Zig’ir o'simligi haqida kurs ishi - Botanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	13.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Botanika

Zig’ir o'simligi haqida kurs ishi

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: “ Zig’ir – juda foydali o’simlik ”
TOSHK Е NT
1

Reja:
I.Kirish
II. Adabiyotlar sharxi
2.1 Shilliq moddalar haqida umumiy tushuncha
2.2 Shilliq moddalarning kimyoviy va fizik xossalari
2.3 Shilliq moddalarga sifat va miqdoriy tahlil
2.4 Shilliq moddalarning tibbiyotda va xalq xo’jaligida ishlatilishi
III. Tajriba qismi .
3.1 Zig’ir o’simligi haqida
IV. Xulosa.
V. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

I. KIRISH
2

Polisaxaridlar d е b - monosaxaridlar qoldiqlaridan tashkil topgan yuqori
mol е kulali ugl е vodlar polim е riga aytiladi . D е mak , polisaxaridlar to ’ liq gidrolizga
uchrasa - monosaxaridlarga parchalanadi .
Ma ' lum o ’ simlik to ’ qimasida fotosint е z natijasida hosil bo ’ ladigan birlamchi
modda monosaxariddir . Boshqa barcha moddalar shu hosil bo’lgan ugl е vodlarning
o’zgarishi natijasida hosil bo’lgan ikkilamchi moddalar hisoblanadi.[1]
Polisaxaridlar quyidagi guruhlarga bo’linadi:
1. Kristal holidagi polisaxaridlar (oligosaxaridlar yoki qandsimon
polisaxaridlar). Ular asosan g е ksoza va p е ntozalardan tashkil topgan kristall
holidagi shirin, suvda yaxshi eriydigan mol е kula og’irligi turg’un bo’lgan
moddalardir.
2. Yuqori polisaxaridlar (qandsimon bo’lmagan polisaxardlar). Bular
shirinmas, suvda erimaydigan yoki suvda erigan holda kolloid eritma hosil
qiladigan yuqori mol е kulali birikmalar - polim е rlaridir.[3]
3. P е ktin moddalar . Bular ugl е vodlardan galakturon kislota qoldiqlarini
o ’ zaro 1>4 glikozid tipida birikkishidan bo ’ lgan polim е rdir .
3

Ularning mol е kulyar massasi 200.000 ga yaqin. Suvda eriydi, eritma
sovutilsa quruq massa - j е l е ga aylanadi.
Yuqori polisaxaridlar o’z navbatida ikki guruhga bo’linadi:
a) Gomopolisaxaridlar - bir xil qand qoldiqlaridan tashkil topgan glikonlar
(kraxmal, glikog е n, d е kstrin, s е llyuloza) fruktozadan tashkil topgan polifruktozalar
(inulin) va boshqalar.
b ) G е t е ropolisaxaridlar - ikkita turli qand qoldiqlaridan tashkil topgan
( glyukoza va mannozadan tashkil topgan - glyukomannon - er е murron ; galaktoza va
mannozadan - galaktamannonlar ), bir n е chta monosaxaridlar qoldiqlaridan
tashkil topgan ( o ’ simlik shilliq moddalari , daraxt е limlari ) moddalardir .[5]
Polisaxaridlardan m е ditsinada hamda farmats е vtikada kraxmal , shilliq
moddalar , daraxt е limlari va p е ktin moddalar ishlatiladi .
4

II. ADABIYOTLAR SHARXI
2.1 Shilliq moddalar haqida umumiy tushuncha
O‘simlikda uchraydigan shilliq moddalar har xil birikmalar aralashmasidan
tashkil topgan bo‘lib, ular tarkibida asosan polisaxaridlar - pentozanlar (90% gacha)
va qisman geksozanlar uchraydi.
S h illiq moddalar hujayra ichi va xujayra po‘sti hamda oraliq birikmalarning
shilliqlanishidan hosil bo‘ladi. Ayrim hujayra yoki to‘qimalar shilliqlanishi
mumkin.
S h illiq moddalar odatda 2 guruxga bo‘linadi.
1. Normal shilliq moddalar. Bular o‘simlikning o‘sishi davrida shu o‘simlik
hayoti uchun nihoyatda zarur birikmalar sifatida vujudga keladi.
2. Patologik shilliq moddalar. Tashqi ta’sirga reaksiya sifatida vujudga keladi.
Normal shilliq moddalar o‘simliklarning hamma organlarida bo‘lishi mumkin.
Normal shilliq moddalar o‘simlik hayotida muhim rol o‘ynaydi. Ular suv
ta’sirida shishadi va uzoq vaqtgacha qzida namlik saqlaydi. SHuning uchun bu
moddalar qur g‘ oqchilikda uchadigan o‘simliklarni tasodifan qur g‘ oqchilik bo‘lib
qolganda ham qurib qolishdan, shuningdek, issiq kunlarda o‘simlikni haddan
tashqari qizib ketishidan saqlaydi.[6]
O’simliklarada yelim hujayra oralig’i shilliq moddalarida hosil bo’ladi
5

2.2 Shilliq moddalarning kimyoviy va fizik xossalari
O‘simlik shilliq moddalari suvda yaxshi erib, yopishqoq kolloid eritma hosil
qiladi. Bu eritmadagi shilliq moddalarni spirt yordamida cho‘ktirish mumkin.
Daraxt elimlari patologik shilliq moddalarning o ‘ simlik to ‘ qimalaridan oqib
chiqib , po ‘ stloqning yaralangan joyini qoplab , qotishidan hosil bo ‘ ladi . Bu
birikmalar daraxt po ‘ stlo g‘ idagi yaralangan joyni berkitib turadi va
mikroorganizmlarning o ‘ simlik tanasiga kirib , uni chiritishidan saqlaydi . Bundan
tashqari , elim o ‘ simlik uchun zaxira oziq modda bo ‘ lib xam xizmat qiladi .[5,6]
2.3 Shilliq moddalarga sifat va miqdoriy tahlil
Mahsulot tarkibidagi shilliq moddalarni quyidagi sifat reaksiyalari bilan aniqlash
mumkin:
1) tarkibida shilliq moddalar bo‘lgan mahsulotlar ishqor eritmasi ta’sirida sariq
rangga bo‘yaldi.
6

2) mikroskopda ko ‘ rish uchun kesilgan mahsulot bo ‘ lakchasiga metil ko ‘ k
bo ‘ yoq eritmasidan yoki 10% li H
2 SO
4 ning mis tuzi eritmasi va 10% li NaOH
eritmasidan bir tomchidan tomizilsa , shilliq modda saqlovchi xujayralar to ‘ q ko ‘ k
rangda kuzatildi .[5]
3) mikroskobda ko ‘ rish uchun kesilgan mahsulotga qora tush eritmasi ta ’ sir
ettirilsa , shilliq modda saqlovchi xujayralar bo ‘ yalmadi , boshqa xujayralar esa
qorayadi .
7

O‘simliklardagi shilliq moddalar miqdori quyidagi usullar bilan aniqlanadi.
1. S h illiq moddalar suvda erib, yopishqoq kolloid eritma hosil qiladi. Bu
eritmaning yopishqoqligi erigan birikma konsentratsiyasiga bo g‘ liq. Shuning uchun
o‘simlikdan sovuq suvda eritib olingan shilliq moddalar eritma yopishqoqligiga
qarab aniqlanadi.
2. Shilliq moddalar ma’lum miqdordagi o‘simlik mahsulotidan sovuq suvda
eritib ajratib olinadi. Eritmadagi shilliq moddalar spirt bilan cho‘ktiriladi. So‘ngra
cho‘kma yuvib, 60-80 O
da doimiy o g‘ irlikka kelguncha quritilib tortilib, o‘simlikdagi
shilliq modda miqdori % bilan ifodalanadi.[6]
2.4 Shilliq moddalarning tibbiyotda va xalq xo’jaligida ishlatilishi
Ye lim tibbiyotda me’da kasalliklarida o‘rab oluvchi vosita sifatida ishlatiladi.
Farmatsevtikada esa xab dorilar xamda emulsiyalar tayyorlashda qo‘llaniladi.
Texnikada elimni chit bo‘yash, tush, siyox, akvarel bo‘yoqlar, qalam, gugurt va
plastmasslar tayyorlashda xamda boshqa soxalarda ishlatiladi.
Tibbiyotda xamda farmatsevtika amaliyotida yuqorida ko‘rsatilgan maqsadlar
uchun astragal yelimi - tragakant va o‘rik yelimidan foydalanadi.
8

o‘rik elimi - Gummi armeniacal.
o‘rik y elimi daraxt po‘stlog‘ining darz ketgan joyidan oqib chiqadi. Ana shu
yelim yig‘ib olinadi. O‘rik elimi rangsiz, yoki och sariq rangli, qattiq, mo‘rt, yaltiroq
va katta-kichik bo‘laklardan iborat. Ye lim poroshogi oq yoki sarg‘ish rangli bo‘lib,
xidsiz, chuchmal mazaga ega. Yelim suvda eriydi.
O‘rik elimi chet eldan keltiriladigan gummi arabika o‘rnida emulsiya tayerlash
uchun emulgator sifatida ishlatiladi.[6]
Shilliq moddali mahsulotlar va ulardan olingan dori turlari tibbiyotda-
meditsinada me’da-ichak kasalliklarida o‘rab oluvchi dori, nafas yo‘llari
shamollaganda yo‘talni engillashtiradigan, to‘xtatadigan va ko‘krakdagi o g‘ riqni
qoldiradigan hamda bal g‘ am ko‘chiradigan vosita sifatida ishlatiladi.[5]
9

III. TAJRIBA QISMI .
3.1 Zig’ir o’simligi haqida
ZIG‘IR URUG‘I – SEMINA LINI
O‘simlikning nomi. Zig‘ir — Linum usitatissimum L., zig‘irdoshlar —
Linaceae oilasiga kiradi.
Bir yillik o‘t o‘simlik. Poyasi tik o‘suvchi, ingichka, silindrsimon, yuqori
qismi shoxlangan. Bargi lansetsimon yoki chiziqsimon, o‘tkir uchli, tekis qirrali
bo‘lib, poyada bandsiz ketma-ket o‘rnashgan. Gullari poya va shoxlari uchida
bo‘ladi, Kosachabargi, tojbargi hamda changchisi (otaligi) beshtadan, onalik
tuguni esa besh xonali, yuqorida joylashgan. Tojbargi zangori, tomiri esa changchi
iðiga o‘xshab, binafsharangga bo‘yalgan. Mevasi—10 urug‘li, yumaloq, quruq
ko‘sakcha. Iyun-avgust oylarida gullaydi. Ekiladigan zig‘ir bir necha xil bo‘lib,
uzun tolali hamda sershoxlisi ahamiyatli hisoblanadi. Uzun tolali zig‘ir asosan tola,
sershoxlisi esa moy olish uchun ekiladi. Uzun tolali zig‘irning balandligi 60—120
sm bo‘lib, poyasi ko‘p shox chiqarmaydi, ko‘saklari pishganda ochilmaydi.
Sershox zig‘irning balandligi 30—50 sm bo‘lib, ko‘saklari pishganda ochiladi.
[1,2,3]
10

Geografik tarqalishi. Uzun tolali zig‘ir Ukraina, Belorus, Rossiya Yevropa
qismining Markaziy va G‘arbiy viloyatlarida, sershox zig‘ir esa Ukraina, Belorus,
Moldova, Rossiyaning Yevropa qismining janubiy tumanlarida, G‘arbiy Sibir va
Shimoliy Kavkaz hamda O‘rta Osiyoda o‘stiriladi.
Mahsulot tayyorlash. Zig‘ir ikki tomonlama (moyi va tolasi uchun ekiladi)
ahamiyatga ega o‘simlik bo‘lib, mevasi sarg‘aymasidan ildizi bilan sug‘urib
olinadi. Mevalar yaxshi pishishi uchun xirmonda uyib qo‘yiladi. Quriganidan
keyin o‘simlikni yanchib, urug‘i elab olinadi, poyasi esa tola olish uchun ajratiladi.
Yirik plantatsiyalarda zig‘ir yig‘ish, yanchish, elash kabi jarayonlar
mexanizatsiyalashtirilgan.
Mahsulotning tashqi ko‘rinishi. Tayyor mahsulot yassi, tuxumsimon
urug‘dan iborat. Urug‘ning bir uchi ingichka, ikkinchi tomoni esa enli va yumaloq;
usti silliq, yaltiroq va sarg‘ish qo‘ng‘irrangli bo‘ladi. Agar urug‘ining ustki
ko‘rinishi yaltiroq bo‘lmasa, u pishmagan —sifatsiz hisoblanadi. Mahsulot hidsiz,
shilliq-yog‘simon mazali bo‘lib, suvga solganda usti shilliqlanadi va suv tagiga
cho‘kadi.[1,5,6]
11

Kimyoviy tarkibi. Zig‘ir urug‘i tarkibida 30—48 % quriydigan moy, 5—12
% shilliq moddalar, 18—33% oqsil moddalar, 12—26 % uglevodlar, fermentlar va
karotin bo‘ladi. O‘simlikning hamma organlarida (ayniqsa, maysasida) linamarin
glukozidi uchraydi. Urug‘ning shilliq moddalari gidroliz qilinsa, galaktoza,
ksiloza, arabinoza, ramnoza qandlari hamda galakturon kislota hosil bo‘ladi.
Ishlatilishi. Zig‘ir urug‘i o‘rab oluvchi va ich yumshatuvchi dori sifatida
qo‘llaniladi. Shilliq eritma tayyorlash uchun urug‘ butunligicha issiq suvda (1:30)
chayqatiladi. Shilliq moddalar urug‘ning epidermis qavatida bo‘lganidan tezda
suvda erib, ajralib chiqadi. Urug‘ning 15—20 % li qaynatmasi og‘iz chayqash
uchun ishlatiladi. Kunjara kukuni ba’zan butun urug‘ni yanchib tananing og‘riq
joyiga qizdirib qo‘yiladi. Zig‘ir moyi tibbiyotda, oziq-ovqat sanoatida va texnikada
qo‘llaniladi. Poyasini ivitib, tola olinadi. Bu tola to‘qimachilik sanoatida keng
ishlatiladi.[1]
Dorivor preparatlari. Shilliq eritmasi, 15—20% li qaynatma, urug‘ kukuni.
12

Zig ’ ir urug ’ ini foydalari......(Semena lna).

Shifokorlar tomonidan quyidagi hollarda zig’ir urug’idan damlama va
qaynatma tayyorlab istemol qilish tvsiya etiladi:
1) doimiy ich q otish.
2) metabolik kasaliklar.
3) q and kasalligi (Saxarn ы y diabet.)
4) alergiya.
5) Semirib ketish.
6) ozib ketish.
7) buyrak.
8) jigar.
9) q uloq eshtish pasayshi.
10) ko’z kasalliklari.
11) teri kasaligi.
12) Soch to’kilishi.
13) tirnoq kasalliklari.
14) artrit .
Tabobat sultoni bo’lgan ibn Sino shilimshiq tashlab yo'talish, siydik
yo'llarining yarali kasalliklarida zig'ir urug'ini qovurib yeyishni buyurgan. Biror
narsa chekkan bo’lsa zig’ir urug’ini maydalab un xolatiga keltirib shu og’rib turgan
13

joyga surtib davolagan.

Shilliq modda (shilimshiq) saqlovchi xomashyodan damlama va
qaynatma tayyorlash:
Shilimshiq saqlovchi o’simliklardan suvli ajratma olishning o’ziga xos
xususiyatlari quyidagilardan iborat: (XI DF ga asosan)
1. Ulardan suvli ajratma olishda faqat sovuq yoki qisman iliq suvdan
foydalaniladi. Chunki ulardan suvli ajratma olishda agar issiq suvdab foydalanilsa
polisaxaridlar klester hosil qiladi. U modda esa biofaol moddalarni ajralib
chiqishga to’sqinlik qiladi. Sovuq suvda pektin moddalar erimaydi.
2. Suv hammomidan foydalanilmasligi tufayli ajratmani tez tez chaqatib turish
zarur. 30 daqiqadan so’ng suziladi.
3. Suvli ajratmada o’simlik qoldig’i siqilmaydi. Chunki unda boshqa moddalar
ham eritmaga qo’shilib ketadi.
Shilimshiq saqlovchi o’simlikning turiga etibor beriladi. Masalan agar gulhayri
o’simligining kukunidan foydalangan holda suvli ajratma olinsa suv shimish
koeffisiyenti 4.6 emas 5.2 deb hisoblanib texnologiya amalga oshiriladi.[3]
14

Rp: Mucilag i nis semenis Lini 90,0
D.S. Pasport:
Zig’ir urug’idan 3.0
Tozalangan suv 90.0
Umumiy hajm 90.0
Texnologiyasi:
Agar retseptda xomashyo va suvning nisbati ko’rsatilmagan bo’lsa 1:30
nisbatda tayyorlanadi. 3,0 zig ’ ir urug ’ ini sovu q suv bilan yuvib, shisha idishga
o‘tkaziladi va 90 ml q ayno q suv solib, og ’ zi berkitiladi, mato bilan o‘rab 15 minut
davomida chay q atiladi. So‘ng 2 q avat doka or q ali suziladi.[3]
Zig ’ ir 6% shilimshi q , 35% gacha moy sa q laydi. Kraxmal shunda kam
shilimshi q ustki q avatida bo‘ladi. O‘rta Osiyoda uzun tolali zig ’ ir va moyli zi g’ ir
ekiladi. Ibn Sino yo‘talish, siydik yo‘llari yarali kasalliklarida zig ’ ir urug ’ ini
q ovurib yeyishni buyurgan. Zig ’ ir urug ’ i iste’mol q ilib turiladigan bo‘lsa, ko‘krak
yumshab, jigar o‘smalari so‘rilib ketadi. Tinkani q uritadigan yo‘tal, ichak
og ’ ri q lari va q tida q ovurilgan zig ’ ir urug ’ lari yaxshi foyda beradi. Siydik
xaydaydigan, terlatadigan ta’sir ko‘rsatadi. Zigir moyi sklerozga q arshi vosita va
15

surgi tari q asida ishlatiladi. Zig ’ ir urug ’ ida bo‘ladigan shilimshi q modda o‘rab
oluvchi vosita sifatida dorilarning achchi q lik xususiyatini, yo q imsiz mazasi va
xidini yo‘ q otadi. Shilimshi q tayyorlash uchun zig ’ ir urug ’ lari maydalanmay butun
xolda ishlatiladi. Urug ’ lar maydalanganda tarkibidagi moylar shilimshi qq a o‘tib
uning mazasini buzadi. [15,3]
16

IV. XULOSA.
Men zig’ir o’simligini taxlil qilishda shunday xulosalarga keldimki, ushbu
o’simlik dorivorlik xususiyati bilan boshqa o’simliklardan ajralib turadi. U
qadimdanoqnoq turli dori shakli sifatida tibbiyotda qo’llanilib kelinadi. O’zida
biologik aktivligi yuqori bo’lgan turli xil moddalar aralshmalari ni saqlaydi. Shu
tufayli bir necha xil terapevik xususiyatlarni namoyon qiladi. Xususan urug’i o‘rab
oluvchi va ich yumshatuvchi dori sifatida qo‘llaniladi. Shilliq eritma tayyorlash
uchun urug‘ butunligicha issiq suvda (1:30) chayqatiladi. Shilliq moddalar
urug‘ning epidermis qavatida bo‘lganidan tezda suvda erib, ajralib chiqadi.
Urug‘ning 15—20 % li qaynatmasi og‘iz chayqash uchun ishlatiladi. Kunjara
kukuni ba’zan butun urug‘ni yanchib tananing og‘riq joyiga qizdirib qo‘yiladi
Tajribam davomida men zig’ir o’simligining tashqi tuzilishi, anatomic
tuzilishi, tarkibidagi biofaol moddalarning miqdori va ularga sifat reaksiyalarini
amalga oshirdim.
Xulosa so’nggida shuni ifodalash mumkinki zig’ir dorivor o’simlik sifatida
bebaho ahamiyatga ega. Uni yetishtirishni yo’lga qo’yish, biofaol moddalari
arashmasini ajratib olishning yanada samarali yo’llarini izlab topish, ular asosida
sintezlanuvchi dori preparatlarini yaratish muhim masala bo’lib hisoblanadi.
17

V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. Х olmatov H.X., Ahmedov O’.A. Farmakognoziya. – 1, 2 qism. - Toshkent.
Fan, 2007.
2. П y латова Т . П ., Холматов Х . Х . Фармакогнозия амалиёти . – Т .: Ибн
Сино , 2002. – 360 б
3. Государственная фармакопея – Изд. ХI. – Вып. 2. Общие методы
анализа. Лекарственное растительное сырье. - М.: Медицина, 1990.
4. A.K. Qayimov, E.T. Berdiyev. Dendrologiya. (Darslik). - Т .: «Fan va
texnologiya», 2012
5. Maxmedov A. M. Botanika fanidan ma`ruzalar. F. 2003
6. Tog`aev I. U. va boshqalar. Botanikadan amaliy mashg`ulotlar. T.
«ToshDAU» 2002
7. Практикум по фармакогнозии: Учеб. пособ. для студ. вузов /
В.Н.Ковалев, Н.В.Попова, В.С.Кисличенко и др. – Х.: Изд-во НФаУ «Золотые
страницы», 2003.
8. Очиқ электрон кутубхона http :// orel . rsl . ru
9. Trease and Evan’s Pharmacognosy (14th edition). – London WB Sanders
Company Limited, 1996.
10. Фармакогнозия: Учеб. пособ. для студ. высш. учеб. завед. /
В.Н.Ковалев, В.С.Кисличенко, И.А.Журавель и др. – Х.: Изд-во НФаУ, 2007. –
C.-115-126.
11. Ковальов О.У., Павлiй Т.У. и др. Фармакогнозiя с основами бiохiмii
рослин .- Харкiв, «Прапор», Видавництво НФАУ 2000.
18

12. Машковский М.Д. Лекарственные средства: М.: Новая волна, 2002. –
Т.
C) Internet materiallari
1 3. http://www.design.lg.ua
1 4. http://www.pharmacom.ru
1 5. http://www.relcnet.ru
1 6. http://www.drugreg.ru
1 7. http://www.webapteka.ru
1 8. http://www.nph-rez.ru
1 9. http://www.ziyonet.uz
19

MUNDARIJA
I.Kirish ………………………………………………………………………….3
II. Adabiyotlar sharxi…………………………………………………………...5
2.1 Shilliq moddalar haqida umumiy tushuncha…………………………………5
2.2 Shilliq moddalarning kimyoviy va fizik xossalari……………………………6
2.3 Shilliq moddalarga sifat va miqdoriy tahlil ………………………………….6
2.4 Shilliq moddalarning tibbiyotda va xalq xo’jaligida ishlatilishi …………….8
III. Tajriba qismi ………………………………………………………………..10
3.1 Zig’ir o’simligi haqida ……………………………………………………….10
IV. Xulosa………………………………………………………………………..16
V. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………17
20

Zig’ir o'simligi haqida kurs ishi

Sotib olish