filiallari, 171 ta tuman markaziy shifoxonalarida bo‘limlar tashkil etildi va faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Markaz va uning filiallari rivojlangan mamlakatlarda tayyorlangan eng zamonaviy tibbiy asbob-uskunalar bilan jihozlandi. Ularni sotib olish uchun Ispaniya hukumati tomonidan 10 mln yevro kredit, Yaponiya hukumati tomonidan 7 - mln dollar grant berildi. Shuningdek, Germaniya, AQSH, Isroil davlatlari ham kreditlar va grantlar ajratmoqdalar. AQSH, Germaniya va boshqa davlatlar tibbiyot uskunalari, dori-darmonlar bilan beg‘araz yordam bermoqdalar. Mustaqillik yillarida aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatishning rivojlangan tizimi bunyod etildi. 1991- - 201- yillarda 19,5 ming o‘rinli shifoxonalar, 95,7 - ming tashrifli poliklinikalar qurilib, foydalanishga topshirildi. 1991- yilda shifoxonalar soni 130 tani tashkil etgan bo‘lsa, 201- yilda ularning soni 150 tadan ortdi. Ambulatoriya-poliklinikalarning soni esa 1990 - yilda 3139 tani tashkil etgan bo‘lsa, 2010 - yilda qariyb 2 baravar ko‘payib, 5886 taga yetdi. 200 -2010 - yillarda qishloq joylarida 3208 ta qishloq vrachlik punkti tashkil etildi. Respublikamizda shifokorlarning malakasini oshirish va qayta tayyorlashga, yosh shifokorlarni tayyorlash ishlariga alohida e’tibor berildi. Bu borada 7 - ta oliy tibbiy o‘quv yurtlari, o‘rta tibbiy bilim yurtlari va kollejlar faoliyat ko‘rsatmoqda. Aholiga turli ixtisosliklar bo‘yicha tibbiy xizmat ko‘rsatuvchi mutaxassis- shifokorlar soni ming nafarga ko‘paydi. O‘zbekistonda bir shifokorga o‘rta hisobda 30 ga yaqin kishi to‘g‘ri keladi, bu ko‘rsatkich ko‘pgina mamlakatlarga nisbatan ancha yuqoridir. Mustaqillikning dastlabki yillarida aholini dori-darmon bilan ta’minlashda katta qiyinchiliklar mavjud bo‘lib, ikkitagina korxona dori-darmon ishlab chiqarar edi. Ular aholining dori-darmon vositalariga bo‘lgan ehtiyojini 1- 1,5 foizgagina qondirardi, xolos. Shu boisdan farmatsevtika sanoatini tez sur’atlar bilan rivojlantirish dolzarb vazifalardan edi. 1993 - yilda Prezident I.A. Karimov farmoni bilan “ O‘zfarmsanoat ” davlat aksionerlik konserni tuzildi, unga aholini o‘zimizda ishlab chiqarilgan dori- darmonlar bilan ta’minlash vazifasi yuklandi. 1994 -202 - yillarda farmatsevtika tarmog‘ini rivojlantirish uchun 50 mln AQSH dollari jalb qilindi. Shvetsiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Chexiya, Rossiya, Hindiston va boshqa mamlakatlar sarmoyadorlari ishtirokida qo‘shma korxonalar barpo etildi. 202 - yilda respublikada dori-darmon ishlab chiqaruvchi korxonalar va qo‘shma korxonalar soni 61 taga yetdi. Farmatsevtika korxonalari 1994 - yilda 47 -,2 mln so‘mlik 34 xil mahsulot ishlab chiqargan bo‘lsa, 201- yilda 12 mlrd so‘mlik 340 xil mahsulot ishlab chiqardi. 1994 - yilda aholining dori-darmonga bo‘lgan ehtiyoji respublikada ishlab chiqarilgan mahsulot hisobiga bor-yo‘g‘i 4,5 foizga 183 qondirilgan bo‘lsa, 201- yilda bu ko‘rsatkich 25 - foizgacha o‘sdi. 50 dan ortiq davlatdan dori-darmon keltirilmoqda. 201- yildan boshlab chetdan dori vositalari keltiruvchi tashkilotlar qo‘shimcha qiymat solig‘idan ozod etilgan. Aholini dori- darmonlar bilan ta’minlashda dorixonalarning o‘rni kattadir. 1994 - yilda “Dori- darmon” davlat aksionerlik uyushmasi tashkil etildi. Davlat tasarrufidagi 25 -25 - ta dorixonalarning ko‘pchiligi xususiylashtirildi. 201- yilda xususiy dorixonalar soni 27 -22 - taga yetdi. Dorixona muassasalari soni 1990 - yilda 835 tani tashkil etgan bo‘lsa, 2010 - yilda 4837 - taga yetdi, qariyb 6 baravar ko‘paydi. Istiqlol yillarida aholining keng qatlamlariga tibbiy xizmat ko‘rsatish yo‘lga qo‘yildi, tibbiy xizmat ko‘rsatish sifati oshdi. Davlatimiz rahbari qurilish va obodonlashtirish ishlarini izchil davom ettirish, shahar qiyofasini yanada yaxshilash, aholining dam olishi uchun bundanda ko‘proq qulayliklar yaratish bo‘yicha zarur tavsiyalar berdi. Jamiyatning mahalliy shart-sharoitlari hamda milliy o‘ziga xosligidan kelib chiqib, kam ta’minlangan va ko‘p bolali oilalarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan shu maqsadda 1994 - yil 28 - avgustda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishni tashkil etish masalalari to‘g‘risida” gi qarori qabul qilindi. Ushbu qaror asosida “ Kam ta’minlangan oilalarni hisobga olish, ularga moddiy yordam tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida ” gi Nizom qabul qilinadi. Aholining ijtimoiy muhofazaga eng muhtoj qatlamlaridan biri – bu kam ta’minlangan oilalardir. Kam ta’minlangan oilalarning ijtimoiy himoyasini ta’minlash maqsadida qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 - yil 24 - avgustdagi “Kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishni tashkil etish masalalari to‘g‘risida”gi 434-sonli qarori muhim ahamiyat kasb qildi. Bu borada minglab oilalar davlatdan ijtimoiy yordamlar olgan. Ammo ijtimoiy himoya mexanizimining amal qilish tajribasini o‘rganish natijasida shu narsa aniqlandiki, bu tizimda ko‘pgina muammolar, jumladan, qurilish, obodonlashtirish, aholini ijtimoiy himoya qilish, aholini toza ichimlik suvi, elektr toki, tabiiy gaz bilan ta’minlash kabi sohalarda ko‘plab muamolarga duch kelingan. Ayniqsa, aholiga ijtimoiy yordam ko‘rsatishda xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yilgan. Masalan, 1996- yilda Moliya vazirligi tomonidan o‘tkazilgan tekshirish natijasida respublika bo‘yicha 26 mahallada 262 ming so‘m mablag‘ qing‘ir yo‘llar bilan boshqa maqsadlarga o‘zlashtirilgani aniqlangan. 1998 yildagi tekshirishlar esa shuni ko‘rsatganki, kam ta’minlangan va ko‘p bolali oilalarga nafaqa belgilash va to‘lash tizimida quyidagi kamchiliklar eng ko‘p uchragan. Haqiqatdan ham muhtoj oilalarga moddiy yordam ko‘rsatishni asossiz rad etish va aksincha, nafaqa olishga asosi bo‘lmagan oilalarga qarindoshlik belgisi, fuqarolar o‘z o‘zini boshqarish yig‘inlarida egallagan mansabi yoki boshqa sabablarga ko‘ra nafaqa belgilash va to‘lashda lavozimini suiiste’mol qilish (bu ko‘rsatkich respublika bo‘yicha 0,3 1,4% darajasida); muhtoj oilalarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish uchun ajratilgan mablag‘larning ko‘zda tutilgan boshqa 184 maqsadlarida (talabalar stipendiyasi, sug‘urta to‘lovlari, hatto jamoat binolarining qurilishiga) ishlatilishi va hokazolar shular jumlasidandir. 1997 -1998 yillarda kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar tayinlash bo‘yicha Qashqadaryo viloyatida 629 ta oilaga 2 mln. so‘m, Buxoro viloyatida 567 - ta oilaga 1,5 mln so‘m, Samarqand viloyatida 194 oilaga 992 ming so‘m, Namanganda 24 -9 ta oilaga 423 ming so‘m, Xorazm viloyatida 82 ta oilaga 304,6 ming so‘m pul mablag‘lari moddiy yordam tariqasida noqonuniy to‘langan. Vaholanki, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining Ijtimoiy yordam va qo‘llab-quvvatlashni tashkil etish Boshqarmasi hisobotida davlat byudjetidan ajratilgan mablag‘larning o‘z egalariga etkazilishi 1997 - yilda 93,1 % ga, 1998 yilda 98,3 % ga, 201- yilda esa 99,0 % ga bajarilgan, deb ko‘rsatilgan 3 . Albatta o‘sha kezlarda ayrim yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni bugungi kunda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahbarligida tanqidiy tahlil aosida ko‘rib chiqilib, muammolarni ro‘y rost aytish vaqti kelganligi ko‘p bora takidlanmoqda. Zero, Yurtboshimiz o‘z chiqishlarida va ma’ruzalarida, rahbarlar, xalq faollari, deputatlar yoki oddiy xalq bilan bo‘layotgan uchrashuvlarda, qarsakbozliklar davri e ndi o‘tdi, biz “Xalq davlat idoralariga emas, balki davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi kerak”, degan tamoyilni amalda qaror toptirish imiz lozimligini uqdirmoqdalar. Bugungi kunda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan ijtimoiy nafaqalar tayinlash va to‘lashning manzilliligini oshirish maqsadida quyidagilar amalga oshirilmoqda: - O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining taqdimnomalariga ko‘ra nafaqalar va moddiy yordam olish uchun oila a’zolarining daromadlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning ishonchliligi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tekshirilmoqda; - Respublika “Mahalla” jamg‘armasi O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, Moliya vazirligi hamda Iqtisodiyot vazirligi bilan birgalikda aholi o‘rtasida ehtiyojmand oilalarga nafaqa va moddiy yordam tayinlash uchun o‘rtacha oylikning jami daromad miqdorini hisoblab chiqish tartibi to‘g‘risida keng tushuntirish ishlarini amalga oshirmoqda. Bundan tashqari, kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilish darajasini oshirish va manzilli yordamni kuchaytirishga quyidagilar hisobidan erishish rejalashtirilgan: - amal qilayotgan imtiyozlar va nafaqa to‘lovlari tizimini tartibga solish, manzilli xarakterga ega bo‘lmagan imtiyozlarni, avvalambor, ayrim professional guruhlarga taqdim etiladigan imtiyozlarni bosqichma-bosqich kamaytirib borish va shuning hisobidan ko‘proq ehtiyoj sezayotgan oilalarga imtiyozlar hajmini oshirish; - natural ko‘rinishda beriladigan imtiyozlarni tegishli pul to‘lovlari bilan almashtirish jarayonini tugallash; 3 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили” да амалга оширишга оид Давлат дастурини ўрганиш бўйича илмий-услубий рисола. Т., 2017. 167-бет. 185 - norasmiy sektorda tadbirkorlik faoliyatidan, shuningdek pul o‘tkazmalari hisobidan daromad olayotgan oilalarni chiqarib tashlash yo‘li bilan moddiy yordamga muhtojlik sezayotgan oilalarni aniqlash usulini takomillashtirish. Tejab qolingan mablag‘lar eng muhtoj oilalarga moddiy yordam ko‘rsatish uchun qayta yo‘naltiriladi; - joylarda muhtojlarga qo‘shimcha yordam ko‘rsatish, shuningdek, mablag‘larni ijtimoiy himoyaning ayrim moddalari o‘rtasida qayta taqsimlash bo‘yicha qarorlar qabul qilishda davlat organlari mustaqilligini kengaytirish; - o‘zini o‘zi boshqarish organlarida kam ta’minlangan oilalarga nafaqa to‘lovlari to‘lashni tashkil qilish bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar tayyorlash darajasini oshirish; - aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlarini moliyalashtirish uchun byudjetdan tashqari mablag‘lar, jumladan, xayriya tashkilotlari va homiylarning mablag‘larini jalb qilish, bu kam ta’minlangan oilalarga ijtimoiy to‘lovlar hajmi va qamrovini oshirishga imkon beradi; - ayrim nafaqa to‘lovlari va imtiyozlarni tugatish natijasida bo‘shagan mablag‘larni muhtoj oilalarga manzilli nafaqa to‘lovlarini moliyalashtirish hajmini oshirishga yo‘naltirish; - minimal ijtimoiy standartlarni, jumladan, mintaqaviy xususiyatlarni hisobga olgan holda, hisob-kitob qilish usulini takomillashtirish; - oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun aholining ijtimoiy zaif guruhlari, avvalambor, talab qilinmagan mehnat salohiyatiga ega, kam ta’minlangan oilalarni kredit resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini ta’minlashga yo‘naltirilgan mikromoliyalashtirish institutlarini kengaytirish. Aholi farovonligini oshirishda bandlik masalasining o‘rni katta. Bugungi kunda mehnatga layoqatli aholining bandligini ta’minlash maqsadida yangi ish o‘rinlari yaratayotgan ish beruvchilar rag‘batlantirilmoqda, ularga soliq, kredit va boshqa masalalarda imtiyozlar berilmoqda; mehnat bozorida ishchi kuchi sifati va raqobatdoshligini oshirish chora-tadbirlari ko‘rilmoqda; aholini ish bilan ta’minlashning eng samarali vositalari bo‘lgan kichik biznes, xususiy tadbirkorlik, kasanachilik, xizmat ko‘rsatish va servis sohasi yanada jadal sur’atlarda rivojlantirilmoqda; aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan toifalari moddiy qo‘llab-quvvatlanmoqda, ular uchun ish o‘rinlarini kvotalash tartibi yo‘lga qo‘yildi; davlat va mahalliy byudjet mablag‘lari hisobidan vaqtinchalik va jamoat ishlari tashkil etilmoqda; tashqi va ichki migratsiyani tartibga solishga e’tibor kuchaytirilmoqda. Mamlakatimizda mehnatga layoqatli aholi bandligini ta’minlash maqsadida har yili yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda. Jumladan, 2013- yilda 97 -2,7 - mingta yangi ish o‘rni tashkil eti lgan . Bu ish o‘rinlari yangi yirik sanoat ob’ektlarini ishga tushirish, ishlab turgan korxonalarni rekonstruksiya qilish va kengaytirish, kichik biznes, xususiy va oilaviy tadbirkorlikni, xizmat ko‘rsatish va servis sohalarini rivojlantirishni bundan buyon ham rag‘batlantirish, kasanachilik imkoniyatlarini, shu jumladan, yirik korxonalar bilan kooperatsiyalashgan kasanachilik imkoniyatlarini kuchaytirish hisobidan tashkil etiladi. 186 Ishlab chiqarish va ijtimoiy soha etarli darajada rivojlanmagan, ishsizlik darajasi nisbatan yuqori bo‘lgan tog‘li, chegara hududlarda joylashgan 28 - ta olis tumanga alohida e’tibor beriladi. 2013- yilda bu hududlarda kamida 126 mingta yangi ish o‘rni yoki 2012- yildagidan besh foiz ko‘p ish o‘rni tashkil eti lgan. O‘zbekistonda ijtimoiy islohotlarining yangi bosqichiga ko‘tarilishi. 2016- yil 4 dekabrda bo‘lib o‘tgan Prezident saylovlarida Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston Respublikasining yangi Prezidenti etib saylandi. Ushbu siyosiy voqea davlatimiz tarixida yangi davrni boshlab berdi. O‘zbekiston va uning xalqi demokratik, ochiq fuqarolik jamiyatini barpo etishning mutlaqo yangi davriga qadam qo‘ydi. Prezident Shavkat Mirziyoyev o‘z rahbarlik faoliyatini xalq bilan muloqot va inson manfaatlariga e’tibor berishdan boshladi. Ayniqsa uzoq yillar mobaynida etilib qolgan ko‘plab muammolarni hal qilish, xususan korrupsiya, rahbarlar faoliyatiga tanqidiy tahlil asosida yondashish, har bir rahbarning shaxsiy javobgarligini kuchaytirish, xalqning dardu- tashvishlari bilan yashash, oddiy insonlar murojaatlari bilan ishlash tizimini shakllantirish, inson omiliga e’tibor masalalari shular jumlasidandir . Ayniqsa joylarda xalq bilan ishlashning eng ta’sirchan mexanizmi, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq qabulxonalari”, “O‘zbekiston Respublikasi Prezidetining Virtual qabulxonalari” tashkil etildi. 2017 - yil mamlakatimizda “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili”, deb e’lon qilindi. “Xalq davlat idoralariga emas, balki davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi kerak” degan g‘oya kundalik ish mezonimizga aylandi 4 . 2017 - yilning 7 - fevral kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni imzolandi. Farmonda belgilangan strategiya loyihasi va unda ko‘zda tutilgan muhim strategik masalalar respublikamiz ekspertlari hamda keng jamoatchilik muhokamasidan o‘tdi. Strategiya loyihasi o‘ta dolzarb, ya’ni aholinining turmush tarzini yanada yaxshilash masalalarini kompleks o‘rganish, davlat boshqaruv tizimini isloh qilish, mamlakatda qonunchilik, huquqni muhofaza qilish amaliyoti va xorijiy tajribani tahlil qilish yakunlari bo‘yicha ishlab chiqilgan edi. Harakatlar strategiyasini kelajakda beshta ustuvor yo‘nalish bo‘yicha amalga oshirish ko‘zda tutildi. Ular quyidagilar: Birinchi ustuvor yo‘nalish da davlat va jamiyat qurilish tizimini takomillashtirish, xususan demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilishda Oliy Majlis palatalari, siyosiy partiyalarning rolini yanada kuchaytirish; Ikkinchi ustuvor yo‘nalish da qonun ustuvorligini ta’minlash va sud- huquq tizimini yanada isloh qilish; 4 Мирзиёев Ш. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Т., 2017 й. 187 Uchinchi ustuvor yo‘nalish da iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirish; To‘rtinchi ustuvor yo‘nalish da mamlakatda ijtimoiy sohani rivojlantirish; Beshinchi ustuvor yo‘nalish da xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash hamda chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi muhim vazifalar belgilandi. Ma’lumki so‘ngi yillarda amalga oshirilgan keng ko‘lamli islohotlar milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq- tartibotni, davlatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik muhitini ta’minlash uchun muhim poydevor bo‘ldi. Xalqimizning munosib hayot kechirishi, fuqarolarimizning bunyodkorlik salohiyatini ro‘yobga chiqarish uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi. Inson va uning manfaatlarini ko‘zlab ishlab chiqilgan Harakatlar strategiyasining birinchi ustuvor yo‘nalishi bu, davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirishga yo‘naltirilgan demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilishda parlamentning hamda siyosiy partiyalarning rolini yanada kuchaytirishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir. YA’ni davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish, davlat xizmatining tashkiliy- huquqiy asoslarini rivojlantirish, davlat xizmatlari sifati va samarasini oshirish, jamoatchilik nazorati mexanizmlarini amalda tatbiq etish, fuqarolik jamiyati institutlari hamda ommaviy axborot vositalari rolini kuchaytirishga e’tibor qaratdi. Harakatlar strategiyasida qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishga yo‘naltirilgan dastur bu ikkinchi yo‘nalish hisoblanadi. Ya’ni sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini mustahkamlash, ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va xo‘jalik qonunchiligini, jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish tizimi samarasini oshirish belgilab berildi. Uning muhimligi shuningdek sud tizimini isloh qilish, yuridik yordam va huquqiy xizmatlar sifatini tubdan yaxshilashga yo‘naltirilganligi bilan ahamiyatlidir. Uchinchi ustuvor yo‘nalish, strategik dasturning yana muhim ustuvor jabhasi bu, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo‘naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirishni ko‘zlaydi. Strategiyada xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag‘batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish masalalari ham keng o‘rin olgan. 188 To‘rtinchi muhim ustuvor yo‘nalish etib belgilangan keyingi masalalar ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo‘naltirilganligi aholi bandligi va real daromadlarini izchil oshirib borish, ijtimoiy himoya va sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, arzon uy-joylar barpo etish, yo‘l-transport, muhandislik- kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish inson manfaatlariga yo‘naltirilganligi bilan muhim ahamiyat kasb etdi. Una barcha ijtimoiy sohalarni modernizatsiya qilish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, ta’lim, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san’at va sport sohalarini rivojlantirish, yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish ham belgilandi. Beshinchi ustuvor yo‘nalish bu, davlatimiz xavfsizlik tizimi, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash, chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritishga yo‘naltirilgan davlatimiz mustaqilligi va suverenitetini mustahkamlash, O‘zbekistonning yon-atrofida xavfsizlik, barqarorlik va ahil qo‘shnichilik muhitini shakllantirish, mamlakatimizning xalqaro nufuzini mustahkamlash beshinchi ustuvor yo‘nalishda belgilab berildi. 2017 - yil dan e’tiboran barcha sohalarda davlatimiz taraqqiyotning yangi bosqichiga qadam qo‘ydi. Barcha sohalarda keng ko‘lamli qayta qurish va islohotlarning yangi davri boshlandi. O‘zbekiston tubdan yangilana boshladi. Barcha rahbarlar faoliyati qaytadan ko‘rib chiqildi, tanqidiy tahlil qilindi, ularga xalq oldida shaxsiy javobgarlik yuklandi. Asosiy e’tibor ancha yillar mobaynida etilib qolgan masalalarni hal qilish, xalq manfaatlari va muammolarini hal qilishga qaratildi. Ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi yangicha islohotlar va taraqqiyot omillari . 2017 - yildan boshlab O‘zbekiston islohotlar va taraqqiyotning yangi bosqichiga kirdi. CHunki, bu davr yutuqlarni sarhisob qilish, yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni tahlil qilish hamda mamlkat taraqqiyotining strategik omillarini belgilab bergan davr sifatida tarixga kirdi. Agar raqamlarga murojaat qilinsa, 2017 - yilning “”Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” deb e ’lon qilinishi natijasida, shu yilning iyul-dekabr oylari davomida Prezidentimiz tashabbusi bilan joriy etilgan xalq bilan faol muloqot olib borish, jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini yanada takomillashtirish maqsadida respublikamiz shahar va qishloqlariga “Sayyor qabullar” uyushtirilgan. Ochiq muloqotlarda 58 mingdan ortiq fuqaro va tadbirkorlardan turli masalalarga oid 32 ming 17 -6 shikoyat, ariza va takliflar o‘rganilgan. E’tiborli tomoni shundaki, murojaatlarning eng ko‘pi, ya’ni 8 mingdan ziyodi, yoki 25 - % asosan tadbirkorlarning bank kreditlari bilan bog‘liq muammolardir. Huquqni muhofaza qilish sohasi bilan bog‘liq muammolar 7 - mingdan ortiq-22 -%, bandlik va ish haqi to‘lovlari 3 ming 97 -3 ta-12 %, tadbirkorlik faoliyatiga to‘siq bo‘layotgan muammolar 3 ming 350 ta-10%, odamlarga uchastka va uy joy ajratish 2 ming 47 -3 ta-8 % ni tashkil etgan. 2018- yilning “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oya va texnologiyalarni qo‘llab quvvatlash” deb e’lon qilinishi natijasida mamlakat farovonligi va 189 taraqqiyotining asosi bo‘lgan tadbirkorlik sohalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, h ozirgacha tadbirkorlarga tegishli murojatlarning 96 foizi, ya’ni 30 ming 87 -6 tasi hal etilgan. Ulardan 8 ming 326 tasi sohalar faoliyatiga oid taklif va tavsiyalardan iborat. Masalan, mamlakat miqyosida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yo‘nalishlariga ajratilgan kreditlar hajmi 2017 - yilning 1 aprel holatida 4,6 trln so‘mni tashkil etmoqda va bu ko‘rsatkich 2016- yilning xuddi shu davriga nisbatan 1,3 barobar ko‘p. Uning 1 trln so‘mini mikrokreditlar tashkil etadi, bu ko‘rsatkich ham o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 1,3 barobar ko‘p bo‘lgan. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish, xizmat ko‘rsatish sohalarini traqqiy ettirish, fermerlikni qo‘llab quvvatlash va rivojlantirish, tadbirkorlik tuzilmalarining faoliyatiga davlat, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari tomonidan noqonuniy aralashuvlarning qat’iy oldini olish masalalari 2017 -2021- yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida ko‘rsatib berilganligi ushbu sohalar rivojiga davlat ahamiyati darajasida e’tibor qaratilayotganligining tasdig‘idir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning bevosita tashabbusi bilan mamlakatda “Obod qishloq” dasturi to‘g‘risida”gi qaroriga ko‘ra uzoq yillar og‘ir ahvolga tushib qolgan, hatto yashash uchun oddiy sharoitlar ham bo‘lmagan qishloqlarni tubdan yangilashga kirishildi. Xususan, 2018- yil fevraldan boshlab Jizzax viloyati, Dstlik tumanidagi “Manas”, Sirdaryo viloyati Xovos tumanidagi, “Xovosobod”, Samraqand viloyati Kattaqo‘rg‘on tumanidagi “Jom” qishloq fuqarolar yig‘inlarida keng ko‘lamli yangitadan qurilish va bunyodkorlik ishlari tufayli aholiga topshirildi. Ular namunali qishloqlar sifatida yangilangandan so‘ng, ushbu tajriba respublikaning har bir tumanida har yili 2 va 3 tadan qishloqlar “Obod qishloq dasturi” asosida yangilandi. Ushbu tajriba asosida 2018- yil iyun oyidan e’tiboran “Obod mahalla dasturi” Toshkent shahri misolida ommalashtirla boshlandi. “Obod qishloq dasturi” doirasida 2018- yilda mamlakatimizning 17 -4 ta tumanidagi 368 ta mahalla fuqarolar yig‘ini hududlarini kompleks ravishda yangilash ko‘zda tutilgan. Belgilangan ishlarga 3 trillion 40 milliard so‘mdan ziyod mablag‘ yo‘naltiriladi. Shu yilning 1 aprelidan boshlab har bir tumanda 2 tadan, 2019 yildan esa 3 tadan mahalla tubdan yangilanadi. 2018- yil 1 apreligacha Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Respublika “Jamoatchilik nazorati ishchi guruhi” vakillari joylarda ijtimoiy holatni o‘rganish maqsadida Namangan viloyati Pop, Kosonsoy tumanlarida, Surxondaryo viloyati Qumqo‘rg‘on va Sariosiyo tumanlarida, Farg‘ona shahri va Quva tumanida, Andijon viloyati Qo‘rg‘ontepa tumanida, Navoiy, Buxoro, Xorazm viloyatlari va Jizzax shaharlarida bo‘lishib, aholini qiynayotgan va “Xalq qabulxona”lariga kelib tushayotgan shikoyatlar echimi yuzasidan sayyor reydlar uyushtirilib ko‘pgina muammolar o‘sha erlarning o‘zida hal etilgan. 2017 - yilda esa respublikada 7 -89,5 mingta ish o‘rni yaratish ko‘zda tutilgan bo‘lsada, bu borada hali echimini kutayotgan muammolar mavjudligi Prezident Shavkat Mirziyoyevning “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy 190 javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” nomli risolada o‘z aksini topdi. Unda qayd etilishicha yurtimizda yiliga 1,5 million odamni ishga joylashtirishga ehtiyoj bo‘lsa-da, 2016- yili Bandlikka ko‘maklashish markazlari atigi 248 ming kishini yoki 16,5 foizini ishga joylashtirgan. Buning asosiy sabablari ish faoliyatidagi eskirgan shakl va usullar hamda bandlik muammolarini hal etishdagi rasmiyatchilik bilan bog‘liq bo‘lgan deya uqdiradi Prezident. Qayd etib o‘tilgan ijtimoiy himoyaga oid masalalar orasida aholini uy-joy bilan ta’minlash ham dolzarb masalalar sifatida e’tirof etiladi. Shu boisdan Prezident Shavkat Mirziyoyev “... faqat raqamlar ortidan quvish oqibatida bu boradagi ishlarni ham hali ko‘ngildagidek, deb bo‘lmaydi, deya qayd etadi. Aholimizni, ayniqsa, byudjet sohasi xodimlarini, kam ta’minlangan oilalarni uy-joy muammosi ko‘pdan buyon qiynab kelardi. Bu og‘ir ijtimoiy muammoga biz deyarli e’tibor bermay kelganimiz ham bor gap. Xalqimizning talab va istaklarini inobatga olib, biz joriy yilda imtiyozli ipoteka kreditlari asosida arzon uy-joylar qurish loyihasini amalga oshirishga kirishdik”, deydi. SHahar va qishloqlarimizda jami 3,5 million kvadrat metrdan ziyod namunaviy uylar va ko‘p qavatli uy-joylar barpo etildi. Bu raqamni avvalgi yillarga taqqoslaydigan bo‘lsak, 207 - yilga nisbatan 20 barobar, namunaviy uy-joylar qurish dasturi boshlangan 2010 - yilga nisbatan 3,5 barobar, 2014 yilga nisbatan esa 2 barobar ko‘p uy-joy qurilganini ko‘ramiz. 2017 - yil 22 - dekabrda Prezident Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasida qayd etilganidek “biz keyingi 25 - yil davomida birinchi marta aholi uchun arzon, barcha qulayliklarga ega bo‘lgan ko‘pqavatli uy-joylar qurishni boshladik. 2017 - yilning o‘zida 80 ming kvadrat metrdan ziyod ana Shunday uy- joylar qurib foydalanishga topshirildi. Birgina Toshkent shahrining o‘zida joriy yilda 420 ming kvadrat metr ko‘pqavatli uy-joy fondi foydalanishga topshirildi. Bu o‘tgan yilga nisbatan qariyb 3 barobar ko‘pdir. Aholi, ayniqsa, yosh oilalar, eski uylarda yashayotgan va boshqa toifadagi fuqarolarning ehtiyojini hisobga olib, biz arzon va sifatli uy-joylar qurish bo‘yicha ishlarni izchil davom ettiramiz, deya o‘z fikrini bayon etadi Prezident. Shu maqsadda 2018- yilda namunaviy va arzon uy-joylar qurish ko‘lamini joriy yilga nisbatan 1,5 barobar ko‘paytirish bo‘yicha aniq rejalar ishlab chiqilgan” 5 . Demak, b u borada joylardagi o‘zini o‘zi boshqarish organlari o‘z navbatida yosh oilalar bilan ishlash tizimini kuchaytirishlari maqsadga muvofiq. Mahalliy hokimliklar huzurida “Obod qishloq” maqsadli jamg‘armalari tuzilib, byudjet, tarmoq korxonalari, xalqaro moliya institutlari va xorijiy davlatlar grantlari, tashabbuskor tadbirkorlar mablag‘lari, xasharlar va xayriya tadbirlari aynan Shunga yo‘naltiriladi. “Obod mahalla” dasturi doirasida 2018- yil barcha manbalar hisobidan 3 trillion 40 milliarda so‘mdan ziyod mablag‘ ishonchli va muntazam rashishda yo‘naltiril gan . Ushbu loyihalarning me’moriy va texnik jihatdan puxta ishlab chiqilishini ta’minlash maqsadida 190 ga yaqin tajribali va malakali loyiha institutlar jalb etilishi belgilanib, arzon, sifatli qurilish 5 ? Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. “Халқ сўзи”. 2017 йил. 23 декабр. 191 materiaallari, ishlab chiqaruvchilar uchun elektr energiyasi va gaz etkazib berishda pereferensiyalar nazarda tutildi 6 . Aholini ijtimoiy himoya qilish sohasini tubdan isloh qilish borasida Prezident Shavkat Mirziyoyev 2018- yil 28 - dekabrda Oliy Majlisga Murojaatnomasida qayd qilganidek, “I qtisodiy rivojlanish va ijtimoiy himoya o‘zaro uzviy bog‘liq tuShunchalar bo‘lib, ularni bir-biridan ajralgan holda tasavvur qilib bo‘lmaydi. Przident Shavkat Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda “...endi bironta fuqaro qalbaki dalillar, tuhmat va bo‘htonlar asosida javobgarlikka tortilmasligi shart. Konstitutsiya va qonun normalari so‘zsiz ishlashi uchun ishonchli kafolatlar yaratishimiz zarur” 7 . Prezidentimiz sud, milliy xavfsizlik va boshqa huquqni muhofaza qiluvchi idoralar ishiga faqat va faqat xalqimizning o‘zi baho berishini, ular uchun yagona va eng qattiq talab – bu fuqarolarning qonuniy manfaatlariga xizmat qilish va ularning huquqlarini har qanday holatda ham himoya qilishdan iboratligi aytildi. Eng asosiysi, biz bir idora qo‘lida barcha vakolat va resurslar to‘planib qolishiga, o‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanati prinsipi buzilishiga yo‘l qo‘ymasligimiz zarurligi uqdirildi. Inson omiliga e’tibor, ularning huquqlarini ta’minlash borasida birgina Inson omiliga e’tibor, ularning huquqlarini ta’minlash borasida 2017 - yilda yurtimizda yashab kelayotgan, lekin fuqaroligi bo‘lmagan 1100 dan ortiq shaxsga O‘zbekiston fuqaroligi berildi, mamlakatimzning so‘ngi 26 yillik tarixida ilk bor 27 -00 ga yaqin fuqarolar Prezidentimiz Farmoniga muvofiq avf etildi. 2017 - yilning 22 - dekabrida Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Parlamentga qilgan Murojaatnomada, b iz mamlakat hayotiga doir har bir qarorni xalqimiz bilan maslahatlashib, bevosita muloqot asosida qabul qilmoqdamiz. “Xalq davlat idoralariga emas, balki davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi kerak” degan g‘oya bu borada faoliyatimiz mezoniga aylandi. Davlat xodimlari, avvalo, birinchi rahbarlar faqat kabinetda o‘tirmasdan, joylarga borib, aholini bezovta qilayotgan eng dolzarb muammolarning amaliy echimi bilan Shug‘ullanishi zarur. Shu ma’noda 2017 - yil xalq bilan yaqindan muloqot qilish, uning dardu tashvishlari, hayotiy muammolarini samarali hal etish bo‘yicha yangi tizim yaratilgan yil bo‘ldi. Bu tizimning asosi bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq qabulxonalari va Virtual qabulxonasi fuqarolarning murojaatlari bilan ishlashning o‘ziga xos demokratik instituti sifatida amalda o‘zini oqlamoqda, degan edi Prezidentimiz . YU rtimizda so‘nggi yillarda qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq sohasini takomillashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu o‘zgarishlar inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash, odil sudlovga erishish, huquqni muhofaza qilish idoralari faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan. 2018- yilda ushbu yo‘nalishda ko‘pgina ishlar qilindi. Jumladan, soha xodimlari uchun munosib mehnat va turmush sharoitlarini yaratish maqsadida 6 Мирзиёев Ш. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Т., 2017 й. 7 Президент Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 22 декабрда Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Т., 2018 йил 192 profilaktika inspektorlari uchun 6 yarim mingdan ziyod xizmat uylari, 1 ming 10 ta shaxsiy uy-joy, 7 - mingta shaxsiy avtomobil berildi. Shu bilan birga, Milliy gvardiya xodimlari uchun ham 1 ming 80 ta uy-joy quriladi. 2018- yilda 3 ming 205 ta mahallada bironta ham jinoyat sodir etilmagan, deya qayd qiladi Prezidentimiz 2018- yil 28 - dekabrda qilgan Oliy Majlisga Murojaatnomasida. So‘ngi uch yil ichida Mahalla va Fuqarolar yig‘inlari tizimida ham ulkan islohotlar boshlandi. Ayniqsa ushbu tuzilmalar 2018- yildan e’tiboran o‘z faoliyatining yangi davriga qadam qo‘ydi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Vaholanki, mahallaning fuqarolik jamiyati qurish sharoitidagi o‘rni, Shubhasiz uning jamoatchilik tuzilmalari bilan faol hamkorligidir. 2018- yil 15-fevralda Hukumatning “Mahalla institutining yanada samarali faoliyat yuritishini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi qarori ga ko‘ra endilikda mahalla fuqarolari yig‘inlari huzuridagi “Yarashtirish komissiyasi” ga O‘zbekiston Xotin- qizlar qo‘mitasi, Ichki ishlar vazirligi, O‘zbekiston mumsulmonlari idorasi, “Ma’rifat va ma’naviyat masalalari bo‘yicha komissiya”siga Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi, Madaniyat vazirligi biriktirildi. Mahalla fuqarolar yig‘inlarining “Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash komissiyasi”ga Sog‘liqni saqlash vazirligi, Bandlik va mehnat munosabatlari hamda Moliya vazirligi, Kasaba uyushmalari federatsiyasi, “Nuroniy” jamg‘armasi, “Xotin-qizlar bilan ishlash komissiyasi”ga O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi, “Voyaga etmaganlar, yoshlar va sport masalalari bo‘yicha komissiya”ga O‘zbekiston YOshlar ittifoqi, Ichki ishlar va Xalq ta’limi vazirliklari, jismoniy tarbiya va sport Davlat qo‘mitasi, “Tadbirkorlik faoliyati va oilaviy biznesni rivojlantirish masalalari bo‘yicha komissiyasi” ga Savdo sanoat palatasi, Adliya vazirligi, O‘zbekiston fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa er egalari kengashi hamda tijorat banklari, “Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish, obodonlashtirish va ko‘kalamzorlashtirish bo‘yicha komissiyasiga” Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, O‘zbekiston ekologiya harakati, “Jamoatchilik nazorati va iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha komissiyasi” O‘zbekiston xotin-qizlar qo‘mitasi, xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi, Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari federatsiyasi yaqindan ko‘mak beradi. Fuqarolar yig‘inlari tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga ko‘maklashish bo‘yicha maslahat kengashiga Savdo sanoat palatasi, Adliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi, “Hunarmand uyushmasi” va tijorat banklari biriktirilgan. “Ota-onalar universiteti” ga O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi, Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi, Sog‘liqni saqlash vazirligi, “Nuroniylar jamoatchilik kengashi” ga Respublika “Nuroniy” jamg‘armasi, “Qaynonalar kengashi” ga O‘zbekiston xotin-qizlar qo‘mitasi, “Mahalla posboni” jamoatchilik tuzilmasiga ichki ishlar vazirligi amaliy ko‘mak berishi belgilangan. Bugungi demokratik jamiyat qurish sharoitida f uqarolik jamiyati institutlarining o‘rni ham katta bo‘lmoqda. Hozirgi kunda yurtimizda 9 mingdan ortiq nodavlat notijorat tashkiloti mavjud, 29 ta xalqaro va xorijiy nohukumat tashkilotlarining filial va vakolatxonalari faoliyat yuritmoqda. 2017 - yilda “Nuroniy” jamg‘armasi, Yoshlar ittifoqi, O‘zbekiston fermer, dehqon xo‘jaliklari 193 va tomorqa er egalari kengashi, Savdo-sanoat palatasi, o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha Respublika kengashi kabi nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatini takomillashtirish, ularni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan alohida farmon va qarorlar qabul qilindi. Yoshlarni kitob o‘qishga qiziqish uyg‘otish, ularning bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish, uyushmagan yoshlar bilan ishlash tizimini kuchaytirish, “Ta’lim oluvchi”, “Davomat” kabi tezkor tadbirlar, “Futbolimiz kelajagi”, “Ota onam va men-sportchilar oilasi” kabi tadbirlar, “Har bir oila tadbirkor” tamoyilini keng joriy etish borasida ham talay muammolar mavjud. Ushbu muaammolarni hal etishda ayniqsa O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 - yil 12 yanvardagi “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida” gi farmoyishi va 2017 - yil 13 sentyabrdagi “Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ib qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida” gi qarori xalqimiz, ayniqsa yoshlar o‘rtasida kitob o‘qishni har tomonlama rivojlantirishga xizmat qildi 8 . Shu maqsadda dastlab mahallalarda, so‘ngra tuman va viloyatlar miqyosida “Men sevib o‘qigan kitob”, “Eng yaxshi kitobxon” tanlovlari o‘tkazildi. Buning uchun byudjetdan tashqari mablag‘lar va xayriya mablag‘lari hisobidan 160 million so‘m ajratish ko‘zda tutildi 9 . Aholi, ayniqsa yoshlarning intellektual va ma’naviy ehtiyojlarini yanada to‘laroq qondirish maqsadida Respublika “Kitob bayrami” o‘tkazila boshlandi. 3. O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurash va “Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g’risida qonun” Prezident Shavkat Mirziyoyevning tashabbusi bilan O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilindi va u 2017 - yil 4 yanvardan boshlab kuchga kirdi. Mazkur Qonundan ko‘zlangan asosy maqsad korrupsiyaga qarshi kurash sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat bo‘ldi. Unda “korrupsiya”, “korrupsion huquqbuzarlik” va “manfaatlar to‘qnaShuvi” kabi tuShunchalarga izohlar berildi. Qonunning 3-moddasida korrupsiyaga doir asosiy tuShunchalarga doir quyidagi ta’riflar ifodalandi: korrupsiya – shaxsning o‘z mansab yoki xizmat mavqeidan shaxsiy manfaatlarini yoxud o‘zga shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab moddiy yoki nomoddiy naf olish maqsadida qonunga xilof ravishda foydalanishi, xuddi Shuningdek bunday nafni qonunga xilof ravishda taqdim etish; korrupsiyaga oid huquqbuzarlik – korrupsiya alomatlariga ega bo‘lgan, sodir etilganligi uchun qonun hujjatlarida javobgarlik nazarda tutilgan qilmish; 8 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, Т., 2017 январ, сентябр. 9 ? 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили” да амалга оширишга оид Давлат дастурини ўрганиш бўйича илмий-услубий рисола. Т., 2017. 349-бет. 194 manfaatlar to‘qnashuvi – shaxsiy (bevosita yoki bilvosita) manfaatdorlik shaxsning mansab yoki xizmat majburiyatlarini lozim darajada bajarishiga ta’sir ko‘rsatayotgan yoxud ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan hamda shaxsiy manfaatdorlik bilan fuqarolarning, tashkilotlarning, jamiyatning yoki davlatning huquqlari va qonuniy manfaatlari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga kelayotgan yoki yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan vaziyat. Qonunda korrupsiyaga qarshi kurash sohasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari sifatida quyidagilar belgilab qo‘yildi :  aholining huquqiy savodxonligi va huquqiy madaniyatini oshirish, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan toqatsizlikni shakllantirish;  davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyadan ogohlantirish bo‘yicha choralarni amalga oshirish;  korrupsion huquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash, ular oqibatlari, sabablari va keltirib chiqargan sharoitlarni bartaraf etish hamda korrupsion huquqbuzarliklar sodir etilgani uchun muqarrar jazolash tamoyilini tadbiq etish 10 . Qonunning 5-moddasiga binoan , korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagicha belgilandi: - aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish; - davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlarni amalga oshirish; - korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash, ularga chek qo‘yish, ularning oqibatlarini, ularga imkon beruvchi sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etish, korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni sodir etganlik uchun javobgarlikning muqarrarligi prinsipini ta’minlash. Qonunning 7 -moddasiga binoan korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi davlat organlari sirasiga quyidagilar kiritildi:  Bosh prokuratura;  Davlat xavfsizlik xizmati;  Ichki ishlar vazirligi;  Adliya vazirligi;  O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Soliq, valyutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamenti; Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha faoliyatni qonun hujjatlariga muvofiq boshqa davlat organlari ham amalga oshiradi. Mazkur Qonunning 12, 16, 18 va 20-moddalari bevosita ta’lim tizimi jarayonida qo‘llanilishi mo‘ljallandi. Qonunning 16-moddasiga asosan davlat organlari va boshqa tashkilotlar korrupsiyaga qarshi kurashish maqsadida aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish bo‘yicha zarur chora- tadbirlarni ko‘rib borishlari lozim. Shuningdek, Qonunda davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaning oldini olishga doir quyidagi chora-tadbirlar belgilandi: 10 O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 - y., 1-son, 2-modda. 195 - davlat organlari faoliyatining ochiqligini va ularning hisobdorligini ta’minlash, davlat boshqaruvi tizimining samaradorligini oshirish, davlat organlarining, ular mansabdor shaxslarining mas’uliyatini kuchaytirish; - korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida davlat organlarining faoliyati ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini amalga oshirish. Prezident Sh.M.Mirziyoyevning 2017 - yil 7 - fevraldagi farmoni bilan tasdiqlangan “2017 -2021- yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”da mamlakatda korupsiyaga qarshi kurashni samarali tashkil etish bo‘yicha vazifalar qo‘yildi. Uning 2-yo‘nalishi qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish vazifalarini o‘z ichiga olib, uning 4-bandida jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish tizimini takomillashtirish vazifalari qo‘yildi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 15 mayda qabul qilingan farmonini ijro etish maqsadida Bosh prokuratura huzurida fuqarolarning, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining murojaatlarini kechayu kunduz qabul qiladigan elektron tizim yaratildi va samarali faoliyat ko‘rsatmoqda. Murojaatlarni ko‘rib chiqish tezligini ta’minlash maqsadida ushbu tizimga 34 ta idora, prokuratura organlarining viloyat va tuman bo‘linmalari ulandi. Har bir murojaatning o‘z vaqtida ko‘rib chiqilishi on-layn rejimda nazorat qilinmoqda. 2016- yilning so‘nggi choragidan boshlab mamlakatda korrupsiyaga barham berish sohasida katta ishlar amalga oshirildi. 2017 - yil 2 fevralda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining qoidalarini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-27 -52-sonli qarori mamlakatda korrupsiyaga barham berish va unga qarshi kurashda muhim ahamiyat kasb etdi. “2017 -2018- yillarga mo‘ljallangan korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha davlat dasturi tasdiqlandi, Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha respublika idoralararo komissiyasi tashkil etildi. Bu komissiyaning asosiy vazifalpri sifatida quyidagilar belgilandi: - korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi davlat dasturlarining va boshqa dasturlarning ishlab chiqilishi hamda amalga oshirilishini tashkil etish; - korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi va unda ishtirok etuvchi organlar hamda tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtirish va hamkorligini ta’minlash; - aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirishga, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirishga doir chora- tadbirlarning ishlab chiqilishi hamda amalga oshirilishini tashkil etish; - korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarning oldini olishga, ularni aniqlashga, ularga chek qo‘yishga, ularning oqibatlarini, Shuningdek ularga imkon beruvchi sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etishga doir chora-tadbirlar samaradorligi oshirilishini ta’minlash; - korrupsiyaning holati va tendensiyalari to‘g‘risidagi axborotni yig‘ish hamda tahlil etish; 196 - korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi yuzasidan monitoringni amalga oshirish, ushbu sohadagi mavjud tashkiliy-amaliy va huquqiy mexanizmlarning samaradorligini baholash; - korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini takomillashtirish va ushbu sohadagi ishlarni yaxshilash yuzasidan takliflar tayyorlash; - korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha hududiy idoralararo komissiyalar faoliyatini muvofiqlashtirish. Prezident Sh.M.Mirziyoyev tomonidan 2016- yilning oxiridan boshlab davlat organlarining korrupsiyaga qarshi kurashining tizimli faoliyatini yo‘lga qo‘yilishi, uning tashabbusi bilan “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilinishi, prokratura va sud-huquq tizimini isloh etilishi, Prezident va Xalq qabulxonalariga kelib tushayotgan murojjatlarni tahlil etib borish qoidalarini o‘rnatilishi, mansabdorlar xizmatini oxirgi natijalariga qarab baholanishi qoidalarini o‘rnatilishi kabi chora-tadbirlar o‘z natijasini bera boshladi. 2017 - yilning birinchi yarmida 1566 ta mansabdor shaxsga nisbatan 1130 ta jinoi ish qo‘g‘atilib, ulardan 954 tasi (84,4 foizi) sudga oshirilgan. Lekin, bu davrda 2016- yilning birinchi yarmiga nisbatan sudga oshirilgan jinoi ishlar 22 - foizga kamaydi. Korrupsiyaviy faoliyat tufayli keltirilgan zararning 7 -7 - foizi undirildi. 37 -4 ta guruhlar tomonidan sodir etilgan korrupsiyaviy jinoyatlar ochib tashlandi, 1330 ta korrupsiyaviy jinoyatlar aniqlandi. 2018- yil 19-fevralda O‘zbekiston ichki ishlar vazirining bergan ma’lumotlariga binoan 2017 - yilda 1426 ta korrupsiyaviy jinoyatlar fosh etilib, undan 17 -1 tasi poraxo‘rlik, 109 tasi tovlamachilik, 517 - tasi firibgarlik, 125 - tasi noqonuniy valyuta aylanmasini amalga oshirish, 19 tasi soxta pullarni ishlab chiqish, 190 tasi davlat mulkini o‘g‘irlash va unga kamomad keltirish kabi jinoyat turlarini tashkil etdi. 2017 - yilda jinoiy harakat qilganligi uchun 230 ta ichki ishlar organlari xodimlari ustidan jinoiy ish qo‘zg‘atildi, 800 ta xodim intizomiy javobgarlikka tortildi. Lekin, 2017 - yilda 73.692 ta jinoiy ishlar fosh etilib, bu 2016- yilga nisbatan 15,7 - foizga kamaygani ham qayd etildi. Xulosa qilib aytganda, so‘ngi yillarda O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashning zamonaviy huquqiy asoslari ishlab chiqildi, ular amaliyotda qo‘llana boshlandi. Muhimi, aholining Prezident va Xalq qabulxonalari vositasida yuz berayotgan korrupsiyaviy jinoyatlarni davlat hokimiyati organlariga to‘g‘ridan- to‘g‘ri etkazish imkoniyati yaratildi 8.Mavzu: MUSTAQILLIK YILLARIDA O‘ZBEKISTONDAGI MA’NAVIY VA MADANIY TARAQQIYOT Reja: 1. Milliy urf-odatlar, qadriyatlar va an’analarning qayta tiklanishi 2. Mustaqillik yillarida buyuk ajdodlarimiz xotirasiga bo‘lgan e’tibor va tarixiy shaharlarimiz yubileylarining xalqaro miqyosda nishonlanishi 3. Madaniyat va san’at sohasining rivojlanishi 4. Mustaqillik yillarida sport sohasi taraqqiyoti 5. O‘zbekistonda millatlararo va dinlararo davlat siyosati 197 1. Milliy urf-odatlar, qadriyatlar va an’analarning qayta tiklanishi Jamiyat ma’naviyati mamlakat barqarorligi taraqqiyotining muhim sharti va kafolatidir. Biron-bir mamlakat o‘z ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay, xalqning milliy ruhini uyg‘otmay va mustahkamlamay turib, yuksak taraqqiyot darajasiga ko‘tarila olmaydi. Ma’naviyat insonni ruhiy poklanish va yuksalishga da’vat etadigan, uning ichki olamini boyitadigan, iymon-irodasini, e’tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg‘otadigan qudratli kuchdir. Òarix guvohlik beradiki, mamlakatimiz bir necha bor ajnabiy bosqinchilar hujumiga duchor bo‘lgan, qaramlik zulmi ostida qolgan davrlar ham bo‘ldi. Buning oqibatida xalqimizning boy ma’naviy merosi, urf- odatlarini qadrsizlantirishga urinishlar bo‘ldi. Ayniqsa, so‘nggi mustamlakachilik, sovetlar tuzumi davrida milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz oyoqosti qilindi. Ona tilimiz, boy ma’naviy merosimiz qadrsizlantirildi, ko‘plab masjid-madrasalar, milliy maktablar, tarixiy yodgorliklar buzildi, qarovsiz qoldi. Avlodlarimiz yetishtirgan allomalarimiz idealist degan yorliq bilan qoralandi, asarlarini unutish, yo‘qotish siyosati yuritildi. Islom dini qadriyatlari, musulmonlarning e’tiqodlari oyoqosti qilindi, ruhoniylar quvg‘in ostiga olindi. Mustabid tuzum hukmdorlari madaniy inqilob shiori ostida o‘zbek xalqining yuzlab iqtidorli, milliy-ozodlik uchun kurashgan vatanparvar ziyolilarini, istiqlolchi farzandlarini siyosiy qatag‘on qildi, ularning nomlarini xalqimiz xotirasidan o‘chirib tashlashga harakat qilar edi. O‘zbek xalqining o‘ziga xos milliy qadriyatlari bor. Milliy qadriyat deganda millat uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan xususiyatlari, an’analari, marosimlarini tuShunamiz. O‘zbek xalqining shakllanishi qancha uzoq tarixiy jarayonda sodir bo‘lgan bo‘lsa, uning milliy qadriyatlari ham Shuncha uzoq tarixiy jarayon davomida shakllangan. Qadriyatlar dastlab mahalliy mazmunda, ya’ni Xorazm, Surxondaryo, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona va hokazo hududlarda yashovchi elatlarga xos urf-odatlar, rasmrusumlar, marosimlar tarzida shakllanadi. So‘ngra ularning eng yaxshilari asrlar davomida saralanib umummilliy qadriyatlar darajasiga ko‘tariladi. Òurli mamlakatlarga xos eng yaxshi qadriyatlar saralanib umuminsoniy qadriyatlarga aylanadi. Shu boisdan ham har bir inson uchun o‘z milliy qadriyatlarini, Shuningdek umuminsoniy qadriyatlarni bilish ham farz, ham qarzdir. O‘zbek xalqiga xos quyidagi jihatlar uning milliy qadriyatlari sifatida boshqa xalqlar tomonidan e’tirof etilgan:  tug‘ilgan makon va ona yurtiga ehtirom;  avlodlar xotirasiga sadoqat;  kattalarga hurmat, kichiklarga izzat;  mehmondo‘stlik;  bolajonlik;  ma’naviyat-axloq-odob-ma’rifat;  muomalada mulozamat, hayo, andishalilik;  og‘ir kunlarda vazminlik, sabr-toqat va hokazo. Mustaqillik yillarida xalqimizning milliy qadriyatlarini tiklash, yangi ma’no- mazmun bilan boyitish yo‘lida bir qator xayrli ishlar amalga oshirildi. 198 Xalqimizning azaliy qadriyatlaridan biri „Navro‘z“ bayramidir. Qaramlik davrida mana Shu ardoqli bayramni nishonlash ham taqiqlangan edi. 1991-yildan boshlab O‘zbekiston hukumatining qarori bilan 21- Mart „Navro‘z“ milliy xalq bayrami kuni sifatida belgilanib, dam olish kuni deb e’lon qilindi. Xalqimiz Navro‘z kunlarida hasharlar uyushtirib, dalalarga ko‘chatlar ekish, ko‘chalarni tozalash tadbirlarini, turli ommaviy o‘yinlar, poyga musobaqalari, sayllar uyushtiradilar, yetim-yesirlarga va nogironlarga yordam berib, marhumlar qabrlarini ziyorat qiladilar. 1994 - yil 23- apreldagi Prezident farmoni asosida tashkil etilgan Respublika “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi o‘zbek xalqining ma’naviy- madaniy merosini tiklash, millat kelajagini belgilaydigan g‘oyalarni yuzaga chiqarish, yuksak iste’dod va tafakkur sohiblarining aqliy-ijodiy salohiyatini Vatan ravnaqi sari yo‘naltirishga qaratilgan muhim tadbirlar, anjumanlar, ko‘rgazmalar tashkil etishni yo‘lga qo‘ydi. Markaz tomonidan aholi orasida o‘tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar, so‘rovlar asosida ishlab chiqilgan ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish bo‘yicha tavsiyalar jamoat birlashmalari, ilmiyijodiy muassasa va tashkilotlar, ommaviy-axborot vositalarining ma’naviy-tarbiyaviy faoliyati saviyasini yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etdi. 1996- yil 9- sentabrda qabul qilingan “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi ishini yanada takomillashtirish to‘g‘risida“ gi Prezident farmoni jamiyat ma’naviyatini yuksaltirishga xizmat qilmoqda. 1996- yil yanvarda Respublika „Ma’naviyat va ma’rifat“ jamoatchilik markazi huzurida „Oltin meros“ xalqaro xayriya jamg‘armasi tuzildi. 1996- yil 27 - sentabrda Respublika Vazirlar Mahkamasining “Oltin meros” xayriya jamg‘armasini qo‘llabquvvatlash to‘g‘risida“ gi qaroriga binoan mazkur jamg‘arma davlat tomonidan moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlandi. „Oltin meros“ xayriya jamg‘armasi “Xalq merosi durdonalari” ilmiy anjumanlarini, xorijdan izlab topilgan qo‘lyozmalar, tarixiy hujjatlar, xalq hunarmandchiligi amaliy san’at namunalari, yodgorliklarini tahlil qilish, ko‘rik tanlovlar o‘tkazish bilan shug‘ullanmoqda. 1996-202 - yillarda “Oltin meros” jamg‘armasi sa’y- harakatlari natijasida buyuk allomalarimiz yaratgan ko‘plab madaniy-ma’naviy meros namunalari mamlakatimizdan va xorijiy davlatlardan izlab topildi, jamlandi hamda kutubxona va muzeylarga joylashtirildi. Shuningdek, u xalqimizning rasm- rusumlarini, urf-odatlarini, marosimlarini o‘rganish, tiklash, xalqimizga qaytarish, ularning ma’no-mohiyatini, hozirgi kundagi ahamiyatini keng ommaga tuShuntirish ishiga katta hissa qo‘shmoqda. 2. Mustaqillik yillarida buyuk ajdodlarimiz xotirasiga bo‘lgan e’tibor va tarixiy shaharlarimiz yubileylarining xalqaro miqyosda nishonlanishi Istiqlol tufayli milliy madaniyatimiz, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga bebaho hissa qo‘shgan buyuk bobokalonlarimizning ma’naviy merosi qaytadan o‘rganildi va tiklandi. Xalqimiz ulardan bahramand bo‘lishga muyassar bo‘ldi. Mustaqillik yillarida xalqimiz ma’naviyatining yulduzlari bo‘lgan buyuk allomalarimizning tavallud topgan sanalari YUNESKO bilan hamkorlikda mamlakatimizda va xalqaro miqyosda keng nishonland i: • 1991-yil — Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi; 199 • 1992-yil — Boborahim Mashrab tavalludining 350 yilligi; • 1993 -yil — Zahiriddin Muhammad Bobur tavalludining 510 yilligi; • 1994 -yil — Mirzo Ulug‘bek tavalludining 60 yilligi; • 1996-yil — Amir Temur tavalludining 660 yilligi; • 1997-yil — Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon tavalludining 100 yilligi; • 1998-yil — Ahmad al-Farg‘oniy tavalludining 120 yilligi; • 1999-yil — „Alpomish“ dostonining 100 yilligi; • 200 -yil — Burhoniddin Marg‘inoniy tavalludining 910 yilligi; • 200 -yil — Kamoliddin Behzod tavalludining 545 yilligi; • 201-yil — „Avesto“ yaratilganligining 27 00 yilligi. Buyuk allomalarimiz, mutafakkirlarimiz yubileylari munosabati bilan ularning o‘nlab nodir va noyob asarlari o‘zbek, ingliz, fransuz, nemis, yapon va boshqa tillarda nashr etildi, haykallar o‘rnatildi, ziyoratgoh maydonlari, bog‘lar yaratildi. 1991-yilda buyuk bobomiz Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi keng nishonlandi. Shu yili O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Adabiyot institutiga Alisher Navoiy nomi berildi, Alisher Navoiy nomidagi Davlat mukofoti ta’sis etildi. Yubiley yilida “Lison ut-tayr”, “Sab’ayi sayyor”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Hayrat-ul Abror” asarlari nashr qilindi, kinofilmlar va sahna asarlari yaratildi. 1991- yil 28 - sentabr kuni Toshkent shahrida barpo etilgan Nizomiddin Mir Alisher Navoiy haykali va Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy bog‘ining ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi. 1994-yil oktabr oyida Mirzo Ulug‘bek tavalludining 600 yillik yubileyi tantanalari bo‘lib o‘tdi. Ulug‘bek madrasasi, Ulug‘bek yashagan davrdagi astronomik asboblar, Toshkentdagi Ulug‘bek haykali aks ettirilgan pochta markalari muomalaga chiqarildi. Shu yil 24 - oktabrda Parijda YUNESKOning majlislar zalida “Ulug‘bek va temuriylar davri” mavzusida Xalqaro konferensiya hamda “Ulug‘bek va an’anaviy san’at” ko‘rgazmasi bo‘lib o‘tdi. Bu tadbirlar Mirzo Ulug‘bek qoldirgan ilmiy merosning umuminsoniy qadriyatga aylanishiga ko‘maklashdi. 1998- yil 23- oktabrda Farg‘ona shahrida buyuk alloma Ahmad al- Farg‘oniyning 1200 yillik yubileyi nishonlandi. Uning noyob ilmiy merosi xalqimizga qaytarildi. Farg‘ona shahrida Al-Farg‘oniy nomi bilan bog‘ yaratildi va buyuk allomaga haykal o‘rnatildi. Jamiyat ma’naviyatini yuksaltirishda tarixiy xotira, ajdodlar tarixini bilishning, milliy-axloqiy qadriyat hamda an’analarning, muqaddas dinimizning o‘rni va ahamiyati katta. Biron-bir xalq o‘z tarixini bilmay, asrlar osha yaratilgan ma’naviy merosga tayanmay va uni yanada rivojlantirmay turib o‘z kelajagini tasavvur eta olmaydi. Shu boisdan mustabid tuzum davrida soxtalashtirilgan xalqimiz tarixini xolisona, haqqoniy yoritish, barcha o‘quv maskanlarida Vatan tarixini o‘qitish borasida muhim tadbirlar amalga oshirildi. 1996-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi qoshida “O‘zbekistonning yangi tarix markazi” tashkil etildi. O‘zbek xalqi va O‘zbek davlatchiligi tarixini, tariximizning boshqa sahifalarini xolisona ilmiy asosda yoritish vazifalari Prezident I. A. Karimovning bir guruh tarixchilar bilan 1998-yil iyun oyida bo‘lgan suhbatida, Vazirlar Mahkamasining 20 1998-yil 27-iyulda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorida belgilab berildi. Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini yoritish va o‘rganish masalalari partiyaviylik, sinfiylik yondaShuvlaridan, hukmron kommunistik mafkuraga xizmatkor bo‘lishdan xalos etildi. Necha 10 yillar davomida buzib ko‘rsatilgan yoki so‘z ochilmay kelgan tarixiy voqealarni xolislik, tarixiylik, haqqoniylik tamoyillari asosida yoritilgan qator ilmiy asarlar, darsliklar va o‘quv adabiyotlari yaratildi. Mamlakatimiz Xitoy, Hindiston, Eron, Misr kabi qadimiy davlatlar qatorida turadi. Milliy davlatchiligimiz qadimiy, diyorimiz yirik davlat arboblari bilan mashhur. Bobomiz Amir Temur mamlakatimizni jahondagi eng qudratli davlat darajasiga ko‘targan. Sobiq Ittifoq davrida ko‘hna tariximizning ana Shu qirralari berkitilgan bo‘lsa, mustaqillik davrida o‘zining asl bahosini oldi. Milliy davlatchiligimiz tajribasi, Amir Temur tuzuklari, Forobiy, Alisher Navoiylarning odil davlat qurish haqidagi dono fikr-mulohazalari mustaqillik davrida demokratik huquqiy davlat qurilishida katta madad berdi. Prezident Farmoni bilan 1996-yil Amir Temur yili deb e’lon qilindi. Shu yili mashhur davlat arbobi va sarkarda Amir Temur tavalludining 660 yilligi mamlakatimizda va jahon miqyosida Amir Temur yili sifatida keng nishonlandi. YUNESKO qarori bilan 1996-yil aprelda Parijda mashhur davlat arbobi Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bag‘ishlangan bir haftalik xalqaro tantanalar bo‘lib o‘tdi. Toshkent shahrida Amir Temurga haykal o‘rnatildi, Temuriylar tarixi davlat muzeyi tashkil etildi. Amir Temurning shaxsi butun ma’rifiy insoniyatning boyligi ekanligi tan olindi. Amir Temur yubileyi munosabati bilan Samarqand va Shahrisabzda o‘nlab tarixiy obidalar ta’mirlanib, qayta tiklandi, yangi inshootlar qurildi, bog‘lar yaratildi. Samarqand va Shahrisabz shaharlari markazida ko‘rkam Amir Temur maydoni barpo etildi va ulug‘vor haykal o‘rnatildi. Bu shaharlarga „Amir Temur“ ordeni topshirildi. Vatanimiz ozodligi yo‘lida shahid ketgan Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat, Usmon Nosir va boshqa xalq jigarbandlarining nomi, izzat-ikromi, hurmati o‘z joyiga qo‘yildi, asarlari nashr etildi. Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan Toshkent shahrining Bo‘zsuv kanali bo‘yida qatag‘on davri qurbonlari xotirasini abadiylashtirish maqsadida “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmuyi bunyod etildi va uning ochilish marosimi 200 - yil 12- may kuni bo‘lib o‘tdi. Mazkur majmua qoshida “Qatag‘on qurbonlari xotirasi“ muzeyi qurilib, 2002-yil 27 -avgust kuni foydalanishga topshirildi. “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmuasi, “Qatag‘on qurbonlari xotirasi” muzeyining tarixiy, siyosiy ahamiyati Shundaki, u bugungi va kelgusi avlodlar uchun qaramlik davrida xalqimiz qanday ayanchli kunlarni boshidan kechirgani, mustaqillik tufayli yurtimizda adolat, shahid ketganlarning xotirasi tiklanganligi to‘g‘risida tarixiy xotira, saboq bo‘lib xizmat qiladi. 1999-yilda Toshkent shahrida Ikkinchi jahon urushi yillarida fashizmga qarshi Vatan ozodligi uchun jon fido etgan xalqimizning farzandlari xotirasini abadiylashtirish maqsadida “Xotira maydoni” majmuasi barpo etildi va Shu yili 9- May kuni uning ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi. Respublika “Nuroniy” jamg‘armasi 201 tashabbusi bilan janglarda halok bo‘lgan 40 mingga yaqin vatandoshlarimiz haqida 34 jildlik “Xotira” kitobi tayyorlandi va nashr etildi. Har yili 9 May kuni “Xotira va qadrlash kuni” sifatida nishonlanmoqda. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan bu tadbirlar xalqimizning o‘zligini anglashiga, tarixiy xotirasini tiklashga xizmat qilmoqda. Buyuk ajdodlarimiz xotirasiga bag‘ishlab barpo etilgan yodgorlik majmualari jamiyat ma’naviyatini yuksaltirishga, milliy ong va milliy g‘ururni ko‘tarishga hamda xalqimiz, ayniqsa, yoshlar ongida milliy istiqlol g‘oyalarini shakllantirishga ko‘maklashmoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyevning e’tibori bilan el-u yurtga mehnati singgan insonlarning hurmatini joyiga qo‘yish an’anasi davom ettirilmoqda. 2017 -yilning o‘zida bu borada ulkan ishlar amalga oshirildi. Toshkent va Samarqandda Islom Karimov (2018-yil Qarshida), Namangan viloyatida Is’hoqxon Ibrat, Xorazm viloyatida Komiljon Otaniyozov, Qoraqalpog‘istonda Ibroyim Yusupov, Farg‘onada Erkin Vohidov, Qashqadaryoda Abdulla Oripov, Andijonda Muhammad Yusuf xotiralarini abadiylashtirish bo‘yicha yirik tadbirlar o‘tkazildi. Ularning nomi bilan ataladigan markazlar, ijodiy maktablar tashkil etildi. Jizzax shahrida Hamid Olimjon va Zulfiya xotirasiga bag‘ishlab barpo etilgan yodgorlik majmuasi ochildi. Yurtimiz taraqqiyoti yo‘lida fidokorona xizmat qilgan, milliy adabiyotimiz va madaniyatimiz rivojiga ulkan hissa qo‘shgan atoqli davlat arbobi, taniqli yozuvchi Sharof Rashidov tavalludining 100 yilligi nishonlanishi xalqimizni quvontirdi. O‘zbekiston Prezidentining 2017 -yil 27 -martdagi “Atoqli davlat arbobi va yozuvchi Sharof Rashidov tavalludining 10 yilligini nishonlash to‘g‘risida”gi qarori asosida 2017 -yil 6-noyabr – Sharof Rashidov tug‘ilgan kuni Jizzaxda tantanali tadbirlar bo‘lib o‘tdi. Jizzax shahridagi tadbirda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ishtirok etib, nutq so‘zladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 25-yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Abdug‘aniyevich Karimovning xotirasini abadiylashtirish to‘g‘risida”gi qaroriga ko‘ra, Islom Karimov haykallari O‘zbekiston poytaxti Toshkent shahriga, Islom Karimov tug‘ilib o‘sgan Samarqand shahriga va Islom Karimov birinchi rahbar bo‘lib ishlagan Qashqadaryo viloyatining Qarshi shahriga o‘rnatildi. Bundan tashqari, 2018-yilda Shavkat Mirziyoyev tashabbusi va rahnamoligida Samarqand shahrida, Islom Karimov dafn etilgan hududda yodgorlik majmuasi barpo etildi. Islom Karimov ko‘p yillar davomida faoliyat olib borgan Toshkent shahridagi Oqsaroy qarorgohida Islom Karimov nomidagi ilmiy-ma’rifi y yodgorlik majmuasi tashkil etildi. Shuningdek, bir qator ko‘chalar va yirik ob’yektlarga Islom Karimov nomi berildi. Prezident farmoni bilan 2018-yil 30-yanvarda Islom Karimov tavalludining 80 yilligi keng nishonlandi, 24 -martda esa Samarqandda xalqaro konferensiya o‘tkazildi. Mustaqillik yillarimizda yurtimizdagi qadimiy shaharlarning yubileylari respublika va xalqaro doirada keng miqyosda nishonlanadi. Bu shaharlarda ulkan obodonlashtirish ishlariolib boriladi.  1997 -yil Xiva va Byxoro shaharlarining 250 yillik yubileyi nishonlandi. 202 yil – Termiz shahrining 250 yillik yubileyi nishonlandi.  202 -yil – Shahrisabz shahrining 2700 yilligi nishonlandi. 202  203 - yil – Nukus shahrining 7 -0 yilligi nishonlandi va shahar “Do‘stlik” ordeni bilan mukofotlandi.  206-yil – Qarshi shahrining 27 -00 yilligi nishonlandi.  206-yil – Xorazm Ma’mun akademiyasining 100 yilligi nishonlandi.  207 -yil – Samarqand shahrining 2750 yillik yubileyi o‘tkazildi.  207 -yil – Marg‘ilon shahrining 200 - yillik yubileyi o‘tkazildi.  209 -yil – O‘zbekiston Respublikasi poytaxti Toshkent shahrining 2200 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosim o‘tkazildi. 3. Madaniyat va san’at sohasining rivojlanishi Mustaqillik sharofati bilan badiiy ijodiyot, badiiy adabiyot sinfiylik, partiyaviylik, kommunistik mafkuraviylik kabi aqida hukmronligidan, illatlardan ozod bo‘ldi. Badiiy adabiyotda milliylik, mingyillik tarixiy ijodiy an’analar, umuminsoniy qadriyatlar, erkin fikr yuritish tamoyillari tiklandi. Ijodiy faoliyatda mustaqillikni asrab-avaylash, demokratik davlat va ochiq fuqarolik jamiyati qurish, har tomonlama barkamol insonni tarbiyalash, milliy o‘zlikni anglash, yurtdoshlarimiz ongida milliy istiqlol g‘oyalarini shakllantirish kabi masalalar bosh mavzu sifatida o‘rin egalladi. Jadidchilik harakati namoyandalarining, sovet davrida qatag‘on qilingan millatparvar yozuvchi va shoirlarning asarlari, Qur’on va hadislar nashr etildi va keng kitobxonlarga yetib bordi. Milliy adabiyot rivojiga H. S. Karomatovning “Qur’on va o‘zbek adabiyoti”, O. Sharafiddinovning “Cho‘lponni anglash”, B. Qosimovning “Maslakdoshlar” asarlari ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Abdulla Oripov, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Xurshid Davron, Òo‘ra Mirzo kabi ijodkorlarimizning tarixiy roman, pyesa va qissalarida ulug‘ bobokalonlarimiz, sohibqiron Amir Òemur, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa buyuk zotlar siymolari yangicha badiiy-falsafiy nuqtayi nazardan yoritildi. Shukrulloning “Kafansiz ko‘milganlar” romanida, To‘lepbergen Qayipbergenovning “U dunyoga, bobomga xat” asarida, Nazar Eshonqulovning “Qora kitob” povestida, O‘tkir Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” romanida, Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Qasoskorning oltin boshi” romanida, Oygul Muhammad qizining “Jannat qushi” romanida, Òog‘ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romanida mustabid sovet davrida yuritilgan shovinistik siyosatning qatag‘onlik, zo‘ravonlikka asoslangan mohiyati, xalq boshiga solingan tashvish-u kulfatlar, g‘am-g‘ussa alamlari tasvirlangan. Òohir Malikning “Shaytanat” (4 kitob), Hojiakbar Shayxovning “Tutash olamlar” asarlarida insonni iymon va vijdondan ozdirishga, razolat va qabohat ummoniga botirishga urinuvchi yomonlik dunyosi, mafiya olami shaytonlari fosh qilinadi, ularga nisbatan nafratlanish tuyg‘ulari o‘z aksini topgan. Omon Muxtorning “To‘rt tomon qibla” nomli trilogiyasi, Barat Boyqobulovning “O‘zbeknoma” tarixiy- falsafiy va ma’naviy-ma’rifiy dostoni, Abduqahhor Ibrohimovning “Biz kim, o‘zbeklar” asari, Azim Suyunning “Oq va qora”, A. Qutbiddinning “Izohsiz lug‘at” she’rlari zamonaviy o‘zbek adabiyotining yorqin ifodasidir. O‘zbekiston Prezidenti, respublika hukumati ijod ahliga katta g‘amxo‘rlik qilmoqda. Iste’dodli adiblar faxriy unvonlar, orden va medallar bilan taqdirlanmoqda. Abdulla Oripov, Said Ahmad, Erkin Vohidov, Ozod Sharafiddinov, To‘lepbergen Qayipbergenovlar 203 mamlakatimizning oliy mukofoti — “O‘zbekiston Qahramoni” unvoni bilan taqdirlandilar. Ko‘plab shoir va yozuvchilar yuksak saviyadagi badiiy asarlar uchun o‘tkazilgan tanlovlarning sovrindorlari bo‘ldilar. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan ma’naviy-ma’rifiy islohotlar jarayonida teatr san’ati ham rivojlandi. 1993 -yilda foydalanishga topshirilgan “Turkiston” saroyi Vatanimizning va xorijlik atoqli teatr arboblarining, ijodiy guruhlarning sahna asarlari namoyish etiladigan dargohga aylandi. Andijonda jamoatchilik asosida faoliyat ko‘rsatayotgan yoshlar teatri davlat tasarrufiga olinib, Abbos Bakirov nomli yoshlar va bolalar teatriga aylantirildi. Respublika Prezidentining 1995-yil 20-oktabrdagi “O‘zbekistonda teatr va musiqa san’atini yanada rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 1998- yil 26- martdagi “O‘zbekistonda teatr san’atini rivojlantirish to‘g‘risida“gi farmonlari asosida teatrlar davlat budjeti hisobiga qo‘llab- quvvatlandi. Farmonga binoan Madaniyat ishlari vazirligi tizimida va teatr ijodiy xodimlari uyushmasi qoshida 1998-yilda “O‘zbekteatr” ijodiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi. Birlashma teatr jamoalariga xalqimizning boy ma’naviy olamini, uning madaniy merosi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat hissini uyg‘otuvchi spektakllar yaratishda, iste’dodli yoshlarni teatrga jalb qilishda, teatrlarning moddiy-texnikaviy bazasini mustahkamlashda, ijodiy xodimlarni ijtimoiy himoya qilishda ko‘maklashdi. “O‘zbekteatr” birlashmasi va barcha teatrlar 5 yilga barcha turdagi soliqlardan ozod qilindi. Murakkab o‘tish davri qiyinchiliklariga qaramasdan bironta teatrning yopilishiga yo‘l qo‘yilmadi. Teatr binolari ta’mirlandi, ichki jihozlari yangilandi. Alisher Navoiy nomli davlat akademik katta opera va balet teatri Yaponiya tomonidan 1995-yilda bepul ajratilgan 47 - mln iyen (150 ming AQSH dollari) qiymatiga teng yangi uskunalar bilan jihozlandi. Respublikamizda 36 ta professional teatr faoliyat ko‘rsatmoqda. Har bir viloyatda qo‘g‘irchoq teatrlari bolalarga xizmat ko‘rsatmoqda. 1996-yilda Toshkentda Koreya drama va estrada milliy teatri tashkil etildi va Shu yilning dekabr oyida o‘z faoliyatini boshladi. Davlat akademik rus drama teatri 1999-yilda hozirgi zamon talablari darajasida tubdan qayta qurilgan muhtasham binoga ko‘chirildi va o‘zining 64 teatr mavsumini yangi binoda boshladi. 201- yilda respublika teatr san’atida muhim tarixiy voqea sodir bo‘ldi. Hamza nomidagi O‘zbek akademik drama teatri binosi muhtasham koshona shaklida qayta qurildi, zamonaviy teatr uskunalari va mebellar bilan jihozlandi. 201- yil 21- sentabrda Prezident farmoni bilan unga Milliy teatr maqomi berildi, O‘zbekiston Milliy akademik drama teatri deb ataldi. Respublika teatrlari Vatan tarixini sahna asarlari orqali yoritishga alohida e’tibor berdilar. Milliy akademik drama teatri va Qashqadaryo musiqali drama teatri jamoalari “Sohibqiron“, Xorazm viloyati musiqali drama va komediya teatri “Jaloliddin Manguberdi“, Abror Hidoyatov nomli O‘zbek davlat teatri “Buyuk ipak yo‘li“ kabi tarixiy dramalarni sahnaga qo‘ydi. O‘zbekistonda Respublika va xalqaro teatr festivallari bo‘lib o‘tdi. 1992-yil mart—aprel oylarida bo‘lib o‘tgan “Navro‘z“ mintaqaviy festivalda Markaziy Osiyo mamlakatlari teatrlarining eng yaxshi sahna asarlari namoyish etildi. 1997 -- yil oktabrda Toshkentda bo‘lib o‘tgan “Teatr: Sharq-G’arb“ xalqaro festivalda Yaponiya, Hindiston, Syangan, Turkiya, Rossiya, Buyuk Britaniya teatr 204 san’atkorlarining chiqishlari bo‘ldi. Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bag‘ishlangan festivalda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston teatrlarining 15 ta eng yaxshi tarixiy sahna asarlari namoyish etildi. O‘zbekiston teatr ustalari Germaniya, Fransiya, Slovakiya, Hindiston, AQSH, Belgiya, Misr, Rossiya teatr festivallarida qiziqarli spektakllar bilan ishtirok etdilar. Teatr san’atining rivojiga, iste’dodli aktyorlarni izlab topishiga talabalarning “Nihol“ respublika festivali, “aktyor mahorati“ festivallari, yoshlar teatrlarining “Humo“ festivallari ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Muxtasar aytganda, respublikamiz teatr san’ati xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz ma’naviyatini boyitish, ular ongiga milliy istiqlol g‘oyasini singdira borish, vatanparvarlik tuyg‘ularini kuchaytirish, axloqiy, estetik tarbiya maktabi bo‘lib xizmat qilmoqda. Mustaqillik yillarida kino san’ati ham rivojlandi. Kino san’atining ijodkor ustalari — Shuhrat Abbosov, Yo‘ldosh A’zamov, Elyor Eshmuhamedov, Ali Hamrayev, Rashid Malikov, Jahongir Fayziyev, Sharof Boshbekov va boshqalar zamonaviy kinofilmlar yaratish ishlarida peshqadamlik qildilar. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida xususiy kinostudiyalar vujudga keldi. 1992-yil fevralda Latif Fayziyevning dastlabki xususiy kinostudiyasi “Fayzifilm” ro‘yxatga olindi. 1996- yilda “O‘zbekfilm” tasarrufida 8 ta studiya, Shuningdek 30 ga yaqin mustaqil ijodiy studiyalar faoliyat yuritdi. 1996-yil 29- aprelda e’lon qilingan „O‘zbekkino davlat aksionerlik kompaniyasini tuzish to‘g‘risida“gi Prezident farmoni milliy kino san’atining rivojida muhim bosqich bo‘ldi. Farmonning ijrosini ta’minlash maqsadida Respublika Vazirlar Mahkamasi “O‘zbekkino” davlat aksionerlik kompaniyasini tashkil etish va uning faoliyati masalalari to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Qarorga binoan “O‘zbekkino” davlat aksionerlik kompaniyasi tuzildi. Mazkur kompaniya Davlat mulk qo‘mitasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar milliy banki tomonidan moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlandi. „O‘zbekkino“ kompaniyasi qoshida Respublika kino arboblari ijodiy assotsiatsiyasi ta’sis etildi. Kino tarmog‘i tashkilotlariga davlat budjetidan ajratiladigan har yillik dotatsiyalar 200 -yilgacha saqlab qolindi. Kino sohasining iqtidorli yoshlari uchun xorijiy kino akademiyalari va o‘quv markazlarida o‘qish, malakasini oshirish ishlari amalga oshirildi. 1991-202 - yillarda O‘zbekiston kinostudiyalarida 60 ga yaqin badiiy filmlar suratga olindi. “Temir xotin”, “Ko‘zlarim yo‘lingda”, “Dallol”, “Sharif va Ma’rif”, “Tilla bola”, “Buyuk Amir Temur”, “Yulduzingni ber, osmon”, “Kenja singil”, “Voiz”, “O‘tgan kunlar”, “Piyoda odam” va boshqa filmlarda milliylik va yangi, zamonaviy ijodiy erkinlikning an’anaviy badiiy uslub bilan uyg‘unligi yaqqol namoyon bo‘ldi. 1997 - yilning 22 -29-may kunlari Toshkentda jahonning 32 ta davlati va 8 ta xalqaro tashkilotning madaniyat va san’at arboblari ishtirokidagi “Umuminsoniy qadriyatlar va milliy taraqqiyot” shiori ostida XII Xalqaro Toshkent kinofestivali bo‘lib o‘tdi. “Buyuk Amir Temur” filmini yaratishdagi operatorlik mahorati uchun Rifqat Ibrohimovga xalqaro jyurining maxsus mukofoti — “Neksiya” avtomashinasi berildi. Mustaqillik yillarida o‘nlab hujjatli kinofilmlar yaratildi. “O‘zbekiston bahori” (rej. Sh.Qurbonboyev, E.Xachaturov), “Mustaqillikning besh yilligi” (“O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy kompaniyasining faoliyati haqida), “Ulkan odim” (“O‘zDAEWOOavto” zavodi haqida) Shular jumlasidandir. Milliy 205 ma’naviyat, ma’rifat namoyandalari faoliyatiga bag‘ishlangan “Istiqlol fidoyilari” ruknidagi hujjatli filmlar, XX asrning 20-yillarida Germaniyada ta’lim olgan iste’dodli yoshlarimizga bag‘ishlangan “Ular Germaniyada o‘qigan edilar” filmlari yaratildi. Prezident Islom Karimovning “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida” nomli asari asosida yaratilgan beshta videofilm, “O‘zbekiston Qahramonlari” ruknidagi kinoocherklar, “Umid qaldirg‘ochlari” hujjatli filmi va boshqalar bugungi hayotimizni, istiqlol tufayli erishgan yutuqlarimizni teran anglab olishga ko‘maklashmoqda. Istiqlol yillarida tasviriy san’at ham rivojlandi, rassomchilik yangi ma’no- mazmun bilan boyidi. 1997 - yilda Prezident farmoniga muvofiq O‘zbekiston Badiiy akademiyasining tashkil etilishi va “Tasviriy oyina” respublika ijodiy uyushmasining tuzilishi, ularni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi tasviriy san’at rivojida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Iste’dodli yoshlarni izlab topish, yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash ishlari yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekiston xalq rassomlari Malik Nabiyev, Bahodir Jalolov, qobiliyatli mo‘yqalam sohibi Zayniddin Faxriddinov va boshqalar xalqimiz ongida milliy g‘urur, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg‘ularini uyg‘otuvchi qator san’at asarlarini yaratdilar. Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin Muhammad Bobur, fan va ma’naviy-ma’rifiy sohada dunyoga mashhur bobokalonlarimizning portretlari yaratildi. Tasviriy san’at ustalarining sa’y-harakatlari bilan Vatanimizda qadimdan shakllangan nafis san’at maktablarining noyob an’analari, tasviriy va miniatura san’atining nodir durdonalari qaytadan o‘rganildi, boyitildi, dunyo uzra namoyish qilindi. AQSH, Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya va boshqa mamlakatlarda o‘zbek rassomlarining ko‘rgazmalari bo‘lib o‘tdi. Yetakchi rassom-dizaynerlar — L. Sadriddinov, F. Toshmuhamedov, K. Tursunov, T. Turg‘unov, T. Qo‘ziyev o‘z asarlari bilan Hindiston, Xitoy, Portugaliya, Bolgariya, Gretsiya, Avstraliya kabi mamlakatlarda o‘tkazilgan badiiy ko‘rgazmalarida qatnashdilar. 1999-yil avgust oyida Badiiy akademiyaning Markaziy ko‘rgazma zalida O‘zbekiston mustaqilligining 8 yilligiga bag‘ishlab “Eng ulug‘, eng aziz“ mavzusida o‘tkazilgan respublika badiiy ko‘rgazmada Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm, Farg‘ona vodiysi va boshqa viloyatlar san’at ustalarining 600 dan ortiq rasmlari, grafikalari (bo‘yoqsiz rasm), dizaynlari, haykaltaroshlik asarlari, xalq hunarmandchiligi va amaliydekorativ san’at namunalari namoyish etildi. Shahar ko‘chalariga bugungi hayotimizni tasvirlovchi rasmlar o‘rnatildi, muhtasham binolarning devorlari naqshlar bilan bezatildiki, bular odamlarga huzur-halovat, zavq bag‘ishlaydi. 1992- yilda “O‘zbekdavlatsirk” respublika birlashmasining tashkil etilishi sirk san’atining rivojlanishida, yosh iste’dodli ijrochilarni qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Toshkent sirki zamonaviy talablar asosida qayta ta’mirlandi, unga dorbozlar sulolasi asoschisi, O‘zbekiston xalq artisti Toshkenboy Egamberdiyev nomi berildi. An’anaviy sirk san’atining unutilgan turlari tiklandi va rivojlandi. Iste’dodli yoshlarga amaliy yordam berish maqsadida 1996- yilda estrada-sirk kolleji ochildi. Respublika shaharlarida faoliyat yuritayotgan sirk guruhlari soni ko‘paydi. Agar 1990 -yilda 7 - ta an’anaviy sirk guruhi faoliyat yuritgan bo‘lsa, 2001-yilda ularning soni 20 tadan oshdi, sirkchilarning ijrochilik mahoratlari o‘sdi. O‘zbekiston sirk ustalarining chet ellarga gastrol safarlari 206 uyushtirildi. Misr, Iordaniya, Falastin, Pokiston, Malayziya, Hindiston, Xitoy, Suriya, Livan, Eron, Birlashgan Arab Amirligida gastrol safarlarida bo‘lgan respublikamiz sirk ustalari O‘zbek milliy sirk san’atini namoyish etdilar. Olimjon Òoshkenboyev rahbarligidagi „O‘zbekiston dorbozlari“ guruhi 1996-yildan boshlab Yevropa mamlakatlarida gastrol safarida bo‘lib, 200 - dan ziyod tomosha ko‘rsatdilar. 15 yoshli Karima Zaripova 1997 -yil yanvarda Parijdagi Buglion sirkida bo‘lgan yosh sirk artistlarining xalqaro festivalida qatnashib “Plastik etyud” (besuyak o‘yini) janrida festivalning eng oliy mukofoti — oltin medalni qo‘lga kiritdi. 1998-yilda Toshkent sirkida Karima Zaripova rahbarligida iste’dodli yoshlarga ko‘maklaShuvchi bolalar studiyasi ochildi. Studiya bolalarga sirk sirlarini o‘rgatib, katta manejga yo‘llaydi. O‘zbek sirkchilari 1999-yilda Birlashgan Arab Amirligining Dubay shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro festivalda, 1999-yilda Saratov shahrida bo‘lib o‘tgan Butunrossiya sirk festivalida, 200 -yilda Xitoyning Uxan shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro sirk festivalida, 201-yil yanvarda Belgiyaning Lyej shahrida bo‘lib o‘tgan Yevropa sirklarining 10-festivalida muvaffaqiyatli qatnashib, sovrinli o‘rinlarni egalladilar. Sirkchilarimizning sa’yharakatlari natijasida o‘zbek sirkiga xos turli nomer va attraksionlar xalqaro sirk dasturlaridan o‘rin egalladi. 1993 -yilda Toshkentda yangi “Hayvonot bog‘i” ochildi. Mustaqillik yillarida milliy musiqa va qo‘shiqchilik san’ati rivojlandi. Respublika Madaniyat ishlari vazirligi, 1992-yilda tashkil etilgan „Xalq ijodi va madaniy-ma’rifiy ishlar respublika markazi“, markazning viloyatlardagi bo‘limlari musiqa va qo‘shiqchilik san’atini, havaskorlik va folklor jamoalari faoliyatini rivojlantirish, unutilgan xalq ohanglarini tiklash maqsadida turli xil ko‘rik- tanlovlar, festivallar tashkil etmoqda. 1992-yilda Toshkentda “Asrlarga tengdosh navolar” va “Boqiy ovozlar”, Xorazm viloyatida folklor jamoalari, askiya, qiziqchi va masxarabozlarning, Qo‘qonda katta ashula, lapar va yalla ijrochilarining ko‘rik- tanlovlarini o‘tkazdi. 1994 -yil may oyida Parijda bo‘lib o‘tgan „Sharq musiqasi“ festivalida Munojot Yo‘lchiyeva va Shavkat Mirzayevlar ishtirok etib, o‘zbek milliy qo‘shiqchilik san’atini jahonga namoyish etdilar. 1996-yil aprel oyida Òurkiston saroyi, Bahor majmuasi va boshqa ijodiy konsert tashkilotlari negizida tashkil etilgan “O‘zbeknavo” gastrol-konsert birlashmasi xalq orasidan iste’dodli qo‘shiqchilarni izlab topish va ko‘rik-tanlovlarga jalb etish, musiqa va qo‘shiqchilik san’ati bo‘yicha xalqaro hamkorlikni rivojlantirish kabi tadbirlarni amalga oshirdi. Musiqa-raqs san’atini rivojlantirish davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Respublika Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 5-dekabrdagi “O‘zbekiston — Vatanim manim” qo‘shiqlar bayrami to‘g‘risida”gi farmoni qo‘shiqchilik san’atini rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 1996-yil ko‘rik tanlovini o‘tkazish barcha viloyat, shahar va tumanlarida “O‘zbekiston – Vatanim manim” qo‘shiq tanlovining birinchi bosqichi bo‘lib o‘tdi, unda 54 mingdan ziyod qo‘shiqchilar qatnashdi. Òanlovning yakunlovchi bosqichi avgust oyida o‘tdi. 70 ta qo‘shiqchi qatnashdi, ulardan 10 tasi mukofotlandi. O‘zbekiston Prezidentining 1996-yil 27 -avgustdagi farmoni bilan bunday ko‘rik tanlov har yili avgust oyida o‘tkaziladigan bo‘ldi va avgust oyining uchinchi yakshanba kuni “O‘zbekiston – Vatanim manim” qo‘shiq bayrami kuni deb belgilandi. Bu tanlov jarayonida yuzlab Vatan, mustaqillikni e’zozlovchi yangi qo‘shiqlar yaratildi. “O‘zbekiston – Vatanim manim”, “Men seni 207 sevaman – O‘zbekiston”, “Vatan yagonadir”, “Mustaqillik gullari”, “Ona yurtim”, “O‘zbekiston askarlari” qo‘shiqlari Shular jumlasidandir. 1997 - yil 11- martda qabul qilingan Respublika hukumatining “Sharq taronalari” Xalqaro musiqa festivalini o‘tkazish to‘g‘risida“ qarori musiqa san’atining noyob namunalarini keng targ‘ib qilish, rivojlantirishda dasturulamal bo‘lib xizmat qildi. 1997 - yil 25 - avgust – 2- sentabr kunlari Samarqandda bo‘lib o‘tgan „Sharq taronalari“ birinchi Xalqaro festivalida dunyoning 40 dan ortiq mamlakatidan ijrochilar, san’atShunoslar, jamoat arboblari ishtirok etdilar, festivalda yangragan o‘zbek ohanglari, kuy-qo‘shiqlari jahon uzra aks-sado berdi. Ozarbayjonlik Simara Imonova oliy mukofot – Granpriga sazovor bo‘ldi. 1- o‘rin Munojot Yo‘lchiyeva va hindistonlik Shainu Khulanaga nasib etdi. Har ikki yilda Samarqandda “Sharq taronalari” Xalqaro festivalini o‘tkazish an’anaga aylandi. Jamiyat madaniy-ma’rifiy hayotida, aholida tarixiy xotirani tiklash va mustahkamlashda muzeylarning ahamiyati katta. Shu boisdan ham mustaqillik yillarida mavjud muzeylarni ta’mirlash, ularni yangi eksponatlar bilan boyitish, yangi muzeylar barpo etishga alohida e’tibor berildi. 1992-yilda Namanganda ulug‘ o‘zbek shoiri Boborahim Mashrab muzeyi, Xorazmda hofiz Hojixon Boltaboyev nomli maqomchilar muzeyi, Urganchda Xorazm amaliy san’ati va tarixi muzeyi, Buxoroda temirchilik muzeyi, Samarqand viloyatining Oqtosh shahrida xalq baxshisi Islom shoir Nazar o‘g‘lining uy-muzeyi, 1993 - yilda Toshkentda o‘zbek ayollari orasidan chiqqan birinchi huquqShunos olima Hadicha Sulaymonova muzeyi, O‘zbek raqqosasi Mukarrama Turg‘unboyeva muzeyi, Navoiy viloyatining Tomdi tumanida mashhur cho‘pon, ikki marta Mehnat Qahramoni Jaboy Bashmanov muzeyi, 1994 - yilda Toshkentda xalq rassomi Usta Muhiddin Rahimov muzeyi, 1996- yilda O‘zbekiston Gidrometeorologiya muzeyi, 1997 - yilda Buxoroda mashhur zarb qiluvchi Salim Hamidov muzeyi, Shuningdek oliy ta’lim muassasalarida ko‘plab muzeylar ochildi. 1996- yil 1- sentabr kuni Toshkentda Osiyoda yagona bo‘lgan Olimpiya shon-Shuhrat muzeyi ochildi. Bu muzey o‘zbekistonlik sportchilarning xalqaro musobaqalaridagi muvaffaqiyatlarini namoyish etadigan, mamlakatimizda sport harakatining rivojini rag‘batlantiradigan markaz bo‘lib qoldi. 1996- yil 18- oktabrda Toshkentda Temuriylar tarixi davlat muzeyi ochildi. Muzey temuriylar davri ruhini aks ettiruvchi o‘sha davrga xos tarixiy jihozlar, qurol-aslahalar, lashkarboshilar va oddiy jangchilarning kiyim- boshlari, oltindan yasalgan uy-buyum ashyolari, musiqa asboblari, Amir Temur, Bobur qo‘lyozmalari, Ulug‘bekning astronomik qurilmalari va boshqa 200 - dan ortiqroq tarixiy, madaniy yodgorliklar bilan jihozlangan. Temuriylar tarixi davlat muzeyi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan madaniy, ma’naviy, ma’rifiy ishlar, ilmiy tafakkur markaziga aylandi. O‘zbekiston tarixi davlat muzeyi yangi binoga ko‘chirildi hamda ajdodlarimizning ko‘p ming yillik hayoti va madaniyatini ilmiy, xolisona aks ettiruvchi yangi eksponatlar bilan qayta jihozlandi. O‘zbekiston davlat san’at muzeyi Yaponiya hukumati tomonidan beg‘araz ajratilgan 38,8 mln iyen pul mablag‘i hisobiga ta’mirlandi, yangi muzey jihozlari, asbob-uskunalari bilan yanada boyidi. O‘zbekiston Prezidentining 1998-yil 12-yanvardagi “Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida“ gi farmoni va uning bajarilishini ta’minlashga qaratilgan respublika hukumatining “Muzeylar faoliyatini 208 qo‘llab-quvvatlash masalalari to‘g‘risida” gi qarori mamlakatimizda muzey ishini rivojlantirish istiqbollarini belgilab berdi. Madaniyat ishlari vazirligi, “Oltin meros” jamg‘armasi, Badiiy akademiya, Moliya vazirligi, Mehnat vazirligi muzeylar rahbariyati bilan hamkorlikda muzeylarning rivojlanishi va moliyaviy ta’minoti bo‘yicha dastur ishlab chiqildi. Muzeylar davlat muhofazasiga olindi, ularni ta’mirlash, muzey eksponatlarini boyitish davlat budjeti hisobidan moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlandi. Muzeylar faoliyatini muvofiqlashtirish, ilmiy-uslubiy yordam ko‘rsatish, moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash maqsadida 1998-yilda “ O‘zbekmuzey ” Respublika jamg‘armasi tuzildi. Aholining muzeyshunoslik madaniyatini oshirishga ko‘maklaShuvchi “Moziydan sado” jurnali ta’sis etildi va u 1999-yildan boshlab o‘zbek, rus va ingliz tillarida nashr etila boshlandi. Faqat 1999- yilda muzeylarning asosiy fondi 7544 ta tarixiy va madaniy yodgorliklar bilan boyidi. O‘zbekistonda umumiy maydoni 137 -150 kv m ni tashkil etadigan 510 ta muzey faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularda 1,3 milliondan ortiq ajdodlarimiz tarixi, betakror madaniyatini aks ettiruvchi nodir buyumlar-eksponatlar saqlanmoqda va aholiga namoyish etilmoqda. Mamlakatimizning me’moriy yodgorliklarga boy 10 ta shahri tarixiy shaharlar ro‘yxatiga kiritilgan. 2500 ta me’moriy obida, 270 ta arxeologik yodgorlik, 180 monumental san’at asari davlat muhofazasiga olingan. Buxoro, Samarqand va Xiva shaharlaridagi 3 ta muzey-qo‘riqxonalarida butun dunyoda eng nodir tarixiy yodgorliklar, me’moriy obidalar, monumental san’at asarlari saqlanib qolgan, davlat muhofazasida yangidan chiroy ochayotgan muzeylar sifatida e’tirof etilgan. Mustaqillik sharofati bilan Samarqand muzey-qo‘riqxonasining Registon maydoni yodgorliklari, Shohizinda, Bibixonim me’moriy majmuasi, Amir Temur maqbarasi, Afrosiyob muzeyi, Ruhobod majmuasi, Buxorodagi Kalon minorasi va masjidi, Mir-Arab madrasasi, Savdo gumbazlari, Sitorayi Mohi Xosa ansambli, Bahouddin Naqshband majmuasi, Xivaning Ichan qal’asidagi Ko‘hna ark, Muhammad Aminxon madrasasi va masjidi, Islomxo‘ja minorasi, Toshhovli saroyi, Jome masjidi, Shahrisabzdagi Dor-us-saodat, Dor-ust-tilovat ansambllari, Amir Temurning Oq saroyi, Termizdagi Hakim at-Termiziy, Imom Termiziy, Sulton Saodat, Qirqqiz me’moriy yodgorlik majmualari qayta ta’mirlandi. Samarqand, Buxoro, Xiva va Shahrisabzdagi betakror me’moriy yodgorliklar Jahon xalqaro madaniy meros ro‘yxatiga kiritilgan. 4. Mustaqillik yillarida sport sohasi taraqqiyoti Mustaqillik yillarida sport O‘zbekiston milliy madaniyatining tarkibiy qismi sifatida rivojlantirildi. Sport aholini, xususan yoshlarni jismoniy va axloqiy tarbiyalashning, xalqlar o‘rtasida do‘stlikni mustahkamlash va mamlakatimiz ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotining muhim omilidir. 1992- yil 5- fevralda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida”gi Qonuni sportni ommaviy ravishda rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. 46 mingdan ortiq sport inshootlari – sport sog‘lomlashtirish klublari, bolalar, o‘smirlar sport maktablari, olimpiya o‘rinbosarlari bilim yurtlari, oliy sport mahorati maktablari, o‘yingohlar, sport zallari, maydonlari, hovuzlar barpo etildi va ta’mirlandi. Ularda 7 - mln kishi jismoniy tarbiya va sport bilan Shug‘ullanish 209 imkoniyatiga ega bo‘ldi. 1992- yil yanvarda O‘zbekiston Milliy olimpiya qo‘mitasi tuzildi va 1993 - yil sentabrda xalqaro olimpiya qo‘mitasining 101 sessiyasida rasmiy e’tirof etildi. 1996-yil 14-avgustda Toshkentda olimpiya muzeyi ochildi. 1992-yili Barselonada o‘tkazilgan olimpiya o‘yinlarida O‘zbekiston sportchilari 3 ta oltin, 2 ta kumush, 1 ta bronza medallarini qo‘lga kiritdilar. Sportning boks turi jadal o‘sdi. Artur Grigoryan, Muhammadqodir Abdullayev kabi o‘zbekistonlik bokschilarning nomi jahonga mashhurdir. 1999-yil avgust oyida Amerikaning Xyuston shahrida o‘tkazilgan X Jahon chempionatida O‘zbekiston boks komandasi 83 mamlakat o‘rtasida AQSH va Kuba komandalaridan keyin faxrli uchinchi o‘rinni egalladi. Bokschilarimiz M.Abdullayev va O‘.Haydarovlar oltin, T. Turg‘unov kumush medali sohibi bo‘lishdi. 200 - yili Avstraliyaning Sidney shahrida o‘tkazilgan 27 -yozgi Olimpiada o‘yinlarida bokschilar M. Abdullayev oltin, Sergey Mixaylov va Rustam Saidovlar bronza medallarini, kurashchi Artur Taymazov kumush medalni qo‘lga kiritib, O‘zbekiston bokschilari Shuhratini olamga namoyon qildilar. O‘zbek bokschisi Ruslan Chagayev 207 - yil 14- aprel kuni Germaniyaning Shtutgart shahrida professional boksning WBA yo‘nalishi bo‘yicha jahon chempioni N. Valuyev bilan bo‘lgan bellaShuvda g‘alaba qozonib, o‘ta og‘ir vazn toifasi bo‘yicha jahon chempioni unvonini qo‘lga kiritdi. Vatanimizda sportning tennis turi rivojlandi. 168 ta tennis korti, eng zamonaviy Yunusobod tennis majmuasi barpo etildi. Yunusobod tennis saroyida 1994 -202 -yillarda O‘zbekiston Prezidenti kubogi uchun 9 marta xalqaro tennis musobaqalari o‘tkazildi. 1999-yilning iyul oyida Londonda o‘tgan tennis bo‘yicha yoshlar xalqaro turnirida toshkentlik sportchi Iroda To‘laganova Uimbldon turnirida g‘olib chiqib, kumush kubokning kichraytirilgan nusxasini qo‘lga kiritdi. 1998- yil may oyida mamlakatimiz alpinistlari Himolay tog‘ining eng baland „Everest“ cho‘qqisiga chiqib, O‘zbekiston dovrug‘ini dunyoga taratdilar. 1994 - yilda Xirosimada o‘tkazilgan Osiyo o‘yinlarida o‘zbekistonlik yengil atletikachilar, merganlar, kurashchilar, dzyudochilar, bokschilar, futbolchilar jami 40 ta, jumladan, 10 ta oltin medal sohibi bo‘ldilar. 1999-yilda Germaniyada yoshlar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan karate bo‘yicha xalqaro turnirda 20 mamlakatdan 90 nafar sportchilar qatnashdi. Unda ishtirok etgan O‘zbekiston komandasi faxrli uchinchi o‘rinni egalladi. 2002 -yil 29-sentabr 14- oktabr kunlari Janubiy Koreyaning Pusan shahrida bo‘lib o‘tgan Osiyo o‘yinlarida o‘zbekistonlik sportchilar sportning 24 - turi bo‘yicha muvaffaqiyat bilan qatnashib, 15 ta oltin, 12 ta kumush, 24 - ta bronza medallarini qo‘lga kiritib, qirqdan ortiq mamlakatlar orasida faxrli beshinchi o‘rinni egalladilar. Mustaqillik sharofati bilan milliy o‘zbek kurashi tiklandi. 1992-yilda Termiz va Shahrisabz shaharlarida dastlabki milliy kurash bo‘yicha xalqaro musobaqa o‘tkazildi. Milliy kurashimizning nazariy jihatlari va qoidalari ishlab chiqildi va xalqaro ekspertlar tomonidan e’tirof etildi, xalqaro sport turlari qatoridan o‘rin oldi. 1999-yil may oyida Toshkentda dunyoning 50 dan ortiq mamlakatlaridan kelgan sportchilar ishtirokida kurash bo‘yicha birinchi jahon chempionati bo‘lib o‘tdi. Unda o‘zbekistonlik kurashchilar 3 ta oltin, 3 ta kumush, 3 ta bronza medallarini qo‘lga kiritdilar. Akobir polvon, Kamol polvon, Toshtemir polvonlar nomi butun jahonga taraldi. Xalqaro kurash assotsiatsiyasi tuzildi, uning faxriy 210 Prezidenti etib Islom Karimov saylandi. 200 -2002 - yillarda Bedford shahrida 3 marta Islom Karimov nomi bilan ataluvchi xalqaro turnir bo‘lib o‘tdi. 202 -yil oktabrda Xalqaro kurash assotsiatsiyasi Xalqaro sport federatsiyasi a’zoligiga qabul qilindi. O‘zbek milliy kurashi xalqaro sport turi sifatida butun dunyoda e’tirof etildi. 204 - yilda Liviya poytaxti Tripoli shahrida bo‘lib o‘tgan shaxmat bo‘yicha jahon chempionatida 56 mamlakatdan 128 - nafar shaxmatchi qatnashdi. Ular orasida hamyurtimiz, xalqaro grossmeyster Rustam Qosimjonov ham bor edi. Rustam Qosimjonov barcha da’vogarlar ustidan g‘alaba qozonib, jahon chempioni degan yuksak unvonni qo‘lga kiritdi. Bu g‘alaba butun xalqimizga cheksiz quvonch va g‘urur-iftixor bag‘ishladi 2016-yilgi Rio-de-Janeyro shahrida (Braziliya) bo‘lib o‘tgan XXXI yozgi Olimpiada mamlakatimiz tarixidagi eng sermahsul musobaqa bo‘ldi. Ushbu Olimpiadada eng ko‘p medalni bokschilarimiz qo‘lga kiritishdi. Charm qo‘lqop ustalarimizning 7 - nafari Riodan medal bilan qaytishga muvaffaq bo‘ldilar. Ular: Hasanboy Do‘stmatov, Shahobiddin Zoirov, Fazliddin G‘oyibnazarov (oltin), Shahram G‘iyosov, Bektemir Meliqo‘ziyev (kumush), Rustam To‘laganov (bronza), Murodjon Ahmadaliyev (bronza). Ushbu natija Olimpiadadagi boks musobaqalaridagi eng yuqori natijadir. Sportning ushbu turida medal jamg‘arish bo‘yicha ular Kuba, Qozog‘iston va Rossiyadan tashrif buyurgan raqiblarini ortda qoldirib, mazkur sport turida birinchilikka erishdilar. Og‘ir atletikachimiz Ruslan Nuriddinov Olimpiada rekordini qayd etgan holda, oltin medal sohibiga aylandi. Futbol . Mustaqillik yillarida sportning eng ommaviy turi – futbolga e’tibor davlat siyosatiga ko‘tarildi. Vazirlar Mahkamasi O‘zbekistonda ommaviy va professional futbolni yanada rivojlantirish, uning moddiy bazasini mustahkamlash, futbolchilarning yangi avlodini tayyorlash va tarbiyalash, Vatanimiz futbolining xalqaro nufuzini oshirish maqsadida 1993 -yilda “O‘zbekiston Respublikasi futbolni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 1996-yilda “O‘zbekistonda futbolni rivojlantirishning tashkiliy asoslari va prinsiplarini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 206-yilda “O‘zbekistonda futbolni rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Dunyoga O‘zbekiston sportchilarining salohiyati va qudratini namoyon etayotgan o‘zbek hakami Ravshan Ermatov O‘zbekiston futbol federatsiyasining xalqaro toifadagi hakami, 203 -yildan FIFA hakami statusini olgan. 208-, 2009 -, 2010 -, 2011- va 2014-yillarda besh marotaba Osiyoning eng yaxshi hakami deb e’tirof etildi. Xalqaro futbol uyushmalari federatsiyasi uni 2011-yilda “Dunyoning eng yaxshi hakami” sifatida tan oldi. U o‘z faoliyati davomida futbol bo‘yicha jahon chempionatlari fi nal bosqichida eng ko‘p – 9 uchraShuvni boshqarib (2014-yilga qadar), dunyo rekordini o‘rnatdi. Ravshan Ermatov Prezident farmonlariga muvofiq 2010 -yili “O‘zbekiston iftixori” faxriy unvoni, 2014-yilda “El-yurt hurmati” ordeni, Shuningdek, 2015-yilda “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni, hamda “Malibu” avtomobili bilan mukofotlandi. O‘zbekiston futbol terma jamoasi xalqaro turnirlarda uch marta bosh mukofotni qo‘lga kiritgan. Birinchisi, 1994 -yilgi Osiyo o‘yinlarida olimpiya terma jamoasi, 2012-yil 17 - yoshgacha bo‘lgan o‘smirlar Osiyo chempionati g‘olibi, 2018-yilda 23 yoshgacha bo‘lgan olimpiya terma 211 jamoasi Osiyo chempioni unvoniga sazavor bo‘ldi.2018-yil Xitoyda o‘tkazilgan 23- yoshgacha bo‘lganlar o‘rtasida o‘tka- zilgan Osiyo chempionatida O‘zbekiston terma jamoasi g‘oliblikni qo‘lga kiritdi. Prezident Shavkat Mirziyoyevning topshirig‘i bilan Osiyo chempionatida zafar quchgan O‘zbekiston olimpiya terma jamoasi a’zolarini tantanali taqdirlash marosimi bo‘lib o‘tdi. Qit’a chempionlarining har biriga Prezident sovg‘asi – bittadan yangi Chevrolet Malibu avtomobili topshirildi. 5. O‘zbekistonda millatlararo va dinlararo davlat siyosati Bugun O‘zbekistonda 138 ta milliy-madaniy markazlar millatlararo totuvlik g‘oyasini hayotga tatbiq etmoqda. Ruslarning “Maslennitsa”, tatar- boshqirdlarining “Sabanto‘y”, uyg‘urlarning “Sayil” bayramlari, xitoylarning “Chunuze” yangi yili, koreyslarning “Soller” va “Ovol – tano” bayramlari nishonlanmoqda. Har yili res-publikamiz miqyosida “Biz yagona oila farzandlarimiz”, “Vatan yagonadir, Vatan bittadir”, “O‘zbekiston umumiy uyimiz” shiori ostidagi festivallar o‘tkazilmoqda. O‘zbekiston aholisining 80 % ini o‘zbek, 4,9 % ini tojik, 3,8 % ini rus, 3,6 % ini qozoq va 7 -,7 - % ini boshqa turli millatlarga mansub kishilar tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasida ko‘rsatilganidek, O‘zbekiston Respublikasi o‘z hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va an’analari hurmat qilinishini ta’min-laydi, ularning rivojlanishi uchun sha-roit yaratadi. O‘zbekistonda yashovchi turli millat vakillarining madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun milliy-madaniy markazlari (MMM) faoliyat yuritadi. Dastlabki milliy-madaniy markazlar koreyslar, qozoqlar, yahudiylar, armanlar tomonidan respublika viloyatlarida 1989 -yilda tashkil etilgan. Bu markazlarning chinakam rivojlanishi va ravnaq topishi O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin boshlandi. Bu davrda ularning samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Natijada ularning soni yil sayin ortib bordi. Agar 1992-yilda 10 ta milliy-madaniy markazlar ish olib borgan bo‘lsa, hozirga kelib esa, mamlakatda 138 ta milliy-madaniyat markazlari faoliyat yuritmoqda. 1992-yil tashkil etilgan Respublika Baynalmilal madaniyat markazi esa ushbu milliy madaniyat markazlar faoliyatini muvofi qlashtirib, ularga tashkiliy va uslubiy yordam ko‘rsatib keldi. Bugungi kunda respublikadagi barcha oliy o‘quv yurtlarida turli millatga mansub talabalar tahsil oladi. Dunyoning kamdan-kam mamlakatlarida kuzatiladigan yana bir holat Shuki, O‘zbekistonda ta’lim 7 - tilda olib boriladi. Bular sirasiga o‘zbek va qoraqalpoq tillaridan tashqari rus, qozoq, turkman, tojik va qirg‘iz tillarini kiritish mumkin. Teleradio ko‘rsatuv va eshittirishlar 12 tilda efirga uzatilmoqda, gazeta va jurnallar 10 dan ortiq tillarda chop etilmoqda. Bu O‘zbekistonda millatlararo totuvlikni yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan qabul qilingan 2017 -– 2021--yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning besh ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida mamlakatimizda millatlararo totuvlikni ta’minlash masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Mamlakatimizda tinch- 212 lik niyanada mustahkamlash, millatlararo barqarorlikni yuksaltirish maqsadida 2017 -yil 19-mayda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Millatlararo muno- sabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do‘stlik aloqalarini yanada takomillash- tirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni qabul qilindi. Farmonga muvofiq, Baynal- milal madaniyat markazi negizida Millatlararo munosabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do‘stlik aloqalari qo‘mitasi tashkil etildi. Bu esa, o‘z navbatida, mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan milliy madaniy markazlar hamda do‘stlik jamiyatlarini qo‘llab-quvvatlash, ularning samarali faoliyat yuritishida davlat idoralari Millatlararo munosabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do‘stlik aloqalari qo‘mitasi tashkil etildi. Bu esa, o‘z navbatida, mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan milliy madaniy markazlar hamda do‘stlik jamiyatlarini qo‘llab- quvvatlash, ularning samarali faoliyat yuritishida davlat idoralari va jamoat tashkilotlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni kuchaytirishda mustahkam tayanch bo‘ladi. O‘zbekiston hali sovetlar qaramog‘ida turgan og‘ir kunlarda Islom Karimov xalq xohish-irodasiga quloq tutib, unutilmas tarixiy hujjatga imzo chekdi. 1990 -yil 2-iyun kuni “Musulmonlarning Saudiya Arabistoniga haj qilishi to‘g‘risida”gi farmonini e’lon qildi. Mamlakatda Islom dini omilidan unumli foydalanish, uning boy ma’naviy va madaniy qadriyat sifatidagi imkoniyatlarini kengaytirish choralari ko‘rildi. Jumladan, 1992-yilda O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi huzurida din ishlari bo‘yicha qo‘mita tashkil etildi. 1992-yil 27 -martda O‘zbekiston Prezidentining “Ro‘za hayitini dam olish kuni, deb e’lon qilish to‘g‘risida” farmoniga ko‘ra, musulmonlar hayotidagi qutlug‘ sanalar – Qurbon va Ramazon hayit kunlarini doimiy ravishda bayram qilish va ularni dam olish kunlari, deb e’lon qilinishi ham aynan xalqimiz ko‘nglidagi ish bo‘ldi. SSSR davrida O‘zbekistonda 89 masjid, 2 ta madrasa bo‘lgan, 2017 -yilga qadar esa 2033 ta masjid, Islom universiteti, Islom instituti, 16 ta diniy konfessiyalar faoliyat yuritib keldi. O‘zbekiston aholisining 88 foizi islom diniga, 10 foizidan ziyodi boshqa dinlarga e’tiqod qiladi, 1,8 foizi hech qaysi dinga e’tiqod qilmaydi. Ramazon hayiti, Qurbon hayiti respublika miqyosida nishonlanyapti, diniy jurnal va gazetalar nashr etilib, televideniye va radioda diniy mavzularda maxsus ko‘rsatuv va eshittirishlar olib borilyapti. O‘zbekistonda din davlatdan, siyosatdan ajratilgan, ammo xalqdan ajratilgan emas. Vazirlar Mahkamasi huzuridagi “Din ishlari bo‘yicha qo‘mita” dindorlar ehtiyojlarini qondirishga ko‘maklashib kelmoqda. 207 -yilda Islom Hamkorligi tashkilotining ta’lim, fan va madaniyat masalalar bo‘yicha tuzilmasi – AYSESKO tomonidan “Toshkent – Islom madaniyati poytaxti” deb e’lon qilindi. Bu O‘zbekiston davlatini dinga bo‘lgan munosabatining natijasidir. Aholisi ko‘p millatli bo‘lgan O‘zbekistonda islomdan tashqari xristianlik, yahudiylik, buddaviylik va boshqa konfessiyalarga e’tiqod qiluvchi kishilar ham bor. Ko‘p millatli va ko‘p konfessiyali mamlakatda millatlararo hamjihatlik va diniy bag‘rikenglik sohasida olib borilayotgan izchil davlat siyosati turli millat hamda barcha diniy konfessiya vakillarining emin-erkin yashashlari uchun mustahkam asos yaratdi. 1991-yil davlatning vijdon erkinligi va dinga oid siyosatini belgilab beruvchi “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar 213 to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. Uning qabul qilinishi islom diniga va boshqa dinlarga e’tiqod qiluvchi fuqarolarning hayotida muhim o‘rin egalladi. 1992-yil O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoniga binoan Vazirlar Mahkamasi huzurida Din ishlari bo‘yicha qo‘mita tashkil etildi. Qo‘mita tarkibida diniy konfessiyalar bilan ishlash uchun maxsus tashkil etilgan sho‘ba ish boshlaganidan so‘ng, respublika hududida joylashgan va diniy faoliyat yuritayotgan barcha tashkilotlar haqida ma’lumotlar to‘plana boshlandi. 1998-yil O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi qonunning yangi tahriri qabul qilindi. Mazkur qonunda fuqarolarning vijdon va e’tiqod erkinligi bilan bog‘liq huquq hamda burchlari aniq-ravshan belgilab qo‘yildi. “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq, “Davlat diniy konfessiyalar o‘rtasidagi tinchlik va totuvlikni qo‘llabquvvatlaydi. Bir diniy konfessiyadagi dindorlarni boshqasiga kiritishga qaratilgan xatti- harakatlar (prozelitizm), Shuningdek, boshqa har qanday missionerlik faoliyati man etiladi. Ushbu qoidaning buzilishiga aybdor bo‘lgan shaxslar qonun hujjatlarida belgilangan javobgarlikka tortiladilar”. O‘zbekiston kabi ko‘p konfessiyali davlatda millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik ijtimoiy-siyosiy barqarorlik va taraqqiyotni ta’minlashning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Zero, diniy bag‘rikenglik mamlakatda qurilayotgan demokratik jamiyatning asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib, 16 diniy konfessiya o‘zaro totuvlikda faoliyat ko‘rsatmoqda. Ilmiy manbalar o‘lkamizda qadim zamonlardanoq zardushtiylik, buddaviylik, yahudiylik, nasroniylik kabi murakkab ideologik tizimga ega dinlar tinch-totuv faoliyat olib borganliklaridan dalolat beradi. Bunday holatni hozirgi O‘zbekistondagi islom, xristian, yahudiy dinlari va boshqa konfessiyalarning o‘zaro munosabatlari misolida ham ko‘rish mumkin. Umuman, O‘zbekistonda faoliyat olib borayotgan noislomik konfessiyalari turli e’tiqodda bo‘lgan fuqarolar o‘rtasida totuvlik va do‘stlik rishtalarini mustahkamlashda muayyan mavqega ega. Ayni paytda O‘zbekistonda islom dini bilan bir qatorda pravoslavlar, baptistlar, yahudiylar, adventistlar, katoliklar, lyuteranlar, krishnaitlar, buddistlar, pyatidesyatniklar, Iegova xudosi shohidlari, yangi havvoriylar, xristian- nresvitorianlar singari bir qancha din va mazhablar mavjud. Ulardan har birining o‘ziga xos mafkurasi, talab va ehtiyojlari mavjud. O‘rta Osiyodagi musulmon va boshqa konfessiyalarga mansublar o‘rtasidagi munosabatlar ham siyosiy, ham maishiy darajada ikki asosiy xususiyatga asoslangan, bular o‘zaro hurmat va bag‘rikenglikdir. Bu munosabat har xil dinlar vakillarining murakkab tarixiy jarayonlar sinovlarini mardonavor yengib o‘tishlari natijasida shakllangan. Mamlakatda tinchlik, taraq- qiyot va farovonlik bo‘lishidan barcha din vakillari manfaatdor bo‘lib, ba’zi konfessiyalar vakillari O‘zbekistonda va xorijda tashkil etilayotgan ma’naviy va ma’rifiy tadbirlardagi ma’ruzala- rida respublikada diniy bag‘rikenglik va ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlash borasida amalga oshirilayotgan islohotlarni qo‘llab-quvvatlashlarini bildirmoqdalar. Bunday munosabat davlat tomonidan ham taqdirlanmoqda. Mitropolit Vladimirning “Do‘stlik” ordeni bilan mukofotlangani buning yorqin dalilidir. Respublikada diniy 214 bag‘rikenglik va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda konfessiyalarning ham muayyan o‘rni bor. Birinchidan, ular o‘z faoliyatlari davomida aholida diniy bag‘rikenglik madaniyatini kamol toptirish yo‘lida ma’naviy-ma’rifi y tadbirlar tashkil etib keladilar. Ikkinchidan, mamlakatda dinlararo totuvlikni qo‘llab- quvvatlash hamda turli nizo va murakkabliklarni keltirib chiqaruvchi missionerlik kabi xatti-harakatlarga qarshi amalga oshirilayotgan tadbirlarda faol qatnashadilar. Mustaqillik sharofati bilan “Islom nuri” haftanomasi, “Hidoyat” jurnali dunyoga keldi, ko‘plab diniy-axloqiy adabiyotlar chop etila boshlandi. Jumladan, Imom Buxoriyning to‘rt jilddan iborat, Imom Termiziyning bir jildli hadis kitoblari, boshqa allomalarning qator asarlari yuz minglab nusxalarda chop etildi. Qur’oni Karim sakkiz marta, jami bir million nusxada nashr etildi. Bu muqaddas kitob yurtimizda ilk bor 1992-yil Alouddin Mansur tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilindi va uch marta, jami 30 ming nusxada bosmadan chiqarildi. 204 -yili esa Toshkent Islom universitetida Qur’oni Karimning shayx Abdulaziz Mansur tarjimasida izohli nashri tayyorlandi hamda chop etildi. O‘zbekiston musulmonlari erkinlik va imkoniyatlarga ega bo‘lmoqdalar. Ular bevosita hukumat yordamida har yili muqaddas haj va umra amallarini ado etish imkoniyatiga erishdilar. Agar sovet davrida mamlakatimiz fuqarolaridan 3-4 kishigina haj safarini ado etgan bo‘lsa, 2016-yilga qadar har yili 500 dan ortiq fuqarolarimiz hoji bo‘lib qaytishdi. Tabiiyki, ma’naviy-ruhiy poklanish, qadriyatlarning tiklanishi bir kunda bo‘ladigan jarayon emas, balki u bizdan muntazam ravishda izchillik bilan ish olib borishimizni talab etadi. “Imom Abu Mansur al-Moturidiy tavalludining 1130 yilligini nishonlash to‘g’risida“gi, “Burhoniddin al-Marg‘inoniy tavalludining hijriy sana bo‘yicha 910 yilligini nishonlash to‘g’risida“gi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari fikrimizning yaqqol isbotidir. 2003 -yili esa naqshbandiya tariqatining asoschisi Abduxoliq G‘ijduvoniy tavalludining 900 yilligi keng nishonlandi. Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan aholi sonining va so‘nggi yillarda haj ziyoratiga borish istagini bildirganlar sonining oshib borayotgani e’tiborga olinib, 2017 -yildan o‘zbekistonlik fuqarolar uchun haj kvotasi soni 520 dan 7200 nafarga ko‘paytirildi. Bugun respublikada 16 ta diniy konfessiyaga mansub 2238 ta diniy tashkilot – Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti, 9 ta o‘rta maxsus islom bilim yurti, pravoslav va protestant seminariyalari faoliyat olib bormoqda. Ularda talabalar diniy ilmlar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlarni olish imkoniyatiga ham ega. 1999-yilda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning tashabbusi bilan Markaziy Osiyoda yagona bo‘lgan Toshkent islom universitetiga asos solindi. Prezident Shavkat Mirziyoyevning BMT Bosh Assambleyasining 7 -2- sessiyasidagi nutqi nafaqat mamlakatimizda, balki Markaziy Osiyo va butun dunyoda hamjihatlikka erishish, dinlararo totuvlik, tinchlikni saqlash yo‘lida muhim dasturilamal bo‘layotganini, bu jihatlar O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida ham o‘z aksini topganini e’tirof etdi. Prezidentning 2017 -yil 27 –martdagi “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot 215 markazini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g’risida“gi qaroriga muvofi q Samarqandda ilmiy-tadqiqot markazi tashkil etildi. Uning tarkibida hadisShunoslik oliy maktabi, hadis, kalom va qiroat ilmini o‘rganishga mo‘ljallangan xonalar, qo‘lyozmalar kutubxonasi, muzey tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 -yil 23-iyundagi “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida O‘zbekistondagi Islom madaniyati markazini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g’risida“gi qarori asosida Toshkentda Islom madaniyati markazi hamda Prezidentning 2017 -yil 15-dekabrdagi farmoni asosida O‘zbekiston Islom akademiyasi tashkil etildi. 9-mavzu. MUSTAQILLIK YILLARIDA QORAQALPOG‘ISTON RESPUBLIKASI REJA. 1. Mustaqil Qoraqalpog‘iston Respublikasi ning tashkil topishi va undagi davlat boshqaruvi 2. O`zbekiston Respublikasi tarkibidagi suveren Qoraqalpog`iston Respublikasining huquqiy holati . 3. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog’iston Respublikasi iqtisodiyoti 4 Qoraqalpog‘iston Respublikasi m a’naviy-madaniy va ta’lim sohadagi yangilanishlar. 5. Qoraqalpog‘iston Respublikasida ekologik ahvol. Orol fojiasi. Ekologik holatni yaxshilash borasidagi davlat siyosati. Tayanch iboralar: Qoraqalpog’iston. Jo‘qorg’i kengesi. Nukus. To‘rtlo‘l. Chimboy. Xo‘jayli. Orol fojeasi. 1. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida amalga oshirilgan islohotlar. 1990 -yil 14-dekabrda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Kengashi o‘zining XV sessiyasida “O‘zbekiston Respublikasi tarkibida Qoraqalpog‘iston Respublikasi Davlat suvereniteti to‘g’risidagi” Deklaratsiyani qabul kildi. Mazkur Deklaratsiya 1991-yil 31 -avgustda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi asoslari to‘g’risidagi” qonunda ham o‘zining huquqiy asosini topib, 1 va 17 -moddalarida Qoraqalpog’istonning hududiy yaxlitligi va mustaqilligi e’tirof etildi. Har ikki respublika o‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy munosabatlar O‘zbekiston Respublikasining 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan Konstitutsiyasida (7 -0-7 -5 moddalar) ham o‘z aksini topdi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida Qoraqalpog`iston Respublikasi maqomi alohida bobda mustahkamlangan (XVII bob). O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7 -0-moddasida “Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi. Qoraqalpog`iston Respublikasining suvereniteti O`zbekiston Respublikasi tomonidan muhofaza etiladi» deyiladi. Shuningdek, Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining 1-moddasida “Qoraqalpog`iston - O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kiruvchi suveren demokratik respublikadir” deb mustahkamlangan. 216 Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kun xalq bayrami sifatida e'lon qilindi. Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining ahamiyati quyidagilarda o`z aksini topgan : - Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kirishi hamda ular o`rtasidagi o`zaro do`stona munosabatlarning huquqiy asosi; - Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z davlat ramzlariga ega ekanligini belgilaydi; - suveren hamda mustaqil davlat ekanligining kafili; - davlat va ma'muriy hududiy tuzilish masalalarini mustaqil hal qilishi; Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining 70-moddasining 15- bandida “O`zbekiston Respublikasining Oliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari hujjatlarining O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaga muvofiqligi haqida O`zbekiston Konstitutsiyaviy sudiga taklif kiritish” huquqi belgilangan. 81- moddasida esa “Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi raisining vakolatlari jumlasiga, O`zbekiston Respublikasi qonunlarini va Oliy Majlisning boshqa qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va boshqa hujjatlarini hayotga tatbiq etishni tashkil qiladi” deyilgan. Ushbu konstitutsiyaviy normalardan xulosa qilib aytish mumkinki, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga zid kelsa, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari amalda bo`ladi. Qoraqalpog`iston Respublikasida O`zbekiston va Qoraqalpog`iston Respublikasining Konstitutsiyalari va qonunlarining ustunligi so`zsiz tan olinadi. O`zbekiston fuqarolari uchun majburiy bo`lgan qonunlar uning tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog`iston hududida ham majburiydir. Qoraqalpog`iston Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishini uning o`zi ko`rib chiqadi, davlat hokimiyati organlari va boshqaruv tizimini belgilaydi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 73-moddasida “ Qoraqalpog`iston Respublikasining hududi va chegaralari uning roziligisiz o`zgartirilishi mumkin emas. Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z ma'muriy-hududiy tuzilishi masalalarini mustaqil hal qiladi ”. Qoraqalpog`iston Respublikasi tumanlardan, shaharlardan, shaharchalardan, ovullardar iborat. O`zbekiston Respublikasi davlat siyosatiga mos holda o`z siyosatini yurgizadi. Qoraqalpog`iston Respublikasining hududi bo`linmas va daxlsizdir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 71-moddasida, Qoraqalpog`iston Respublikasining o`z Konstitutsiyasiga ega bo`lishligi, uning O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga zid bo`lmasligi ko`rsatilgan. Shuni ta'kidlash joizki sobiq Ittifoq davrida Avtonom Respublikalarning Konstitutsiyalari ular qaysi Respublikalar tarkibiga kiritilgan bo`lsa o`sha davlat hokimiyatining oliy organlari tomonidan tasdiqlanishi shart edi. O`zbekiston o`z mustaqilligini qo`lga kiritib bu adolatsizlikka chek qo`ydi. Qoraqalpog`iston suveren Respublikasi bilan mustaqil O`zbekiston Respublikasining bir-butun yaxlitligi mustahkamlangan Qoraqalpog’iston Respublikasi Oliy Kengashi o‘zining XII sessiyasida (1993 -yil 9-aprelda) Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qildi. Qoraqalpoq milliy davlatchiligi o‘z taraqqiyoti tarixida birinchi marta insonparvar, adolatli, demokratik imtiyozlarga ega bo‘ldi. 217 Ayni paytda u suveren respublikaning barcha atributlariga ega. Jumladan, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Majlisining 1992-yil 14-dekabrda bo‘lib o‘tgan XI sessiyasida Qoraqalpog’iston Davlat bayrog’i, 1993 -yil 9-aprelda bo‘lib o‘tgan XII sessiyasida Davlat gerbi, 1993 -yil 4-dekabrda bo‘lib o‘tgan XIV sessiyasida Davlat madhiyasi tasdiqlandi. Qoraqalpog’iston Respublikasi parlamenti - Jo‘qorg’i Kengesi hisoblanadi. 86 deputatdan iborat. Xususan, Jo‘qorg’i Kengesida 1991-1992-yillarda Dauletbay Shamshetov, 1992-1997 -yillarda Ubbiniyaz Ashirbekov, 1997 -202 -yillarda Timur Kamalov hamda 202 -yil 2-maydan e’tiboran bu lavozimda Musa Tajetdinovich Erniyozov rais sifatida faoliyat olib bormoqda. Avvalgi Oliy Kengashdan farqi Jo‘qorg’i Kengashga savlov ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkaziladi. Avvalgi saylovlarda Oliy Kengashni shakllantirish jarayonida ishchilar sinfi, kolxozchi dehqonlar, xalq ziyolilarining o‘rni va soni oldindan belgilab qo‘yilar edi. Buning ustiga Parlamentda vazifasi bo‘yicha albatta deputat bo‘luvchi o‘rinlar xam mavjud edi. Keyingi saylovlarda bunday yondoShuvdan voz kechildi. Deputatlarning o‘z saylovchilari bilan kundalik munosabati, yaqin muloqoti yo‘lga qo‘yildi. Avvalgi parlamentda bu masalaga uncha e’tibor berilmagan edi. Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z Konstitutsiyaviy nazorat organiga ega bo`lib, uni Qoraqalpog`iston Respublikasining Konstitutsiyaviy nazorat qo`mitasi amalga oshiradi. Konstitutsiyaviy nazorat qo`mitasi Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi tomonidan tarkibi saylanadi. Konstitutsiyaviy nazorat qo`mitasiga saylangan sudyalarning vakolat muddati 5 yildir. Konstitutsiyaviy nazorat qo`mitasiga saylangan shaxslar o`z vazifalarini bajarishda daxilsizdirlar va faqat Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasiga bo`ysunadilar. Uni tashkil etish va ish tartibini belgilash Qoraqalpog`iston Respublikasining “Konstitutsiyaviy nazorat qo`mitasi to`g`risida”gi qonuni bilan belgilangan. Qoraqalpog`iston Respublikasining sud tizimi besh yil muddatga saylanadigan Qoraqalpog`iston Respublikasining Oliy Sudi, Xo`jalik sudi, Shu muddatga tayinlanadigan tuman, shahar sudlaridan iborat. Ular O`zbekiston Respublikasining “Sudlar to`g`risida”gi qonuniga muvofiq o`z faoliyatini olib boradilar. Ushbu qonunda jumladan, “Qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy sudi, fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha, fuqarolik ishlari bo`yicha tumanlararo sudlari, Qoraqalpog`iston Respublikasi xo`jalik sudi faoliyat ko`rsatadi” deb belgilangan. Ular faoliyatining tashkil etilishi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlari jumlasiga kirib unga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti roziligi bilan Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesida, Qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy sudi raisi va a'zolari, Shuningdek, tuman, shahar sudlarining sudyalari, lavozimlariga nomzodlarni tavsiya qiladi. Qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy sudi jinoiy, fuqaroviy va ma'muriy sud ishlarini yuritish borasida, sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. Tuman, shahar sudlarining sudlov faoliyati ustidan nazoratni olib boradi. Ijroiya organi -Vazirlar Ministrlar Kengashi hisoblanadi. Quyidagi davlat arboblari Ministrlar Kengashi raislari bo‘lib ishladi: Amin Tojiev (1989 -1992-), Radjapboy Yo‘ldashev (1992-1995-), Baxram Jumaniyazov (1995-1996-), Saparbay Avezmatov (1996-1998), Amin Tojiev (1998-202 -), Tursunbay 218 Tangirbergenov (202 -206). Hozirgi kunda Ministrlar Kengashi raisi bo‘lib Baxadir Yangibaev ishlaydi. 2. O`zbekiston Respublikasi tarkibidagi suveren Qoraqalpog`iston Respublikasining huquqiy holati . O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida Qoraqalpog`iston Respublikasi maqomi alohida bobda mustahkamlangan (XVII bob). O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 70-moddasida “Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi. Qoraqalpog`iston Respublikasining suvereniteti O`zbekiston Respublikasi tomonidan muhofaza etiladi” deyiladi. Shuningdek, Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining 1-moddasida “ Qoraqalpog`iston - O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kiruvchi suveren demokratik respublikadir” deb mustahkamlangan. 1992- yil 9- yanvarda Qoraqalpog`iston Respublikasi tashkil topdi hamda 1993 -yil 9-aprelda o`zining Konstitutsiyasini qabul qildi. Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kun xalq bayrami sifatida e'lon qilindi. Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining ahamiyati quyidagilarda o`z aksini topgan: - Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kirishi hamda ular o`rtasidagi o`zaro do`stona munosabatlarning huquqiy asosi; - Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z davlat ramzlariga ega ekanligini belgilaydi; - suveren hamda mustaqil davlat ekanligining kafili; - davlat va ma'muriy hududiy tuzilish masalalarini mustaqil hal qilishi ; O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7 -1-moddasida, Qoraqalpog`iston Respublikasining o`z Konstitutsiyasiga ega bo`lishligi, uning O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga zid bo`lmasligi ko`rsatilgan. Shuni ta'kidlash joizki sobiq Ittifoq davrida Avtonom Respublikalarning Konstitutsiyalari ular qaysi Respublikalar tarkibiga kiritilgan bo`lsa o`sha davlat hokimiyatining oliy organlari tomonidan tasdiqlanishi shart edi. O`zbekiston o`z mustaqilligini qo`lga kiritib bu adolatsizlikka chek qo`ydi. Qoraqalpog`iston suveren Respublikasi bilan mustaqil O`zbekiston Respublikasining bir-butun yaxlitligi mustahkamlangan. 1[30] Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining 7 -0-moddasining 15- bandida “O`zbekiston Respublikasining Oliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari hujjatlarining O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaga muvofiqligi haqida O`zbekiston Konstitutsiyaviy sudiga taklif kiritish” huquqi belgilangan. 81-moddasida esa “Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi raisining vakolatlari jumlasiga, O`zbekiston Respublikasi qonunlarini va Oliy Majlisning boshqa qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va boshqa hujjatlarini hayotga tatbiq etishni tashkil qiladi” deyilgan. Ushbu konstitutsiyaviy normalardan xulosa qilib aytish mumkinki, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga zid kelsa, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari amalda bo`ladi. Qoraqalpog`iston 219 Respublikasida O`zbekiston va Qoraqalpog`iston Respublikasining Konstitutsiyalari va qonunlarining ustunligi so`zsiz tan olinadi. O`zbekiston fuqarolari uchun majburiy bo`lgan qonunlar uning tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog`iston hududida ham majburiydir. 2[31 -] Qoraqalpog`iston Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishini uning o`zi ko`rib chiqadi, davlat hokimiyati organlari va boshqaruv tizimini belgilaydi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 73-moddasida “Qoraqalpog`iston Respublikasining hududi va chegaralari uning roziligisiz o`zgartirilishi mumkin emas. Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z ma'muriy-hududiy tuzilishi masalalarini mustaqil hal qiladi” . Qoraqalpog`iston Respublikasi tumanlardan , shaharlardan, shaharchalardan, ovullardar iborat. O`zbekiston Respublikasi davlat siyosatiga mos holda o`z siyosatini yurgizadi. Qoraqalpog`iston Respublikasining hududi bo`linmas va daxlsizdir. Qoraqalpog`istonda davlat tili - qoraqalpoq va o`zbek tillardir. Qoraqalpog`iston Respublikasi hududida iste'qomat qiluvchi barcha millat va ellatlarning tillari, urf-odatlari va an'analari hurmat qilinishi ta'minlanadi hamda davlat organlari hamda mansabdor shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldida javobgar ekanligi qayd etiladi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7-4-moddasida Qoraqalpog`iston Respublikasi uchun g`oyat muhim siyosiy mazmun kasb etadi demokratik qoida belgilangan. Unda “Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekiston Respublikasi tarkibidan Qoraqalpog`iston Respublikasi xalqining umumiy referendumi asosida ajralib chiqish huquqiga ega” ligi mustahkamlangan. Bu konstitutsiyaviy norma Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining 9-moddasida: “Jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi , umumiy ovozga, ya'ni referendumga qo`yiladi. Referendum o`tkazish tartibi qonun bilan belgilanadi” deb ko`rsatilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7-5-moddasida va Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining 1-moddasining 2-bandida ular o`rtasidagi munosabatlar mustahkamlangan bo`lib, unda jumladan Shunday deyiladi: “ O`zbekiston Respublikasi bilan Qoraqalpog`iston Respublikasining o`zaro munosabatlari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi doirasida va ular o`rtasida tuzilgan shartnomalar va bitimlar orqali” tartibga solinadi. Hozirgi kunda dolzarb bo`lib turgan masalalardan biri- O`zbekiston bilan Qoraqalpog`iston Respublikalari o`rtasidagi turli sohalarda ayniqsa iqtisodiy masalalarda o`zaro munosabatlarni keng tarmoqli rivojlantirishga erishishdir. O`zbek xalqi bilan qoraqalpoq xalqi azaldan do`st, birodar, qon-qarindosh va muruvatlidir. Ularning ma'naviyat birligi va xo`jalik yuritish usul va shakllarining yakdilligi, har ikki xalq o`rtasida qardoshlik rishtalarini yanada mustahkamladi va bu holat o`zining konstitutsiyaviy ifodasini topdi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 21-moddasining 3-bandiga ko`ra Qoraqalpog`iston Respublikasining fuqarosi ayni vaqtda O`zbekiston Respublikasining fuqarosi hisoblanadi, 68-moddasida esa Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekiston 220 Respublikasining ma'muriy, hududiy birliklari qatoriga kiritilishi, bu ikki xalqning munosabatlari do`stona rishtalarga asoslanganligini anglatadi. Qoraqalpog`iston Respublikasida fuqarolarning huquq va erkinliklariga O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining kafili O`zbekiston Respublikasi Prezidenti hisoblanadi. Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ustivorligini tan oladi. Bu birinchi navbatda Qoraqalpog`iston Konstitutsiyasi va qonunlarini tamoyil va moddalari mos kelishi kerakligini anglatadi. Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasi , O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga mos kelishi O`zbekiston va Qoraqalpog`iston o`rtasidagi davlat- huquqiy munosabatlari bilan chambarchas bog`liq. O`zbekiston Respublikasi qonunlari Qoraqalpog`iston Respublikasi hududida ham amal qilishi majburiydir. Qoraqalpog`iston xalqini, millatidan qat'iy nazar, Qoraqalpog`iston Respublikasining fuqarolari tashkil etadi. Qoraqalpog`iston xalqi nomidan faqat u saylagan Oliy hokimiyat organi Jo`qorg`i Kengesi ish olib boradi. Uning davlat hokimiyati tizimi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo`linish tamoyillariga asoslanadi. O`zbekiston va Qoraqalpog`iston Respublikalarining barcha fuqarolari bir xil huquq va erkinliklarga ega bo`lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat'iy nazar qonun oldida tengdirlar. 3. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog’iston Respublikasi iqtisodiyoti Bugungi kunda O‘zbekiston markaziy byudjetidan Qoraqalpog’istonga berilayotgan subvensiya, ya’ni moliyaviy yordam miqdori 9 milliarddan oshiq so‘mni, yoki butun Qoraqalpog’iston byudjeti xarajatlarining 7 -5 %ni tashkil etmoqda. O‘zbekiston hukumatining amaliy yordami qoraqalpoq xalqining fidoiy mehnati tufayli keyingi yillarda Qoraqalpog’istonda aholi turmush sharoitini yaxshilash, tub iqtisodiy isloxotlarni amalga oshirish borasida qator ijobiy natijalarga erishildi. Eng avvalo, elda tinchlik va barqarorlik mustahkamlandi. Hamjihatlik bilan yurt istiqboli yo‘lida mehnat kilishga sharoit yaratildi. Respublikada mulkchilikning yangi shakllari paydo bo‘la boshladi. Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohasida nodavlat sektorning xissasi oshib bordi. Sanoat, qishloq xo‘jaligi va savdoda nodavlat sektori xissasi 80-90 %ni tashkil etmoqda. Respublika iqtisodiyotining boshqa yo‘nalishlarida ham islohotlar izchil amalga oshirila boshlandi. Jumladan, bank tizimida xam jiddiy islohotlar amalga oshirildi. Bu yerda davlat banklar bilan birga tijorat va xususiy banklari ham faoliyat ko‘rsatmoqda. Agrosanoat banki va sanoat-qurilish banki ixtisoslashtirilgan hissadorlik tijorat banklariga aylantirildi. “Tadbirkorbank”, “Asakabank”, “Aloqabank”, “Sabzavotbank”, “Zaminbank”, “Turanbank”, “Savdogarbank”, “G’allabank” kabilarning Qoraqalpog’iston bo‘limlari tashkil etildi. Qoraqalpog’iston tarixida birinchi marta Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki tashkil etildi. Qoraqalpog’istonda ulgurji va birja savdosi bilan Shug‘ullanuvchi xissadorlik uyushmalari keng faoliyat ko‘rsatmoqda. Tovar ishlab chiqaruvchilar, 221 iste’molchilar va ishbilarmonlarning butun imkoniyatlarini ishga solish maqsadida ularning erkinligi va teng huquqligini ta’minlash choralari ko‘rildi. Qoraqalpog’istonda 51 ta mayda ulgurji tizim, Shu jumladan 4 ta savdo uyi, 35 ta mayda ulgurji savdo do‘konlari va omborlar, 32 ta ko‘tara savdo bazasi xamda O‘zbekiston tovar xom ashyo birjasining Qoraqalpog’iston bo‘limi, 19 ta supermarket do‘konlari faoliyati yo‘lga qo‘yildi. 1999-yilning 1-yanvarigacha bo‘lgan ma’lumotlarga qaraganda xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larning umumiy xajmi 650 million so‘mni tashkil etdi. Uning 20% respublika ijtimoiy taraqqiyotiga ajratildi. 50% esa tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida imtiyozli kreditlar ajratishga sarflandi. Shu bilan birga Qoraqalpog’iston Respublikasi davlat mulkini xususiylashtirish qo‘mitasi xususiylashtirilgan korxonalar va tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida 13,8 million so‘m kredit ajratdi. 200 -yilga kelib 2932 ta sanoat korxonasi xususiylashtirildi. Bozor fondining faoliyati sezilarli ravishda faollashdi. 200 -yilga kelib respublika fond birjalari filiallarida 958 million so‘mlik aksiyalar sotildi. Respublikada 7 807 - ta kichik va o‘rta ishbilarmon korxonalari, 8977 ta yakka tartibdagi tadbirkorlar ro‘yxatga olindi. 1996-yil yakunlariga ko‘ra ishlab chiqarilgan mahsulot xajmi 10 mlrd 355,7 mln so‘mni tashkil etdi. Jami sanoat ishlab chiqarish hajmida nodavlat korxonalarining ulushi 90% ga o‘sdi. Respublikada 1996-yilda amaldagi narxlarda 10 mlrd 7 54,4 mln so‘mlik sanoat mahsuloti ishlab chikarildi. 1991-2010 -yillarda hududda gaz va gaz kondensati, shisha, kungaboqar yog‘i, kalsiylashtirilgan soda, vermikulit konsentrati, talkomagnezit, glitserrizin ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Paxtadan ip ishlab chiqarish, ip gazlamalari, tayyor trikotaj buyumlar, iste’mol mahsulotlaridan un, makaron, mineral suvlar ishlab chiqarish ko‘paydi. Yigma temir-beton konstruksiyalari va detallari, toshdan bezakli materiallar tayyorlash, qandolatchilik mahsulotlari, o‘simlik yog’i, uzum vinosi, salqin ichimliklar, osh tuzi ishlab chiqarish sohalari o‘sdi. Sanoatda bir qator ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi. Jumladan, 1995-yilda Xo‘jayli shahrida shisha idishlar zavodi qurilib foydalanishga topshirildi. 1996-yilda Qo‘ng‘irotda “Urga” gaz sanoati korxonasida gaz kondensati va tabiiy gaz qazib chiqarilishi boshlab yuborildi. Aholini gaz bilan ta’minlash darajasi 83% ga etdi. “Qoraqalpoqqurilish” aksionerlik jamiyatida Italiya firmalarining yuqori sifatli jihozlari bilan ta’minlangan, yiliga 60 ming kv.m. marmar bloklari va plitalari ishlab chiqaradigan yangi mramor sexi ochildi. “Nukusun” zavodida esa spirt ishlab chiqaradigan yangi sex qurildi. Yengil sanoat ishlab chiqarishning bazasi kengaya bordi. 1993 -yili Nukusda “Kateks” to‘qimachilik majmuasi, 1995-yili Ellikqal’a tumanida “Elteks” to‘qimachilik majmuasi foydalanishga topshirildi. Nukus va Qo‘ng‘irot un kombinatlari, To‘rtko‘lda 3 mln shartli banka konserva mahsulotlari ishlab chiqaradigan zavod, Ellikkal’a tumanida esa Shunday quvvatga ega konserva sexi foydalanishga topshirildi. 1995-yilda Qo‘ng‘irot tumanida Markaziy Osiyoda yagona 60 mln dollarga qiymatga ega yiliga 190 ming tonna kalsiyli soda ishlab chiqaradigan zavod qurilishi boshlandi. Zavod tarkibida kimyoviy yo‘l bilan ekologik toza va energiya sarflanmaydigan kaustik soda ishlab chiqarish ham ko‘zda tutilgan edi. 222 Qoraqalpog‘iston Respublikasida yengil sanoatni rivojlantirish, jumladan, paxta yetishtirishda zamonaviy texnologiyalarni, madaniy o‘simliklarning yangi navlarini sohaga joriy etish asosida ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratilayotir. 2016-yilda bu yo‘nalishda uchta yangi korxona tashkil etilib, to‘rttasi modernizatsiya qilinadi. 200 -yili Nukus shahrini Xo‘jayli tumani bilan bog‘laydigan ulkan ko‘prik, 201-yilda 345 kilometrlik Nukus-Sultonuvaystog‘-Miskin-Uchquduq-Tinchlik- Navoiy temir yo‘li ishga tushirildi. Yuzlab kilometr avtomobil yo‘llari rekonstruksiya qilindi. Bu ravon yo‘llarning uzunligi 4 ming 10 kilometrdan oshib ketdi. Bu yo‘nalishdagi ishlar izchil davom ettirilmoqda. Yer osti boyliklarini izlash, qazib olish va ulardan samarali foydalanishga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Xorijlik sheriklar bilan “Jel”, “G‘arbiy Orol” kabi istiqbolli konlar ochildi. “Ustyurt va Orol dengizi atroflarida geofizika ishlarini amalga oshirishni kuchaytirish” dasturiishlab chiqildi. Unga ko‘ra, Ustyurt kengliklarida seysmik tadqiqotlar jadal olib borilmoqda. Ayniqsa, “O‘zbekgeofizika” aksiyadorlik jamiyatining “Ustyurt geofizika ekspeditsiyasi” filiali jamoasining sa’y-harakatlari tahsinga munosib. Hozir kuniga 45 ming kubometr gaz berayotgan “Tillali”, “Sayxun”, “In’om”, “Arslon” singari yangi konlar ana Shu ekspeditsiya izlanishlarining samarasidir. Bugun dunyo xalqlarining e’tiborini tortayotgan, havasli, hayratli nigohlariga sabab bo‘layotgan Ustyurt gaz-kimyo majmuasi Prezidentimiz tashabbusi bilan barpo etildi. Asrlar osha qaqrab yotgan bepoyon dashtda ulkan ishlab chiqarish quvvati qad rostladi. Korxona jahonning nufuzli nashrlari tomonidan 2012-yilning eng yaxshi loyihasi, deb topildi. 2014-yili nufuzli “Infrastructure Journal” xalqaro nashri mazkur loyiha qurilishini “2014-yilning neft-gaz sohasidagi eng yirik bitimi”, deb e’lon qildi. Umumiy qiymati 4 milliard AQSh dollarini tashkil etgan bu mashhur loyiha amalga oshirilishi mamlakatimiz sanoati rivojini yangi bosqichga ko‘tarishi Shubhasiz. Hozir bu yerda yiliga 4,5 milliard kub metr gaz qayta ishlanmoqda. Buning samarasida xalqimiz ehtiyoji va eksport uchun 3,7 milliard kub metr gaz, 387 ming tonna polietilen, 83 ming tonna polipropilen, 102 ming tonna piroliz distillyati va boshqa qimmatbaho mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. Qoraqolpog’istonda 1991-200 - yillar orasida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida 144 ta sanoat korxonasidan 113 tasi mulkchilikning turli shakllariga o‘tib ishlay boshladi. Lekin ko‘p sanoat korxonalarining asosiyishlab chiqarish fondlari (dastgohlar, mexanizmlar) holati eskirganligi sezilib qoldi. Ularning eskirish darajasi 35 %dan yuqori edi. Eng avvalo, yigiruv-tikuv fabrikalari, go‘sht-sut va oziq-ovqat sanoati korxonalari (konserva zavodi, vino zavodi) ishlab chiqarish parklarini yangilash talab etildi. Qoraqalpog’istonda mehnatga layoqatli aholining asosiy qismi qishloqda istiqomat qiladi. Agrar sektorda ham iqtisodiy qayta qurish, bozor munosabatlariga o‘tish ro‘y berdi. Xususan, 1997 -yil 1-yanvar holatiga respublikada 263 ta qishloq xo‘jalik korxonasi faoliyat ko‘rsatardi. Nodavlat sektorning jami ishlab chiqarilgan mahsulotdagi ulushi 98,3% ni tashkil etdi. Paxta yetishtirishda nodavlat korxonalarning xissasi 97 -,8% ni, donchilikda 98,1% ni, kartoshkachilikda 99,7 - 223 % ni, sabzavotchilikda 98,8% ni, polizchilikda 95,1% ni, bog‘dorchilikda 98,5% ni, pillachilikda 10% ni, go‘sht yetishtirishda 98,9% ni, sut va tuxum ishlab chiqarishda 99,4% ni, qoraqul teri va jun yetishtirishda 10% ni tashkil etdi. De h qonchilikda ekin maydonlarining tarkibi o‘ zgardi. G‘ alla maydonlari ekin maydonlarining 35,8% ni tashkil etdi. Bug‘doy va kartoshka yetishtirish 3 marta, uzum etishtirish 4 martaga k o‘ paydi. Qoraqalpog’istonda dehkon fermer xo‘jaliklari tashkil etish bo‘yicha yetarli tajriba to‘plandi. 1998-yilga kelib 1686 ta fermer shirkatlar uyushmalari tashkil etildi. Ellikqal’a tumanida mavjud 14 ta jamoa xo‘jaliklari dehqon-fermer xo‘jaliklari uyushmasiga aylantirildi. Dehqonlarga meros qilib qoldirish huquqi bilan yerlar uzoq muddatga ijaraga berildi. Lekin Qoraqalpog’istonda ana Shu tajribani ommalashtirishga mutlaqo e’tibor berilmadi. 1992-yili Qoraqalpog’iston Respublikasi Tashki iqtisodiy aloqalar vazirligi tashkil etildi. 1992-200 -yillarda Jahon banki, Yevropa taraqqiyot banki va boshqa moliyaviy tashkilotlar bilan 10 ortiq shartnomalar tuzildi. Respublikada 303dan ortiq qo‘shma korxonalar faoliyat ko‘rsatmoqda. Qoraqalpog’iston Respublikasining tashqi savdodagi asosiy sheriklari Rossiya, AQSH, Janubiy Koreya, Shveysariya, Niderlandiya hisoblanadi. Asosan paxta tolasi, toladan olinadigan mahsulotlar, qayta ishlangan neft mahsulotlari sotiladi. Eksport qilingan tovarlar hajmi 1996-yilda 122 -,9 mln dollarga teng bo‘ldi. G’arb mamlakatlariga eksport qilingan xom ashyo 113,6 mln dollarni tashkil etdi. Paxta tolasi jami eksport mahsulotlarining 95% ni tashkil etdi. Tashqi savdo aylanmasida importning salmog‘i 1996-yilda 46,2% ni tashkil kildi. Import mahsulotlari tarkibiga asosan xalq iste’mol mollari, qora va rangli metallar, oziq-ovqat mahsulotlari kiradi. Yaqin xorijiy mamlakatlardan asosan shakar, bug‘doy, mashina va jihozlar, agregatlar va ularning ehtiyot qismlari, quvurlar, avtomashinalar, ishlab chiqarishni komplektlovchi materiallar keltirildi. Lekin respublikaning imkoniyatlaridan to‘la foydalanilmayapti. Masalan, 1999-yili respublika hududida 70 ga yaqin foydali qazilma konlari aniqlandi. Mustaqillik yillarida respublikada ijtimoiy sohalar rivojlanishiga e’tibor kuchaydi. Respublika aholisi 1,5 mln kishiga ko‘paydi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1992-yili 2-sentyabrda “Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududidagi tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etish, ijtimoiy va ekologik muammolarni yechishni jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 405-sonli qarorini qabul qildi. Qoraqalpog’iston Respublikasi aholi punktlarini elektrlashtirish to‘la hal qilindi. Aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash darajasi 59,5% ga etdi. 1992-1996- yillarda Tuyamo‘yin suv omboridan respublika aholi punktlariga 2 ming 885 km vodoprovod tarmog‘i olib kelindi. 4057,5 km gaz tarmoqlari yetkizildi va tabiiy gaz bilan ta’minlash 85,4% ni, Shu jumladan, shaharda 99,4% ni, qishloqda 7 2,4% ni tashkil etdi. Ko‘plab sog’liqni saqlash ob’ektlari, kasalxonalar, poliklinikalar, tug‘ruqxonalar va turar-joy binolari qurildi. Mamlakatimizning shimoliy mintaqasi – Qoraqalpog‘iston Respublikasida ham mustaqillik yillarida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, aholi farovonligini yuksaltirishga qaratilgan alohida e’tibor yuksak samaralar berdi. Puxta o‘ylangan, boqichma-bosqich 224 amalga oshirilayotgan izchil islohotlar tufayli Qoraqalpog‘iston Respublikasi oddiy agrar o‘lkadan zamonaviy ishlab chiqarish va ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilmasi, transport-kommunikatsiya tarmoqlari rivojlangan mintaqaga aylandi. Mustaqillik yillarida bu zaminda amalga oshirilgan ulkan bunyodkorlik ishlari, ro‘y bergan o‘zgarish va yangilanishlar haqida uzoq gapirish mumkin. Markaziy Osiyoda yagona, sahro bag‘ridagi mo‘jiza –Qo‘ng‘irot soda zavodi, Xo‘jayli shisha zavodi, “Markaziy Osiyo bezak toshlari” qo‘shma korxonasi, Qo‘ng‘irot karbid, Nukus marmar va kabel zavodlari, O‘rga gaz koni, “Elteks” va “Kateks” kabi zamonaviy ishlab chiqarish obyektlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, Toshkent axborot texnologiyalari universititetining Nukus filiali, Olimpiya zaxiralari kolleji binolari, o‘nlab umumta’lim maktablari, litsey va kollejlar, bolalar sporti, bolalar musiqa va san’at maktablari... Bunday muhtasham inshootlar istiqlol sharofati tufayli barpo bo‘ldi. Istiqlolning dastlabki yilidayoq minglab aholini ichimlik suvi bilan ta’minlagan 24 -3 kilometrlik Tuyamo‘yin-Nukus-Chimboy-Taxtako‘pir suv tarmog‘i ishga tushirildi. 1991-2010 -yillarda hududda gaz va gaz kondensati, shisha, kungaboqar yog‘i, kalsiylashtirilgan soda, vermikulit konsentrati, talkomagnezit, glitserrizin ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Xalqimizning uzog‘ini yaqin, og‘irini yengil qilish borasida amalga oshirilgan ulkan bunyodkorlik ishlari eng savobli ishlardan bo‘ldi. Bu sohada ham islohot islohot uchun emas, avvalo, inson uchun, uning manfaatlari uchun degan ezgu g‘oya doimiy ustuvor vazifa bo‘lib kelmoqda. 200 -yili Nukus shahrini Xo‘jayli tumani bilan bog‘laydigan ulkan ko‘prik, 201-yilda 345 kilometrlik Nukus-Sultonuvaystog‘-Miskin-Uchquduq-Tinchlik- Navoiy temir yo‘li ishga tushirildi. Yuzlab kilometr avtomobil yo‘llari rekonstruksiya qilindi. Bu ravon yo‘llarning uzunligi 4 ming 10 kilometrdan oshib ketdi. Bu yo‘nalishdagi ishlar izchil davom ettirilmoqda. Er osti boyliklarini izlash, qazib olish va ulardan samarali foydalanishga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Xorijlik sheriklar bilan “Jel”, “G‘arbiy Orol” kabi istiqbolli konlar ochildi. “Ustyurt va Orol dengizi atroflarida geofizika ishlarini amalga oshirishni kuchaytirish” dasturiishlab chiqildi. Unga ko‘ra, Ustyurt kengliklarida seysmik tadqiqotlar jadal olib borilmoqda. Ayniqsa, “O‘zbekgeofizika” aksiyadorlik jamiyatining “Ustyurt geofizika ekspeditsiyasi” filiali jamoasining sa’y-harakatlari tahsinga munosib. Hozir kuniga 45 ming kubometr gaz berayotgan “Tillali”, “Sayxun”, “In’om”, “Arslon” singari yangi konlar ana Shu ekspeditsiya izlanishlarining samarasidir. Bugun dunyo xalqlarining e’tiborini tortayotgan, havasli, hayratli nigohlariga sabab bo‘layotgan Ustyurt gaz-kimyo majmuasi Prezidentimiz tashabbusi bilan barpo etildi. Asrlar osha qaqrab yotgan bepoyon dashtda ulkan ishlab chiqarish quvvati qad rostladi. Korxona jahonning nufuzli nashrlari tomonidan 2012-yilning eng yaxshi loyihasi, deb topildi. 2014-yili nufuzli “Infrastructure Journal” xalqaro nashri mazkur loyiha qurilishini “2014-yilning neft-gaz sohasidagi eng yirik bitimi”, deb e’lon qildi. Umumiy qiymati 4 milliard AQSh dollarini tashkil etgan bu mashhur loyiha 225 amalga oshirilishi mamlakatimiz sanoati rivojini yangi bosqichga ko‘tarishi Shubhasiz. Hozir bu yerda yiliga 4,5 milliard kub metr gaz qayta ishlanmoqda. Buning samarasida xalqimiz ehtiyoji va eksport uchun 3,7 - milliard kub metr gaz, 387 - ming tonna polietilen, 83 ming tonna polipropilen, 102 ming tonna piroliz distillyati va boshqa qimmatbaho mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. Qoraqalpog‘iston Respublikasida yengil sanoatni rivojlantirish, jumladan, paxta yetishtirishda zamonaviy texnologiyalarni, madaniy o‘simliklarning yangi navlarini sohaga joriy etish asosida ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratilayotir. 2016-yilda bu yo‘nalishda uchta yangi korxona tashkil etilib, to‘rttasi modernizatsiya qilinadi. Shu yilning ikkinchi choragida momiq ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan “Bunyodbek-Xo‘jayli” oilaviy korxonasi foydalanishga topshiriladi. Yil oxirigacha “Yoqubova Gavhar” fermer xo‘jaligi kalava ip ishlab chiqara boshlaydi. Ellikqal’ada “Global national-tex” sho‘ba korxonasida jinsi mato ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yiladi. Amudaryo tumanidagi “Kameks-KK” korxonasida momiq, Kegeyli tumanidagi “Avto Qayip mayshi” mas’uliyati cheklangan jamiyatida oyiga 50 ming juft paypoq ishlab chiqariladi. “To‘rtko‘l omad tekstil” mas’uliyati cheklangan jamiyatida zamonaviy texnologiyalar joriy etilib, yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Mustaqillik yillarida qishloq xo‘jaligi sohasida mutlaqo yangi va samarali iqtisodiy munosabatlar joriy etildi. Yer o‘z egasini topdi. Bugun Qoraqalpog‘iston fermerlari qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining asosiy qismini yetkazib berish bilan birga, qishloq taraqqiyotida hal qiluvchi ijtimoiy-siyosiy kuchga aylanib bormoqda. Mamlakatimizning barcha hududlarida bo‘lgani kabi Qoraqalpog‘iston Respublikasida ham Prezidentimiz tashabbusi bilan barpo etilayotgan namunaviy loyihalar asosidagi uy-joylarga talabgorlar tobora ko‘paymoqda. Barcha sharoitlarga ega bunday zamonaviy uylarda minglab oilalar baxtli hayot kechirmoqda. Uy to‘ylariga kelin to‘ylari ulanib ketayotir. Yosh avlodning hech kimdan kam bo‘lmagan sharoitlarda ta’lim-tarbiya olishi, iste’dod va salohiyatini yuzaga chiqarishi uchun zarur sharoit yaratish davlatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. O‘tgan davr mobaynida hududda zamonaviy sharoitlar yaratilgan 99 kasb-hunar kolleji, 9 akademik litsey foydalanishga topshirildi. 2015-yilda 9 ming 70 o‘rinli 22 ta zamonaviy maktab binosi barpo etildi. Ayni paytda hududdagi 370 umumta’lim va ixtisoslashtirilgan maktablarda 170 mingdan ziyod o‘g‘il-qizlar zamonaviy bilimlarni o‘rganmoqda. O‘tgan yili Nukus shahri markazida 2,5 milliard so‘mlik loyiha asosida bunyod etilgan va barcha qulayliklarga ega “Baxt uyi” foydalanishga topshirildi. Inson baxt uchun dunyoga keladi. Bu borada mamlakatimizda yoshlarga doimiy g‘amxo‘rlik ko‘rsatilmoqda. Prezidentimizning 2014-yil 6-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori ijrosi doirasida Nukus shahri, Amudaryo, Ellikqal’a, Beruniy, Xo‘jayli tumanlarida ijtimoiy hayotda faol bo‘lgan yuzlab yosh oilalarga “Kamolot” uylari topshirildi. 226 Nukus shahrida ham keng ko‘lamli bunyodkorlik va obodonlashtirish ishlari amalga oshirildi va bu boradagi ishlar izchil davom ettirilmoqda. Temir yo‘l vokzali, I.Savitskiy nomidagi san’at muzeyi tanib bo‘lmas darajada zamonaviy qiyofa kasb etdi. Shaharning Qoraqalpog‘iston, Amir Temur, To‘lepbergen Qaipbergenov ko‘chalarida qad rostlagan ko‘p qavatli zamonaviy uylarga ko‘chib o‘tgan yuzlab oilalar hayotiga o‘zgacha Shukuh kirdi. Shahar markazidan oqib o‘tuvchi Do‘stlik kanalining ikki qirg‘og‘i bo‘ylab 2,5 kilometr masofada ko‘plab ko‘ngilochar, dam olish obyektlari ishga tushirildi. Mintaqada ekologik barqarorlikni ta’minlash masalasi davlatimiz rahbarining doimiy e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq Prezidentimiz Islom Karimov bu masalaga jahon hamjamiyati e’tiborini qaratdi. Xalqaro Orolni qutqarish jamg‘armasi ana Shunday olijanob sa’y-harakatlar samarasida tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha 2013-2017 -yillarga mo‘ljallangan dasturi bu boradagi ishlarni yangi bosqichda davom ettirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Dasturda Orolbo‘yini ekologik sog‘lomlashtirish ishlariga alohida e’tibor qaratilgan. Xususan, cho‘llanishning oldini olish, Orol dengizining qurigan hududlarida sun’iy o‘rmonlar barpoetish uchun keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Dasturga ko‘ra, mazkur ishlarga 89,39 milliard so‘m, 1635,55 million AQSh dollari va 57 -,63 million yevro mablag‘ yo‘naltirish ko‘zda tutilgan. Xalqaro Orolni qutqarish jamg‘armasi Nukus filiali tomonidan 2014-yilda Mo‘ynoq tumanida, Orol dengizining Axantay qismida 150, Oqqum qismida 34 gektarlik saksovulzor – sun’iy o‘rmon barpo etildi. Ayni paytda xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda 90 million AQSh dollari miqdoridagi loyiha asosida Orol dengizining qurigan qismida cho‘llanishdan himoyalovchi mitti o‘rmonlar bunyod etishga kirishilayotgani ham hudud aholisi turmush farovonligini yuksaltirish borasidagi ezgu ishlarning davomidir. Mustaqillik inshootlaridan yana biri Qo‘ng‘irot soda zavodidir. Ko‘plab sohalar uchun zarur xomashyo – kalsiylashtirilgan soda ishlab chiqarayotgan ushbu yirik korxona o‘z mahsulotining aksariyatini eksportga yo‘naltirmoqda. O‘tgan yili korxona xorijlik buyurtmachilarga 24 - ming tonna mahsulot yetkazib berdi. Ichki bozorda “Kvars”, “Asl oyna” aksiyadorlik jamiyatlari, “O‘zkimyosanoat” aksiyadorlik jamiyati, “O‘zbekneftgaz” milliy xolding kompaniyasi Qo‘ng‘irot soda zavodining asosiy buyurtmachilaridir. Mamlakatimiz sog‘liqni saqlash tizimida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar samarasida aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish sifati va samaradorligi tubdan yaxshilandi. Bugun olis ovullar aholisi ham zamonaviy tibbiy xizmatdan bahramand bo‘layotir. Chekka tuman va qishloqlardagi tibbiy muassasalarning ham moddiy-texnik bazasi mustahkamlandi. Bu biz, mutaxassislarni ham yanada samarali ishlashga undamoqda, – deydi Mo‘ynoq tumani tibbiyot birlashmasi bosh shifokori o‘rinbosari J.Davletova. – Bugun oddiy qishloq shifokori ham bemorga to‘g‘ri tashxis qo‘yib, zamonaviy uskunalar yordamida samarali davolay oladi. Bularning 227 barchasi Prezidentimiz rahnamoligida aholi salomatligini muhofaza qilishga qaratilayotgan doimiy e’tibor samarasidir. “Sog‘lom ona va bola yili” Davlat dasturi ijrosi doirasida oilani, onalik va bolalikni muhofaza qilish, aholi salomatligini mustahkamlash bo‘yicha amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli ishlar mustaqilligimizning birinchi kunlaridan belgilab olingan eng muhim vazifalarning izchil davomidir. Bugun Qoraqalpog‘iston shifokorlarining Buyuk Britaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Polsha va boshqa ko‘plab xorijiy mamlakatlarda malaka oshirishi, ilg‘or tajribalarni qo‘llashi oddiy holga aylandi. Prezidentimiz rahnamoligida amalga oshirilayotgan bunday keng ko‘lamli islohotlar iqtisodiyotimizning barqaror rivojlanishi, xalqimiz farovonligini yuksaltirishga mustahkam zamin bo‘lib xizmat qilmoqda. Mustabid tuzum davrida chekka hudud sifatida mutlaqo e’tibordan chetda qolgan Qoraqalpog‘iston Respublikasi bugun ana Shunday taraqqiyot yo‘lidan dadil bormoqda. Bugunidan mamnun va ertangi kuniga ishonchi qat’iy bo‘lgan Qoraqalpog‘iston xalqi Vatanimiz mustaqilligining 25 -yillik bayramini munosib kutib olishga hozirlik ko‘rmoqda. Bu ularning Shukronalarida, mamnun chehralarida yaqqol aks etmoqda. 4. Qoraqalpog‘iston Respublikasi m a’naviy-madaniy va ta’lim sohadagi yangilanishlar. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog’iston Respublikasida barcha sohalarda bo‘lganidek madaniy-ma’naviy sohalarda ham sezilarli o‘zgarishlar bo‘ldi. Xususan, bu davrda Nukus shahrining 60 va 70 yilligi, To‘rtko‘l shahrining 120 yilligi, Ajiniyoz Kasiboy o‘g’li va Berdaq Qarg’aboy o‘g’lining 170 yilligi, Nukus pedagogika institutining 60 va 70 yilligi, Qoraqalpoq Davlat universitetining 25 - yilligi, Allayor Do‘stnazarovning 10 yilligi, Ernazar Alakozning 20 yilligi, I.Yusupov va T.Kaipbergenovlarning 70 yilligi keng nishonlandi. Qoraqalpoq xalqining atoqli farzandlarini nomini abadiylashtirish maqsadida Nukus pedagogik institutiga Ajiniyoz shoir nomi, Qoraqalpoq universitetiga Berdaq nomi berildi. Berdaq va Ajiniyoz, Ulug’bek haykallari o‘rnatildi, Berdaq muzeyi, Amet va Aimxon Shamuratovlar muzeyi tashkil etildi. 1994 -yili Qoraqalpog’istonda “Ma’naviyat, madaniyat va ma’rifat markazi” tashkil etildi. Dastlab markaz raisi sifatida - Ibroxim Yusupov tayinlangan bo‘lsa, hozirda Ulmambet Xo‘janazarov faoliyat olib bormoqda. Shuningdek “Oltin meros”, “Amir Temur”, “Nuroniy”, “Navro‘z” fondlari tashkil etildi. Qoraqalpog’iston Respublikasining fidoyi farzandlari Allaniyoz Uteniyozov, Agitoy Adilov, Onesya Saitova, Tulepbergen Qaipbergenov, Ibroxim Yusupovlar “O‘zbekiston Qaxramoni” yuksak unvoniga sazovor bo‘ldilar. 1993 -yili respublika Ministrlar Kengashi qoraqalpoq tilidan yangi lotin yozuviga o‘tish hakida qaror qabul qiladi. “Bilim” nashriyotidan 1996-1997 - yillarning o‘zida 65 bosmada darsliklar lotin yozuvi asosida chop etildi. 1993 -yili Nukusda turk-qoraqalpoq litseyi tashkil etildi. 1996-yili respublikada 743 ta umumta’lim maktabi faoliyat ko‘rsatdi. Hozir Qoraqalpog‘istonda 6 ta gimnaziya, 13 ta litsey, 19 ta kollej, 18 ta maktab-litsey, 6 ta bank-klass va biznes-maktablar 228 faoliyat ko‘rsatmoqda. Respublikadagi 22 ta o‘rta maxsus o‘quv yurtlarining kunduzgi bo‘limlarida 11,8 ming o‘quvchi ta’lim olmoqda. 1990 -yili Qoraqalpoq universiteti uchta fakulteti va ikkita bo‘limi asosida Nukus davlat pedagogik instituti qayta tashkil etildi. 1991-yili universitetning tibbiyot fakulteti asosida Toshkent pediatriya tibbiyot instituti Nukus filiali tashkil etildi. Unda talabalar soni 201-yili 100 taga yetdi. 1995-yili yana universitetning qishloq xo‘jaligi va iqtisodiyot fakultetlari asosida Toshkent agrar universiteti Nukus filiali, Toshkent arxitektura-qurilish instituti Nukus filiallari tashkil etildi. 205 -yili Toshkent informatsion texnologiyalar universiteti Nukus filiali tashkil etildi. Beshta oliy o‘quv yurtlarida 9 ming nafar talaba o‘qimoqda. Yosh avlodning hech kimdan kam bo‘lmagan sharoitlarda ta’lim-tarbiya olishi, iste’dod va salohiyatini yuzaga chiqarishi uchun zarur sharoit yaratish davlatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. O‘tgan davr mobaynida hududda zamonaviy sharoitlar yaratilgan 99 kasb-hunar kolleji, 9 akademik litsey foydalanishga topshirildi. 2015-yilda 9 ming 7 0 o‘rinli 22 ta zamonaviy maktab binosi barpo etildi. Ayni paytda hududdagi 370 umumta’lim va ixtisoslashtirilgan maktablarda 170 mingdan ziyod o‘g‘il-qizlar zamonaviy bilimlarni o‘rganmoqda. 1991-yilda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog’iston filiali bo‘lim statusiga ega bo‘ldi. Bo‘lim tarkibida Tarix, arxeologiya va etnografiya instituti, Bioekologiya, Orolbo‘yi ijtimoiy-iqtisodiy muammolar instituti tashkil etilib, mustaqillikdan avvalo uchta institut bo‘lsa, endi 6 ta institut tashkil etildi. Bo‘limni akademik S.Kamalovdan keyin akademiklar Ch.Abdirov, T.Eshanovlar boshqardilar. Hozirgi vaqtda bo‘lim raisi bo‘lib professor Nagmet Aimbetov ishlaydi. Shuningdek, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi ilmiy markazi Qoraqalpog’iston bo‘limi tashkil etilib, tarkibiga Shamurat Musaev nomidagi Chimboy dehqonchilik instituti, “Sholi” uyushmasi, Oltinko‘l stansiyasi, molchilik, bog’chilik, uzumchilik muassasalari kirdi. Qishloq xo‘jaligi va iqtisodiyot sohalari bo‘yicha J.Mambetullaev va B.Mambetnazarov kabi akademiklarimiz mavjud. Bugungi kuni Qoraqalpog’istonda 65 fan doktori, 60 dan ortiq fan nomzodi faoliyat ko‘rsatmoqda, Shu jumladan 60% fan doktori va 40% fan nomzodlari mustaqillik davrida ilmiy unvonga ega bo‘ldi. Ilgari O‘zbekiston Fanlar akademiyasi haqiqiy a’zoligiga saylangan S.Kamalov (197 -9), Ch.Abdirovlar (1989 -) qatoriga 1994 - 200 - yillari J.Bazarbaev, A.Baxiev, T.Eshanov, A.Dauletov, H.Hamidov ham qabul qilindilar. 1997 -yili esa ikki nafar rassom J.Izentaev va J.Qulmuratov O‘zbekiston Respublikasi Badiiy akademiyasining akademikligiga saylandi. TilShunos olimlar M.Kalenderov, R.Esemuratova, A.Turabaev, K.Dauletbaevlar, faylasuf Po‘lat Seitov O‘zbekiston Respublikasi Beruniy nomidagi davlat mukofatini oldilar. Qoraqalpog’iston Respublikasi Berdaq nomidagi davlat mukofatini A.Baxiev, R.Reimov, L.Konstantinova, J.Bazarbaev, K.Dauletova, M.Ametov, J.Sapar-niyazov, T.Eshanov, M.Ajibekov, S.Kamalov, K.Allambergenovlar oldilar. Ginekolog Oral Ataniyazova xalqaro “Goldman” nomidagi ekologik mukofatiga sazovor bo‘ladi. Qoraqalpoq davlat universiteti qoshida qoraqalpoq tili va adabiyoti bo‘yicha doktorlik va nomzodlik, UzFA Qoraqalpog’iston bo‘limi tarix, arxeologiya va enografiya instituti yonida tarix 229 bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyalarni himoya qiluvchi ixtisoslashgan kengashlar tashkil etilib fan doktorlari va nomzodlari o‘zimizda himoya qiladigan bo‘ldi. Tarix fanidan hozirgacha 51 fan nomzodi himoya qildilar. Respublika olimlari mustaqillik yillarida chet el mutaxassislari bilan hamkorlikda ilmiy izlanishlar olib bormoqda. Bioekologiya instituti olimlari Germaniya olimlari bilan birgalikda 1993 -yildan beri Orolbo‘yi ekologiyasi muammolari bo‘yicha tadqiqotlar olib borishmoqda. 1995-yili Mo‘ynoqda Germaniya yordamida bioekologiya institutining xalqaro ekologiya stansiyasi ochildi. Tarix, arxeologiya va etnografiya instituti olimlari Avstraliyaning Sidney universiteti olimlari va fransuz arxeologlari bilan birgalikda ekspeditsiyalar tashkil etmoqda. Tarixchilar Qoraqalpog’iston hududida turizmni targ’ibot qilish maqsadida “Oltin marshrut”-ni ishlab chiqib, unga Mizdaxkon, Ellikal’a yodgorliklarini kirgizdilar. 1997 -yili sentyabrda Nukusda “Qirqqiz” dostoni va turkiy folklorni tadqiq etish muammolariga bag’ishlangan xalqaro ilmiy anjuman bo‘lib o‘tdi. Mustaqil O‘zbekiston va Qoraqalpog’iston dolzarb masalalari respublika shoir va yozuvchilari ijodida katta o‘rin egallaydi. O‘zbekiston qahramonlari, O‘zbekiston va Qoraqalpog’iston xalq shoiri Ibroxim Yusupov, O‘zbekiston va Qoraqalpog’iston xalq yozuvchisi Tulepbergan Qaipbergenovlar qatoriga Tolibay Kabulov, Xalmurat Saparov, Gulaysha Esemuratova, Kengesbay Raxmonov, Uzakbay Abduraxmanov, Murotbay Nizonov, Kengesbay Reimov, Saginbay Ibroximov, Kengesbay Karimov, Xalila Dauletnazarov, Jiyanbay Izbaskanov, Baktiyar Genjemuratov, SHarapatdin Ayapov, Gulistan Matyakupova, Nabiyra Toreshova, Munayxan Jumanazarova, Gulnara Nurlepesova, Abdimurat Atajanov, Xurliman Utemuratova, Sharigul Payzullaeva, Saylaubay Jumagulov, Bazarbay Kazakbaev va boshqalar kelib qo‘shildi. 1993 -yili yanvarda Toshkentda Qoraqalpog’iston madaniyati kunlari, noyabrda esa Qoraqalpog’istonda Toshkent madaniyati kunlari o‘tkazildi. 1993 - yili Toshkent konservatoriyasida milliy “Ajiniyoz” operasi ijro etildi. 1996-yili qoraqalpoq xoreografiyasi tarixida birinchi marta “Oyjamol” nomli balet sahnalashtirildi. Kompozitorlardan N.Muxammaddinov, K.Zaretdinov, G.Amaniyazov, Sh.Paxratdinov, T.Esirkepov va boshqalar mustaqillik yillari yaxshi faoliyat ko‘rsatmoqda. Muyassar Razzakova, Kegesbay Serjanov, Mirzagul Sapaeva, Gulxatiysha Aimbetova, Roza Kutekeeva, Makset Xo‘janiyozov, Makset O‘temuratov, Gulnara Utepova, Eleonora Qutlipulatova, Anifa Artikova, Gulnara Allambergenova va boshqa qo‘shiqchilarimiz butun O‘zbekiston va Markaziy Osiyoga taniqli bo‘ldi. Jumabay jirov Bazarov, Baxtiyar jirov Esemuratov, baxshilar Turg’unbay Qurbanov, Ziyada Sharipova, Zulfiya Arzыmbetova, Jarilkagan Eshanov, Tenel Kalliev va boshqalar Germaniya, Fransiya va boshqa davlatlarda qoraqalpoq dostonlari va she’rlarini ijro etib, butun dunyoga tanildi. Qoraqalpoq universiteti “Xurliman” ansambli 200 -yili Toshkentda “O‘zbekiston - Vatanim manim” konkusida 1-o‘rinni egalladi. Mustaqillik yillari Savitskiy nomidagi Qoraqalpoq milliy san’at muzeyi va Qoraqalpoq o‘lkaShunoslik muzeyi, Berdaq muzeyi milliy o‘zligimizni targ’ibot qilishda katta faoliyat ko‘rsatmoqda. 230 202-yili may oyidan boshlab milliy televideniyada “Assalom Qoraqalpog’iston” tonggi ko‘rsatuvi tashkil etildi. Shuningdek, “Mavrit”, “Tarix va taqdir”, “Boyterek”, “Shanarak”, Yoshlar kanali” ko‘rsatuvlari tashkil etildi. Prezidentimiz Erkin Kutibaev, Alisher Avazbayev, Baxtiyar Nurullaev, Muratbay Baltaniyazov, F.Orazimbetov va boshqalarning sport sohasidagi mardliklarini tan oldi. Mustaqillikning o‘tgan davri - tarix uchun bir lahzadir. Lekin Shu muddatda Qoraqalpog’istonda amalga oshirilgan ishlar salmog’i va ko‘lami bilan bir necha un yilliklarga teng keladi. Tarixan qisqa davrda mamlakatimiz hayotida ham, odamlar turmushida ham keskin burilish yasaldi. 5. Qoraqalpog‘iston Respublikasida ekologik ahvol. Orol fojiasi. Mintaqada ekologik barqarorlikni ta’minlash masalasi davlat rahbarlariining doimiy e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq yurtboshimiz Islom Karimov bu masalaga jahon hamjamiyati e’tiborini qaratdi. Xalqaro Orolni qutqarish jamg‘armasi ana Shunday olijanob sa’y-harakatlar samarasida tashkil etildi. Qoraqalpog’iston Respublikasi xalqi O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimovning BMT minbaridan turib dunyo mamlakatlarini Orol dengizini saqlab qolishga qarata chaqirig‘ini katta quvonch bilan kutib oldi. Uning tashabbusi bilan 1994 -yili 14-yanvarda Nukusda Markaziy Osiyoning beshta davlat Prezidentlari hamda Rossiya Federatsiyasining vakillari ishtirokida o‘tkazilgan uchraShuvda Orolga va Orolbo‘yi aholisiga amaliy yordam berish masalasi muhokama etildi. 1995-yili xalqaro konferensiyada “Nukus Deklaratsiyasi” qabul qilinib, unda butun dunyo jamoatchiligi e’tibori Orol muammosiga qaratildi. Deklaratsiyada ovul va o‘rmon xo‘jaliklarin ilmiy tizimga o‘tkazish, suv resurslarin foydalanishning iqtisodiy usullari va texnologiyasi ishlab chiqish, hududning tabiiy resurslarini boshqarish tartibini yengillashtirish, ushbu hududda yashovchi odamlarning turmush darajasini yaxshilash masalalari kun tartibiga qo‘yildi. 1995-yili 24 -oktyabrda BMTning 50 yilligiga bag’ishlangan Bosh Assambleya majlisida O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov “Bugungi kunda xalqaro moliya tizimlari bilan rivojlangan davlatlar qo‘llab-quvvatlashisiz, BMTning tashkiliy rolisiz bu muammoni yechish mumkin emas” deb aytdi. Orolni qutqarish fondi Nukus filiali tashkil etildi va Markaziy Osiyo davlatlari o‘z kuchlari va chet el donorlari yordami bilan 2 mlrd 686 mln dollar investitsiya to‘plab, Shundan 856,25 - ming dollar 1997 -yili yuqoridagi muammolarni yechishga to‘g’ridan-to‘g’ri yo‘naltirildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha 2013-2017 -yillarga mo‘ljallangan dasturi bu boradagi ishlarni yangi bosqichda davom ettirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Dasturda Orolbo‘yini ekologik sog‘lomlashtirish ishlariga alohida e’tibor qaratilgan. Xususan, cho‘llanishning oldini olish, Orol dengizining qurigan hududlarida sun’iy o‘rmonlar barpoetish uchun keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Dasturga ko‘ra, mazkur ishlarga 89,39 milliard so‘m, 1635,55 million AQSh dollari va 57 -,63 million yevro mablag‘ yo‘naltirish ko‘zda tutilgan. 231 Xalqaro Orolni qutqarish jamg‘armasi Nukus filiali tomonidan 2014-yilda Mo‘ynoq tumanida, Orol dengizining Axantay qismida 150, Oqqum qismida 34 gektarlik saksovulzor – sun’iy o‘rmon barpo etildi. Ayni paytda xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda 90 million AQSh dollari miqdoridagi loyiha asosida Orol dengizining qurigan qismida cho‘llanishdan himoyalovchi mitti o‘rmonlar bunyod etishga kirishilayotgani ham hudud aholisi turmush farovonligini yuksaltirish borasidagi ezgu ishlarning davomidir. O‘zbekiston Respeblikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2017 -yil 19- sentabrda BMTning 72-sessiyasida so‘zlagan nutqida Orol fojeasi masalasida yana bir bor jahon jamoatchiligiga yuzlandi. “Bugungi kunning eng o‘tkir ekologik muammolaridan biri – Orol xalokatiga yana bir bor e’tiboringizni qaratmoqchiman. Mana, mening qo‘limda Orol fojeasi aks etgan xarita. O‘ylaymanki, bunga ortiqcha izohga xojat yo‘q. Dengizning qurishi bilan bog’liq oqibatlarni bartaraf etish xalqaro miqyosdagi say-harakatlarni faol birlashtirishni taqazo etmoqda. Biz BMT tomonidan Orol fojeasidan jabr ko‘rgan aholiga amaliy yordam ko‘rsatish bo‘yicha Shu yil maxsus dastur to‘liq amalga oshirilishi tarafdorimiz”. 10-mavzu. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati REJA. 1 . O‘zbekistonning jahon hamjamiyati tomonidan tan olinishi va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yishi 2. O‘zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy-siyosiy aloqalarining yo‘lga qo‘yilishi. 3. O‘zbekistonning Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi va Markaziy Osiyo davlatlari bilan hamkorligi 4. Faol tashqi siyosat: O‘zbekistonnning jahon hamjamiyatiga tobora integratsiyalaShuvi va rivojlanish startegiyasi. Tayanch iboralar: Tashqi siyosat, BMT, MDH, SHHT, Yevropa Ittifoqi, Markaziy Osiyo, Integratsiya, Tashqi siyosiy faoliyat konsepsiyasi 1. O‘zbekistonning jahon hamjamiyati tomonidan tan olinishi va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yishi Mustaqillik yillarida mamlakatimiz chet davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan teng huquqlilik asosida diplomatik, savdo, iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy hamkorlik qilish yo‘lini tutdi. Xususan 2010 - yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston dunyoning 120 dan ortiq davlati bilan diplomatik aloqalari o‘rnatdi. Toshkentda 42 ta davlat elchixonasi, 1 ta bosh konsulxona, 9 ta faxriy konsullik, 10 ta xalqaro tashkilot vakolatxonasi, 5 ta xalqaro moliyaviy tashkilot vakolatxonasi, 3 ta savdo tashkiloti vakolatxonalari faoliyat yuritmoqda. Eng muhim voqealardan biri 1992- yil 2-martda O‘zbekiston xalqaro munosabatlarning to‘la huquqli sub’ekti sifatida Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo‘ldi. 1993 - yil BMT Bosh Assambliyasining 48-sessiyasi da Prezident I.A.Karimov ma’ruza qildilar. 1995- yil BMTning 50 yilligi munosabati bilan 232 Bosh Assambleyaning tantanali yig‘ilishida asosiy e’tibor bu tashkilotning faoliyatini yanada kengaytirish bilan bir qatorda, yana mintaqaviy xavfsizlik va barqarorlik, ekstremizm, terrorizm, narkobiznesga qarshi kurash masalalariga qaratildi. Shu bilan birga Markaziy Osiyo mintaqasi xalqlari uchun o‘ta dolzarb masala Orol muammosining ko‘tarilishi muhim ahamiyat kasb etdi. Shu bilan birga O‘zbekiston jahon jamoatchiligini tashvishga solayotgan xalqaro muammolardan biri bo‘lgan terrorizm, uyushgan jinoyatchilikka qarshi birgalikda kurashish, diniy ekstremizm masalalariga o‘z e’tiborini qaratdi. Davlatimiz rahbari o‘tgan vaqt davomida dunyoning ko‘pgina notinch mintaqalarida, jumladan, Afg‘oniston hududida ildiz otgan diniy aqidaparastlik va terrorizm xavfidan jahon jamoatchiligini birinchilardan bo‘lib ogoh etdi. 1993 - yil Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 48- sessiyasida, 1995- yil 2 -martida Kopengagendagi xalqaro konferensiyasida bu borada o‘z takliflari bilan chiqdi. 1995- yil 15-sentyabrda Markaziy Osiyoda xavfsizlik va hamkorlik masalalariga bag‘ishlangan Toshkent seminar kengashida, 1995- yil 24 - oktyabrda BMTning 50 yilligiga bag‘ishlangan maxsus tantanali yig‘ilishda, 1999- yil 18-noyabrda EXHT ning Istanbul sammitida, 2000 - yili BMT Bosh Assambleyasining sammitida va boshqa nufuzli anjumanlardagi chiqishlarida O‘zbekiston rahbari I.A.Karimov Afg‘onistonning dahshatli vayronkorlik kuchiga ega xalqaro terrorizm o‘chog‘iga aylanib qolganidan dunyo jamoatchiligini ogohlantirdi. Bu xatarning oldini olish bo‘yicha ko‘plab amaliy choralarni taklif qildi. Birinchi galda xalqaro terrorizmga qarshi kurashda barcha davlatlarni birlashishga da’vat etdi. Aynan ushbu g‘oyaning amaliy natijasi o‘laroq 2001- yil 28 - sentyabrda BMT Xavfsizlik kengashi doirasida terrorchilikka qarshi kurash qo‘mitasining tashkil etilishi bilan u amalda o‘z ifodasini topdi. Afg‘oniston mintaqa va xalqaro xavfsizligiga eng katta xavflarddan biri ekanligini ta’kidlab, uzoq yilladan buyon ushbu masala yuzsidan ilgari surilib kelinayotgan 6+2 dasturi ni 6+3 ga aylantirish tashabbusi bilan chiqdi. Ushbu tashabbusi I. Karimovning 2008- yil 3-4 aprel kunlari NATO ning Buxaristdagi samitida ilgari surildi. O‘zbekiston Respublikasi NATO ning kollektiv xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan “Tinchlik yo‘lida hamkorlik” loyihasini 1994 - yilning iyulida imzoladi hamda 1995- yilning iyul oyida ushbu dasturga qo‘shildi. 1995-201- yillar mobaynida “Tinchlik yo‘lida hamkorlik” dasturi doirasida o‘tkazilgan harbiy o‘quv mashqlarida O‘zbekiston Qurolli Kuchlari bo‘linmasining tinchlikni saqlash kuchlari o‘ndan ortiq harbiy o‘quv mashqlarida qatnashdilar. O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimovning 1999- yil 23-25 - aprel kunlari AQSH ga hamda NATO ning 50 yilligiga bag‘ishlab o‘tkazilgan tadbirda ishtirok etishi mamlakatimizning ertangi kuni uchun muhim ahamiyat kasb etdi. O‘zbekiston - NATO munosabatlariga va uning “Tinchlik yo‘lida hamkorlik” dasturida hamkorlik qilish, bu NATOga a’zo bo‘lish emas. O‘zbekiston - NATO munosabatlarining asl mohiyati davlatimizning xavfsizligi va tinchligini 233 ta’minlash, qolaversa mintaqada barqarorlikni qaror toptirish uchun shart-sharoitni imkon qadar kengaytirish va mustahkamlashdan iborat ekanligini ta’kidlandi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning “Tinchlik yo‘lida hamkorlik” Dasturida ishtiroki Markaziy Osiyo mintaqasida kollektiv xavfsizlik va barqarorlikning keng tizimini vujudga keltirishni rejalashtirishda O‘zbekistonning ishtirokini kafolatladi. Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda, “NATO bilan hamkorlik qilish harbiy-siyosiy voqealardan xabardor bo‘lib turish, bu uyushma doirasida amalga oshirilayotgan tadqiqotlar va ishlanmalardan bahramand bo‘lish uchun imkon beradi”. NATO Bosh kotibi X.Solana va AQSHning NATOdagi doimiy vakili R.Xanterning O‘zbekistonga tashriflari O‘zbekiston va mazkur tashkilot o‘rtasidagi tinchlik yo‘lidagi siyosatining hamohang ekanligini ham ko‘rsatdi. 1992- yil 26 fevralda O‘zbekiston yana bir nufuzli tashkilot EXHT ga a’zo bo‘ldi. Shu bois 1994 - yildan O‘zbekistonning EXHTdagi vakolatxonasi Venada, 1995- yildan esa EXHTning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan aloqalari bo‘yicha byurosi Toshkentda faoliyat yuritmoqda. 1999- yilda ushbu byuroga EXHTning mintaqadagi markazi maqom berildi. Markaz faoliyati nazariy jihatdan siyosiy- harbiy, iqtisodiy-ekologik va inson xuquqlari kabi sohalarda O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan tub islohotlarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. O‘zbekistonning 1996- yil Lissabon Sammitida ishtiroki respublika rahbariyatining xavfsizlik doirasiga kiruvchi qarashlarini bayon etishga ham imkon berdi. Anjumanda O‘zbekiston xavfsizlik muammosiga doir o‘z qarashlarini bayon etish huquqiga ega bo‘ldi. Markaziy Osiyo mintaqasini yadro qurolidan xoli zona deb e’lon qildi. 1999-yil 18-19-noyabr kunlari mazkur tashkilotga a’zo 54 mamlakat rahbarlari uchun Turkiyaning Istambul shahrida Oliy darajadagi uchraShuvda Prezident xalqaro terorrizmga qarshi markazini tuzish taklifi bilan chiqdi. 1996- yilning boshlarida O‘zbekistonda Britaniya Kengashi bo‘limining ish boshlashi hamkorlikni mustahkamlash va kengaytarish yo‘lidagi yangi qadam bo‘ldi. O‘zbekistonning Niderlandiya, Finlyandiya, Avstriya, Belgiya, SHveysariya, Italiya, Ispaniya, Gretsiya, Polsha, Vengriya, CHexiya, Slovakiya, Xorvatiya, Bolgariya kabi Evropa mamlakatlari bilan siyosiy, diplomatik, iqtisodiy va madaniy aloqalari o‘rnatildi va kengayib bormoqda. Shveysariyaning Altendorf shahrida O‘zbekiston Savdo uyining ochilishi muhim voqea bo‘ldi. Bu maskan bugungi kunda savdo uyigina bo‘lib qolmay, O‘zbekistonning Evropa va jahonda biznes va savdo markazi hisoblanadigan mamlakat - Shveysariyadagi vakolatxonasiga ham aylandi. 1995- yil oktyabrda Jenevada “O‘zbekistonda xususiylashtirish: hamkorlik uchun imkoniyatlar” mavzusida konferensiya bo‘lib o‘tdi. Shu yil noyabr oyida esa Londonda o‘tgan “O‘zbekistonda biznes” konferensiyasida iqtisodiy islohotlarning xususiyatlari muhokama qilindi. O‘zbekiston jahon iqtisodiyotida integratsiyalashish yo‘lidan borib, Jahon banki, Xalqaro Valyuta fondi, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Iqtisodiy taraqqiyotga ko‘maklaShuv tashkiloti va boshqa moliyaviy, iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo‘lib kirdi va ular bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘ydi. Shu bilan birga O‘zbekiston BMT doirasidagi ixtisoslashgan muassasalar Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti, Xalqaro Mehnat tashkiloti, Jahon intellektual mulk tashkiloti, BMT ning 234 bolalar fondi, Xalqaro pochta ittifoqi, Elektr aloqasi bo‘yicha xalqaro ittifoq, Jahon meteorologiya tashkiloti, Xalqaro olimpiya qo‘mitasi kabi yana bir qancha tashkilotlarga a’zo bo‘ldi. O‘zbekiston 201- yilning iyun oyida “Shanxay xalqaro hamkorlik tashkiloti” ga a’zo bo‘ldi. Unga Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘izston va Tojikiston Respublikalari ham doimiy a’zodirlar. Bugungi kunda izchil faoliyat ko‘rsatayotgan xalqaro siyosiy-iqtisodiy tashkilotlar xaqida so‘z yuritilganda, Shubhasiz, birinchi navbatda Shanxay Hamkorlik Tashkiloti tilga olinmoqda. Dastlab “Shanxay beshligi” deb nomlangan bu tashkilotga 201- yilda O‘zbekiston Respublikasi a’zo bo‘lib qo‘shilgach, “Shanxay Hamkorlik Tashkiloti” deb ataladigan bo‘ldi. Ayni paytda unga Rossiya Federatsiyasi, Xitoy Xalq Respublikasi, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Tojikiston va Qirg‘izston Respublikalari rasman a’zodirlar. Tashkilotning “Terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurash to‘g‘risida Shanxay konvensiyasi” imzolangan bo‘lib, 202 - yil iyulida Sankt- Peterburgda u yanada mustahkamlandi. 203 - yil may oyida Moskva SHXTning tashkiliy organlari, ramzlari tasdiqlanib, O‘zbekiston Tashkilotining yangi raisi etib belgilandi. 203 - yil sentyabrda Pekinda “SHHTga a’zo davlatlarning 20 yilga mo‘ljallangan savdo-iqtisodiy hamkorlik dasturi” qabul qilinib, mahsulot, kapital, xizmat va texnologiyalar erkin aylanishi shartlari belgilab olindi, SHHTning moliyaviy byudjeti ko‘rildi. 204 - yil iyundan Tashkilot to‘la ravishda ishga kirishdi. 205 - yil iyulida Ostona sammitida Mongoliya, Hindiston, Pokiston va Eron kuzatuvchi maqomiga ega bo‘ldi. 2010 - yilda Toshkentda o‘tkazilgan navbatdagi anjuman a’zo davlatlar tashqi siyosatida muhim voqea bo‘ldi. O‘zbekiston mustaqillikning dastlabki kunlarida boshlab chet mamlakatlar bilan teng huquqli hamkorlik aloqalarini yo‘lga qo‘ydi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan e’tiboran mamlakatimiz jahon hamjamiyatiga kirishga intila boshladi. Jumladan mamlakatimiz mustaqilligini birinchi bo‘lib tan olgan mamlakat bu Turkiya respublikasi edi. 1991- yil 16-19-dekabr kunlari O‘zbekiston davlat delegatsiyasi Turkiyada bo‘ldi. Safar chog‘ida O‘zbekiston Respublikasi bilan Turkiya jumhuriyati o‘rtasidagi davlatlararo munosabatlarning asoslari va maqsadlari to‘g‘risida shartnoma, konsullik vakolatxonalarini ayirboshlash to‘g‘risida Protokol, iqtisodiy va savdo sohasidagi hamkorlik to‘g‘risida bitim, madaniyat, fan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, sport va turizm sohasidagi o‘zaro hamkorlik to‘g‘risida bitim, transport va kommunikatsiyalar sohasidagi hamkorlik to‘g‘risida bitim, axborot ayirboshlash, televidenie va radio eshittirish bo‘yicha hamkorlik qilish haqida protokollar va boshqa hujjatlar imzolanadi. 2. O‘zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy-siyosiy aloqalarining yo‘lga qo‘yilishi. O‘zbekiston Respublikasi o‘zining tashqi siyosatdagi yo‘nalishlarini demokratik prinsiplarga asoslangan holda olib borar ekan, 1991- yil dekabrdan 1992- yil iyul oyigacha bo‘lgan davr ichida respublikani 111 davlat, hozirgi kunga qadar esa O‘zbekiston mustaqilligini 180 dan ortiq davlat tan oldi. Ularning 10 235 dan ortig‘i bilan diplomatik, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy aloqalar o‘rnatildi. Dastlab Toshkentda AQSH, Turkiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Xitoy, Hindiston, Pokiston, Malayziya va boshqa rivojlangan mamlakatlarning elchixonalari ochildi. Shuningdek, O‘zbekistonda 88 ta xorijiy mamlakatlar va xalqaro tashkilotlarning, 24 ta hukumatlararo va 13 ta nohukumat tashkilotlarning vakolatxonalari ochildi. O‘z navbatida O‘zbekistonning elchixonalari dunyodagi 20 dan ortiq yirik davlatlarda faoliyat ko‘rsatib turibdi. Mamlkatimiz har tomonlama diplomatik, siyosiy, iqtisodiy aloqalarni toboro kengaytirib bormoqda. 1992- yil 27 -28 - iyun kunlari Pokiston Islom Respublikasi Bosh vaziri Muhammad Navoz SHarifning O‘zbekistonga rasmiy davlat tashrifi asosida ikki davlat o‘rtasidagi aloqalarga asos solindi. 1992- yil 24 - 25 - noyabr kunlari respublikamiz rahbarining Eron Islom Jumhuriyatiga rasmiy davlat tashrifi O‘zbekiston va Eron o‘rtasida davlatlararo aloqalarga asos soldi. Shu yili O‘zbekiston davlat delegatsiyasi rasmiy tashrif bilan Saudiya Arabistoni, Misr da bo‘ldi va ular bilan davlatlararo munosabatlarning asoslari to‘g‘risida shartnomalar imzolandi. 1992- yil 6 fevralda O‘zbekiston Pokiston, Eron va Turkiya tomonidan tuzilgan iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO)ga a’zo bo‘lidi. Mustaqil O‘zbekistonni Osiyodagi yirik davlat - Hindiston bilan aloqalari yildan-yilga kengayib bormoqda. Bunga 1992- yil 12-13 oktyabr kunlari Hindiston tashqi ishlar vaziri R.L. Bxatiya davlat tashrifi bilan O‘zbekistonga kelishi diplomatik aloqalarga asos soldi. Mustaqillik yillarida respublikamizda 25 - dan ortiq hind-o‘zbek qo‘shma korxonalari samarali ish olib bormoqda. Masalan, Farmatsevtika, qurilish, to‘qimachilik, servis xizmati jabhalarida tashkil etilgan “Surxon Adjanta farma”, “Tata Projekts LTD”, “Gufik Avitsenna” va boshqalar. O‘zbekiston Yaponiya bilan o‘zaro manfaatli hamkorlikni rivojlanishiga 1994 - yil 16-19 may kunlari Respublikamiz davlat delegatsiyasining Yaponiyada bo‘lishi o‘zaro munosabatlarimizni rivojlanishiga keng yo‘l ochdi. Respublikamizda Yaponiyaning dunyoga mashhur “Mitsui va KOLTD”, “Mitsubisi korporeyshn”, “Sumitoto korporeyshn”, “Chori" va boshqa ko‘plab kompaniya firmalari samarali faoliyat ko‘rsatmoqda. Yaponiya davlati Respublikamizdagi Ko‘kdumaloq neft-gaz kondensati konini o‘zlashtirishda, Toshg‘uzor-Boysun-Qumqo‘rg‘on temir yo‘l tarmog‘ini barpo etishda, Buxoro, Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodlarini qurish va ta’mirlashda, telealoqa tarmoqlarini ta’minlashda o‘z sarmoyalari bilan faol qatnashmoqda. O‘zbekiston Sharqning yana bir rivojlangan davlati Janubiy Koreya davlati o‘rtasidagi diplomatik aloqalar 1992- yil yo‘lga qo‘yilgan. 1992- yil 19 iyunda iqtisodiy, savdo, transport, elektronika, telekommunikatsiya, aloqa, to‘qimachilik, maorif, ommaviy axborot, sport aloqalarining rivojlanishiga asos solindi. Shuningdek bu ikki davlat o‘rtasida o‘zaro hamkorlik munosabatlarining uzoq muddatga mo‘ljallangan rejalari belgilab olindi. Janubiy Koreyaning olamga mashhur “Samsung”, “DEU” korporatsiyalari bilan hamkorlikda Asaka shahrida “O‘zDEUavto” O‘zbekiston-Koreya qo‘shma avtomobil zavodining 1996- yil 25 - martda qurib ishga tushirilishi, uning yiliga 20.00 ming zamonaviy “Tiko”, “Damas” va “Neksiya” rusumli avtomobillar ishlab chiqarila boshlandi. Bugungi 236 kunga kelib, mamlakatimizda Janubiy Koreya davlati bilan hamkorlikda tuzilgan 80 dan ortiq qo‘shma korxonalar keng faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach dunyodagi rivojlangan mamlakatlar qatoridan o‘rin egallagan Malayziya va Indoneziya davlatlari bilan davlatlararo aloqalar o‘rnatildi. Yurtboshimiz I.A.Karimovning 1992- yil 19-23-iyun kunlari bu ikki davlatga safari diplomatik aloqalar boshlanishida muhim ahamiyatga molik bo‘ldi. Ushbu davlatlar bilan savdo-iqtisodiy, madaniy va ma’rifiy sohalardagi aloqalar tobora kengayib bormoqda. Xitoy Xalq Respublikasi va O‘zbekiston. O‘zbekiston Respublikasi va XXR o‘rtasidagi ikki tomonlama hamkorlik tizimida o‘zaro munosabatlar muhim rol o‘ynaydi. Xitoy O‘zbekiston mustaqilligini 1991- yil 27 - dekabrda tan olgan. 1992- yil 2 - yanvarda ushbu mamlakt bilan diplomatik aloqalar o‘rnatilgan. H ar ikki mamlakat o‘rtasida hamkorlik aloqalari o‘rnatilgandan keyin iqtisodiyot, savdo, fan va texnika, madaniyat va san’at sohasida o‘zaro manfaatli hamkorlik jadal rivojlanishi uchun ko‘pdan ko‘p imkoniyatlar vujudga keldi. O‘ tgan yillar maboynida ikki davlat o‘rtasida sheriklik munosabatlari va hamkorlikni yanada rivojlantirish to‘g‘risida bir qancha deklaratsiyalar, memorandumlar va boshqa hamkorlikka oid bitimlar imzolangan. Agar raqamlarga murojaat qilinsa, 1992- yildan to 209 - yilga qadar O‘zbekiston va XXR o‘rtasida o‘zaro tovar aylanmasi o‘sha davrga nisbatan 6 barobarga oshgan bo‘lsa, 208-yilda dunyoda kechayotgan moliyaviy inqiroz tufayli bu ko‘rsatkich 1.20 mln. dollarni tashkil qilgan va 207 -yilga nisbatan o‘zaro tovar aylanmasi 25 -% ga kamaygan. 208- yilga qadar O‘zbekistonga kiritilgan Xitoy investitsiyalari hajmi 11 mlrd. dollarni tashkil qilgan. Kiritilayotgan investitsiyalar nafaqat neft-gaz sohasiga, balki transport, telekommunikatsiya, gidroenergetika, engil sanoat kabi sohalarga ham jalb qilinmoqda. O‘zbekiston Xitoyga energiya resurslari, neft va neft kimyosi mahsulotlari, paxta tolasi, ipak, o‘g‘it, meva-sabzavot kabi mahsulotlar eksport qiladi. Xitoydan esa mamlakatimizga mexanik va elektron uskunalar, optik apparatlar, dori-darmon, to‘qimachilik mahsulotlari, plastmassa va plastmassa buyumlar, rangli va qora metallar, yog‘och va yog‘ochdan tayyorlangan mahsulotlar import qilinadi. Agar raqamlarga murojaat qilinsa, 2016- yilgacha O‘zbekistonda Xitoy sarmoyasi ishtirokida tuzilgan 7 -0 dan ortiq qo‘shma korxona mavjud bo‘lgan. Ular asosan engil sanoat, to‘qimachilik, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, axborot texnologiyalari kabi sohalarda ish olib boradi. Toshkent shahrida faoliyat ko‘rsatib kelayotgan “Elektron hisoblagich” O‘zbekiston - Xitoy qo‘shma korxonasi bunga misol bo‘la oladi. 204 - yildan buyon faoliyat yuritayotgan “Elektron hisoblagich” qo‘shma korxonasi “O‘zbekenergo” aksiyadorlik jamiyati hamda Xitoydagi “Holley Group” korporatsiyasi hamkorligining amaliy natijasidir. Mazkur korxona sarmoyasining 40 % O‘zbekistonga, 60 % Xitoyga tegishlidir. Qo‘shma korxona elektr energiyasi sarfini hisoblaydigan turli xil va o‘lchamdagi bir fazali va uch fazali elektron hisoblagichlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Korxonada ilg‘or texnologiyalar asosida tayyorlanayotgan mahsulotlar xonadonlar va tashkilotlar uchun 237 mo‘ljallangan bo‘lib, yuqori sifati, qulayligi, xalqaro andozalarga mosligi bilan ajralib turadi . O‘zbekistonda Xitoyning foizsiz (12 million AQSH dollari) va imtiyozli (36,3 million AQSH dollari) kreditlari asosida qator ijtimoiy loyihalar ham amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari, Xitoy “Eksimbanki” O‘zbekistonga 30 million dollarlik eksport krediti ajratgan. O‘zbekiston Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki bilan Xitoy Eksimbanki o‘rtasida telekommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish hamda To‘polang GES iga agregat o‘rnatish bo‘yicha loyihalarni moliyalashtirish to‘g‘risida ikkita kredit bitimi, “Farg‘onaazot” OAJ bilan “Grinkul” kompaniyasi o‘rtasida qo‘shma korxona tuzish to‘g‘risida ta’sis hujjatlari, “Motor zavodi” da “Grinkul” kompaniyasi ishtirokida dvigatellar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish to‘g‘risida hamkorlik memorandumi imzolangan. So‘nggi yillarda ikki mamlakat hamkorligida mobil telefon apparatlari ishlab chiqarish bo‘yicha hamkorlik memorandumi, “Markazsanoateksport” kompaniyasi tomonidan Xitoyga mis etkazib berish to‘g‘risida bitim ham olib borilayotgan amaliy ishlar natijasidir. Shuningdek “O‘zsanoatmashimpeks” kompaniyasi tomonidan Xitoyga paxta etkazib berish to‘g‘risida bitim, “O‘zkimyosanoat” kompaniyasi bilan “Luyang Lanbin” kompaniyasi o‘rtasida anglaShuv protokoli, “O‘zkimyosanoat” kompaniyasi bilan “Grinkul” kompaniyasi o‘rtasida qo‘shma korxona tashkil etish to‘g‘risida bitim imzolangan. Bundan tashqari, tomonlar o‘rtasida yana bir qator muhim bitimlar bo‘lib, ular ikki tomonlama iqtisodiy hamkorlik rivojiga asos bo‘lmoqda. Jumladan, “Xitoy va O‘zbekiston hukumatlari o‘rtasida savdo-iqtisodiy bitim”, “Ikki tomonlama soliq solinishiga yo‘l qo‘ymaslik to‘g‘risida” bitim, “Xitoy va O‘zbekiston o‘rtasida investitsiyalarni himoya qilish to‘g‘risida”gi bitim “Savdo- iqtisodiy, investitsion va moliyaviy hamkorlikni kengaytirish to‘g‘risida” memorandum Shular jumlasidandir. Ikki tarafning umumiy sa’y-harakatlari bilan hozirgi vaqtda iqtisodiy hamkorlikning shartnomaviy - huquqiy negizi shakllantirilgan, o‘zaro savdo hajmi faol o‘sib bormoqda, investitsiyalar sohasida, Shu jumladan, iqtisodiyotning neft- gaz tarmog‘ida hamkorlik faol rivojlanmoqda, Shuningdek, transport - kommunikatsiya jabhasida ham yangi imkoniyatlar paydo bo‘lmoqda. Xususan, 209 -yilda ikki mamlakat o‘rtasida imzolangan ikkitaraflama shartnomalar doirasida O‘zbekistonga jami 1,5 mlrd. AQSH dollari miqdorida Xitoy investitsiyalari jalb qilingan. Mazkur mablag‘lar energetika, kimyo sanoati, geologiya qidiruv, kommunal xo‘jalik, ta’lim, sog‘liqni saqlash kabi sohalarda loyihalarni amalga oshirishga yo‘naltirilmoqda . XXR kompaniyalari bilan investitsion hamkorlikning muhim yo‘nalishi hisoblangan neft-gaz sektorini alohida qayd etish lozim. Mazkur tarmoq bo‘yicha hamkorlik ham o‘zining evolyusiyasiga ega. Masalan, bu borada 205 -yilda “O‘zbekneftegaz” kompaniyasi va Xitoy milliy neft-gaz korporatsiyasi (NP) o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar kiritish bo‘yicha hajmi taxminan 60 mln. AQSH dollari bo‘lgan qo‘shma korxona tashkil etish to‘g‘risida bitim imzolandi. 206-yilda O‘zbekistonda Xitoyning kapitali ulushi 10% bo‘lgan “NP Silk Road” sho‘ba kompaniyasi tashkil etilib, u hozirgi vaqtda O‘zbekistondagi 238 Buxoro, Xiva, Farg‘ona va Ustyurt neft-gaz mintaqalarida beshta investitsion blokda geologiya - qidiruv ishlarini amalga oshirishga kirishdi. Bunda Xitoy korporatsiyasi O‘zbekistondagi geologiya-qidiruv ishlariga 5 yil mobaynida 208,5 mln. AQSH dollari miqdoridagi mablag‘larni investitsiya qiladi. Birinchi Prezident Islom Karimovning 205 -yil Xitoyga tashrifi chog‘ida “O‘zbekneftegaz” va Xitoy milliy neft-gaz korporatsiyasi o‘rtasidagi o‘zaro kelishuvga asosan Buxoro viloyatining Jondor tumanidan boshlanadigan O‘zbekiston - Xitoy gaz quvurini qurilishi 208-yilning iyun oyidan boshlandi. Ushbu loyihaning umumiy qiymati 2 mlrd. AQSH dollarini tashkil etadi va 50 kilometrlik ikkita liniyani qurilishini o‘z ichiga oladi. Ushbu liniyalarning birinchisi 209 -yilning dekabrida, ikkinchisi 2011 -yilda qurib bitkazildi . Davlatlararo iqtisodiy aloqalarda Buyuk Ipak Yo‘lini tiklash strategiyasi doirasida O‘zbekiston - Qirg‘iziston - Xitoy temir yo‘lini qurish va avtomobil magistralini qayta ta’mirlash loyihasi yaxshi imkoniyatlarga ega. Tranzit imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish istiqbollari ham Xitoy - Qirg‘iziston - O‘zbekiston temir yo‘li (Qoshg‘ar - Irkishtom - O‘sh - Andijon -Toshkent) loyihasini amalga oshirish bilan bog‘liq. Loyihaning dastlabki qiymati 1,2 -1,5 mlrd. AQSH dollarini tashkil etadi. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, dastlabki bosqichning o‘zida tashiladigan yuklar hajmi yiliga 5 mln. tonnani tashkil etadi, keyinchalik esa, 17 -20 mln. tonnani tashkil etishi mumkin. Bu yo‘l tovarlarni transportda tashish vaqti va masofasini ilgari mavjud bo‘lgan yo‘llarga taqqoslaganda tegishli ravishda 7 -8 kun va 90 km ga kamaytirish imkonini beradi, bu esa yuk tashish qiymatini kamaytiradi. Ikki davlat o‘rtasidagi do‘stlik o‘zaro ishonch va siyosiy hamjihatlik savdo- iqtisodiy aloqalar rivojida, hamkorlikda ko‘plab qo‘shma biznes loyihalarini hayotga tatbiq etishda kuchli rag‘batlantiruvchi omil bo‘lmoqda. O‘zaro tovar ayirboshlash ko‘rsatkichi 208-yilda 1,2 milliard AQSH dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2011-yilda 2,6 milliard AQSH dollariga etdi. Bu borada savdo-iqtisodiy sohadagi o‘zaro hamkorlik tobora o‘sib bormoqda. 203 - yilda ikki tomon tovar ayirboshlash xajmi 216 mln AQSH dollariga teng bo‘ldi. O‘zbekistonning Xitoyga qilgan eksport 53 mln, import 163 mln AQSH dollarini tashkil etdi. 201-204 - yillarda Xitoy bilan tovar aylanish hajmi to‘rt marotaba oshdi. O‘zbekistonda Xitoy investorlari ishtirokida tuzilgan 122 - korxona ro‘yxatdan o‘tgan. Shulardan 102 tasi qo‘shma korxona, 20 tasi 10% Xitoy sarmoyasi hisobidan Xitoy kompaniyalarining 23 ta korxonasi faoliyat ko‘rsatmoqda. 2017 - yilga kelib Xitoyning O‘zbekistonga kiritilgan sarmoyasi xajmi 435 mln AQSH dollarini tashkil etadi. 2011-2017 - yillarda o‘zaro tovar ayirboshlash hajmi qariyb to‘rt barobar oshgan. 2017 - yilning birinchi yarmida o‘zaro savdo yanada jadallashib, 59 foiz o‘sdi va 2,3 milliard dollarni tashkil etdi. Davom etayotgan global moliyaviy- iqtisodiy inqiroz oqibatida jahon iqtisodiyotidagi umumiy pasayishga va muammolarga qaramay, mamlakatlarimiz o‘rtasidagi savdo barqaror sur’atlarda o‘sayotganini alohida ta’kidlash joiz. Investitsiyaviy hamkorlik- O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikning eng muhim yo‘nalishidir. Ushbu hamkorlik ayni paytda har ikki 239 tomon uchun ustuvor loyihalar xisobidan kengayib, eng muhim barcha yo‘nalishlar bo‘yicha sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarildi. Xitoy O‘zbek iston iqtisodiyotiga eng ko‘p investitsiya kiritayotgan yirik sarmoyadorlardan biridir. O‘zlashtirilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 6,7 - milliard dollardan oshdi. Bular qatorida Qo‘ng‘irot soda zavodi, Dehqonobod kaliyli o‘g‘itlar zavodini qurish va ishga tushirish, Yangi Angren issiqlik elektr stansiyasi va Angren ko‘mir konini texnik qayta jihozlash, Xitoy kompaniyalari bilan hamkorlikda neft, gaz hamda uran konlarini qidirish, razvedka qilish va o‘zlashtirishga oid qator qo‘shma loyihalar bunday o‘zaro manfaatli investitsiyaviy hamkorlikning yaqqol dalillaridir. 2013- yildan boshlab O‘zbekistonda “Jizzax” maxsus industrial zonasi tashkil etilib, investorlar uchun misli ko‘rilmagan imtiyoz va preferensiyalar joriy qilindi. Bugungi kunda “Jizzax” maxsus industrial zonasida mobil telefonlar, zamonaviy qurilish materaillari va boshqa yuqori texnologiyali mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. O‘zbekistonning yirik mamlakat - Xindiston bilan musaqil aloqalariga 1993 - yilda asos solinadi. 1992- yil 10 mayda Ashgabadda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Eron, Turkiya, Pokiston davlat va hukumat rahbarlarining uchraShuvi bo‘ldi. UchraShuvda TransOsiyo temir yo‘lini vujudga keltirish maqsadida Tajan-Seraxs-Mashhad temir yo‘li qurish haqida bitimni, bojxona xizmatini tashkil etish, Shu soha uchun mutaxassislar tayyorlash haqida hujjatlar imzolandi. O‘zbekiston rahbariyatining 1995- yil AQSH vitse-prezidenti Albert Gor bilan uchraShuvi davomida O‘zbekiston va AQSH o‘rtasida teng huquqli va o‘zaro manfaatli aloqalar rivojiga hamda MDHdagi xavfsizlikka daxldor masalalar hal etildi. Ayni paytda AQSH O‘zbekistonning Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashdagi etakchilik rolini tan olib, respublikamiz bilan terrorizm, narkobiznesga qarshi kurash, mintaqaviy xavfsizlik va I.Karimovning AQSHga tashrifi chog‘ida muhokama etilgan boshqa masalalar sohasida teng huquqli hamkorlikni rivojlantirish niyatida ekanligini ma’lum qildi. O‘zbekiston rahbarining 1996- yil iyun oyida AQSHga qilgan tashrifi dan so‘ng O‘zbekiston tashqi siyosatida AQSH o‘ziga xos o‘rin tutdi. Mazkur tashrif davomida O‘zbekiston va AQSH o‘rtasidagi aloqalarni rivojlantirish, hamkorlikning huquqiy asoslarini kengaytirish, Markaziy Osiyoda barqarorlik va xavfsizlik masalalarida fikr yuritildi. O‘zbekiston Respublikasi bilan Amerika Qo‘shma Shtatlari o‘rtasida mintaqa xavsizligi, ijtimoiy-iqtisodiy aloqalarga oid masalalarni muh im rol o‘ynaydi. 3. O‘zbekistonning Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi va Markaziy Osiyo davlatlari bilan hamkorligi 1991- yil 8 - dekabrda Belorusiyaning Belovejskoe Pushche qarorgohida uch davlat Rossiya, Ukraina, Belorusiya Mustaqil Davlatlar hamdo‘stligini tuzish to‘g‘risidagi shartnomani imzoladilar. SHartnomada SSSRning mavjudligi va SSSR Konstitutsiyasi to‘xtatiladi, deb e’lon qilindi. 1991- yil 21-dekabrda Almatida Rossiya, Ukraina, Belorus, Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘izisgon, 240 Tojikiston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Armaniston, Moldaviya davlat boshliqlarining kengashida ushbu davlatlarning MDH ga a’zo bo‘lganligi to‘g‘risidagi bayonot qabul qilindi. 1992- yil 15-may kuni Toshkentda MDH mamlakatlari rahbarlarining navbatdagi kengashi bo‘lib o‘tdi. Toshkent Kengashida bir qator hujjatlar imzolanadi. 1993 - yil yanvarda Minskda MDH davlatlari boshliqlarining uchraShuvi bo‘ldi. Unda MDH ning Nizomi imzolanadi va MDHning huquqiy rasmiylashtirish jarayoni yakunlandi. 1993 - yil 24 - sentyabrda Moskvada MDH davlatlari boshliqlarining Kengashi bo‘lib o‘tdi. Unda MDH doirasida iqtisodiy ittifoq barpo etish masalasi muhokama etildi va iqtisodiy ittifoqfni tuzish haqidagi shartnoma imzolandi. 1994 - yil 21-oktyabrda Moskvada MDH davlat boshliqlarining Kengashi bo‘lib o‘tdi. Kengashda Iqtisodiy ittifoqning Davlatlararo iqtisodiy qo‘mitasi (DIQ) tuzildi. Shuni qayd etish zarurki 1991-201- yillarda MDH davlat boshliqlarining 30 ga yaqin kengashi bo‘lib, ularda hammasi bo‘lib iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy-siyosiy, tashkiliy va umumiy sohalarga oid 130 ga yaqin masalalar muhokama etilib, tegishli hujjatlar imzolandi. 1993 - yil MDH davlatlari bilan imzolangan «Iqtisodiy ittifoq» haqidagi shartnoma ham bu davlatlarning iqtisodiy taraqqiyoti va o‘zaro hamkorliklarining yanada mustahkamlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Shuningdek O‘zbekistonning Ukraina, Ozarbayjon, Gruziya, Moldova , Belorussiya, Rossiya Federatsiyasi bilan mustaqillik yillarida o‘zaro manfaatli va teng huquqli hamkorlik yaxshi samara bermoqda. Mamlakatimiz Boltiq bo‘yi davlatlari bilan har tomonlama aloqalarni rivojlantirish tarafdori. Bu davlatlar o‘rtasidagi muammolar, ularni echish uchun ushbu mamlakat rahbarlari davlatlararo kengashlar o‘tkazib, muhim masalalarni ya’ni do‘stlik va hamkorlik to‘g‘risida shartnoma, diplomatik munosabatlar o‘rnatish to‘g‘risida protokol va savdo-iqtisodiy hamkorlik bitimlari imzolangan. Mustaqillik yillarida Prezidentimiz I.A.Karimov Ukrainaga bir necha bor safar qildi. O‘tgan davrlar mobaynida O‘zbekiston bilan Ukraina o‘rtasida siyosiy, iqtisodiy, texnikaviy, madaniy aloqalar yo‘lga qo‘yildi. Ikki davlat o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. Hozirgi kunda O‘zbekistonda 20 dan ortiq o‘zbek-ukraina qo‘shma korxonalari faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston - Belorus Respublikasi o‘rtasida davlatlararo munosabatlarning asoslari to‘g‘risida shartnomalar asosida 1991- yildan boshlab ish yuritmoqda. Ikki davlat o‘rtasida daromad va mulklardan ikki tomonlama o‘zaro soliq olmaslik, avtomobil, temir yo‘l, havo yo‘li va pochta aloqasi bo‘yicha hamkorligini chuqurlashtirishda yangi bosqich bo‘ldi. O‘zbekistonning Gruziya, Moldova davlatlari bilan ikki tomonlama davlat aloqalari yo‘lga qo‘yilgan. Respublikamiz bilan Gruziya o‘rtasidagi qadimiy aloqalarni tiklash muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ikki mustaqil davlat o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik, sarmoyalarni o‘zaro himoya qilish va rag‘batlantirish, fan- texnika, bank, qishloq xo‘jaligi, bojxona, xalqaro transport aloqalari, erkin savdo va ishlab chiqarish, maorif, madaniyat, sport, sog‘liqni saqlash, sayyohlik, atrof- muhit muhofazasi, pochta aloqasi, soliq, bojxona tizimi, jinoyatchilikka qarshi 241 kurash kabi 30 dan ortiq hukumatlararo va muassasalararo bitim va hujjatlar imzolangan. O‘zbekistonning Boltiq bo‘yi davlatlari bilan o‘zaro hamkorligi katta ahamiyatga ega. Bunga O‘zbekiston bilan Litva, Latviya va Estoniya Respublikalari o‘rtasidagi ikki tomonlama hamkorlikni rivojlantirish va chuqurlashtirish to‘g‘risidagi qo‘shma Deklaratsiyasining imzolanishi bu davlatlar bilan bundan keyingi aloqalarni rivojlanishini yangi bosqichga ko‘tardi. O‘zbekiston bu davlatlarga rangli metallar, ipak paxta, neft va boshqa mahsulotlar eksport qiladi. Respublikamiz Litva, Latviya va Estoniyadan elektr mashinalari, ularning ehtiyot qismlari, shakar, efir moyi, qora metal, sut mahsulotlari, mebel sanoati mahsulotlarini sotib oladi. O‘zaro hamkorlikka asosan Toshkentda bu davlatlarning qo‘shma korxonalari ish yuritmoqda. Ayniqsa O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi 1992- yil o‘rnatilgan diplomatik aloqalardan so‘ng siyosiy, iqtisodiy sohalarda 150 dan ortiq shartnomalar imzolangan. Rossiya Federatsiyasi bosh vaziri V.CHernomirdin, keyinroq E.Primakov 1998 yil Rossiya Federatsiyasi prezidenti B.F.lsin, 1999-yil dekabr va 200 - yil may oyida prezident V.V.Putinning O‘zbekistonga qilgan tashriflari Rossiya va O‘zbekistonning o‘zaro iqtisodiy hamkorliklarini yo‘lga qo‘yishda yangi davrni boshlab berdi. 203 -204 - yllarda Rossiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi munosabatlar yana ham mustahkamlandi. Jumladan, Rossiya davlati xavfsizlik kengashining raisi, Mudofaa, Tashqi ishlar, Transport vazirlari o‘zbekistonlik davlat rahbarlari bilan muhim masalalar bo‘yicha bitimlar tuzdi. 16 iyun kuni strategik hamkorlik to‘g‘risida bitim tuzildi. V. Putinning Rossiya Prezidenti etib saylanishi Rossiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi hamkorlikni yangi bosqichga ko‘tardi. V. Putin qisqa muddatda O‘zbekistonda ikki marta – 1999- yil 10-11- dekabrda va 200 - yil 18-19- may kunlarida davlat tashrifi bilan keldi. Tashrif davomida ikki mamlakat Prezidentlari va rasmiy delegatsiyalari o‘rtasida savdo iqtisodiy aloqalarni yanada kengaytirish xarbiy va xarbiy texnikaviy hamkorlik, xavfsizlik, jumladan, Afg‘anistondagi vaziyatni barqarorlashtirish, xalqaro terrorchilikka qarshi birgalikda kurashish va boshqa masalalar muxokama etildi. O‘zbekiston bilan Rossiya o‘rtasidagi tovar ayirboshlash xajmi 200 - yilda bir milliard AQSH dollarini tashkil etdi. O‘zbekistonda 520 ta O‘zbekiston- Rossiya qo‘shma korxonasi, Shuningdek, Rossiya Fereratsiyasi firma va kompaniyalari ro‘yxatga olingan. Rossiyada esa O‘zbekiston sarmoyasi ishtirokida tushilgan 25 -0 ga yaqin qo‘shma korxona mavjud. O‘zbekiston Rossiyadan mashinalar va jixozlar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, qora metal va boshqa tovarlar sotib olib, Rossiyaga turli mashina va jixozlar, paxta tolasi, oziq-ovqat mollarini eksport qiladi. O‘zbekiston Prezidenti I.Karimovning 201- yil 3-5 may kunlari, 204 - yil aprel oyida Rossiyaga tashrifi va Rossiya Prezidenti V. Putinning 204 - yil iyun oyida O‘zbekistonga tashrifi ikki davlat o‘rtasidagi hamkorlikni yangi tog‘onaga ko‘tardi. 201- yili MDH tashkil topganligining 10 yilligiga bag‘ishlangan yig‘ilishda savdo, iqtisodiy, ta’lim, madaniyat, soliq, bojxona sohalarida Rossiya bilan shartnomalar imzolanadi. Bugungi kunda MDH davlatlari, xususan Ukraina, 242 Belorussiya, Moldova, Boltiq bo‘yi respublikalari ham O‘zbekiston bilan teng sherikchilik asosida o‘zaro hamkorlik qilmoqdalar. 204 - yil 16- iyunda O‘zbekiston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida strategik sherikchilik to‘g‘risida bitim imzolanadi. Mazkur 205 - yil 14- noyabrda ittifoqchilik munosabatlari to‘g‘risida shartnoma xujjatlari o‘zaro xavfsizlikni ta’minlash, global taxdidlarga qarshi xarakat qilish, siyosiy, iqtisodiy va gumanitar sohalardagi hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan mustaxkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi. “ O‘zbekneftegaz” milliy xolding kompaniyasi bilan “ Lukoyl” neft kompaniyasi OAJ xamda “Gazprom OAJ” o‘rtasida mahsulot taqsimotiga oid bitim imzolandi. Bu xujjat Rossiya tomonidan O‘zbekiston yoqilg‘i- energetikasi sohasiga 2.5 milliard AQSH dollari miqdorida investitsiya kiritishni nazarda tutadi. Ikki davlat o‘rtasidagi savdo xajmi 204 - yilda 1 milliard 642 million AQSH dollarini tashkil etdi. 208- yil 5-6- fevral kunlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 5-6 fevral kunlari rasmiy tashrif bilan Rossiya Federatsiyasida bo‘ldi. Muzokaralar yakunida O‘zbekiston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi Prezidentlarining qo‘shma bayonoti, O‘zbekiston Respublikasi hukumati bilan Rossiya Federatsiyasi hukumati o‘rtasida 208-2012- yillarga mo‘ljallangan iqtisodiy hamkorlik dasturi hamda Aviasozlik sohasida hamkorlik to‘g‘risidagi bitim, O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi bilan Rossiya Federatsiyasi Tashqi ishlar vazirligi o‘rtasida 208- yilga mo‘ljallangan hamkorlik dasturi imzolandi. O‘zbekistonning Markaziy Osiyo respublikalari bilan olib borayotgan o‘zaro hamkorligi yanada diqqatga sazovordir. Xususan O‘zbekiston va Qozog‘iston davlatlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik mustaqillik yillarida yanada kengaygan. Jumladan 1994 - yil yanvar oyida Qozog‘iston Prezdenti N.Nazarboevning O‘zbekistonga tashrifi natijasida “ Yagona iqtisodiy hudud” to‘g‘risidagi shartnomaga imzo chekdilar. Bu shartnomaga keyinchalik Qirg‘iziston va Tojikistonning ham kirishi Markaziy Osiyo mintaqasida iqtisodiy integratsiya jarayonining chuqurlashuviga katta imkoniyat yaratdi. Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash uchun O‘zbekiston davlati rahbariyati qat’iyat bilan harakat qilib kelmoqdalar. Masalan, Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining 1993 - yil 4 yanvar Toshkentdagi tarixiy uchraShuvi ushbu davlatlar hayotida muhim voqea bo‘ldi. UchraShuvda mintaqa taqdiriga taalluqli masalalar birinchi marta muhokamaga qo‘yildi. Orol dengizini saqlab qolish bo‘yicha xalqaro jamg‘arma tuzish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Shunday uchraShuvlar bir yilda ikki marta (1993 - yil, mart, Qizil-O‘rda, 1994 - yil, yanvar. Nukus; 1994 - yil, aprel. C h o‘lpon-ota, 1995- yil, mart. Tashhovuz; 1996- yil, yanvar. Ko‘kchatov; 1997 - yil, yanvar, Bishkek; 1997 - yil dekabr, Oqmola; 1998 yil mart Toshkent) kengashlarida mintaqadagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va harbiy masalalar to‘g‘risida shartnomalar, bitimlar imzolandi. Birgina Qozog‘iston Respublikasi bilan hamkorlik misolida oladigan bo‘lsak, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 208- yil 22 - -24 - aprel kunlari rasmiy tashrif bilan Qozog‘iston Respublikasida bo‘lishi mamlakatlar yangi tarixida o‘ziga xos davrni boshlab berdi. O‘zbekiston bilan Qozog‘iston 243 o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarda 1997 - yilda imzolangan Erkin savdo to‘g‘risidagi bitimga amal qilinar edi. So‘nggi yillarda o‘zaro tovar ayirboshlash ko‘rsatkichi jadal o‘sib bormoqda. Xususan, 206 yilda 39,1 foizlik o‘sish qayd etilgan bo‘lsa, 207 - yilda o‘zaro savdo hajmi 63,3 foiz yuksalib, 1 milliard 193,3 million AQSH dollarini tashkil etdi. YA’ni, 207 - yilda mamlakatlarimiz ilk bor 1 milliardlik dovondan oshdi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, bunda O‘zbekistonning ijobiy saldosi 129,5 million AQSH dollaridan iborat bo‘lgan. 208- yil 22 -24 - aprel kunlari bo‘lib o‘tgan uchraShuvlar paytida mamlakatlar o‘rtasida 206-2010 - yillarga mo‘ljallangan Iqtisodiy hamkorlik dasturi va 207 -2016- yillarga mo‘ljallangan Iqtisodiy hamkorlik strategiyasi qabul qilingan. Mazkur hujjatlar savdo, suv-energetika majmui, sarmoya, moliya, transport, kommunikatsiyalar, bojxona va innovatsiya borasida ikki tomonlama hamkorlikning istiqbolli yo‘nalishlarini o‘zida mujassam etgan. Islom Karimovning 207 - yil oktabr oyida Ashxobodda bo‘lib o‘tgan uchrashuvlar va imzolangan hujjatlar O‘zbekiston bilan Turkmaniston o‘rtasidagi yangicha munosabatlarni qaror toptirish, uni sifat jihatidan yangi pog‘onaga ko‘tarish uchun poydevor bo‘ldi. 208-2012- yillarga mo‘ljallangan iqtisodiy hamkorlik to‘g‘risidagi bitim va dastur ushbu sohadagi istiqbolli vazifalarning ijro etilishini ta’minlashiga shubha yo‘q. Shu bilan birga Markaziy Osiyo mintaqasida Orol dengizi suvidan oqiloana foydalanish, mintaqada ekologik vaziyatni asrashga qaratilgan pozitsiyamiz so‘ngi 20 yil mobaynida jahon jamoatchiligining diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqda. 209 - yil 28 - aprel kuni Qozog‘iston Respublikasining Olmaota shahrida Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi ta’sischi davlatlari rahbarlarining uchrashuvida u yana bir bor o‘z aksini topdi. Sammit ishida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ishtirok etdi va ushbu masala yuzasidan o‘zining qat’iy fikr- mulohazalarini bildirdi. Mintaqa davlatlarning tarixiy taqdirlari va geosiyosiy holatlarining mushtarakligi, ularning iqtisodiy, savdo-sotiq, siyosiy va ma’naviy hamkorligini kengaytirish, inqirozli holatlardan tezroq chiqib olish, MDH muammolari bo‘yicha o‘z vaziyatlarini belgilash yo‘llarini axtarishga intilayotganligini anglash lozim. Bu ayniqsa, Tojikistondagi fuqarolar urushini tezroq tinch, keliShuv yo‘li bilan bartaraf etish bo‘yicha O‘zbekistonning sa’y-harakatlari BMT hamda Evropa Xavfsizlik va hamkorlik tashkilotiga a’zo mamlakatlar davlat va hukumat boshliqlarining oliy darajadagi anjumanlarida so‘zlagan nutqlarida o‘z aksini topdi. Keyinchalik ushbu tashkilot EvrAzES nomi bilan yuritila boshlandi va “Markaziy Osiyo hamkorligi” tashkiloti ayni bir hil maqsad hamda vazifalarni o‘z oldilariga qo‘yganini ko‘zda tutib, bu tashkilot faoliyati osonlashtirildi, xarajatlar kamaytirildi. EvrAZES – iqtisodiy hamkorlikning yangi sharoitlarida yangi shakl va yangi yo‘nalishlarni topishning ijobiy misollaridan biri ekanligi ma’lum bo‘lmoqda. Masalan: 206 yil davomidayoq boj tariflarini unifikatsiyalash, uchinchi mamlakatlardan kiritilayotgan mahsulotlarga boj olish masalalari hozirning o‘zidayoq 60 foizga bajarilganligi buning dalilidir. Markaziy Osiyo respublikalarining diqqat markazida turgan xalqaro terrorizmga qarshi jipslashish masalasi mintaqadagi respublikalar rahbarlarining 244 200 - yil 20-23 aprel kunlari Toshkentda bo‘lib o‘tgan uchraShuvda yana yuzaga chiqdi. Xalqaro terrorizmga qarshi kurash Xalqaro markazi tuzish haqidagi tashabbusini qo‘llab-quvvatladilar. To‘rt davlat rahbarlari mintaqada xalqaro terrorizm, siyosiy va diniy ekstremizm va boshqa tahdidlarga qarshi birgalikda harakat olib borish haqida hujjatni imzoladilar. Shuningdek, uchraShuvda ikki davlat Qozog‘iston va O‘zbekiston respublikasi prezidentlari chegaralar masalasida ikkala davlat orasida erkin harakatlanish to‘g‘risida, yo‘lovchi va yuk tashish transportlarini kengaytirish to‘g‘risida kelishib olindi. Ushbu mamlakatlarni birlashtirib turgan muhim muammolar qatorida Orol dengizi masalasi katta o‘rin tutadi. Shu bois bu masalani to‘la qonli hal etish mintaqadagi davlatlarning global muammolari qatoriga kiradi. Prezidentimiz so‘zi bilan aytganda “Orol bo‘yining barcha ne’matlarini “yagona sovet xalqi” bilan baham ko‘rilgan” bo‘lsa, “uning achchiq mevasi Orol bo‘yi fojiasidan qutulish Markaziy Osiyo xalqlarining ishi bo‘lib qoldi.” 202 - yil 28 - fevral -1 mart kunlari Almati shahrida Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining uchraShuvida “Markaziy Osiyo hamkorligi” tashkilotini tuzish to‘g‘risidagi shartnomaga imzo chekildi. Afg‘onistondagi vaziyat yuzasidan mamlakat Birinchi Prezidenti I.Karimov tomonidan 2008- yilning aprel oyida Buxarestda bo‘lib o‘tgan NATO samitidagi ma’ruzasida ilgari surilgan takliflari mohiyatan o‘ta dolzarb edi. Unda faqat Afg‘oniston emas balki butun musulmon olamida og‘ir vaziyat va keskinlikka sabab bo‘layotgan islom diniga nisbatan mutlaqo asossiz xuruj va bo‘htonlarga yo‘l qo‘ymaslik muhimligi uqdiriladi. Shu o‘rinda mamlakatimiz prezidentining 2001- yilgacha faoliyat ko‘rsatgan “6+2” muloqot guruhini NATO vakolatxonasi ham albatta ishtirok etishini nazarda tutib, “6+2”ni “6+3” guruhiga aylantirish zarurligi haqidagi tashabbuslari keng jamoatchilik tomonidan iliq kutib olinadi. Jumladan Shu munosabat bilan O‘zbekiston tashabbusi bilan 1998 yilda tashkil topgan 6  2 guruhining Afg‘oniston masalasini hal qilishda va Toshkent Deklaratsiyasining ahamiyati muhim edi. Markaziy Osiyo davlatlari hududida diniy ekstremizm va xalqaro terrorizmning xavfi yanada xatarli ekanligi ko‘p bora qayd etiladi. Uning ildizlari 1990 - yilda Namangan va Andijonda, 1990 -1996- yillarda Tojikistondagi fuqarolar urushi va mojarolar davomida, 1999- yil 19 fevralda Toshkent shahrida, 1999-201- yillari Qirg‘izistonning Botkent, O‘zbekistonning Surxondaryo va Toshkent viloyatida, 204 - yil mart-aprel oylarida Toshkent shahri va Buxoro viloyatida 205 - yil 12-13 may kunlari Andijon shahrida, 2010 - yil Qirg‘izistonning Osh, Jalolobod viloyatlarida amalga oshirilgan terrorchilik harakatlari, millatlararo nizolar timsolida o‘zini ko‘rsatdi. Ammo, mamlakat Prezidentining olib borgan oqilona ichki va tashqi siyosati tufayli millatlararo nizolarning oldi olindi, qardosh o‘zbek va qirg‘iz xalqlari orasiga rahna solishga intilgan ayrim qora niyatli kuchlarning intilishlari asossiz ekanligi namoyon bo‘ldi 3. Faol tashqi siyosat: O‘zbekistonnning jahon hamjamiyatiga tobora integratsiyalaShuvi va rivojlanish startegiyasi. 245 O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishgandan so‘ng jahon hamjamiyati orasida munosib o‘rin egallashga qarakat qilmoqda. O‘zbekistonning o‘z taraqqiyot istiqbollari uchun qulay jo‘g‘rofiy-siyosiy imkoniyatlarga ega ekanligi ham mustaqil tashqi siyosat yuritish, jahon hamjamiyatidan munosib o‘rin olish uchun imkon bermoqda. Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Prezidentligiga saylanishi mamlakatning faol tashqi siyosat borasidagi imkoniyatlarini yanada kengaytirdi. Xususan, avvalombor yaqin qo‘shni davlatdlar bilan barcha sohalarda hamkorlik aloqalarini yo‘lga qo‘yilishi muhim voqea bo‘ldi. Jumladan, Turkmaniston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Qozog‘iston kabi davlatlar bilan uzoq yillar mobaynida yopilgan chegaralar ochildi. Mazkur davlatlar aholisining chegaradan bemalol o‘tib qaytishi uchun keng imkoniyatlar yaratildi. O‘zbekiston tashqi siyosatinining asosiy yo‘nalishlaridan biri Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik, xavfsizlik, barqarorlikni ta’minlashdir. Ayniqsa qo‘shni Afg‘oniston Respublikasida siyosiy barqarorlikka erishish uchun sa’y harakat olib borish, asosiy o‘rinda turadi. Biz xalqaro hamjamiyatni Afg‘oniston hukumati rahbarligida tinchlik muzokaralarini boshlash zaruratini qo‘llab-quvvatlashga da’vat etdik, dedi Prezidentimiz. Shu munosabat bilan 2018- yilning mart oyida Afg‘oniston bo‘yicha o‘tkazilgan yuqori darajadagi Toshkent konferensiyasi zamonaviy Afg‘oniston tarixida xalqaro miqyosdagi eng qamrovli anjuman bo‘lganini ta’kidlash lozim. Konferensiya yakuni bo‘yicha qabul qilingan, uning barcha qatnashchilarining yakdil pozitsiyasi ifoda etilgan “Toshkent deklaratsiyasi” Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatish bo‘yicha o‘ziga xos dastur bo‘ldi. Aynan ushbu konferensiyadan so‘ng Afg‘onistondagi barcha siyosiy kuchlar, jumladan, “Tolibon” harakati ishtirokida muzokaralar jarayonini boshlashga qaratilgan xalqaro harakatlar yanada faollashdi. O‘zbekiston Afg‘oniston rahbariyati va mamlakatning etakchi siyosiy kuchlari, jumladan “Tolibon” harakati vakillari bilan bir qator muhim muzokaralar o‘tkazdi. Ushbu siyosiy kuchlar afg‘on muammosini hal qilishda O‘zbekiston samarali vositachi bo‘la olishi mumkinligini e’tirof etdi. Biz uchun eng muhim pirovard natija – Afg‘onistonda tinchlik muzokaralarini boshlash va milliy yaraShuvga erishishdan iborat. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining yalpi majlisi tomonidan muhim bir hujjat – “Ma’rifat va diniy bag‘rikenglik” rezolyusiyasi qabul qilindi. Ushbu rezolyusiyani qabul qilish tashabbusi 2017 - yil sentyabr oyida Bosh Assambleyaning 72-sessiyasida O‘zbekiston tomonidan ilgari surilgan edi. Bizning taklifimizni Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo‘lgan 193 ta davlat keng qo‘llab-quvvatlagani jahon hamjamiyati tomonidan O‘zbekistonning sa’yharakatlariga berilgan yuksak baho va e’tirof sifatida barchamizga katta mamnuniyat va g‘urur-iftixor bag‘ishlaydi. 2018- yilda jahonning etakchi davlatlari bilan ham o‘zaro manfaatlari aloqalar sezilarli darajada jadallashdi. Qisqa vaqt ichida O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning tashriflari va xorijiy davlatlar rahbarlari bilan muzokaralari natijasida Rossiya, Belarus, 246 AQSH, Xitoy, Fransiya va boshqa Evropa Ittifoqi mamlakatlari, Turkiya, Misr, hamda Osiyo-Tinch okeani mintaqasi va yaqin sharq davlatlari bilan strategik sheriklik munosabatlari sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarildi. Rossiya Federatsiyasi Prezidenti Vladimir Putinning yurtimizga amalga oshirgan davlat tashrifi (2018- yil 19–20- oktyabr) davomida o‘tkazilgan muhokamalar yakunlari bo‘yicha yadro energetikasi va kosmos sohalaridagi hamkorlikni o‘z ichiga olgan turli yo‘nalishlarda umumiy qiymati 26 milliard dollarlik investitsiya loyihalarini amalga oshirish bo‘yicha 20 ta hukumatlararo hujjat imzolandi. Bu tashrif asosida tuzilgan shartnomalar asosida 7 -9 ta O‘zbekiston–Rossiya qo‘shma korxonalari, 23 ta yangi savdo uylari, 20 ta ulgurji va chakana savdo markazlari ochilishi rejalashtirilgan. Turkiya Prezidentining O‘zbekistonga amalga oshirgan davlat tashrifi doirasida (2018- yil 29 aprel – 1 may) oliy darajadagi O‘zbek–Turk strategik hamkorlik kengashi tashkil etildi. Tomonlar yaqin yillarda o‘zaro tovar ayraboshlash hajmini 5 milliard dollarga etkazish bo‘yicha aniq tadbirlar yuzasidan kelishib olishdi. Prezidentimizning AQSHga rasmiy tashrifi (2018- yil 15–16 may) O‘zbekiston – Amerika strategik hamkorligini rivojlantirishga kuchli turtki berdi. Tarixiy tashrif davomida savdo, fan, qishloq xo‘jaligi, energetika va boshqa sohalarda o‘zaro manfaatli aloqalarni har tomonlama mustahkamlashga qaratilgan qator hujjatlar imzolandi. Ikki mamlakat kompaniyalari qiymati 4,8 milliard dollarlik 20 dan ortiq yirik shartnomalarni imzolashdi. Misr Arab Respublikasi Prezidenti Abdulfattoh Said Husayn Halil as-Sisi 2018-yil 4–5-sentyabr kunlari rasmiy tashrif bilan mamlakatimizda bo‘ldi. Davlatlarimiz o‘rtasida yoshlar, sport, investtitsiya, qishloq xo‘jaligi sohalarida hamkorlik to‘g‘risida AnglaShuv memorandumlari, ta’lim, turizm, arxeologiya, madaniy meros va muzeyShunoslik sohalarida hamkorlikni yo‘lga qo‘yish va rivojlantirishga doir bitimlar, ikki mamlakat tashqi ishlar vazirliklari o‘rtasida 2019-2020- yillarga mo‘ljallangan hamkorlik dasturi va adliya vazirliklari o‘rtasida hamkorlik memorandumi singari jami 12 ta hujjat imzolandi.1 Belarus Prezidenti Aleksandr Lukashenkoning O‘zbekistonga rasmiy tashrifi davomida (2018- yil 12–14 sentyabr) 19 ta keliShuv va umumiy qiymati 263 million dollarlik 56 ta savdo shartnomasi imzolandi.2 Prezidentimizning Hindistonga davlat tashrifi davomida (2018- yil 30-sentyabr – 1- oktyabr) 20 dan ziyod hukumatlararo hujjatlar va qiymati 3 milliard 20 million dollarlik shartnomalar imzolandi. Prezidentimizning Fransiyaga rasmiy tashrifi (2018- yil 8–9 oktyabr) O‘zbekiston rahbari Shavkat Mirziyoyev Evropa Ittifoqi davlatlariga qilgan birinchi safari bo‘ldi. Tashrif yakunida 10 ta hukumatlararo shartnoma va umumiy qiymati 5 milliard evroga teng bo‘lgan investitsiyaviy loyihalar bo‘yicha bitimlar imzolandi. Umuman olganda, 2018- yil mobaynida 30 dan ortiq davlatlararo va halqaro tuzilmalar rahbarlari bilan oliy darajadagi muzokaralar olib borildi, 180 ta ikki tomonlama shartnoma hamda keliShuvlar tuzildi. Shuningdek, hukumat, vazirlik, idoralar va xalqaro tashkilotlar rahbarlari darajasida 360 ta tashrif amalga oshirildi. O‘zbekiston diplomatiyasining yutuqlaridan biri o‘zbekistonlik taniqli diplomat Vladimir Norovning 2019 yil 1 - 247 yanvardan boshlab SHHT Bosh kotibi lavozimiga tasdiqlanganligi ham tarixiy voqea bo‘ldi. 3 yanvarda O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev V. Norovni SHHT Bosh kotibi sifatida qabul qildi. O‘zbekiston tashqi siyosatidagi ijobiy o‘zgarish va natijalarni yana boshqa ma’lumotlar misolida ko‘rish mumkin. Faol tashqi siyosat tufayli mamlakati mizning xalqar obro‘ -e’tibori 2018- yil – “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab quvvatlash yili” O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev dunyoning turli mamlakatlariga 30 ga yaqin oliy darajadagi tashriflar bilan bordi hamda nufuzli tashkilotlarning sammitida qatnashdi. Keyingi ikki yil ichida xorijiy mamlakatlar prezidentlari mamlakatimizga 16 ta tashrifni amalga oshirdi. Davlatimiz rahbari BMT Bosh Assambleyasining 7 -2-sessiyasida nutq so‘zladi. Unda bildirilgan takliflar xalqaro hamjamiyat tomonidan katta qiziqish bilan kutib olindi; Prezidentimiz tashabbusi bilan, ilk bor Markaziy Osiyo davlat rahbarlarining maslahat uchraShuvi tashkil etildi; Afg‘oniston bo‘yicha “Tinchlik jarayoni, xavfsizlik sohasida hamkorlik va mintaqaviy sheriklik” mavzusidagi yuqori darajadagi Toshkent konferensiyasi o‘tkazildi; Prezidentimiz Xitoyning Sindao shahrida SHHT Davlat rahbarlari Kengashining o‘n sakkizinchi majlisida ishtirok etdi; BMT shafeligida Orolbo‘yi mintaqasi uchun Trast fondi faoliyati yo‘lga qo‘yildi va hokazo. 2018- yil 22 - sentyabr kuni Toshkent shahridagi “Miran International” mehmonxonasida xalqaro va mahalliy ekspertlar ishtirokida tashkil etilgan “O‘zbekistonning Harakatlar strategiyasi doirasidagi tashqi siyosiy faoliyati” mavzusida davra suhbati bo‘lib o‘tdi. Unda tashkilotchi O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi va Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti vakillari bilan bir qatorda AQSH, Rossiya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Belgiya, Fransiya, Xitoy, Yaponiya, Pokiston va Hindistondan tashrif buyurgan, jami 26 nafar ekspert ham ishtirok etdi. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning BMT minbarida so‘zlagan ilk nutqidan so‘ng tashkil etilishi ramziy ma’noga ega bo‘lib, O‘zbekistonning xalqaro maydonda ijobiy imijini oshirish, olib borilayotgan islohotlar bilan jahon hamjamiyatini xolisona tanishtirish kabi tashabbuslar kelgusida yanada qo‘payishi tabiiydir. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligiga a’zo davlatlar, birinchi navbatda, Rossiya Federatsiyasi bilan, Shuningdek, Xitoy Xalq Respublikasi, Amerika Qo‘shma SHtatlari, Evropa Ittifoqi mamlakatlari, Koreya Respublikasi va Yaponiya bilan munosabatlarini yanada rivojlantirishga qaratilgan faol tashqi siyosat olib borishda muhim rol o‘ynadi. O‘zbekiston 2017 - yildan boshlab Xitoy tashabbusi bilan tashkil qilingan “Bir makon, bir yo‘l” xalqaro forumining ishtirokchisidir. Mazkur hamkorlik ikki yo‘nalish- quruqlik va dengiz orqali davlatlararo hamkorlikni musathkamlashga qaratilgan. U hozigi kunda Osiyo, Afrika va Evropadagi 65 mamlakatni qamarab olgan. 2019 yilda O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev mazkur forumda nutq so‘zlab, O‘zbekiston va Xitoy sheriklik aloqalarini yuksaltirishdan minnatdorligini qayd qilgan e di. Umuman, qayd qilingan malumotlarga tayanib, O‘zbekiston va Xitoy davlatlari o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar jadal rivojlanayotganligining guvohi bo‘lishimiz mumkin. Bu 248 esa kelajakda har ikki davlat o‘rtasidagi sherikchilik aloqalarining strategik imkoniyatlaridan yanada samarali foydalanishni taqoza etadi. So‘nggi yillarda respublikamizda ta’lim sohasida ham xalqaro hamkorlikda sezilarli ijobiy siljishlarga erishildi. Agar raqamlarga murojaat qilinsa, 2019 yil 1 iyul holatiga ko‘ra O‘zbekistonda 102 ta oliy ta’lim muassasasi faoliyat yuritgan. Birgina 2018- yilda mamlakatimizda jami 13 ta yangi oliy ta’lim muassasasi, jumladan, Samarqandda “Ipak yo‘li” turizm xalqaro universiteti, Rossiya Federal davlat avtonom oliy ta’lim muassasasi “Milliy texnologik tadqiqotlar universiteti”ning Olmaliq shahridagi filiali, Toshkent shahrida Janubiy Koreyaning Puchon universiteti filiali faoliyat boshladi. Davlatimiz rahbarining 2018- yil 25 - sentyabrdagi Farmoni bilan Vazirlar Mahkamasi huzurida “El-yurt umidi” jamg‘armasi tashkil etildi. 2018- yilda ilk bor xalqaro tajribalar asosida oliy ta’lim muassasalarining milliy reytingi yaratildi, ta’lim va ilmiy tadqiqot jarayonlari tahlil qilindi. Mamlakatimizda o‘nga yaqin oliy ta’lim muassasasi va ularning filiallari tashkil e tildi. Masalan, Olmaliq shahrida Moskva po‘lat va qotishmalar institutining, Toshkent shahrida e sa AQSHning Vebster universitetining filiali ochildi. Savol va topshiriqlar 1. O‘zbekiston bugungi kunga kelib qanday xalqaro tashkilotlarga a’zo bo‘lgan? 2. O‘zbekiston YUNESKO bilan hamkorlikda so‘nggi yillarda qanday tadbirlarni amalga oshirdi? 3. O‘zbekistonning MDH davlatlari bilan munosabatlari qanday rivojlanmoqda? 4. O‘zbekiston va BMT aloqalari haqida gapirib bering. 5. Prezident SH.Mirziyaevning Respublika iqtisodiyotiga xorijiy investisiyalarni jalb etish yuzasidan qanday ishlarni amalga oshirmoqda? 6. Mintaqaviy mojarolar va terrorizm xavfini misollar yordamida tuShuntiring. 7. O‘zbekiston va Turkiya aloqalari haqida so‘zlab bering. 8. O‘zbekiston va Hindiston o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari haqida referat yozing. 9. O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi aloqalar haqida nimalarni bilasiz? 10. O‘zbekiston bilan Koreya Respublikasi o‘rtasida qanday sohalarda hamkorlik qilinmoqda? 11. MDH qachon tashkil topdi, unga qaysi respublikalar a’zo bo‘lib kirdi? 12. O‘zbekiston Respublikasi bilan Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida davlatlararo munosabatlarning asoslari, do‘stlik va hamkorlik to‘g‘risida shartnoma qachon imzolandi, uning ahamiyati nimada? 13. Qanday misollar O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlarning rivojlanib borayotganligidan guvohlik beradi? 14. O‘zbekiston bilan Ukraina o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli aloqalar haqida so‘zlab bering. 249 15. O‘zbekiston va Belorus Respublikalari o‘rtasidagi aloqalar haqida nimalarni bilasiz? 16. Orol muammosini hal qilish yo‘lida qanday tadbirlar amalga oshirilmoqda? 17. O‘zbekistonning Qozog‘iston bilan hamkorligi haqida so‘zlab bering. 18. O‘zbekiston va Qirg‘iziston o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari haqida nimalarni bilasiz? 19. O‘zbekiston va Tojikiston o‘rtasidagi aloqalar haqida so‘zlab bering. 20. O‘zbekiston va Turkmaniston o‘rtasidagi aloqalar haqida nimalarni bilasiz? 11-MAVZU. YANGI O‘ZBEKISTONDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN ISLOHOTLAR 1. Xalq bilan muloqotning yo‘lga qo‘yilishi. 2. Harakatlar strategiyasi - milliy taraqqiyotimizning yangi bosqishi . 3. Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi kerak . 4. O‘zbekiston taraqqiyotining yangi – Milliy yuksalish bosqichi. Xalq bilan muloqotning yo‘lga qo‘yilishi. 2016-yilda ilk bor mamlakat aholisi va hukumatning to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqoti yo‘lga qo‘yildi. Shu yilning sentabr oyida Bosh vazirning (pm.gov.uz manzilida) virtual qabulxonasi ochildi. 2017 -yilning “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili ” deb e’lon qilinishi bu sohadagi ishlarni faollashtirdi. Ana Shu muloqotni amalda yo‘lga qo‘yish, inson manfaatlarini ta'minlash maqsadida fuqarolar murojaatlari bilan ishlashning yangi tizimi joriy etildi. Ijtimoiy adolat ta’minlangan davlatda xalqning bunyodkorlik salohiyati, yaratuvchanlikka intilishi va ishtiyoqi hosil beraveradi.Shu ma’noda mustaqil Vatanimiz tarixida, xalqimiz hayotida yana bir yangi davr, yangi taraqqiyot bosqichi boshlandi, deyishga barcha asosimiz bor. Strategik maqsadlarimiz aniq va ravshan – demokratik, insonparvar davlat qurish, erkin fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, Vatanimiz iqtisodiy qudratini yuksaltirish, pirovardida, xalqimizni hayotdan rozi qilish, uning yanada farovon yashashi uchun barcha shart-sharoitni yaratish. Bunday yuksak marralarga xalq bilan muloqot qilib, odamlarning ichiga kirish, ularning dardu tashvishlari bilan yashash, inson manfaatlarini ta’minlash orqaligina erishish mumkin. 2016-yil 24 -sentabrda O‘zbekiston hukumati portalida Bosh vazirning virtual qabulxonasi pm.gov.uz ( 2017 -yil yanvar oyidan Prezident virtual qabulxonasi ) ochilishi murojaatlar bilan ishlash tizimini bugungi shiddatli XXI asr talablariga mos holda takomillashtirish imkonini berdi. Hukumat rahbari bilan oddiy odamlar o‘rtasida hech qanday vositachilarsiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot yo‘lga qo‘yildi. Shu bois ham mazkur virtual qabulxona ishga tushgan kuniyoq mamlakatimizning turli joylaridan mingga yaqin ariza, shikoyat va takliflar kelib tushdi. 250 Virtual qabulxona ochilgunga qadar ham mamlakatimizda davlat organlarining “Ishonch telefoni” Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali mavjud edi. Bu sohada maxsus “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risida”gi qonun qabul qilingan. Lekin, ming afsuski, bu qonun amalda to‘la ishlamaganini, uning ijrosini nazorat qilish o‘z holiga tashlab qo‘yilganini, aniqrog‘i, bu masalaga ikkinchi darajali bir ish sifatida qaralganini bugun ochiq tan olishga majburmiz. Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 28 -dekabrdagi “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini tubdan takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida ”gi farmoniga binoan Xalq qabulxonalari tashkil etildi. Uning xodimlari esa O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonining xodimlari hisoblanishi belgilab qo‘yildi. 2017 -yil dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 25 - yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasida Xalq qabulxonalari negizida, Prezident huzurida alohida tuzilma – Tezkor davlat xizmatlari agentligi ni tashkil etish g‘oyasini ilgari surdi. Bir yil davomida sinovdan o‘tib, tobora takomillashtirilib borilgan ushbu mexanizm dunyo hamjamiyatiga chinakam demokratiya yo‘lidagi muvaffaqiyatlarimizdan biri sifatida namoyish etildi. Shavkat Mirziyoyev Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 7 -2-sessiyasida, xalq hokimiyatini nomiga emas, balki amalda joriy qilish mexanizmlarini mustahkamlashni global maqsad sifatida belgilab, mamlakatimiz barcha hududida Prezidentning virtual va Xalq qabulxonalari tashkil etilganini hamda hozirgi kungacha bir milliondan ortiq fuqarolarimiz bu qabulxonalar orqali o‘zlarining dolzarb muammolarini hal qilganini ta’kidlabo‘tdi. Mamlakatimiz, xalqimiz hayotida har kuni yangidan-yangi o‘zgarishlar, yangilanishlar ro‘y bermoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan hayotga tatbiq etilgan, yurtimizni har tomonlama rivojlantirish, xalq bilan ochiq- oshkora muloqot qilishning yangicha tizimi – Xalq qabulxonalari instituti o‘tgan vaqt mobaynida bajarilgan ishlardan ko‘ra hali etilishi lozim bo‘lgan vazifalar yanada ko‘proq ekanligini namoyon etdi. Zotan, haqiqat bahslarda, oshkora muloqotlarda bo‘y ko‘rsatadi. Prezidentning joylarda Xalq qabulxonalari, virtual qabulxonasi tashkil etilganidan keyin xalqning real hayotidan xabardor bo‘lish, odamlarning ko‘p yillik muammolarini, talab va ehtiyojlarini yaqindan o‘rganish, ularni hatto joyida hal etish, zarur chora-tadbirlarni belgilab, ijtimoiy adolatni ta’minlash imkoniyati paydo bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonining (keyinchalik Prezident Administratsiyasi ) Fuqarolar huquqlarini himoya qilish, jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlashni nazorat qilish va muvofiqlashtirish xizmati tomonidan mamlakatimizning barcha shahar hamda tumanlarida, chekka- chekka qishloqlarda, mahallalarda ommaviy qabullar, xalq bilan yuzma-yuz suhbatlar tashkil etildi. Qisqacha qilib aytganda, xalq ichiga kirib borildi. Odamlarning yuraklarida yig‘ilib qolgan dardlari, allaqachon hal qilinishi mumkin bo‘lgan-u, lekin to‘rachilik, o‘zibo‘larchilik, sansolarlik oqibatida yillar davomida 251 yechilmay kelgan muammolar yuzaga chiqa boshladi. Eng muhimi, odamlar dardlarini aytishi, kattayu kichik idoralar rahbarlari bilan yuzma-yuz gaplashishi, muammolariga qisqa fursatda yechim topishi uchun qulay imkoniyat yuzaga keldi. Nafaqat muammolar, ularning talab va takliflariga ham quloq tutildi, bu takliflar yig‘ilib, tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqilishi yo‘lga qo‘yildi. Prezidentimizning “Rahbarlar xalqning xizmatkori bo‘lishi zarur”, “Asosiy maqsadimiz – xalq roziligi, xalq bizdan rozi bo‘lsa, ishimizda unum va baraka bo‘ladi” , degan qat’iy talablari amalda o‘z ifodasini ko‘rsatdi. Bugungi kunda ana Shu izlanishlar samarasi sifatida ko‘plab yangiliklar hayotga tatbiq etilmoqda. Fuqarolar bilan ochiq muloqotlar o‘tkazish yo‘lga qo‘yilib, Prezidentning virtual qabulxonasi va Xalq qabulxonalariga kelib tushgan murojaatlar tahlil qilinganda, qator muammolar bilan birga, aholiga davlat xizmatlari ko‘rsatish borasida ham ko‘plab yechimini kutayotgan muammolar mavjudligi aniqlandi. Holbuki, mamlakatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida 2003 -yildan boshlab tadbirkorlik subyektlarini “Yagona darcha” tamoyili asosida ro‘yxatdan o‘tkazish uchun shahar, tuman hokimliklari huzurida maxsus inspeksiyalar tashkil etilgan. 2016-yildan esa ular negizida Davlat xizmatlari ko‘rsatish markazlari ish olib borgan. Ammo ushbu sa’y-harakatlar ham aholining bugungi talab va ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli emasligi ayon bo‘ldi. Binobarin, odamlarning har bitta hujjat uchun turli-tuman idoralarga murojaat qilishi, soatlab navbat kutishlar, qog‘ozbozlik, turli ovoragarchiliklar barham topmadi. Shu boisdan mamlakatimizda davlat xizmatlari ko‘rsatishning milliy tizimini tubdan isloh qilish borasida keng ko‘lamli ishlar boshlandi. Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasi a`zolariga Murojaatnomasida demokratiyaning ilg`or mexanizmi sifatida jamoa bo`lib elektron murojaat kiritish tartibini joriy etishni taklif etdi.Ya`ni, bir guruh fuqarolar tomonidan ilgari surilgan tashabbuslarni Oliy Majlis yoki xalq deputatlari kengashlari ko`rib chiqishi majburiy ekani qonunda belgilab qo`yilishi lozim. Shu munosabat bilan mamlakatimiz fuqarolari davlat va jamiyat hayotiga daxldor muhim masalalar bo`yicha o`z fikrlarini bildirishlari uchun internet tarmog`ida “Mening fikrim” deb nomlangan maxsus veb-sahifa tashkil etish maqsadga muvofiqligi ta`kidlandi. 2018-yilda O‘zbekistonda jamoaviy murojaatlar uchun yagona mahalliy portal paydo bo‘ldi. U yerda fuqarolar davlat va jamiyat ahamiyatiga ega bo‘lgan masalalar bo‘yicha o‘z fikr va tashabbuslarini e’lon qilishlari mumkin. “Mening fikrim” veb-portali mamlakatimizda fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish imkoniyatlarini kengaytirish, davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyatining ochiqligi, qabul qilinayotgan qonunlarning hayotiy va samarali bo‘lishini ta’minlash maqsadida yaratildi. Portal quyidagi tartibda ishlaydi: 1. Fuqarolar o‘z tashabbuslarini portalga yozishadi 2. Ekspertlar ko‘rib chiqqanidan so‘ng ushbu tashabbus portalda e’lon qilinadi 3. Portalda ushbu tashabbuslarga jamoatchilik tomonidan ovoz beriladi 252 4. Ovozlar yetarli darjaga yetgach tashabbus Oliy Majlis yoki Xalq deputatlari Kengashlari e’tiboriga taqdim etiladi Harakatlar strategiyasi - milliy taraqqiyotimizning yangi bosqishi . Mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko‘lamli islohotlar milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq-tartibotni, davlatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik muhitini ta’minlash uchun muhim poydevor bo‘ldi. Ayni vaqtda mamlakatimiz bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lining tahlili, bugungi kunda jahon bozori talabi keskin o‘zgarib, globallaShuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani davlatimizni yanada jadal sur’atlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondaShuvni ishlab chiqishni taqozo etdi. Mamlakatning 2016- yilda saylangan Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning tashabbusi bilan olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shartsharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 -yil 7 -fevraldagi farmoni bilan 2017 -–2021--yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi tasdiqlandi. Strategiya dolzarb hamda aholi va tadbirkorlarni tashvishga solayotgan masalalarni kompleks o‘rganish, qonunchilik, huquqni muhofaza qilish amaliyoti va xorijiy tajribani tahlil qilish yakunlari bo‘yichaishlab chiqilgan. Harakatlar strategiyasi 5 bosqichda amalga oshirilib, ularning har biri bo‘yicha yil nomlanishidan kelib chiqqan holda alohida bir yillik davlat dasturini tasdiqlashni nazarda tutadi. Harakatlar strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha Prezident rahbarlik qiladigan 14 kishilik Milliy komissiya tuzilib, u mazkur hujjatda belgilangan vazifalarning o‘z vaqtida, sifatli bajarilishini nazorat qiladigan bo‘ldi. Harakatlar strategiyasida davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning 5 ta ustuvor yo‘nalishi keltirilgan: I. Davlat va jamiyat qurilish tizimini takomillashtirish (Moviy havorang – osmon va toza suv ramzi, Amir Temur davlati bayrog‘ining rangi); II. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish (Siyohrang – qonun ustuvorligi va or-nomuslilik ramzi); III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirish (Tillarang – iqtisodiyotni rivojlantirish elementlari hisoblangan kuch-qudrat va boylik ramzi); IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirish (Qizil rang – hayot va aholining munosib turmush tarzini ta’minlash ramzi); V. Xavfsizlik, diniy bag‘rikenglik va millatlararo totuvlik, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat (Oq rang – tinchliksevarlik siyosati elementlari hisoblangan tinchlik va sofl ik ramzi). Taraqqiyot va yuksak rivojlanishga erishgan davlatlar tajribasiga ko‘ra, har bir xalq o‘z oldiga ulug’ va istiqbol maqsadlarni qo‘yishi hamda uni amalga oshirish salohiyatlari bilan jahon hamjamiyatida munosib o‘rin egallaydi. Bugun 253 O‘zbekiston ham o‘z tarixining ana Shunday mas’uliyatli chorrahasida turibdi, desak, mubolag’a bo‘lmaydi. Binobarin, Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan ishlab chiqilgan Harakatlar strategiyasi istiqbolimiz taqdirini hal etuvchi muhim va yangi davr bosqichini ifodalovchi milliy g’oyaga aylanmoqda. Strategiya - bu ta’limotni izlash, ifodalash va rivojlantirish tizimi bo‘lib, u izchillik bilan va to‘liq amalga oshirilganda uzoq muddatli muvaffaqiyatni ta’minlaydi. XXI asrga kelib strategiya tuShunchasi ancha kengaydi. Strategiya deb, dunyo miqyosida va davlat ichki hayotidagi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hamda boshqa sohalarda vujudga kelgan inqiroziy vaziyatlarni prognozlashtirish va bartaraf etishga qaratilgan boshqaruvni tashkil etish masalalariga doir tuShunchalarni qamrab oladi. Shundan kelib chiqib, davlat strategiyasi bir biri bilan o‘zaro bog’liq, lekin alohida xususiyat kasb etuvchi ko‘plab tuShunchalarda ifodalanadi. Strategiyaning mohiyati taktik vazifalarni belgilashdan iborat. Siyosat, strategiya va taktika - strategik rahbarlik va boshqaruv jihatlari bilan bog’liq uchta mustaqil kategoriyadir. Ularning farqi Shundan iboratki, strategiya tasdiqlangan va amalga oshirish uchun qabul qilingan bo‘lsa, uning joriy qilinishi strategiyalashtirilayotgan obyektning mayog’iga aylanadi. Taktika esa strategik vazifalarni amalga oshirish bo‘yicha kundalik, oylik va yillik (joriy) rejalarni va ularning yechimi bo‘yicha tadbirlarni taqozo etadi. Siyosat — bu strategiya va taktikani yagona samarali amal qiluvchi tizimga agregatsiya va integratsiya qilinishidir. Ko‘rib turganimizdek, strategiyaning asl mohiyatida xalqimizning orzu- umidlari yo‘g’rilgan g’oyalardan tashkil topgan milliy mafkuraning ifodasi yotadi. Mafkuradan nusxa olib bo‘lmaganidek, davlatning strategik maqsadlarini ham boshqa davlat va xalqlarning tarixiy tajribasidan o‘zlashtirib yoxud nusxa olib bo‘lmaydi. Zero, har bir xalqning o‘ziga xos siyosiy-ijtimoiy, demografik, iqtisodiy, madaniy tarixi, tabiiy resurslari mavjud bo‘ladi. Aynan Shu omillar ma’lum ijtimoiy sharoit va imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Davlat va jamiyat qurilish tizimini takomillashtirish bo'yicha 2017 -yilning o‘zida quyidagi ishlar amalga oshirildi: O'zbekiston Respublikasi Prezidenti devoni, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, 17 - ta vazirlik, qo'mita va boshqa tashkilotlarning faoliyatlari, vazifalari va tarkibi qayta ko'rib chiqildi; davlat va xo'jalik idoralarining 20tasi o'zgartirildi, 5tasi tugatildi hamda yangi 21 tasi yangidan tuzildi. Mazkur tashkilotlarning faoliyatini yanada tartibga solish va nazoratini kuchaytirish maqsadida 2017 -yil sentabr oyida O'zbekiston Respublikasi Ma'muriy islohotlar kontseptsiyasi qabul qilindi. Deputatlar va Senat a'zolarining joylardagi haqiqiy vaziyatni o'rganish va muammolarni hal qilish maqsadida har oy xizmat safariga chiqish amaliyoti yo'lga qo'yildi. Yanvar-iyul oylari davomida mamlakatimizning 60 ta tumanlariga safarlar uyushtirildi, 218 mingdan ziyod fuqarolar bilan uchrashildi, muammolarini hal qilishda ko'maklashildi va tizimni yaxshilash borasida takliflar qabul qilindi. 254 Jismoniy va yuridik shaxslar murojaatlari bilan ishlashning yangi tizimi – O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Xalq qabulxonasi, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining joylardagi Xalq qabulxonalari hamda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining virtual qabulxonasi yo'lga qo'yildi. Bugungi kunga qadar virtual qabulxonaga aholidan 1,2 milliondan ziyod murojaatlar kelib tushgan. Ruxsatnoma va litsenziyalarni olish tartibini soddalashtirish uchun licence.gov.uz, davlat xizmatlarini “Bir darcha” tamoyili asosida yo'lga qo'yish uchun www.birdarcha.uz veb-sayti ishga tushirildi. Mazkur soddalashtirish ishlari natijasida tadbirkorlik sub'ektini ro'yxatdan o'tkazish harakatlari to'rt baravar, ro'yxatdan o'tkazish vaqti esa 30 daqiqagacha qisqartirildi. Parlament nazoratining yangi shakli yo'lga qo'yildi – ichki ishlar vaziri har olti oyda Oliy Majlis Senati oldida huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish borasida olib borilayotgan ishlar bo'yicha hisobot topshiradigan bo'ldi. Axborot texnologiyalari yo'nalishidagi faoliyatni takomillashtirish maqsadida www.my2gov.uz portalining davlat elektron xizmatlarini onlayn to'lash, kerakli hujjatlarni muassasaga bormay turib qo'lga kiritish imkonlari yaratilgan yangi shakli ishga tushdi. Tarmoqda turib soliq va kommunal xizmatlaridan qarzdorlik, yo'l qoidalarini buzganlik uchun jarimalar, shaxsiy nafaqa va sug'urta ustamalari haqida ma'lumot olish mumkin bo'ldi. Qonun ustuvorligini ta'minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish yo‘nalishida esa 2017 -yilda quyidagi ishlar amalga oshirildi: Qonun hujjatlarini tarqatish tizimi tubdan takomillashtirildi; Sud tizimini yanada isloh etish orqali bir qator muhim qonun hujjatilari qabul qilindi. Xususan, sudyalik lavozimida bo‘lishning ilk marotaba 5 yillik, navbatdagi 10 yillik muddatga va sudyalik lavozimida bo‘lishning muddatsiz davriga muayyan tartibda tayinlanishi yoki saylanishi belgilandi; Sud hokimiyati mustaqilligining konstitutsiyaviy tamoyilga rioya etilishini ta'minlashga ko‘maklashadigan Sudyalar oliy kengashi tashkil etildi. Sudlarni yanada ixtisoslashtirish, sud apparatini mustahkamlash, Shu jumladan xo‘jalik sudlari tizimida mintaqaviy apellyatsiya sudlarini tashkil etish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni bilan 7 -1 ta tumanlararo tuman (shahar) iqtisodiy sudlari tashkil etilishi belgilandi; Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini ta'minlash maqsadida 27 - ta huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat organlari rahbarlarining virtual qabulxonalari tashkil etildi; Ma'muriy, jinoyat, fuqarolik va xo‘jalik qonunchiligini takomillashtirish orqali ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan muqobil jazo turlarini qo‘llash ko‘lami kengaytirildi. Jumladan, ijtimoiy foydali mehnatga jalb etish orqali tarbiyaviy ta'sir ko‘rsatish choralarini kuchaytirishga qaratilgan «majburiy jamoat ishlari» jinoiy jazosi kiritildi; Qonunchilikka kiritilgan o‘zgarish va qo‘shimchalarga muvofiq, fuqarolik ishi bo‘yicha sud qarorini nazorat tartibida qayta ko‘rib chiqish muddati 3 yildan 1 yilga qisqartirilishi belgilandi. 255 Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi kerak. 2017 -yil 12-dekabrda Prezidentimizning “Aholiga davlat xizmatlari ko‘rsatishning milliy tizimini tubdan isloh qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Farmoni qabul qilindi va ushbu hujjat asosida O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Davlat xizmatlari agentligi tashkil etildi. Bu ham, albatta, aholiga barcha sohalarda qulay imkoniyatlar yaratish, ortiqcha ovoragarchiliklarga barham berish yo‘lida tashlangan yana bir muhim qadamdir. Ilgari “Yagona darcha” tizimi faqatgina tadbirkorlarga xizmat ko‘rsatib kelgan bo‘lsa, endilikda oddiy fuqarolarga ham davlat idoralari bilan bog‘liq ishlarda ushbu tizim orqali xizmat ko‘rsatish maqsad qilindi. Natijada aholiga eng zarur va talab yuqori bo‘lgan davlat xizmatlarini “yagona darcha” tamoyili asosida ko‘rsatish uchun mamlakatimizning barcha shahar va tumanlarida Davlat xizmatlari markazlari tarmog‘i vujudga keldi. Mazkur tizimning davlatimiz rahbari tashabbusi bilan tashkil etilgan va amalda munosib samara bergan Xalq qabulxonalari negizida barpo etilgani ayniqsa ahamiyatlidir. Chunki Shu jamiyatda yashayotgan har bir fuqaro hayoti davomida turli ehtiyojlar bilan davlat idoralariga duch kelishi tabiiy hol. Xalqning davlat idoralari bilan munosabatlarida yengillik yaratish, mushkulini oson qilish esa bugungi kunda davlatimizning asosiy e’tibor markaziga ko‘tarilgan. Davlat xizmatlari ko‘rsatishning yangi, zamonaviy konsepsiyasida fuqarolarning navbat kutib turishlarini keskin kamaytirish, hujjatlarni elektron tarzda yuritish hisobiga qog‘ozbozlikni qisqartirish, turli xil buyruqbozlik va sansolarliklarga chek qo‘yish ko‘zda tutilgan. Eng muhimi, davlat xizmatlari markazlarining ish prinsipi “Fuqarolar emas, hujjatlar harakatlanadi” degan tamoyilga asoslangan. Qisqa fursatda respublikamizdagi har bir tuman va shaharda Davlat xizmatlari markazlari tashkil qilindi. 2018-yil boshida ushbu markazlarda aholiga qariyb 30 turdagi xizmatlar ko‘rsatilgan bo‘lsa, 1-apreldan e’tiboran bunday xizmatlar soni 50 tadan ortdi. Iyun oyidan boshlab esa ular qatoriga yana 30 dan ortiq xizmat turlari qo‘shildi. Bu odamlarning qimmatli vaqtlarini tejash bilan birga, ortiqcha sarf-xarajatlarning oldini olish imkonini ham bermoqda. Misol uchun, yoshlar oila qurganda nikohni qayd etishi, farzand dunyoga kelganda unga guvohnoma olish, bolalarni bog‘chaga joylashtirish, mashinani boshqarish uchun haydovchilik guvohnomasini olish yoki yangisiga almashtirish kabi kundalik hayotimizda ko‘p bora duch keladigan ishlar endilikda Davlat xizmatlari markazida hal etib beriladi. Buning uchun turli idoralarga qatnashga, uzoq vaqt kutishga endi hojat yo‘q. Avvalo, Shuni chuqur anglashimiz zarurki, bugun mamlakatimizda ro‘y berayotgan o‘zgarish va islohotlarning zamirida “Nima qilsak odamlarimizning tashvishi kamayadi, ularga tejamli va qulay bo‘ladi?” degan jiddiy savol turadi. Ana Shu yangilik va islohotlarning barchasi odamlarni ko‘pdan beri qiynab kelgan muammolarni bartaraf etish, ularni bugungi hayotdan mamnun etib, ertangi kunga bo‘lgan ishonchini amalda mustahkamlashga xizmat qilishi kerak. Shu ma’noda yurtimiz hayotida yangilik bo‘lgan mazkur tizim faoliyatini boshlashda ham puxta o‘ylab qadam tashlandi. Bu borada davlat xizmatlari ko‘rsatish sohasida xorijiy mamlakatlar tajribasini muntazam ravishda o‘rganib borishga alohida e’tibor 256 qaratilmoqda. Hozirga qadar Angliya, Germaniya, AQSH, Kanada, Avstraliya, Rossiya Federatsiyasi, Gruziya, Ozarbayjon, Litva, Singapur, Qozog‘iston va boshqa davlatlar qonunchiligi o‘rganilib, Avstraliya va Kanadaning davlat xizmatlari elektron tizimi atroflicha tahlil qilindi. Tahlil natijalariga ko‘ra ma’lumotnomalar tayyorlanib, ularning ijobiy tajribasidan kerakli o‘rinlarda foydalanish imkoniyatlari ko‘rib chiqildi. Shuningdek, jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi, soliq to‘lovchining identifikatsiya raqamini olish, ipoteka shartnomalarini ro‘yxatdan o‘tkazish, tibbiy faoliyat huquqini litsenziyalash, elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish, haydovchilik guvohnomasini yangi namunadagisiga almashtirish, bolalarni maktabgacha ta’lim muassasasiga joylashtirish, kommunal xizmat kabi masalalarda odamlar ko‘plab muammolarga, ortiqcha sarsongarchiliklarga duch kelar edi. Endilikda bunday masalalar Davlat xizmatlari markazida qisqa vaqtda hal etib beriladi. Masalan, haydovchilik guvohnomasini yangisiga almashtirmoqchi bo‘lgan kishi markazga kelib, eski haydovchilik guvohnomasi va fuqarolik pasportini beradi va belgilangan miqdordagi to‘lovni istalgan shaklda to‘laydi. Mutaxassislar Shu yerning o‘zida fuqaroni suratga olib, tegishli hujjatlarni hech qanday muammosiz rasmiylashtiradi. Qarabsizki, yarim soat ichida fuqaro yangi namunadagi haydovchilik guvohnomasini olib ketadi. Bolalarni bog‘chaga joylashtirish masalasida ham ota-onalar Shu paytgacha turli qiyinchiliklarga duch kelganligini ko‘pchilik yaxshi biladi. Endilikda bu masala ham markazda hal qilinadigan bo‘ldi. O‘zbekiston taraqqiyotining yangi – Milliy yuksalish bosqichi. Mustaqillik yillarida milliy istiqlol g’oyasi xalqimizning milliy tiklanishiga xizmat qildi. G’oyaviy kurashlarda kunimizga yaradi. Xalqimizni birlashtirdi, buzg’unchi g’oyalar mohiyatini tuShuntirdi. 2017 -yildan boshlab O‘zbekiston o‘z taraqqiyotining yangi – Milliy yuksalish bosqichiga kirdi. Konstitutsiyamizga asoslangan, xalqimizning tub manfaatlariga javob beradigan O‘zbekistonni rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi amalda. Keyingi yillarda erishilgan yuksak marralar xalqimizni baxtli qilishga qaratilgan islohotlar samaralarini yaqqol ko‘rsatmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasida oldimizga qo‘ygan ulkan vazifalarni amalga oshirishda biz uchun kuch-qudrat manbai bo‘ladigan milliy g’oyani rivojlantirishimiz zarurligi alohida ta’kidlandi. 2019-yil 8-aprel kuni Prezidentimizning O‘zbekiston taraqqiyotining yangi bosqichida milliy g’oyani rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishga doir chora-tadbirlar to‘g’risidagi farmoyishi qabul qilindi. Mazkur hujjat qabul qilinishining zarurati nimalarda namoyon bo‘ladi? Rivojlangan mamlakatlarda milliy g’oya davlat maqsadlarini xalq maqsadlariga uyg’unlashtiradi. “Bir hudud – bir xalq” e’tiqodini shakllantirib, mamlakatlar aholisini birlashtirgani, umumiy maqsad yo‘lida safarbar qilganiga misollar ko‘p. Ularning aksarida milliy g’oya milliy qadriyatlarga bog’lab singdirilganini ko‘ramiz. Mamlakatimizda milliy g’oyaga yangi davr, millatimiz tarixining yangi bosqichi talablaridan kelib chiqqan real talablar qo‘yilmoqda. Ilgari milliy g’oyani 257 tuShunish va tuShuntirishda noqulayliklar uchrab turar edi. Masalan, odamlarning quloqlari milliy g’oya davlat va xalq birligi tarannumini eshitardi. Lekin ko‘zlarimiz hokimliklar, vazirlik va idoralarning oldidagi temir panjaralarni ko‘rar edi. Xalq davlat organlariga xizmat qilishi kerak, degan noto‘g’ri qoida amalda edi. Fuqaro hokimiyatga emin-erkin kirolmas, dardini aytolmas edi. Chunki amalda xalqdan davlatni ajratuvchi temir panjara bor edi. Panjaralar kesib tashlandi. Lekin ayrim amaldorlarimiz ongida bu panjara haligacha turibdi. Tafakkurdagi temir panjaralarni qo‘porib tashlash qiyin kechyapti. Milliy g’oya ana Shunday vaziyat talablaridan kelib chiqib yangilanmoqda. Ilgari milliy g’oya ijtimoiy-gumanitar, ma’naviy-ma’rifiy masala, deb tuShunildi. Bugun uning iqtisodiy-siyosiy poydevori – O‘zbekistonni rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi bor. Taktikasi – har yilning bosh Dasturi, mablag’i, ijrochilari bor. Demak, yangi davrda milliy g’oya gumanitar masala bo‘lib qolmaydi. Chunki uning natijasiga qaratilgan iqtisodiy tizim ishlamoqda. Milliy g’oya ro‘yobi uchun demokratik muhit hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Demokratiya – to‘g’rilik, rostlik, adolat, qonuniylikning sharti. Nohaqdan – haqni, zolimdan – mazlumni, zo‘ravondan – ojizni himoya qilishga xizmat qiladi. Shu haqda jar soladi. Jamoatchilik nazoratini ishga soladi. Chunki milliy g’oya aholining bir toifasi emas, hamma yaxshi yashasin, hayotdan rozi bo‘lsin, deydi. Mamlakatda adolat, qonuniylik buzilar ekan, demokratiya ham, milliy g’oya ham quruq shiorlar bo‘lib qoladi. Xalq norozi bo‘ladi. Xalq norozimi, demak, milliy g’oya o‘z bongini urmayotgan, vazifasini bajarmayotgan bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan olib borilayotgan islohotlar milliy g’oya xalqimizning kuch-qudratiga aylanishi uchun sharoit yaratdi. Endi gap milliy g’oyani har bir o‘zbekistonlikning niyatiga va harakatiga aylantirishda. Yaxshi fikr yaxshilikka, yomon fikr yomonlikka yo‘l ochadi. Axborot maydonini nuqul negativ kontent egallab olmasligi uchun pozitiv, yaxshi, nekbin mazmun, mavzular bilan mutanosib to‘ldirishga alohida e’tibor qaratmog’imiz zarur. Negaki, biz kattalar ham, bolalarimiz ham har kuni yaxshi- yomon fikrlardan ta’sirlanamiz. Bir-birimiz bilan ijtimoiy tarmoqda tortishamiz, aytishamiz, urishamiz. Lekin biz bularning negativ fikrlardan boshlangan g’oyalar kurashi ekanligini anglamaymiz. Milliy g’oyamizning bosh g’oyasi “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari”. Yuksalish – harakatni talab qiladi. Demak, milliy g’oyamiz harakatlar mafkurasi bo‘ladi. Milliy g’oya odamlarga islohotlar kim uchun, nima uchunligini, ahamiyatini tuShuntiradi. Yotganni – o‘tqazadi, o‘tirganni – turg’izadi, turganni – yurgizadi, yurganni – yugurishga undaydi. TuShuntiradi. Chunki Shularni tuShunmagan odamlar birlashmaydi, ko‘r-ko‘rona, yuzaki ishlaydi. Biri ishlasa, ikkisi tomoshabin bo‘ladi. TuShunganlar birlashib, ixtiyoriy, zavq bilan ishlaydi. Natijada hayotidan rozi bo‘ladi. Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazida “Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasi” va “Yo‘l xaritasi” ishlab chiqildi. Davlatimiz rahbari “Ma’naviyat – eng ta’sirchan qurolimizdir”, degan qat’iy fikrni bildirdi. Bu – bejiz emas. Chunki “Biz nima uchun o‘zgarishimiz, birlashishimiz, kurashishimiz kerak?”. Bu savolga yakdil g’oyaviy javobi yo‘q jamiyat – quroli yo‘q qo‘shinga o‘xshab 258 qoladi. Ma’naviyat va ma’rifat, mafkuraviy tarbiya O‘zbekistonning turli millat, din, kasb, yoshlarga mansub xalqini g’oyaviy qurollantiradi. Islohotlar nima uchun, kim uchun kerakligini xalqqa uning orzulari bilan bog’lab uqtiradi, ko‘rsatadi. TuShungan xalq – g’oya bilan qurollangan xalqqa aylanadi. Har birimizdan Vatanning bir o‘g’il-qizi sifatida o‘z lavozimimizga munosib bo‘lib ishlash va yashash burchini eslatadi. O‘z milliy g’oyasini anglagan xalqni to‘xtatib bo‘lmaydi. Savollar: 1. 2016-yilda respublikamizda xalq bilan muloqotning yo‘lga qo‘yilishida qanday o‘zgarishlar sodir bo‘ldi? 2. Dastlab Bosh vazir, keyinchalik Prezident virtual qabulxonasining (pm.gov.uz) ishga tuShurilishi qanday o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi? 3. Xalq qabulxonalarining vazifalari nimalardan iborat? 4. Fuqarolar bilan ochiq muloqotlar o‘tkazishdan asosiy ko‘zlangan maqsad? 5. Harakatlar strategiyasi nima? 6. 2017 -2021--yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi qanday ustuvor yo‘nalishlardan iborat? 7 -. Davlat xizmatlari agentligi nima maqsadda tashkil etildi? 9. “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” deganda nimani tuShunasiz? 10. Milliy g’oyani rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishdan ko‘zlangan maqsad GLOSSARIY Abolitsionizm – (lot. bekor qilish) biror qonunni bekor qilishga qaratilgan ommaviy harakat. XVIII asr oxiri va X1X asrning birinchi yarmida AQSHda negrlarni qullikdan ozod qilish uchun boshlangan harakat ishtirokchilari – abolitsionist deb atalgan. Avtonomiya – (yunon. Autos-nomos-o‘zi-qonun); 1. yagona Davlat miqyosida hududiy-milliy tuzilmalarga (viloyat, o‘lka) o‘zini o‘zi boshqarish vakolatlarini berish; 2. Ma’muriy-hududiy birlik; 3. Qandaydir organlar (xo‘jalik, davlat, partiya va boshqalar) faoliyatlaridagi o‘zini o‘zi boshqarish huquqi. Avtoritarizm - (lot.auktoritas - hokimiyat) – davlatni idora qilish usuli. Avtoritarizmda siyosiy hokimiyat hukmdor shaxsning yoki yetakchining siyosiy irodasi va qarorlari asosida amalga oshiriladi. Avtoritarizm siyosiy hokimiyat shakli sifatida avtorkariya va diktatura bilan uyg‘unlashib ketadi. Atama Frankfurt maktabi vakillari tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. Avtoritarizm haqiqiy demokratiyaning yo‘qligini anglatadi. Afv etish – Sud hukmi bilan jazo tayinlangan biror shaxsni jinoiy javobgarlikdan ozod qilish yoki berilgan jazoni yengillashtirish. Odatda afv davlat boshlig‘ining qarori bilan amalga kiritiladi. Agrar siyosat - davlatning qishloq xo‘jalik sohasidagi faoliyati bo‘lib, u qishloq xo‘jaligini, yer mulkchiligini va h. rivojlantirish yo‘llari masalalarini hal qilishga qaratilgan iqtisodiy siyosatning bir turi. 259 Agrosanoat infratuzilmasi – bevosita qishloq xo‘jaligi va uning mahsulotlarini qayta ishlovchi sanoat korxonalariga xizmat ko‘rsatuvchi sohalar. Agrosanoat majmuasi - qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va iste’molchilarga yetkazish bilan shug‘ullanuvchi xo‘jaliklar yaxlitligi. Agregatsiya – (lot.) nodavlat va jamoat tashkilotlari ayrim manfaatlarni agregatsiya qilish, ya’ni turli munozaralar va muhokamalar vositasida turli manfaatlar uyg‘unlashtiriladi va ular o‘rtasida muayyan munosabatlar tizimini shakllantiradi. Bu jarayonda asosiy va muhim manfaatlar tanlab olinadi ularni qondirish chora va tadbirlari ko‘riladi. Advokatura – huquqiy institut, advokatlik faoliyati bilan Shug‘ullanuvchi shaxslarning mustaqil, ko‘ngilli, kasbiy birlashmalarini o‘z ichiga oladi. O‘zb.Res. fuqarolari, ajnabiy fuqarolar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarga yuridik yordam ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respublikasining advokatura to‘g‘risidagi qonuni 1996- yil 27 - dekabrda qabul qilingan. Adliya – (arab.-adolat) sud muassasalarining butun majmuini, ularning odil sudlovni amalga oshirish faoliyatini, Shuningdek, sud idorasini bildiruvchi atama. Adolat (arab. – odillik, to‘g‘rilik) – u yoki bu qadriyatlarning o‘zaro umumiy munosabatini va ularning individlar o‘rtasida konkret taqsimlanishini ifodalovchi tuShuncha; insonning mohiyati va uning ajralmas huquqlarini haqidagi tasavvurlarga mos bo‘lgan jamoa tartibi. Aeronavigatsiya – (lot. - kemada suzish) Uchish apparatlarini tegishli asbob va vositalar yordamida belgilangan yo‘ldan olib borish haqidagi fan; havo navigatsiyasi. Amnistiya – jinoyat sodir etgan shaxslarni jinoiy javobgarlikdan to‘liq yoki qisman jazodan ozod qilish, Shuningdek, ilgari sud tomonidan belgilangan jazoni o‘tab bo‘lgan shaxslardan sudlanganlikni olib tashlash. Amnistiya akti normativ xususiyatga ega, ya’ni amnistiya akti bilan belgilangan talablarga javob beradigan barcha shaxslarga nisbatan qo‘llaniladi. Apatiya – (yunon.) butunlay befarqlik holati, loqaydlik. Axborot – (“informatio” lotinchadanma’lumotlar, tuShuntirishlar, bayonlarni anglatadi) – bu ma’muriy, tashkiliy tadbirlar o‘tkazish haqida qarorlarni qabul qilish uchun, Shuningdek taklif va tavsiyalarni tayyorlash uchun asos bo‘lib xizmat qiluvchi muhim faktlar (shaxslar, harakatlar, tashkilotlar, voqealar) to‘g‘risidagi ma’lumotdir. Falsafiy nuqtai nazardan axborot bizning ma’lumot (belgi) olish natijasida o‘rganilayotgan hodisalar (jarayonlar) haqida tasavvurlarimizning noaniqligini kamaytirish yoki olib tashlashni ta’minlaydi. Axborot madaniyati – jamiyatning axborot resurslar va axborot- kommunikatsion texnologiyalardan samarali foydalanish, Shuningdek bu maqsadlarda axborotlashtirish vositalar va axborot texnologiyalarni rivojlantirish sohasida ilg‘or yutuqlarni qo‘llash qobiliyati. Axborot madaniyati kishida axborot muhiti bilan o‘zaro munosabatda bilim, mahorat, ko‘nikma va refleksli ko‘rsatmalar mavjud bo‘lishi bilan ifodalanadi. Kishining axborot madaniyatining 260 eng muhim elementlaridan biri – axborot resurslarini bilish (ulardan erkin foydalanish imkoniyati). Axborot makoni – (Axborot muhiti) axborotni saqlash, ishlash va uzatish bo‘yicha texnikaviy va dasturiy vositalar, Shuningdek axborotlashtirish jarayonining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy shart-sharoitlari majmuasi. Axborot sohasini liberallashtirish – (liberalis lotinchadan erkinlikka taalluqli) OAV huquq va erkinliklarini kengayish jarayoni, Shuningdek ularning faoliyatidagi cheklovlarini olib tashlash va davlat nazoratini susaytirish. Axborot erkinligi – fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bo‘lib, so‘z, matbuot va boshqa ommaviy axborotga ega bo‘lgan axborotni olish huquqi va qonuniy asosda olingan axborotlarni tarqatish huquqi axborot erkinligi hisoblanadi. O‘z.Res. Konstitutsiyasiga asosan, ommoviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Ular axborotning to‘g‘riligi uchun belgilangan tartibda javobgardirlar, ssenzuraga yo‘l qo‘yilmaydi (67 -modda). Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari – axborot foydalanuvchilari manfaatida uni yig‘ish, ishlash, saqlash, tarqatish, aks etish va foydalanish maqsadida integrallashgan metodlar, ishlab chiqarish jarayonlar va dasturiy- texnikaviy vositalar majmui. Bugungi kunda AT tuShunchasiga mikroelektronika, kompyuterlar va dasturiy ta’minotni ishlab chiqish va ishlab chiqarish, aloqa va telefoniya, mobil servislar, Internetdan foydalanishni ta’minlash, Internet axborot resurslarini ta’minlash kiradi. Bakalavr – (lot. Baccalaureus) Oliy ta’lim dasturining birinchi bosqichini tugallagan talabalarning ilmiy darajasi. Baynalmilal – (arabcha– millatlar o‘rtasidagi, millatlararo) Xalqaro, umuminsoniy, umumxalqiy mazmunlarida qo‘llaniladi. Bipartizm -ijtimoiy sheriklikning ikki sub’ekti o‘rtasidagi keliShuv Bozor – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar (sotuvchilar va xaridorlar) o‘rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida bo‘ladigan munosabatlar yig‘indisidir. Bozor iqtisodiyoti – tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun – qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir. Bozor mexanizmi – bozor iqtisodiyotining faoliyat qilishini tartibga solishni va iqtisodiy jarayonlarni uyg‘unlashtirishni ta’minlaydigan dastak va vositalardir. Bunyodkor g‘oya — jamiyatni taraqqiyot sari etaklovchi, turli guruh va qatlamlarni, millatlarni ezgu maqsad yo‘lida birgalikda harakat qilishga undovchi, amalga oshirishning real asoslari bo‘lgan g‘oya. Vayronkor (buzg‘unchi) g‘oya – yovuzlik va jaholatga, ayrim jinoyatkor kuchlarning hukmronligini o‘rnatishga xizmat qiladigan, insonlar, millatlar va jamiyatning mustaqilligiga, erkinligiga, ijodkorligiga zid bo‘lgan g‘oyalar majmuini ifodalovchi tuShuncha. Vatan ( arabcha “Vatan” – ona yurt ) – kishilarning yashab turgan, ularni avlod va ajdodlari tug‘ilib o‘sgan joyi, hududi, ijtimoiy muhiti, mamlakati. Vatan bir-birini taqozo etuvchi tashqi muh it va ichki kechinmalar hamda tuShunchalarni o‘z ichiga oladi. Tashqi muhit nuqtai nazaridan Vatan kishi yoki avlodlar tug‘ilib o‘sgan va kamol topgan joy, 261 Vatan ravnaqi – milliy istiqlol mafkurasining Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan g‘oyalaridan biri. Prezidentimiz Vatan ravnaqi g‘oyasini ilgari surar ekan, uning mazmunini har bir kishining manfaatlarini yurt manfaatlari bilan uyg‘unlashtiruvchi, uni xalq baxt-saodati yo‘lida xizmat qilishga undovchi bunyodkor g‘oyadir deb ta’riflaydi. Zero, u milliy istiqlolning oliy maqsadi - O‘zbekistonda yashayotgan barcha fuqarolarning el-yurt kamoli bilan bog‘liq orzu- umidlarini amalga oshirishni ifodalaydi. Vatanparvarlik – Vatanining ozodligi va obodligi, uning sarhadlari daxlsizligi, mustaqilligining himoyasi yo‘lida fidoyilik ko‘rsatib yashash, ona xalqining or-nomusi, shon-sharafi, baxtu saodati uchun kuch-g‘ayrati, bilim va tajribasi, butun hayotini baxsh etishdek dunyodagi eng muqaddas va olijanob faoliyatni anglatadigan insoniy his-tuyg‘udir. Vatanparvarlik - ona-yurtning, xalqning tarixi va taqdiriga chuqur hurmat bilan qaraydigan, Vatan manfaatlari yo‘lida fidoiylik namunalarini ko‘rsatishga qodir bo‘lgan shaxslarga xos fazilat. Verbal – (lot.) og‘zaki; bunda siyosiy ishtirokni shaxsning sub’ektiv jihatiga bog‘liq emasligiga ishoraqilinmoqda. Vijdon erkinligi – ijtimoi-falsafiy tuShuncha; har kimning o‘z e’tiqodiga ko‘ra, mazkur jamiyatda mavjud ijtimoiy me’yorlarni buzmagan holda vijdoni buyurgani bo‘yicha yashash, ishlash imkoniyati. Bunda dinga munosabat masalaning bir tomoni hisoblanadi. fuqarolarning istagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qanday dinga e’tiqod qilmaslik huquqi. Galereya – (fr. – peshayvon) binoning ikki qismini birlashtiruvchi usti yopiq uzun yo‘lak; tomosha zalida eng yuqorigi yarus. Genezis – yunon. genesis- kelib chiqish; paydo bo‘lish, tashkil topish jarayoni. Global – fran. global-umumiy); umuman olganda, butun er yuzi bo‘ylab. G‘oya – inson tafakkurida vujudga keladigan, ijtimoiy xarakterga ega bo‘lgan, ruhiyatga kuchli ta’sir o‘tkazib, jamiyat va odamlarni harakatga chorlaydigan, maqsad-muddao sari etaklaydigan kuchli, teran fikr G‘oyaviy bo‘shliq – deb , eski xukmron mafkura halokatga uchrab, u bilan bog‘liq tuShunchalarning qadrsizlanishi, bugungi hayot, o‘tmish va kelajakka dahldor qadriyatlar, tuShuncha va tasavvurlarni to‘liq anglab etmasligi oqibatida odamlarning qalbi va ongida vujudga keladigan bo‘shliqqa aytiladi. Gumanizm (insonparvarlik) – tenglik, adolat, o‘zaro hurmat, inson qadrini ardoqlash, odamlar farovonligi uchun g‘amxo‘rlik qilish g‘oyalari singdirilgan dunyoqarash. Davlat – muayyan hududda jamiyat va uning siyosiy tizimini tashkil etish usuli, hokimiyatning markaziy instituti, jamiyatning siyosiy tashkiloti bo‘lib, ma’lum bir hudud va unda yashovchi xalqlarni o‘z ichiga oladi. Jamiyatni boshqaruvga tizim sifatida Davlat ichki tizimga o‘z vakolatlarini amalga oshirish uchun maxsus organlarga ega. Davlat odamlar va jamoat guruhlarining faoliyati hamda munosabatlarini tashkil etadi, ularni yo‘naltiradi va nazorat qiladi. Davlat tassarrufidan chiqarish – davlat mulki hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga keltirilishi. 262 Daxldorlik hissi – fuqarolarning tug‘ilgan joyi, ona Vatani, mustaqillikni anglash, uni asrab-avaylash, himoya qilish, uni yanada rivojlantirishga chorlaydigan, shart-sharoit, omillar majmui. Delimitatsiya – (lot. – chegaralamoq, ajratmoq) davlat chegaralarini tuzilgan shartnomaga muvofiq tavsiflash va xaritalashtirish asosida belgilash; belgilangan chegaralarni qayta ko‘rib chiqish. Demokratik institutlar – bu, davlat va jamiyatda demokratik tuzumni shakllantiruvchidemokratik tamoyillarni amalga oshirishning tashkiliy shakllari hisoblanadi. jamiyat hayotida demokratik tamoyillarni qaror topishga xizmat qiladigan tashkilotlar va tuzilmalar majmuasi. Demokratik kuchlar bloki – parlamentdagi ko‘pchilikni tashkil etish maqsadida o‘zdasturiy maqsadli vazifalarining yaqinligidan yoki mosligidan kelib chiqqan holdabir nechta siyosiy partiyalar fraksiyalari va O‘zbekiston ekologik harakatidan saylangan deputatlar o‘z sa’y-harakatlarini birlashtirishi. Demokratiya (yunoncha, “demos” – xalq, “kratos” – hokimiyat) – xalq hokimiyati ma’nosini anglatib, xalqni hokimiyat manbai, deb biluvchi siyosiy tizimni shakli. Demokratiya insonni har tomonlama barkamol rivojlanishi uchun berilgan imkon bo‘lib, davlat konstitutsiyasida ozchilikning ko‘pchilikka bo‘ysunishi tamoyili rasmiy e’lon qilindi, hamda fuqarolarning erkinligi teng huquqligi e’tirof etildi. Demokratiya har bir davrning ijtimoiy – iqtisodiy sharoitlariga mos shakllanib, rivojlanib boruvchi chegarasiz tabiiy – tarixiy jarayondir. Deputat – (lot. Deputatus - vakil qilingan, yuborilgan) Vakolatli davlat organiga saylangan kishi, vakil. Diaspora – yun. diaspora -tarqalish ma’nosida bo‘lib, ma’lum bir davlat hududida yashovchi, ammo boshqa bir davlatda o‘z davlat tuzilmasiga ega, ma’lum bir xalq millat vakillarining yig‘indisi (masalan O‘zbekistonda yashovchi rus, ukrain millatining diasporasi). Diversifikatsiya – (lot.diversificatio – o‘zgarish, xilma-xil) ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, iqtisodiy bankrotlikni oldini olish maqsadida ishlab chiqariladigan mahsulot assortimentining kengaytirilishi, mahsulot sotiladigan bozorlarni o‘zgartirish yoki yangi mahsulot turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashish. Diniy bag‘rikenglik – bizning dunyomizdagi turli boy madaniyatlarni, o‘zini ifodalashning va insonning alohidaligini namoyon qilishning xilma-xil usullarini hurmat qilish va to‘g‘ri tuShunishni anglatadi. Uni bilim, samimiyat, ochiq muloqot hamda hurfikr, vijdon va e’tiqod vujudga keltiradi. Diskurs – ingl. discourse < lat. discursus – suhbat, muomala, monolog, dialog. Doktrina – (lotincha – ta’limot; o‘qimishlilik) Ilmiy yoki falsafiy ta’limot, nazariya; asosiy nazariy yoki siyosiy nuqtayi nazar. Dotatsiya (lot. - tuhfa) – ma’lum harajatlarni qoplash uchun iqtisodiyotning bir sub’yekta tomonidan ikkinchisiga qaytarib bermaslik sharti bilan pul mablag’i berilishi. 263 Jamiyat – insonlar munosabati va ijtimoiy aloqalar yig‘indisi. Jamiyat tarixiy, moddiy-ma’naviy hayot tarzidan kelib chiqqan holda umumiy orzu- maqsadlari bilan birlashgan insonlar uyushmasining alohida shakli. Jamiyat doimo o‘zgarish va rivojlanishda bo‘lib, uning asosini doimo insonlar tashkil etadi. Jamoat birlashmalari – fuqarolarning qonunda belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilgan birlashmalari. Ularga kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, olimlarning jamiyatlari, faxriylar va yoshlarning tashkilotlari, ijodiy uyushmalar va fuqarolarning boshqa birlashmalari kiradi. Identifikatsiya – (lot. o‘xshatmoq, tenglashtirmoq, baravarlamoq) monandlik. Siyosiy identifikatsiya - u yoki bu siyosiy guruhga o‘zini boshqalardan ajratish imkonini beruvchi barqaror belgilar, xususiyatlar birligi. Ijtimoiy adolat – barcha ijtimoiy toifalarning jamiyatda o‘z o‘rni mavjudligini va qonun oldida ularning o‘zaro teng huquqlarga ega ekanligini e’tirof etish. Ijtimoiy manfaat – bu barcha jamiyat a’zolarining birgalikda ro‘yobga chiqadigan manfaatlaridir. Ijtimoiy uyushmalar – fuqarolar manfaatlari umumiyligi va ixtiyoriylik asosida vujudga keluvchi, lekin o‘z faoliyati natijasida daromad olishni ko‘zlamaydigan tashkilotlar (siyosiy partiyalar, ommaviy harakatlar, kasaba uyushmalari, ayollar, keksalar, nogironlar, yoshlar, bolalar tashkilotlari, ilmiy texnik, madaniy-ma’rifiy, sport va boshqa ko‘ngilli jamiyatlar, jamg‘armalar, assotsiatsiyalar, boshqa tuzilmalar). Demak, fuqarolarning har qanday ko‘ngilli uyushmasi – ijtimoiy uyushmadir. Mavjud siyosiy hayotni o‘zgartirishga yoki unga ta’sir etishga urinuvchi ijtimoiy uyushmalar siyosiy, deb qaraladi. Ijtimoiy hamkorlik – turli millat, irq va dinga mansub kishilar va guruhlarning umumiy maqsad yo‘lidagi hamjihatligi. Ijtimoiy sheriklik – davlat organlarining nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini, Shu jumladan tarmoq, hududiy dasturlarni, Shuningdek normativ-huquqiy hujjatlarni hamda fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor bo‘lgan boshqa qarorlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish borasidagi hamkorligidir Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar – bu kishilar uchun zarur bo‘lgan hayotiy ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va is’temol qilish jarayonida vujudga keladigan munosabatlar. Iqtisodiy mustaqillik – muayyan bir mamlakatning Shu mamlakatda mavjud ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish vositalariga, tabiiy va ma’naviy boyliklarga va Shu boyliklar tufayli yaratilgan mahsulotdan tushgan milliy daromadga va uni taqsimlashga yagona egalik qilishi. Iqtisodiy resurslar – ma’lum davrda ma’lum bir mamlakat ixtiyorida to‘plangan va mavjud bo‘lgan ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, ularni iste’molchilarga etkazib berish va iste’mol jarayonlarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan vositalar, qo‘r-qutlar, imkoniyatlar va manbalardir Immunologiya – (yun. — tuShuncha, ta’limot) Organizmning kimyoviy xususiyatlari, uning immuniteti haqidagi fan. 264 Individ – lot. individuum-bo‘linmas, alohida; inson zotining alohida olingan namunasi, uning vakillaridan biri; har biri alohida, mustaqil mavjud bo‘lgan tirik organizm; shaxs esa u yoki bu inson sifatida namoyon bo‘lib, u ma’lum va betakror individuallikka ega bo‘ladi. Innovatsiya – (ingl.— kiritilgan yangilik, ixtiro) Ilg‘or texnologiya, boshqarish va boshqa sohalardagi yangiliklar va ularning turli sohalarda qo‘llanishi. Inson omili – inson mohiyatiga xos bo‘lgan eng muhim xususiyatlarni – insondagi jismoniy – ruhiy tomonlarning birligi. Inson huquqlari – unga tor ma’noda faqat davlat himoya qiladigan va kafolat beradigan huquqlar kirib, bu huquqlarga barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi, yashash va jismoniy daxlsizlik huquqi, inson qadr-qimmatini hurmat qilish, o‘zboshimchalik va noqonuniy ushlash yoki qamash, vijdon va din erkinligi, ota-onalarning o‘z bolalarini tarbiya qilish huquklari kiradi. Keng ma’nodagi inson huquqlari esa o‘zida shaxs erkinligi va huquqlarining keng majmuasi va turlarini ifodalaydi Institut – lot. institutum-mahkama, idora, muassasa; tizimlashtirilgan, hammaga tanilgan, amalda qo‘llanilayotgan va e’tirof etilgan (har qachon ham o‘z rasmiy tasdig‘ini topavermaydigan), u yoki bu tarzda mustahkamlangan qoidalar va me’yorlarga muvofiq o‘zaro xatti harakat qilish uchun qo‘llab- quvvatlanayotgan ko‘rsatmalarga ega bo‘lgan ijtimoiy agentlarning o‘zaro hatti harakatlari shakllari kiradi. Integratsiya – (lot. — tiklash, to‘ldirish) Ayrim qismlarning, elementlarni qo‘shib birlashtirishni ifodalovchi tuShuncha. Fanlarning yaqinlashishi va o‘zaro bog‘lanish jarayoni. Interaktiv davlat xizmatlari – idoralar tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarga idoralarning axborot tizimlari vositasida telekommunikatsiya tarmoqlari orqali ko‘rsatiladigan xizmatlar. Bizning mamlakatimizda bu xizmatlar 2013- yil 1 iyuldan harakat qiluvchi hamda davlat organlarining aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar bilan o‘zaro hamkorligining qulay va samarali vositasi sifatida xizmat qiluvchi my.gov.uz Interfaol Davlat xizmatlari yagona portali orqali ko‘rsatiladi. Internet – axborot bilan almashish uchun ham kompyuter tarmoqlari foydalanuvchilarni, ham shaxsiy kompterlarni o‘zaro bog‘lovchi butun dunyo axborot kompyuter tarmog‘i. Interfaol muloqot – real vaqt rejimida turli OAV (asosan Internet) vositasida “jonli” muloqot qilish. SHartli ravishda bunday muloqotning bir necha shaklini belgilash mumkin: Ishlab chiqaruvchi kuchlar – ishlab chiqarishning shaxsiy va moddiy omillari, ya’ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birligi. Infratuzilma – Ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi va jamiyat hayoti uchun zarur bo‘lgan me’yoriy sharoitni ta’minlashga xizmat qiladigan turli-tuman yordamchi xizmat ko‘rsatuvchi sohalar majmui. Kadrlar tayyorlashning milliy modeli tizimi – O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1997 - yilning 29 avgustida “Kadrlartayyorlashmilliy dasturi to‘g‘risida” qaror qabul qilindi. Ushbu dasturda (3-bandi) kadrlar 265 tayyorlashning milliy modeli quyidagi tarkibiy qismlardan iboratligi belgilab qo‘yilgan: 1. Shaxs – kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchisi. 2. Davlat va jamiyat – ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga amlga oshiruvchi kadrlar tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillari. 3. Uzluksiz ta’lim – malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo‘lib, ta’limning barcha turlarini, davlat ta’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi va uning faoliyat ko‘rsatish muhitini o‘z ichiga oladi. 4. Kadrlar tayyorlash tizimida – fan yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi. 5. Kadrlar tayyorlash tizimida ishlab chiqarish – kadrlarga bo‘lgan ehtiyojini, Shuningdek, ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qo‘yiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini moliya va moddiy-texnik jihatidan ta’minlash jarayonining qatnashchisi (“Barkamol avlod– O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori”, T., 208-., 41-53 b.). Kasaba uyushmalari – korxona, muassasa, o‘quv yurti va boshqa mehnat jamolarida ishlayotgan ishchi va xodimlarni ijtimoy manfatlarini himoya qilish, ish beruvchilar bilan ishlovchilarning ijtimoiy sherikchiligini tashkil etish maqsadida faoliyat yuritadigan nodavlat notijorat tashkiloti; Konfessiya – lot. cōnfessio dinlar va uning shaxobchalari, tarmoqlari, mazhab, oqim va yo‘nalishlarini ifodalovchi umumiy tuShuncha. Konsepsiya – biror sohani rivojlantirishga qaratilgan keng qamrovli loyiha yoki qarashlar majmui. Konvertatsiya – (lot. convertatio – o‘zgartirish, aylantirish) Milliy valyutaning amaldagi kurs bo‘yicha boshqa xorijiy valyutalarga erkin va cheklanmagan miqdorda almashtirilishi. Kooperatsiya – lot. cooperatio-hamkorlik; ko‘pchilik kishilarning birgalikda bitta yoki o‘zaro bir-birlariga bog‘lik o‘lgan bir necha faoliyatlardagi ishtiroki, mehnatni tashkil etish shakllaridan biri; ishlab chiqarish va mahsulot ayirboshlash sohasidagi jamoaviy birlashma. Ko‘ppartiyaviylik – mamlakat parlamentida ko‘pchilik o‘rinni olish uchun teng imkoniyatga ega bir necha siyosiy partiyalar mavjud bo‘lgan siyosiy tizim. Kuchli davlat – omma faoliyatiga asoslangan kuchli boshqaruv tizimiga, rivojlangan iqtisodiyot, yuksak ma’naviyatga egabo‘lgan davlat. Bunday davlat mustahkam iqtisodiy, huquqiy va ma’naviy asosga ega bo‘ladi.Uningqudrati fuqarolar hamjihatligi, jamiyatdagi do‘stlik va bag‘rikenglik, har bir fuqaroning onglilik darajasi, davlat boshqaruvidagi faol ishtirokiga asoslanadi. Kuchli davlatdan-kuchli jamiyat sari – ushbu konsepsiyaning mohiyati odamlarning siyosiy ongi, siyosiy madaniyati va faolligi yuksalib borgani sari davlat vazifalarining nodavlat tuzilmalari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o‘tishi, mahallalarning nufuzi va mavqeining oshishi demakdir. 266 Kuchli jamiyat – mustahkam negizning barqaroligi ta’minlangan, davlatning boshqaruvchilik faoliyati qisqarib, jamoat tashkilotlarining roli kuchaygan, fuqarolarning qonun asosida, ularning huquq va erkinliklari oliy qadriyatlarga aylangan jamiyat. Kuchli fuqarolik jamiyati – inson manfaatlari ustuvorligi va fuqarolik jamiyati institutlari orqali ularning davlat va jamiyat boshqaruvida faol ishtirok etishi ta’minlangan, qonun ustuvor bo‘lgan jamiyat. Qonun – qonunchilik hokimiyatining fuqarolar, jamiyat va davlat hayotiga taalluqli munosabatlarda muayyan tartib joriy etish borasidagi irodasining namoyon bo‘lishi. Qonun ustuvorligi – ushbu tamoyilning mazmuni Shuni anglatadiki, qonun ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qat’iy hukmron bo‘ladi. YA’ni, hech kim, hech birdavlat organi, mansabdor shaxs, tadbirkor yoki boshqa bir fuqaro qonunga bo‘ysunishi, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlar faqat qonun bilan tartibga solinadi, uning barcha ishtirokchilari esa, hech bir istisnosiz, huquq normalarini buzganligi uchun javobgarlikka tortilishi kerak. Huquqiy normalarni tadbiq etishda konstitutsiya va qonunlarning normalari boshqa huquqiy normalardan ustun turadi. Legitimlik – (lot. qonuniy) muayyan davlat hokimyatining qonuniyligini a) fuqarolar tomonidan; b) xalqaro hamjamiyat tomonidan e’tirof etilishini anglatuvchi qadriyatiy tuShuncha. Tarixan an’anaviy, xarizmatik, oqilona-qonuniy shakllarda nomoyon bo‘ladi. Liberalizm – (lot. erkinlik) mafkura, ijtimoiy-siyosiy harakat. U ijtimoiy imtiyozlar va avloddan-avlodga o‘tuvchi hokimyatga qarshi chiqib burjua qatlamlarining qarashlarini o‘zida mujassam etadi. Asosiy tamoyillari: individualizm, erkinlik, bozor va raqobatning mutloqligi, davlatni cheklash zarurligi (asoschilari I.Bentam, J.Mill, A.Smit, G.Spenser). Liberallashtirish – ijtimoiy hayotning barcha sohalarida erkinlik ustuvor bo‘lishini, jamiyatning evolyusion rivojlanish yo‘lini e’tirof etuvchi va asoslovchi nazariya, amaliyot . Logistika – (yun. logistike – hisoblash, muhokama san’ati) Inson faoliyatining u yoki bu sohasini moddiy-texnik ta’minlashni boshqarish tizimi. Madaniyat – kishilarning tabiatni, borliqni o‘zlashtirish va o‘zgartirish jarayonida yaratgan moddiy, ma’naviy boyliklar hamda bu boyliklarni qayta tiklash va bunyod etish yo‘llari va uslublari majmui. Magistral – (lot. — bosh, asosiy) asosiy yo‘l. Qatnov yo‘li, umuman, tarmoqlangan sistemalarning asosiy qismi. Magistr – (lot. – boshliq, ustoz) ayrim mamlakatlarda bakalavr va fan doktori o‘rtasidagi ilmiy daraja. Tayanch oliy ta’lim kursidan so‘ng qo‘shimcha dastur bajargan, maxsus imtihonlarni topshirgan va muayyan ilmiy ishni himoya qilgan shaxslarga beriladi. Mahalliy (yoki munitsipal) boshqaruv – ma’muriy-hududiy birliklardagi aholining manfaatlarini ifodalaydigan va saylab qo‘yiladigan organlar hamda ularning ma’muriy apparati tomonidan amalga oshiriladigan mahalliy ahamiyatga molik ishlarni boshqarish. 267 M a’naviy barkamol inson – komil inson tuShunchasi bilan hamohangdir. Ayni vaqtda ma’naviy barkamol inson tuShunchasi sog‘lom avlod tuShunchasi bilan ham bog‘lanib ketadi. Ilmiy adabiyotlarda bu tuShunchalar alohida-alohida ishlatilsa-da, mohiyatan ularning hammasi inson axloqi va odobini, ularda shakllangan barcha ijobiy xislatlarni, ularning insonlarga, jamiyatga va Vatanga bo‘lgan munosabatlaridan tortib, toki oilaga, ota-onaga va boshqalarga munosabatlarining barcha qirralarini qamrab oladi. Ma’naviy jasorat – er yuzida barcha o‘lmas obidalarni, insoniyat hayotini tubdan o‘zgartirib yuborgan jamiki ulug‘ kashfiyot va ixtirolarni, mumtoz san’at va adabiyot durdonalari hamda mardlik va qahramonlik namunalarini ko‘rsatgan insonlarning mislsiz aql-zakovati vayuksak ma’naviy salohiyatini ifodalaydi. Ma’naviy tahdid – tili, dini, e’tiqodidan qat’i nazar, har qaysi odamning tom ma’nodagi erkin inson bo‘lib yashashiga qarshi qaratilgan, uning aynan ruhiy dunyosini izdan chiqarish maqsadini ko‘zda tutadigan mafkuraviy, g‘oyaviy va informatsion hurujlarni nazarda tutadi. Ma’naviyat – insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, imon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir. Ma’naviyatga tahdid – inson qalbi va imon e’tiqodini susaytirishga qaratilgan hamda insonning o‘zligidan begonalashtirib, kelajagidan mahrum etishga yo‘naltirilgan yot va begona g‘oyalar. Ma’naviyatni shakllantiradigan mezonlar – inson ongiga ta’sir ko‘rsatadigan, uning dunyoqarashi tafakkur tarzini muayyan yo‘nalishga soladigan, o‘zgartiradigan, jamiyat, millatga xos ma’naviy, madaniy va moddiy asoslar, an’analar, qadriyatlar, meros, turmush tarzi, g‘oyalar va qarashlarni umumlashtiruvchi tuShuncha. Ma’rifat – ta’lim tarbiya, iqtisodiy, siyosiy, falsafiy, diniy va ma’naviy boyliklarning, ularni yanada ko‘paytirib hamda takomillashtirib borish usullarining majmui. Mentalitet – (nem. – aql, idrok) Jamiyat, millat, jamoa yoki alohida shaxsning tarixiy tarkib topgan tafakkur darajasi. Jamiyat, millat yoki shaxsning mentaliteti ularning o‘ziga xos an’analari, rasm-rusumlari, urfodatlari, diniy e’tiqod va irimlarini qamrab oladi. Millat – til, ma’naviyat, milliy o‘zlikni angash ruhiyati, urf-odatlar, an’analar va qadriyatlar yagonaligi asosida muayyan hududda yashovchi iqtisodiy aloqalar bilan bog‘langan mustaqil sub’ekt sifatida o‘ziga xos moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratuvchi kishilarningetnik birligidir. Millatlararo munosabatlar – birga yoki ayri tarzda yashaydigan har xil millatlar o‘rtasida amalga oshadigan turli-tuman shakllardagi aloqalarni anglatuvchi tuShunchadir. Millatlararo totuvlik g‘oyasi – milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalaridan biri bo‘lib, mamlakatimizda istiqomat qilib kelayotgan barcha etnik vakillari bilan, avvalambor, o‘zbek millati va Shu bilan birga o‘zlarining o‘rtasida ko‘p yillarga mo‘ljallangan ezgulik, ishonchlilik, do‘stonalik, yakdillik, qarindoshlik, ma’naviy-axloqiy va mafkuraviy yaqinlik va birdamlik, murosalilik 268 va boshqa insoniylik munosabatlari mavjudligini va kelajakda ham u yanada kamol topishini ifodalaydi. Millatchilik bu – m illat ayirish, bir millatni har tomonlama ulug‘lab, boshqalarining huquq, ehtiyoj va manfaatlarini nazar-pisand qilmaslik, ularni erga urishdan iborat bo‘lgan nodemokratik mafkura. Milliy g‘oya – ajdodlardan avlodlarga o‘tib , asrlar davomida e’zozlab kelinayotgan, Shu yurtda yashayotgan har bir inson va butun xalqning qalbida chuqur ildiz otib, uning ma’naviy ehtiyoji va hayot talabiga aylanib ketgan, ta’bir joiz bo‘lsa, har qaysi millatning eng ezgu orzu-intilish va umid-maqsadlari yig‘indisi. Milliy g‘oya negizlari – ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan, xalqning o‘ziga xos milliy xususiyatlarini ifodalagan milliy ma’naviy meros qadriyatlari hamda dunyo xalqlari tomonidan e’tirof etilgan demokratiyaning umuminsoniy prinsiplar majmuidir. Milliy qadriyat – millat uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan etnik jihat va xususiyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan qadriyat shakli. Milliy mafkura – millatning etnoijtimoiy birlik sifatida mavjud bo‘lishi va rivojlanishini, erkin va ozod taraqqiyotini g‘oyaviy asoslash, ta’minlashga qaratilgan qarashlar tizimi Modernizatsiya – (modern – zamonaviy) yangilanish, zamonaviy; davlat, jamiyat, iqtisodiyot, texnologiya va boshqa sohalarning yangilanishi, yangi uslublar, ixtirolarning qo‘llanishi asosidagi o‘zgarishlar. Mulkdan foydalanish – mol-mulkning Iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo‘llanilishi, ya’ni uning nafli jihatlarining bevosita iste’mol qilinishi. Mulkni tasarruf etish – mol-mulk taqdirini mustaqil hal qilish. Mulkka egalik qilish - mulkdorlik huquqining uning egasi qo‘lida saqlanib turishi va yaratilgan moddiy boyliklarni o‘zlashtirishning ijtimoiy shakli. Mulkchilik munosabatlari – mulkka egalik qilish, undan foydalanish, uni o‘zlashtirish va tasarruf etish jarayonida vujudga keladigan munosabatlar. Nizom – muayyan davlat yoki jamoat tuzilmalarini tashkil etish tartibini, tuzilishi, vazifasi, funksiyalari va vakolatlarini belgilovchi kodekslashtirilgan normativ hujjat hisoblanadi. Nodavlat notijorat tashkiloti (NNT) – jismoniy va (yoki) yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriylik asosida tashkil etilgan, daromad (foyda) olishni o‘z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olmagan hamda olingan daromadlarni (foydani) o‘z qatnashchilari (a’zolari) o‘rtasida taqsimlamaydigan o‘zini o‘zi boshqarish tashkilotidir. Nodavlat elektron ommaviy axborot vositalari – o‘z oldida Internet tarmog‘ida ommaviy axborot vositasi (OAV) funksiyalarini bajarish vazifasini qo‘yuvchi nodavlat tusdagi ro‘yxatga olingan veb-saytlari. Ommaviy axborot vositalari – keng ko‘lamda axborotni yig‘ish, ishlash va tarqatishni ta’minlovchi ijtimoiy institutlar va kanallar (matbuot, kitob nashriyotlari, matbuot agentliklari, radio, televidenie va h.k.). Ommaviy axborotni davriy tarqatishning doimiy nomga ega bo‘lgan hamda bosma tarzda (gazetalar, 269 jurnallar, axborotnomalar, byulletenlar va boshqalar) va (yoki) elektron tarzda (tele-, radio-, video, kinoxronikal dasturlar, umumfoydalanishdagi telekommunikatsiya tarmoqlaridagi veb saytlar) olti oyda kamida bir marta nashr etiladigan yoki efirga beriladigan shakli hamda ommaviy axborotni davriy tarqatishning boshqa shakllari ommaviy axborot vositasidir. “ Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida . (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 207 - y., 3-son, 20-modda) Parlament – ingl. parlament, frans. parlergapirmoq va so‘zlamoq; parlament oliy qonun chiqaruvchi vakillik organi hisoblanadi. Parlamentdagi ko‘pchilik – O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida ko‘pchilik o‘rinni egallagan siyosiy partiya fraksiyasi. Parlamentdagi muxolifat – yangitdanshakllantirilgan hukumatning tutgan yo‘li va dasturiga yoki uning ayrim yo‘nalishlariga qo‘shilmaydigan siyosiy partiyalar fraksiyalari, Shuningdek O‘zbekiston ekologik harakatidan saylangan deputatlar guruhi. Partiya – (lot. partio — bo‘lak, qism) G‘oyaviy jihatdan maslakdosh, manfaatlari bir bo‘lgan kishilar guruhidan iborat, muayyan ijtimoiy guruh yoki qatlamlarning manfaatlarini himoya qiluvchi siyosiy tashkilot. Passiv saylov huquqi – fuqarolarning saylanadigan davlat organlari va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlariga saylanish huquqi. Plyuralizm – lot. pluralis-turlicha, turli tuman; turli ijtimoiy qatlamlar manfaatlarini ifodalovchi turli tuman ijtimoiy-siyosiy kuchlar mavjud bo‘lgan siyosiy tizim. Prezident – lot. praesidens (praesidentis) – oldinda o‘tiruvchi, raislik qiluvchi, boshda turuvchi so‘zlaridan olingan bo‘lib, ko‘pchilik Prezidentlik va parlament respublikalari joriy etilgan mamlakatlarda ma’lum bir muddatga saylangan davlat boshlig‘i. Prinsip – lot. principium-asos, dastlabki, boshlang‘ich; asos bo‘ladigan poydevor g‘oyalar; xulq, faoliyat va hatti-harakatning asosiy qoidasi. Proporsional – (proportionalis -mutanosib ; saylovlarda nomzodlar uchun beriladigan ovozlar ro‘yxatlar bo‘yicha beriladigan, har bir ro‘yxat uchun berilgan ovozlarga mutanosib ravishda joy egallanadigan saylov huquqi tizimi. Ratsional – (lot. rationalis-oqilona); maqsadga muvofiq, asoslangan, dalillangan (eng to‘g‘ri yo‘l ma’nosida ham ishlatiladi). Rejim – fran. rejime; davlat tuzumi, idora etish obrazi. Referendum – (lotincha – ma’lum qilinishi zarur bo‘lgan narsa) Davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan muhim masalalar bo‘yicha o‘tkaziladigan va ba’zan qonun qabul qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan umumxalq so‘rovi, ovoz berish yo‘li bilan xalq fikrini aniqlash. Sammit – (ingl. – tepa, yuqori, cho‘qqi; yuksak daraja) ikki yoki bir necha davlat boshliqlarining muhim xalqaro masalalar bo‘yicha uchraShuvi; oliy darajadagi kengash. Sanksiya – huquqshunoslikda huquqbuzarga nisbatan qo‘llaniladigan va uning uchun muayyan oqibatlar keltiruvchi chora. 270 Saylov – aholining rasmiy mansabni egallash uchun biror shaxsni tanlashi jarayonidir. Saylov huquqi – davlat boshlig‘i, vakillik organlari va boshqani saylash tartibini belgilab beruvchi huquqiy normalar yig‘indisi. Caylov huquqi, odatda, konstitutsiya va saylov to‘g‘risidagi maxsus qonunlar bilan belgilanadi. Seminariya – 1) Boshlang‘ich maktab o‘qituvchilari tayyorlaydigan maxsus o‘quv yurti; 2) xristian cherkovlari uchun ruhoniylar tayyorlaydigan o‘quv yurti. Senat – lot. senatus-eski, qariya; ko‘pchilik mamlakatlar parlamentining yuqori palatasi. Sessiya – (lot. sessio – majlis, yig‘ilish) Ish, mashg‘uloti davriy ravishda amalga oshiriladigan vakolatli organlarning, sud yoki jamiyatlarning ish, yig‘ilish o‘tkazadigan davri. Simpozium – (musiqa, she’r o‘qish bilan o‘tadigan yig‘in) biror ilmiy masala bo‘yicha o‘tkaziladigan xalqaro ilmiy kengash; ilmiy anjuman. Siyosiy jarayonlar – turli siyosiy institutlar, ijtimoiy guruhlar, tashkilotlar individlar munosabati sifatida namoyon bo‘ladi. Siyosiy qarashlar – siyosiy qarashlarning shakllanishi va qaror topishida o‘ziga xos an’analar mavjud bo‘lib, siyosiy hodisalar turli xil talqin etilgan. Siyosiy madaniyat – insonning siyosiy hodisalarga doir qadriyatlarga oid tasavvurlari va uning amaliyotda namoyon bo‘ladigan xulqi kodeksi yoki uning siyosiy hokimiyat sub’ekti sifatidagi faoliyat uslubi. Shu ma’noda, siyosiy madaniyat fuqaroning umuminsoniy ahamiyatga molik bo‘lgan siyosiy faoliyat namunalarini qay darajada egallaganligini namoyish qiladi. Siyosiy ong – turli ijtimoiy guruhlarning davlat hokimiyatiga, siyosiy tashkilotlar, ularning jamiyat hayotidagi roliga, boshqa davlat va millatlar bilan munosabatiga oid qarashlarning bir tizimga solingan nazariy ifodasi. Siyosiy partiyalar – ijtimoiy guruhlar manfaatlarini ifodalovchi, ularning eng faol vakillarini birlashtiruvchi siyosiy tashkilotlar. Siyosiy partiyalar jamiyat siyosiy tizimining muhim qismi, ular davlatning siyosiy yo‘nalishini belgilashda ishtirok etadi, hukumatning vakillik va ijro etuvchi muassasalarini shakllantiradi. Siyosiy tashkilotlar – siyosiy partiyalar, turli ijtimoiy qatlam va guruhlarning manfaatlari, maqsadlarini ifoda etadi. Siyosiy tizim – jamiyatda davlat hokimiyati va boshqaruvni shakllantirish va amalga oshirish bilan bog‘liq munosabatlar harakatlarida o‘z ifodasini topadi. Skrining – (ing. – saralash) maxsus usullar yordamida kasallikni erta va tez aniqlash uchun aholini ommaviy tekshirishdan o‘tkazish. Sotsial – lot. socialis – ijtimoiy, jamoatchilik; jamiyat va ijtimoiy munosabatlar bilan bog‘langan. Sotsium – lot. socium-umumiy, birgalikdagi; insonlar hayot faoliyati shart- sharoitlarini birligini xarakterlovchi ijtimoiy umumiylik, birlik. Strategiya – uzoqqa boruvchi ta’sir vositalari va uslublari; maqsadni istiqbolli dinamik aniqlab olish. Struktura (lotincha “structura” –“tuzilma”, “tuzilish”) – ob’ektning bir butunligini va uning o‘ziga o‘zi aynanligini, ya’ni turli ichki va tashqi 271 o‘zgarishlarda o‘zining asosiy xususiyatlarini saqlay olishini ta’minlovchi barqaror aloqalar yig‘indisidir. Subordinatsiya – (lot.) tartibga keltirish; xizmat intizomi qoidalariga tegishli holda martaba darajalari bo‘yicha kichik mansabdorlarni katta mansabdorlarga bo‘ysunishiga qat’iy amal qilish. Suveren – fran. souveraim-oliy so‘zidan olingan bo‘lib, oliy, suverenitetga ega bo‘lish, mustaqil,qaram bo‘lmagan ma’nolarini beradi. Suverenitet – (fran. “souveränität”) davlatning ichki ishlar va tashqi munosabatlarda xorijiy aralaShuvlarga yo‘l qo‘ymagan holdagi mustaqilligi va muxtoriyati. So‘z erkinligini ta’minlash – insonning fundamental va tabiiy huquqlaridan biri – o‘z fikrini (hayolini) oshkora (og‘zaki, yozma ravishda va/yoki ommaviy axborot vositalardan foydalangan holda) ifoda etish huquqini amalga oshirish uchun kompleksli shart-sharoitlarni yaratish. Shafe – (tarafini oluvchi, homiy; vositachi) birovga yon bosuvchi, homiylik qiluvchi; homiy. Taraqqiyot – jamiyat rivojlanishining oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga yo‘nalgan, bir sifat bosqichidan yangi sifat bosqichiga o‘tishi jarayoni. Taraqqiyotning “ O‘zbek modeli” – istiqlolning dastlabki yillarida Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov rahbarligida ishlab chiqilgan islohotlar strategiya bo‘lib, taraqqiy topgan mamlakatlarning bozor munosabatlariga o‘tish tajribasi, mamlakatimiz boshidan kechirgan tarixiy sinovlar va ularning saboqlari, xalqimizning turmush va tafakkur tarzi asos qilib olindi. Shu tariqa yurtboshimiz tomonidan jamiyatni isloh etishning chuqur ilmiy asoslangan quyidagi besh tamoyili vujudga keldi: Birinchi tamoyil: iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi; Ikkinchi tamoyil: davlat – bosh islohotchi; Uchinchi tamoyil: jamiyat hayotining barcha sohalarida qonunning ustuvorligi; To‘rtinchi tamoyil: aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish; Beshinchi tamoyil: bozor iqtisodiyotiga ob’ektiv iqtisodiy qonunlarning talablarini hisobga olgan holda, tadrijiy asosda, puxta o‘ylab, bosqichma-bosqich o‘tish. Tashabbus – lot. initsiativa initiative-tashabbus; qandaydir ishni boshlashga undash, ishbilarmonlik; muhokama qilish uchun takliflar berish. Tolerantlik – fr. tolyrant (lat. Tolerāns-tolerantis) hozirgi o‘zbek tilida lug‘aviy tarjima qilganda chidamlilik, sabrlilik, bardoshlilik, toqatlilik ma’nolarini anglatadi. Antik davr va o‘rta asrlarga qadar asosan tabobat sohasida keng istifoda etilgan mazkur tuShuncha hayvonlar va insonlar organizmlarining turli-tuman kasalliklar, jarohatlar va umuman, hayot uchun kurashish jarayonlariga doir immun qobiliyatini o‘rganish masalalariga aloqador bo‘lgan. Keyinchalik boshqa fanlar doirasida ham e’tiborli asarlar yaratgan mashhur tabobat olimlari va aksincha, tabobat borasida ham diqqatga sazovor fikrlar bildirgan boshqa soha olimlari mazkur tuShunchani kengroq ma’noda qo‘llay boshlaganlar (Epimenid, Gorgiy, Aristotel, Epiktet, Ibn Sino). XX asrga qadar tolerantlik tuShunchasining ayniqsa din bilan bog‘liq muruvvat ma’nosidagi talqinlariga ko‘p duch kelish mumkin. Lekin mazkur asr boshlaridan texnika taraqqiyoti va uning asosida mehnatni tashkil etish munosabatlarining jadal rivojlanishi natijasida tolerantlik 272 tuShunchasi davlat va xalq munosabatlarida, ayniqsa huquqiy munosabatlar tizimida keng mazmun kasb etadi. Endi tuShuncha chidam, sabr-toqat ma’nolarini yo‘qotmagan holda ko‘proq bag‘rikenglik, hamjihatlik, hamkorlik kabi mazmunda talqin etila boshlandi. Totalitar – lot. totalis-butun, to‘la, bir butun); davlat hokimiyati organlari tomonidan jamiyat hayotining hamma sohalarini nazorat qiladigan davlat shakli, amalda konstitutsion huquq va erkinliklarni tugatilishi; bu rejimda davlat hokimiyati biron-bir guruh (siyosiy partiya) qo‘lida to‘planib, mamlakatda demokratik erkinliklar va siyosiy muholifatni amal qilishi uchun imkoniyatlar bo‘lmaydi. Transchegaraviy – chegaralararo, bir necha davlat hududidan o‘tuvchi. Daryolar va yo‘larga nisbatan qo‘llaniladi. Tranzaksiya – ingl. bank transaction , ot lot. transactio - keliShuv, shartnoma; tranzaksiya – bu sotib olishga doir sharnomani tuzish/moliyaviy vositalarni sotishga doir shartnoma. Bank tranzaksiyasi, deganda bir bank hisob raqamidan ikkinchisiga yoki bank ichidagi bir hisob raqamidan ikkinchisiga pul mablag‘larini o‘tkazish tuShuniladi. Transformatsiya – lot. transformatio – o‘zgarish; tuzilmalarni, shakllarni va usullarni o‘zgartirish, faroliyatning maqsadli yo‘nalishini o‘zgartirish. Tripartizm – ijtimoiy sheriklikning davlat organlari, biznes vakillari va nodavlat notijorat tashkilotlari hamda fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari o‘rtasidagi keliShuv. O‘zini o‘zi boshqarish – (ingl. municipal o‘zini o‘zi boshqarish); u yoki bu ma’muriy-hududiy birliklardagi aholining vakolatlarini ifodalovchi saylangan organlar va ularning ma’muriy apparati tomonidan amalga oshiriladigan mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan ishlarni boshqarishga aytiladi. O‘zbekistonda o‘zini o‘zi boshqarish organlari tarkibiga mahalla, qishloq, ovul va shaharcha fuqarolar yig‘inlari kiradi. O‘zini o‘zi boshqarishning asosiy prinsiplari – O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida va qonunlarida mustahkamlangan o‘zini o‘zi boshqarish organlarining tabiati bilan bog‘liq bo‘lgan mustaqil faoliyatni amalga oshirishni tashkil qiluvchi rahbariy g‘oyalar yig‘indisidir. Umumbashariy qadriyat – dunyo xalqlarining ko‘pchiligi tomonidan tan olingan, huquqiy me’yorlar tarkibiga kiritilgan yoki qadriyat, an’ana va mas’uliyatiga aylangan, voqe’lik vayohud munosabatlar tizimiga nisbatan qo‘llaniladigan tuShuncha. Umuminsoniy qadriyatlar – butun insoniyatning tajribasini ifodalovchi va ma’lum farqlanishlar bo‘lishidan qat’i nazar, barcha odamlar uchun mushtarak bo‘lgan dunyoqarashning ideallari yoki axloqiy normalar. Uchinchi sektor – dunyodagi barcha mamlakatlarda notijorat va xayriya maqsadlarida tashabbus ko‘rsatayotgan va keng faoliyat yuritayotgan nodavlat notijorat tashkilotlarga (NNT) nisbatan qo‘llaniladi (birinchi sektor - davlat, ikkinchi sektor - tijorat sektori yoki shaxsiy sektor deyiladi). Faol (aktiv) saylov huquqi – fuqaroning saylanadigan davlat organlari va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlariga saylash huquqi. 273 Feminizm – lot. femina-ayol; erkaklar bilan ayollar huquqlarini tenglashtirish uchun faoliyat yuritadigan ayollar harakati. Festival – (ital.– bayramona, shod, quvnoq) san’atning musiqa, kino, teatr va boshqa sohalarida erishilgan eng yaxshi yutuqlar bo‘yicha o‘tkaziladigan tanlov, ko‘rikdan iborat ommaviy bayram, tantana, sayil. Fikr erkinligi – bu jamiyat a’zosi bo‘lgan har bir shaxs tabiiy va ijtimoiy jarayonlarga, fuqarolar bilan siyosiy tashkilotlarga va milliy, irqiy, diniy, sinfiy munosabatlarga ega bo‘lgan mustaqil fikrlarini huquqiy, siyosiy diniy va boshqa muassasalar tomonidan bo‘lishi mumkin bo‘lgan turli tazyiqlardan muhofaza qiladigan ijtimoiy muhit. Forum – lot. forum;vakillar majlisi, qurultoyi, kongressi; qadimgi Rimda xalq majlisi o‘tkazilgan maydon. Fraksiya – lot. fractio-buzish, sinish, darz ketish; parlament a’zoligiga yoki boshqa vakillik organlariga saylangan deputatlar birlashmasi. Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining hududiy asosi – fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini tuzish, birlashtirish, tugatish hamda ularning chegaralarining o‘rnatish va o‘zgartirish tartib-qoidalarini belgilab beruvchi huquqiy normalarning mushtarak tizimidir. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi – O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va Qonunlari bilan kafolatlanadigan ularning o‘z manfaatlaridan, rivojlanishning tarixiy xususiyatlaridan, Shuningdek milliy va ma’naviy qadriyatlardan, mahalliy urf-odatlar va an’analardan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi mustaqil faoliyatidir. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishning tashkiliy asosi – o‘zini o‘zi boshqarishhuquqining instituti sifatida o‘zini o‘zi boshqarish organlarining tuzilishi,faoliyat tartibi, shakli va prinsiplarini, faoliyat doirasini belgilab beruvchi huquqiy normalarning mushtarak tizimidir. Fuqarolik – insonlarni muayyan davlat, davlatchilik bilan bog‘liq huquqiy holatlarini, munosabatlarini ifoda etuvchi tuShunchadir. Fuqarolik jamiyati – fuqarolarning davlat va jamiyat boshqaruvida tegishli fuqarolik institutlari orqali faol ishtirok etishi ta’minlangan ijtimoiy makondir. Fuqarolik jamiyati institutlari – fuqarolarning davlat va jamiyat boshqaruvida ishtirok etishiga xizmat qiladigan nodavlat, notijorat tashkilotlari, jamiyat birlashmalari, oila, mahalla, ijtimoiy harakatlar va boshqa tuzilmalar majmuidir. Fuqarolik mas’uliyati – qonun ustivorligini tan olish va har bir shaxsning ijtimoiy hayotni takomillashtirish jarayonida ishtirok etish vazifasini teran his qilish. Funksiya – lot. functio-faoliyat, o‘tash, bajarish; faoliyat, majburiyat, ish, tayinlash, burch, vazifa, topshiriq. X alq – ( arab . yaratilgan jonzot, odamlar ) –keng ma’noda, muayyan mamlakatning barcha aholisi, tor ma’noda, tarixiy-etnoijtimoiy birliklarning turli shakllari, chunonchi, millat, elat, etnik birlik, urug‘ va boshqalarni ifoda etuvchi tuShunchadir. Xalq - birinchi marta xalqaro huquq sub’ekti sifatida 1945 yili BMT 274 Ustavida «Xalqlarning tengligi va o‘z taqdirini o‘zi belgilash» tamoyilining mustahkamlanishi natijasida tan olingan. Xalq farovonligi – milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalaridan biri. Xalq farovonligi harbir shaxs va oila farovonligi bilan bog‘liqdir. Bunda insonning shaxsiy manfaatlari jamiyat manfaatlari bilan uyg‘unlashib ketadi va har bir fuqaroning farovonligi butun jamiyat farovonligidir, degan tamoyil amalga oshadi. Xartiya – (yun. qog‘oz, yorliq) o‘rta asrlarda ommaviy huquqiy siyosiy xarakterdagi xujjat bo‘lgan. Hozirgi xalqaro huquqda deklaratsiyaning sinonimi. U – majburiy kuchga ega bo‘lmagan, umumiy tamoyillar va maqsadlarni ifoda etuvchi xujjat. Xususiylashtirish – mulkka egalik huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o‘tishi. Hamkorlik siyosati – xalqaro siyosat sub’ektlarining birgalikdagi siyosiy harakatlarda vujudga keladigan masalalar yuzasidan yagona nuqtai nazarlarni ishlab chiqishida ifodalanuvchi munosabat turlaridan biri. Unga ko‘ra tomonlar o‘z faoliyatining asosiy yo‘nalishlarida mustaqillikni saqlab qolgani holda qarashlar mos tuShuvchi amaliy masalalarda birgalikda faoliyat ko‘rsatadilar. Masalan, gitlerchi Germaniyasiga qarshi davlatlar hamkorligi. Huquq – davlat qonunlari bilan beriladigan erkinlik, harakat qilish imkoniyati, nimanidir amalga oshirish yoki nimadandir foydalanish, nimagadir egalik qilish; jamiyatdagi munosabatlarni, kishilar va ularning harakati va xulqini muvofiqlashtirish, davlat va jamiyat organlarini yashashini ta’minlashga imkoniyat berish maqsadlarida davlat tomonidan o‘rnatilgan va himoya qilinadigan umum majburiy ijtimoiy me’yorlar va qoidalar. Huquqiy davlat – huquq, Konstitutsiya va Qonun hukmronlik qiladigan davlatdir. Davlat va uning institutlari, mansabdor shaxslar jamiyat va fuqaro oldidagi o‘z ma’suliyatlarini his qilishlari, o‘z navbatida jamiyat va fuqaro, uning tashkilotlari davlat oldidagi ma’suliyatlarini his qilishlari kerak. Bu ma’suliyatni oshirish orqali huquqiy demokratik davlat shakllantiriladi va rivojlantiriladi hamda bu jarayon uzoq muddatni talab etadi. Huquqiy madaniyat – u mumiy madaniyatning muhim qismi. Huquqiy madaniyat tarixan asta – sekin shakllangan ijtimoiy voqea bo‘lib, hozirgi davrda ilg‘or huquqiy davlatlarning va ularning fuqarolarining zaruriy xislati va taraqqiyot omiliga aylangan. SHok terapiyasi (iqtisodiyotda) – iqtisodiyotni sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilgan qator salbiy oqibatlarni (narxlarning o‘sishi, inflyasiya, bandlikning pasayishi va Shunga o‘xshash boshqa holatlar) o‘z ichiga oluvchi radikal chora- tadbirlar majmuasi. Evolyusiya (lotin tilidan tarjimasi – boshlash, vujudga kelish) – tizimning rivojlanish jarayonini anglatadigan tuShuncha bo‘lib, birinchi galda jamiyatga xosdir. Unga ko‘ra, jamiyatda asta-sekin yuz berayotgan o‘zgarishlar tizimga, uning tuzilmalari tashkil qilinishi va funksiyalari sifatli o‘zgarishiga olib keladi. Elat – bir tilda so‘zlaShuvchi, o‘ziga xos madaniyati mavjud bo‘lgan va ma’lum hududda yashaydigan hamda muayyan maqsad asosida birlashgan va o‘z 275 tuzilmasiga ega bo‘lgan ijtimoiy-tarixiy birlik tuShuniladi. Elat— kishilarningtil, hudud, iqtisodiy va madaniy jihatdan tarixan tarkib topgan birligi. Elektoral – lot. elector-saylovchi; saylanadigan, tanlanadigan. Elektorat – saylovlarda ma’lum siyosiy partiyaga (siyosiy lider)ga ovoz beruvchi saylovchilar davrasi; ma’lum bir saylov okrugi yoki mamlakat saylovchilari majmui. Elektron huqumat – (angl. e-Government) – bu fuqarolar, biznes, davlat hokimiyatining boshqa tarmoqlari va davlat xizmatchilariga axborotni taqdim qilish va shakllanib bo‘lgan davlat xizmatlarining to‘plamini ko‘rsatish usulidir, bunda davlat va arizachi o‘rtasidagi o‘zaro shaxsiy aloqa minimallashtirilgan va imkon boricha maksimal ravishda axborot texnologiyalardan foydalaniladi. Elektron huqumat – mamlakat miqyosida boshqaruv jarayonlarning butun majmuasini avtomatlashtirishga asoslangan hamda davlat boshqaruvining samaradorligini sezilarli darajada oshirish va jamiyatning har bir a’zosi uchun ijtimoiy kommunikatsiyalar harajatlarini kamaytirish maqsadiga xizmat qiluvchi davlat boshqaruvi elektron hujjat almashinuvi tizimi. Elektron xuqumatni yaratish hujjatlarni va ularni ishlash jarayonlarini boshqarish bilan bog‘liq vazifalarning to‘liq ko‘lamini hal etishni amalga oshiruvchi ijtimoiy boshqaruvining umumdavlat taqsimlash tizimi qurilishini nazarda tutadi. Emissiya – fr. émission – chiqarish; pul emissiyasi - muomalaga yangii pullarni chiqarish, muamaladagi pul hajmini ko‘paytirish. Emissiya naqd yoki naqd pulsiz bo‘lishi mumkin. Empirizm – yunon. emperia-tajriba; tajribani bilishning birdan-bir vositasi, deb tan oluvchi ta’limot. Erkinlashtirish – mamlakatning demokratikjamiyatgao‘tish va islohotlar o‘tkazishjarayonidamavjud bo‘ladigan turli to‘siqlar, cheklashlar va yonberishgamajburetadiganomillardanqutilishga qaratilgan amaliyfaoliyatdir. U demokratikjarayonlarningsamarali rivojigayangikuch, quvvat va ilhom bag‘ishlashimkoniyatiniyaratadi. Yuksak ma’naviyat – inson ma’naviyatining eng yuqori darajasi bo‘lib, u insonlarni eng ezgu va ulug‘ maqsadlarga yo‘naltirishga xizmat qiladigan ona Vatan baxti iqboli yo‘lida buyuk jasoratga chorlaydigan engilmas kuchdir. Yurisdiksiya – (lotincha – sud qilish, sud jarayoni) Huquqiy masalalarni hal qilish, sudlov ishlarini olib borish huquqi. Muayyan davlat organi vakolatlari doirasidagi huquq sohasi. Yurt tinchligi – milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalaridan biri, mamlakat barqaror taraqqiyotining asosiysharti. ISESCO – Islom Konferensiyasi tashkilotining Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha muassasi. ZiyoNet – ZiyoNET jamoat axborot ta’lim tarmog‘i. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 205 - yil 28 - sentyabrdagi PQ191-sonli “O‘zbekiston Respublikasining jamoat ta’lim axborot tarmog‘ini tashkil etish to‘g‘risida”gi Qaroriga muvofiq tashkil topgan. ZiyoNET tarmog‘ining asosiy maqsadi, respublika yoshlari hamda ta’lim oluvchilari uchun ta’lim olish tizimida keng ko‘lamli axborot-kommunikatsiya xizmatlarini joriy 276 etishdan iborat. ZiyoNET O‘zbekiston Respublikasiga taalluqli bo‘lgan turli resurslar tiplaridan axborot axborot ta’lim tarmog‘i: darsliklar, o‘quv va metodik qo‘llanmalar, leksiyalar konspektlari, referatlar, taqdimotlar, ma’lumotnomalar va lug‘atlar, bakalavrlarning bitiruv ishlari, magistrlarning dissertatsiyalari, nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarning avtoreferatlari va yana boshqalar. FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIY O TLAR RO‘YXATI I. Huquqiy-me’yoriy hujjatlar: 1. Резолюция Генеральной Ассамблиеи ООН от 21 июня 2011 года “Организatsiя заседания высокого уровня по вопросам о молодёжи”// vmo . rgub . ru 2. Резолюция Генеральной Ассамблиеи ООН от 18 декабря 209 года “О провозглашении 2010 года Международным годом молодёжи”// vmo . rgub . ru 3. Проект резолюции ООН от 1 декабря 209 года “Политика и программа, касающиеся молодёжи” // vmo . rgub . ru 4. “Ўзбекистонда ёшларга оид давлат сиёсатининг асослари тўғрисида”ги қонун // Халқ сўзи, 1992. 8 январь; 5. Ўзбекистон Республикасининг “Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида”ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2016 й., 37-сон. 6. “O‘zbekiston Respublikasi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi Vazirlar Mahkamasining №344- sonli qarori // https://lex.uz/docs/470217 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Yoshlar — kelajagimiz» davlat dasturi to‘g‘risidagi PF-5466-son farmoni // https://lex.uz/docs/3826820#4458418 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mikrokreditbank aksiyadorlik tijorat bankini tashkil etish to‘g‘risida”gi PF-3750 sonli//https://lex.uz/docs/104693 9. “Mikrokreditbank” aksiyadorlik-tijorat bankining tadbirkorlik sub’ektlarini qo‘llab-quvvatlash borasidagi faoliyatini yanada kengaytirish chora- tadbirklari to‘g‘risida”gi PF-4051 sonli // lex.uz/docs/ 1408078? Two lang=1 10. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 28 июлдаги “Таълим муассасаларининг битирувчиларини тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-4232-сонли Фармони // “Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами”, 2010 йил, 30-сон, 251 модда. 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995 yil 5 yanvar PF-1030-son “Xususiy tadbirkorlikda tashabbus ko‘rsatish va uni rag‘batlantirish to‘g‘risida”gi Farmoni // https://lex.uz/docs/180780. 12. Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрель “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Ахборотномаси. 1998. -№5-6. 13. O‘zbekiston Respublikasining 200 yil 25 may 69-II-son “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonuni // https://lex.uz/docs/31846 277 14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 noyabr PF-5242- son “Hunarmandchilikni yanada rivojlantirish va hunarmandlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni // lex.uz/docs/3416134. 15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1 fevral PQ-2750-son “Tadbirkorlik sub’ektlariga davlat xizmatlarini ko‘rsatish mexanizmlarini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora –tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori. 16. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947-son Farmoni // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. -№6. -Toshkent: Adolat, 2017. -B.25-150. 17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1 fevral PQ-2750-son “Tadbirkorlik sub’ektlariga davlat xizmatlarini ko‘rsatish mexanizmlarini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora – tadbirlar to‘g‘risida”gi Qorori / https://www.lex.uz/docs/3103829?ONDATE=01.02.2020 . 18. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 7 mart PQ-4231-son “Hududlarda aholini tadbirkorlikka keng jalb qilish va oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori/ https://lex.uz/docs/4231026 19. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 24 oktyabr PQ-4498- son “Tadbirkorlikni rivojlantirish davlat dasturlari doirasida amalga oshirilayotgan loyihalarni kreditlash tartibini takomillashti-rishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori / https://lex.uz/docs/4569641 . 20. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 30 yanvar 52-son “Oilaviy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash dasturlari diorasida bog‘dorchilik, uzumchilik va issiqxona xo‘jaligini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori / https://lex.uz/docs/4719597 21. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarning tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va bandligiga ko‘maklashish, ularni ijtimoiy himoya qilish hamda bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etishga oid qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida” PF-6208 Farmoni /https://lex.uz/docs/5382151 . 22. O‘zbekistonda yoshlarga oid davlat siyosatini 2025 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risidagi Vazirlar Mahkamasining 23- sonli qarori. 23. O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi Qonuni // www.lex.uz 24. “Yoshlarning tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va bandligiga ko‘maklashish, ularni ijtimoiy himoya qilish hamda bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” PF-6208 farmoni // lex.uz 25. Tijorat banklarining kichik tadbirkorlikni rivojlantirishda qatnashishini rag‘batlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida Vazirlar Mahkamasi qarori. www.lex.uz II. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. A. Karimov va O‘zbekiston Prezidenti Sh. M. Mirziyoev asarlari: 26. Каримов И.А.Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. – 32 б. 278 27. Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – 28 б. 28. Мирзиёев Ш. М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза. 2016 йил 7 декабрь. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – 48 б. 29. Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза. 2017 йил 14 январь. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – 104 б. 30. Mirziyoyev Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: O zbekiston, 2017. – 488 b.ʻ 31. Мирзиёев Ш. М. Халқимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий баходир. 2-жилд. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 2018. – 507 б. 32. Мирзиёев Ш. М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 2018. – 591 б. 33. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2020 йил 29 декабрь. – Тошкент: “Ўзбекистон нашриёти”, 2021. – 40 б. 34. Мирзиёев Ш. М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 2021. – 464 б. 35. Азму шижоатли ёшларимиз билан биргаликда Янги Ўзбекистонни албатта бунёд этамиз // Халқ сўзи, 2021. 1 июль. III. Hujjatlar va statistik to‘plam materiallari 36. O‘zbekistonda mehnat va bandlik. 2019: Statistik to‘plam. O‘zbekiston Resp ublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. – Toshkent, 2019. –154 b. 37. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statisitika qo‘mitasi joriy arxivi. 200- 2020 yil ma’lumotlar. // stat.uz 38. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. O‘zbekistonda kichik tadbirkorlik 2015-2018. Toshkent, 2019. – 187 b. IV. Arxiv hujjatlari IV.1. O‘zbekiston Respublikasi Milliy arxivi 39. O‘zbekiston Milliy Arxivi (O‘zMA) Fond M-13 - “Kamolot” yoshlar ijtimoiy xarakati. 40. O‘z MA M.37-fond – O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasi. 41. O‘z MA M.66-fond – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. 279 42. O‘z MA M.67-fond – “Biznes-fond” ochiq aksionerlik jamiyati. 43. O‘z MA M.110-fond – O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika qo‘mitasi. 44. O‘z MA M.168-fond – O‘zbekiston yoshlar ittifoqi. IV .2. Viloyat arxivlari 45. Andijon viloyati davlat arxivi (AVDA) 734 -fond – Andijon viloyati hokimligi. 46. Namangan viloyati davlat arxivi (NVDA) 963-fond – Namangan shahar hokimligi. 47. Farg‘ona viloyati davlat arxivi (FVDA) 1220-fond – Farg‘ona viloyati hokimligi. 48. FVDA 1221-fond – Farg‘ona shahar hokimligi. 49. FVDA 207-fond – Kamolot yoshlar ijtimoiy harakati Farg‘ona shahar kengashi. 50. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi arxivi Andijon viloyati bo‘limi (O‘zR PAAAV) 4141-fond – Andijon viloyati hokimligi IV .3. Joriy arxiv materiallari 51. O‘zbekiston Respublikasi “Yoshlar – kelajagimiz” jamg‘armasi joriy arxivi ma’lumotlari. 52. O‘zbekiston Respublikasi Yoshlar tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlash nodavlat notijorat tashkiloti joriy arxivi ma’lumotlari. 53. O‘zbekiston Yoshlar Ittifoqi Namangan viloyat bo‘limi joriy arxiv ma’lumotlari. 54. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi joriy arxivining 200-2021 yil ma’lumotlari. 55. Yoshlar ishlari agentligi markaziy apparati joriy arxiv ma’lumotlari. 56. Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston liberal- demokratik partiyasi joriy arxiv ma’lumotlari. 57. Yoshlar ishlari agentligi Namangan viloyati bo‘limi joriy arxiv ma’lumotlari. V.Adabiyotlar 58. Ата-Мирзаев. О, Гентешке. В, Муртазаева Р. Узбекистан многонatsiональный: историко-демографический аспект, - Ташкент.: Янги аср авлоди. 2011 –251 с. 59. Инсон тараққиёти. Дарслик. – Тошкент: Иқтисодиёт, 2012. – 213 б. 60. 2017 йил – шиддатли ислоҳотлар йили. –Тошкент: Адолат, 2017. – 96 б. 61. Гофуров Н.К., Рахманов З.Я. ва бошқ. Ёш тадбиркорларга ўз бизнесларини йўлга қўйишлари бўйича назарий ва амалий кўрсатмалар. Услубий қулланма. – Тошкент, 2019. – 260 б. 62. Усманов Қ., Содиқов М., Бурханова С., Ўзбекистон тарихи . – Тошкент. 206 . – 520 б . 63. Абдураҳманова Г.Қ. Кичик бизнесда аҳолини иш билан таъминлаш.. – Тошкент: Иқтисодиёт, 2014. – 2019 б. 280 64. Ўзбекистоннинг янги тарихи . Учинчи китоб. Мустақил Ўзбекистон тарихи – Ташкент : Шарқ, 200. – 422 б. 65. Раҳматуллаев Ш. Фарғона водийси шаҳарлари иқтисодиёти мустақилликнинг дастлабки йилларида (1991-1996 йй) // Фарғона водийси тарихидан мавусидаги республика илмий анжуман материаллари. – Тошкент. 209. – 388 б. 66. Топилдиев О. Р. Ёшлар – келажагимиз. – Наманган: Наманган нашриёти, 2013 . – 144 б. 67. Ўзбекистон тарихи / Р. Муртазаева умумий таҳрири остида. - Тошкент: Янги аср авлоди, 203. - 675 б. 68. Носимов Д.А., Абдусаидов А., Қаххаров Н. Ёш мутахассислар меҳнат бозори инфротузилмасини ривожлантириш йўналишлари // Илмий ахборотнома. Самарқанд, №4(92).2015 йил. 69. Мирзакаримов М. Таълим хизматлари бозори ва меҳнат бозорини мувофиқлаштириш ёшлар бандлиги омили сифатида // “Иқтисодиёт ва инновatsiон технологиялар” илмий электрон журнали. №1, январь-февраль, 2017. 70. Ўзбекистон: амалий қўлланма. Барқарор ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг ва инсон тараққиёти принципларини амалга оширишнинг парламент томонидан таъминланиши. – Тошкент. 2011. – 122 б. 71. Абдурахманов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти: назария ва амалиёт. Дўстлик. Қайта ишланган ва тўлдирилган 3-нашр. –Тошкент: Fan, 2019. – 279 б. 72. Иқтисодий атамаларнинг қисқача изоҳли луғати. – Тошкент, 2021 й. – 294 б. VI. Davriy matbuot VI.1. Jurnallar 73. Шумикин Е.Г. и др. Молодёжное предпринимательство: проблемы и пути решения // Вестник ТомГУ. Эканомика. 201 7 . №40. – С. 185. 74. Йўлдошев З . Ишсизлик даражасини аниқлаш // Иқтисод ва ҳисобот. – Тошкент, 1993 . - № 4 , - Б. 15. 75. Саулина Ю.П. Развитие молодёжного предпренимательство в Российской Федерatsiи // Предпренимательство, - XXI. №7, 2015. – С. 128- 135. 76. Зарипов Ш.А. Место молодёжи Узбекистана в социально- экономическом развитии страны // Молодой учёный. 2013. - №7. – С. 60. 77. Власов Г.Ю. Как повысить активность молодёжного предпринимательство // Российское предпринимательство. 2011. - №10. – С.36. 78. Мавланов А. М. Тадбиркорликни ривожлантиришда банк фаолиятининг минтақавий хусусиятлари // Ўзбекистон географик жамияти ахборотномаси, 23-жилд. – Тошкент, 203 – С. 70. 79. Муродхўжаева Ф. Маҳаллийлаштириш – иқтисодий ривожланиш омили // Иқтисод ва молия. 2014. -№4, - Б. 33. 281 80. Набиев Э., Ғойибназаров Б. Томорқанинг аҳамияти // Иқтисод ва ҳисобот. 1995. -№3, - 65 б. 81. Ниязов М.А. Ўзбекистонда аҳоли бандлигини таъминлашда тадбиркорлик фаолиятининг ўрни ва ривожланиши // Иқтисод ва молия. 2015. -№3, - 86 б. 82. Обломуродов Н., Толипов Ф. Ўзбекистон мустақиллигининг дастлабки йилларида мулкчилик ва тадбиркорликнинг аҳволи: ютуқлар, муаммолар ва ечимлар // O‘zbekistonda ijtimoiy Fanlar. 2019. -№2-3, - 32 б. 83. Орипов О. Ривожланиш омили // Иқтисод ва ҳисобот. 1995. -№8, - 40 б. 84. Олимжонова Ш. Илк қалдирғочлар ёки фермер хўжалиги хусусида // Ҳаёт ва иқтисоод.-№3, 1992. 35 б. 85. Раҳимов Б. Томорқанинг қудрати // Ҳаёт ва иқтисод. – Тошкент, 1991. – № 10. – Б. 27. 86. Раҳмонов Р. Фарғона минтақаси экспорт салоҳияти ва унга таъсир қилувчи омиллар // Иқтисод ва молия. 2011. -№5, 71 б. 87. Раупов Ҳ. Ҳунармандчилик тарихидан // Иқтисод ва ҳисобот. 1997. -№7-8, –65 б. 88. Зокиров Ш.Э., Қурбонов Ж.Қ. Ўзбекистонда мева-сабзавот маҳсулотларини етиштириш ва экспорт қилишнинг минтақавий хусусиятлари // Иқтисод ва молия. 2016. - №8, 35 б. 89. Сиддиқов Б. Истиқболни белгиловчи омил // Иқтисод ва ҳисобот. 1996. №3-4. –52 б. 90. Содиқов А., Ғопиров М. Табиий-иқтисодий салоҳият-келажак мезони // Иқтисод ва ҳисобот. -№6, – 60 б. 91. Ғофуров А,Усмонова З. Ер ресурсларидан фойдаланиш муаммолари // Иқтисод ва ҳисобот. 1997. -№3, - 60 б. 92. Экономический вестник Узбекистана. Аналитический журнал. 2017. -№2, - 30 с. 93. Ғофуров У. Кичик бизнеснинг катта имкониятлари // Иқтисод ва ҳисобот. 1997. -№11-12, 40 б. 94. Ғофуров А., Усмонова З. Ер ресурсларидан фойдаланиш муаммолари // Иқтисод ва ҳисобот. 1997, - №3,- 40 б. 95. Ғойибназаров Б. Ишбилармонлик ва деҳқон хўжаликлари (ёки Фарғона вилояти Бешариқ район деҳқон (фермер) хўжаликларини ва якка тартибдаги меҳнат фаолияти билан шуғулланувчиларнинг иқтисодий фаолиятини танланма кузатиш усулида ўрганиш натижалари) // Иқтисод ва ҳисобот. 1996. -№10,– 60 б. 96. Йўлдошев Б., Юсупов О. Фаровон турмуш сари (Қишлоқ жойларда ёрдамчи саноат корхоналарини ривожлантириш ҳақида) // Иқтисод ва ҳисобот. 1996. -№11, 30 б. 97. Турдиев У., Карабаев Ф. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-лик - ижтимоий - иқтисодий тараққиётнинг асоси // Иқтисод ва молия. 2011. -№9, - 45 б. 282 98. Темиров З. Фарғона минтақаси аҳолиси миллий таркибидаги ўзгаришлар // “Science and Ed ication” Scietific Journal. Volume I Issue I. 104.р 99. Tolipov F. O‘zdekistonda biznes va tadbirkorlik sohasini soliqqa tortish tizimi tarixi: imtiyozlar va preferensiyalar // Toshkent Davlat pedagogika univtrsiteti Ilmiy Axborotlari ilmiy-nazariy jurnali. 2020. -№ 9 son, -149 b. VI.2. Gazetalar 10. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисидаги қонун, 21.12.1995. // Халқ сўзи, 1995. Декабрь. 101. Исаев Р. Бизнес мактаби // Халқ сўзи, 1999. 10 апрель. 102. Аллақулов Х. Кичик бизнес тараққиётида олий мактабнинг улуши катта бўлиши мумкин // Халқ сўзи, 201. 23 август. 103. “Yoshlar – kelajagimiz” Давлат дастури // Халқ сўзи, 2018 йил 28 июнь. 104. Андижон вилоятининг 1991-201 йилларда ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ҳамда иқтисодий ислоҳотларни бориши ҳақида // Андижоннома, 202 йил январь. 105. Янгиликлардан хабарингиз борми // XXI аср, 204 йил август. 106. Ёрматова И. Кичик ва ўрта бизнес-иқтисодий тараққиёт асоси // Фарғона ҳақиқати, 204 йил июнь. 107. Солиқдаги ўзгаришлар // Андижоннома, 2010 йил ноябрь. 108. Маҳаллий бюджет ва солиқ сиёсатининг инсонпарварлик тамойили // Андижоннома, 2010 йил июнь. 109. Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракати – Ўзбекистон либерал- демократик партияси “Ёшлар қаноти” “ишбилармон ўқувчи” стипендияси учун кўрик танлов ўтказилишини маълум қилади // Туркистон, 2011 йил 12 март. 110. Юсупов Р. Энг яхши бизнес лойиҳа // Туркистон, 2011 йил 6 ноябрь . 111. “Ёш тадбиркор” бизнес тренинги // Туркистон, 2011 йил 11 май. 112. Эгамназаров И. Банклар – тадбиркорларнинг ишончли ҳамкори // Андижоннома, 2011 йил ноябрь. 113. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожланяпти // Андижоннома, 2012 йил, №76. 114. Тошқулов А. Хуқуқий асос – кичик бизнес фаолиятининг бош омили // Сурхон тонги, 201 2. 24 январь . 115. Нуриддинов О. Имтиёзлар кўлами кенгаймоқда // Андижоннома, 2013. Апрель. 116. Хабибиддинов Х Солиқ имтиёзлари ва переференциялари кичик бизнес ҳамда хусусий тадбиркорлик субъектлари ривожида раҳбатлантирувчи омил бўлмоқда // Халқ сўзи, 2016. Июнь. 117. Сайидалиев Қ. Ёшларга оид давлат сиёсатининг мустаҳкам хуқуқий асоси // Жамият, 2016. 7 октябрь. 118. Бувамирзаева Г. Ёш тадбиркорлар парвози // Наманган ҳақиқати, 2018. 24 октябрь. 283 119. Абдураҳмонова С. Кичик саноат зоналари // Фарғона ҳақиқати, 2019. 4 апрель. 120. Саттаров А. Келажак эгаларининг келажаги нима бўляпти? // Наманган ҳақиқати, 2019. 26 январь. 121. Тараққиёт сари янги қадам // Фарғона ҳақиқати, 2019. 16 апрель. 122. Мамадалиев Б. 301 та янги иш ўринлари яратилди // Наманган ҳақиқати, 2019. 17 август. 123. Дадабоев О. Ёшлар тадбиркорлиги: кичик бизнесдан юксалиш сари // Наманган ҳақиқати, 2020. 24 август. 124. Мансуров З. Ўзини ўзи банд қилиш афзалликлари // Наманган ҳақиқати, 2021. 9 июнь. VII. Xorijiy adabiyotlar 125. Титиков А.А., Эрназаров Т.Я. Шеримова Н.М. Молодёжное безработица и пути её решения посредством молодёжного предпринимательство. – Подладар: Кереку, 2017. – 116 с. 126. Шумпетер Й. Теория экономического развития: (Исслед. предпренимат. приб ыли, капитала, кредита, процента, цикла конъюктуры) / превод с нем. В.С. Автономова и др. – Москва.: Прогресс, 1982. – 455 с. 127. Леммон Г.Т. Женшины предпрениматели – не исключение а реальность (Электрон ресурс). Kirish rejimi : https// www.studyenglishwords.com 128. Zahra S. (203) Intarnational expansion of U.S. manufacturing family businesses: the effect of ownership and involvement. Jornal of Business Venturing. 18(4) doi: 10.1016/SO883-9026(03)0057-0 . 129. Astrachan J.H. (2010) Strategy in family business: Toward a multidimensional research agenda. Journal of Family Business Strategyu, 1(1) doi: 10.1016/j.jfbs.2010.02.01.; Gibb A. A not on the meaning of entrepreneurial core qualities and qualities and management. – L.: 1998. 130. John M. Ivancevich, Peter Lorenzi, Steven J, Skinner with Philip B. Crosby “Management. Quality and Competitiveness” Richard D. Irving, inc., 1994.; VII .7. Kritner Robert. Organizational behavior / Robert J. Kreitner, Angelo J, Kinicki. –BPI/IRWIN, Homewood, IL 60430.- Boston : MA 02116, 1989. – P . 205 131. Сей Ж.Б. Трактат политической эк о номики . – Москва: Эк о номика , 1999. VIII. Intervyular 132. Andijon viloyati Izboskan tumani “ANK Spining” MChJ rahbari Xayitov Nurmamat Muydinovich bilan qilingan suhbat. Suhbat 2022 - yil 11 - mayda yozib olingan. 133. Andijon viloyati Andijon shahri “Sog‘lom turmush” oilaviy korxonasi rahbari Qambarov Avazbek Abdumannopovich bilan qilingan suhbat. Suhbat 2022 - yil 12 - mayda yozib olingan. 134. Andijon viloyati Andijon tumani “Obod mebel” oilaviy korxonasi rahbari Nurmatov Doniyorbek Murodjonovich bilan qilingan suhbat. Suhbat 2022-yil 10-aprelda yozib olingan. 284 135. Andijon viloyati Andijon tumani “Oybek mebel” oiloviy korxonasi rahbari Dehqanov Oybek Sayibjonovich bilan qilingan suhbat. Suhbat 2022-yil 15-martda yozib olingan. 136. Namangan shahar Davlatobod tumani “Imron Textil Group” mas’ulyati cheklangan jamiyati rahbari Islombek Kutfuddinov bilan qilin g an suhbat. Suhbat 20 21 yil 28 dekabrda yozib olin di . 137. Namangan viloyati Yangi Namangan tumanida “Istiqbol poyafzal savdo”, “AMIR” savdo belgisi ostida faoliyat yurituvchi korxona rahbari Rasulov Muhammadxon Axmadjanovich bilan qilingan suhbatdan. Suhbat 2022-yil 14- m artda yozib olingan. 138. Namangan viloyati Davlatobod tumani “Istiqlol dizayn markazi”, “IDEAL” savdo belgisi ostida faoliyat yurituvchi ma s ’ul i yati cheklangan jamiyati ijrochi direktori Ibrogimova Zulfiya Hakmidovna bilan qilingan suhbat. Suhbat 20 22 -yil 13 - martda qilingan. 139. Namangan viloyati Davlatobod tumani “IMIR” ma s ’ul i yati cheklangan jamiyati ijrochi direktori Muhammadaminov Anvarjon bilan qilingan suhbat. Suhbat 20 22 -yil 25 - martda qilingan. 140. Namangan viloyati Namangan shahrida faoliyat yurituvchi “Dambog‘ poyabzali savdo” xususiy korxonasi direktori Xodjimirzaev Abdunosir Rustamovich bilan qilingan suhbat. Suhbat 20 22 yil 10 aprelda yozib olingan . 141. Namangan viloyati Yangi Namangan tumanida joylashgan “Al-Malik” xususiy korxonasi rahbari Abdumalikov Abdulaziz bilan qilingan suhbatdan. Suhbat 2022 - yil 14 - aprelda yozib olingan. 142. Namangan viloyati Namangan shahri Yangi Namangan tumanida faoliyat yurituvchi “Art Soft Group” MChJ (Momiq sochiq) korxonasi rahbari Babaxanov Orifboy Obidovich bilan qilingan suhbat. Suhbat 18.04.2022 - yilda yozib olingan. 143. Farg‘ona viloyati Farg‘ona shahri “ISHONCH” savdo do‘konlar tarmog‘i ijrochi direktori Xasanboev Azizbek Nosirjonovich bilan qilingan suhbat. Suhbat 20 22 -yil 2 - fevralda yozib olindi. 144. Farg‘ona viloyati Farg‘ona shahrida joylashgan “Marg‘ilon silk Vas” MChJ rahbari Yo‘ldashev Pulatjon Irgashevich bilan qilingan suhbat. Suhbat 19.04.2022 - yilda yozib olingan. 145. Farg‘ona viloyati Farg‘ona shahrida faoliyat yurituvchi “Adolat Umid Fayz” oilaviy korxonasi rahbari Mirzamatov Arabjon bilan qilingan suhbat. Suhbat 19.04.2022 - yilda yozib olindi. 146. Farg‘ona viloyati Toshloq tumanida joylashgan “Martash maxsus kiyim” MChJ rahbari Quziboev Axmadjon Xakimjonovich bilan qilingan suhbat. Suhbat 19.04.2022 - yilda yozib olindi. 147. Farg‘ona viloyati Marg‘ilon shahrida faoliyat yurituvchi “Ismoiljon gilamlari” korxonasi rahbari Sultanov Ibroxim Ashiralievich bilan qilingan suhbat. Suhbat 20.04.2022 - yilda yozib olindi. 148. Farg‘ona viloyati Marg‘ilon shahrida joylashgan “GERMES MAX FREE” MChJ rahbari Ismoilov Erkinjon Sobirjonovich bilan qilingan suhbat. Suhbat 20.04.2022 - yilda yozib olindi. 285 149. Farg‘ona viloyati Toshloq tumani “UzAvtoToys” xususiy korxonasi rahbari Zokirov Sobirjon Shermahammadovich bilan qilingan suhbat. Suhbat 21.04.2022 - yilda yozib olingan. I X . Dissertatsiya va avtoreferatlar 150. Абдураҳмонова М. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъктлари фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлашни такомиллаштириш: Иқтисод фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. – Тошкент. 2011. - 148 б. 151. Ахиярова Н. В. Социально-управленческие проблемы государст - вен ной поддержки молодежного предпринимательства в Республике Башкортостан : Дис се ртaция на соискании кандидата социологических наук . – Уфа, 209. - 170 с . 152. Ахунова Ш. Н. Тадбиркорлик фаолиятини шакллантиришда экологик талабларни инобатга олиш механизми: Иқтисодиёт фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. – Тошкент, 204. – 155 б. 153. Балтабаева М. Ўзбекистон Республикаси хотин-қизларининг кичик бизнес ва тадбиркорликни ривожлантиришдаги иштироки (1991-2019 йиллар): Т . ф.ф.д даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. – Андижон, 2019. – 152 б. 154. Буронова Д. Д. Ёшларга оид давлат сиёсати динамикаси ва муаммолари (Ўзбекистон мисолида): Сиёсий фанлар номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. – Тошкент, 209. – 155 б. 155. Грошева Л. И. Управление бизнес-активности молодёжи в Тюменской области: Дис се ртaция на соискании кандидата социологических наук. – Тюмень, 2019. – 166 с. 156. Ғуломова Д. А. История формирование нравственных ценностей студенческой молодёжи Узбекистана в период независимости: Дис се ртaция на соискании кандидата исторических наук. – Ташкент. 208. – 170 с. 157. Зикриев З. М. Меҳнат бозорида ишсиз ёшлар рақобатбардош ли - гини ошириш: Иытисодиёт фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. –Тошкент, 2019. - 144 б. 158. Рахмонов Х.О. Иқтисодиёни эркинлаштириш широитида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини эконометрик моделлаштириш (Бухоро вилояти мисолида): Иқтисодиёт фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. – Тошкент: ТДИУ, 2010. 159. Сулайманова С.У . Ўзбекистон қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда ёшларнинг иштироки: Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертatsiя. – Тошкент , 1994. - 165 б. 160. Толипов Р. Н. Ўзбекистонда ўрта-махсус таълим ва кадрлар тайёрлашни ривожлантириш ва такомиллаштириш: тажриба ва муаммолар: 286 Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертatsiя. – Тошкент, 1994. - 168 б. 161. Татибоев А. С. Историография участия молодёжи Узбекистана в экономическом развитии республики 60-е-80-е годқ XX века: Дис се ртaция на соискании кандидата исторических наук. – Тошкент. 1996. – 155 с. 162. Топилдиев О. Р. Ўзбекистоннинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида ёшлариннг тутган ўрни (1991-208): Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. – Тошкент, 2011. – 144 б. 163. Муродова Н. Қ. Кичик бизнес субъектларининг тадбиркорлик фаоллигини ошириш йўналишлари: Иқтисодиёт фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. – Навоий, 208. – 149 б. 164. Иванова А. В. Комплексная оценка факторов развития молодежного предпринимательства в университетской среде : А втореф ерат диссертация на соискание к андидата э кономических н аук . – Екатеринбург, 2013. – 140 с. 165. Мусаева С. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида тадбиркорликни ривожлантиришнинг таркибий-ижтимоий муаммолари (Фарғона вилояти кичик корхоналари мисолида): Иқтисодиёт фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. – Фарғона, 205. – 144 б. 166. Хакимов А. Р. Ўзбекистон саноатини ривожлантиришда ишчи ёшлар: Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертatsiя. – Тошкент, 1993. – 164 б. 167. Холмухамедов М.М. Меҳнат бозорида ёшларнинг иш билан бандлигини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тизими (Самарқанд вилояти мосолида): Иқтисодиёт фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. – Самарқанд, 2011. -151 б. 168. Шарипов Ғ. П. Бозор муносабатлари тизимида кичик бизнес ва унинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишидаги роли: Иқтисодиёт фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. – Тошкент, 208. - 159 б. 169. Шарипова Г. С. Иқтисодиётни ривожлантириш шароитида талаба- қизларнинг тадбиркорлик компетенцияларини такомиллаштириш: Педагогика фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. – Чирчиқ, 2020. – 156 б. 170. Юлдашев Д. Т. Оилавий тадбиркорликни ривожлантиришнинг иқтисодий механизмини такомиллаштириш: Иқтисодиёт фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертaция. – Тошкент, 2019. – 154 б. X . Internet saytlar i 171. Международный форум лидеров бизнеса // fundmfi . ru 172. Ёшлар бандлигини таъминлаш масалалари муҳокама қилинмоқда // president.uz 173. Поколение 2030 Узбекистан // https://www.unicef.org/uzbekistan. 287 174. http: // www.press-service/uz/uz/lists/view/1371 . 175. http://www.dissercat.com 176. http://www.e-tarix.uz/vatan-tarixi/481-maqola.htm 177. Молодёжная политика // интернет ресурс. Режим входа https://www.unicef.org/ дата обращении: 28.04.2021 178. Боймирзаева Д. Н. Касб-хунар коллежи битирувчилари иш билан бандлигини таъминлаш муаммолари // maqolalar.uz 288

Тарих мутахасислиги бўлмаган бакалавр босқичи талабалари ва тарих фанига қизиқувчилар учун

Купить