Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 204.6KB
Покупки 14
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

822 Продаж

1-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida koʻrgazmali vositalardan foydalanish.

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI 4-KURS 406-GURUH TALABASI XUDOYBERDIYEVA SOHIBA NING “ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI MAVZU: 1-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida ko rgazmaliʻ vositalardan foydalanish. Talaba:_______________________ Ilmiy rahbar: _______________________ TERMIZ-2023 1 MAVZU:1- SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA KO RGAZMALI VOSITALARDAN FOYDALANISH.ʻ REJA: KIRISH……………………………………………………………………..3 I BOB. SAVOD O‘RGATISH DARSLARIDA KO‘RGAZMALI VOSITALARNI O‘RNI VA AHAMIYATI 1.1. Ko‘rgazmali vositalar va ularning maqsad va vazifalari…………….5 1.2. Ta'lim metodlari va vositalarining tavsifi……………………………..8 1.3. Sharq mutafakkirlarining ta'lim metodlari haqidagi fikrlari………….22 II BOB. SAVOD O‘RGATISH DARSLARIDA KO‘RGAZMALI VOSITALARDAN FOYDALANISH METODIKASI 2.1. Ko‘rgazmali vositalarni turlari va undan foydalanishning samarali usullari……………………………………………………………………...26 2.2. Boshlang‘ich sinflarda o‘qitishning zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish afzalliklari…………………………………. ………………………………29 2.3. Boshlang‘ich sinf darslarida multimediya vostalaridan foydalanishning ta’lim samadorligini oshirishdagi ro‘li…………………………………….34 XULOSA…………………………………………………………………..37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………….….39 2 KIRISH Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatishda savod o‘rgatish darslarida ko‘rgazmali vositalarni o‘rni va ahamiyati, darslarining asosiy maqsadi o‘quvchilar nutqini rivojlantirish, til va tafakkur qobiliyatlarini shakllantirishdan iborat. Inson faoliyatining tarixan shakllangan mazmuni gap shaklida umumlashtirgan holda, uni bayon etish va o‘zlashtirishda nutqning ham ishtirok etishi birinchi navbatda turadi. Shunday ekan boshlang‘ich sinfda talaffuz mashqlarini ishlab chiqish va uni amaliyotga joriy etish, o‘quvchilar og‘zaki nutqini rivojlantirish yoki unga to‘sqinlik qiluvchi kuchlarni aniqlash, ushbu jarayonda, aniq maqsadni ko‘zlagan holda pedagogik ta’sir ko‘rsatish asosiy mezon hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o`quvchilari uchun talaffuz mashqlarini ishlab chiqishda, talaffuz mashg‘ulotlari o‘quvchilarga faqatgina sayqallangan, ravon nutqni egallash yo‘llarini emas, balki undan foydalanish madaniyati va mahoratini ham o‘rgatib boradi. O‘quvchi nutqini rivojlantirish murakkab jarayon bo‘lib, unda barcha imkoniyatlar to‘laligicha ishga solinsa, og‘zaki va yozma ravishda to‘g‘ri, jozibador, ravon ifodalashga o‘rgatish osonlashadi. Natijada esa o‘quvchi nutqini rivojlantirishga keng yo‘l ochiladi. Boshlang‘ich sinfda talaffuz mashqlarini ishlab chiqish jarayonida o‘quvchi nutqiga qo‘yiladigan bir qancha talablar mavjud. Metodlar bir qancha asosiy guruhlardan iborat bo'lib, ularning har biri o'z navbatida kichik guruhlar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo'linadi. O'quv- biluv faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish jarayonining o'zi esa axborot uzatish, qabul qilish, anglash va o'quv axborotlarini esda saqlashni hamda olinadigan bilim va ko'nikmalarni amaliyotda qo'llay olishni nazarda tutishni hisob-ga olsak, birinchi guruh metodlariga so'z orqali axborotni uzatish va eshitish orqali qabul qilish metodlari og‘zaki metodlar; hikoya, ma'ruza, suhbat va boshqalar; ikkinchi guruh metodlariga o'quv axborotlarini ko'rgazmali uzatish va ko'rish orqali qabul qilish metodlari — ko'rgazmali metodlar: tasviriy, namoyish qilish va bosh qalar; uchunchi guruh metodlariga o'quv axborotini amaliy mehnat 3 harakatlari orqali berish (amaliy metodlar, mashqlar, laboratoriya tajribalari, mehnat harakatlari va boshqalar) kiradi. Ta'lim metodlari va vositalarining tavsifi. Sharq mutafakkirlarining ta'lim metodlari haqidagi fikrlari. Turli yosh guruhlarida ta'lim metodlarini qo'llashning o'ziga xos xususiyatlari. Ta'lim metodlarini faollashtirish yo'llari. O'qituvchining pedagogik mahorati tajribasida ta'lim metodla ri samaradorligini oshirish yo'llari. Mavzuning maqsadi: Ta'lim oluvchilarni ta'lim metodlarining mazmun- mohiyati, ular ning turlari va ularga turlicha yondashuvlar hamda ularni takomillashtirish yo'llari, shuningdek, ta'limning uskunaviy didaktik asoslari bilan tanishtirish. Mavzuning vazifalari: Ta'lim metodlari va ularning turlari hamda ularni o'zlashtirishga bo'lgan turlicha yondashuvlarni bayon qilish. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinoning o'qitish metodlari haqidagi qarashlarini yoritish. Ta'lim metodlarini joriy qilishda ta'lim oluvchilarning yosh xususiyatlarini e'tiborga olish tamoyillarini bayon qilish. Ta'lim metodlarini takomillashtirishga bo'lgan zamonaviy yondashuvlar haqidagi ma'lumotlar berish. 4 I BOB. SAVOD O‘RGATISH DARSLARIDA KO‘RGAZMALI VOSITALARNI O‘RNI VA AHAMIYATI 1.1. Ko‘rgazmali vositalar va ularning maqsad va vazifalari Talaffuz mashqlarini o‘qitishda pedagogik texnologiyalarning turli xil bir- birini takrorlanmaydigan bo‘lishi o‘quvchilarning faolligini oshiradi, lug‘atini yangi –yangi so‘zlar bilan boyitadi, o‘quvchida bog‘lanishli nutq malakalarini yuqori darajada rivojlantiradi va shu darsga nisbatan qiziqishini yanada oshiradi. Yuqorida aytib o‘tilgan fikr-mulohazalardan shu narsa ayonki, boshlang‘ich sinflarda talaffuz mashqlarini ishlab chiqishda, savod o‘rgatish va o‘qish darslari katta ahamiyatga ega. Ma’lumki,boshlang‘ich sinflarda savod alifbo davri bo‘lib, unda o‘quvchilar alifbodagi barcha unli va undosh tovushharflar bilan tanishtiriladi. O‘quvchilarning tovush-harflarni yaxshi tushunishlari, elementar o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun bo‘g‘inga bo‘lish, so‘zlar tarkibidagi bo‘g‘in chegarasini aniqlash, bo‘g‘indan esa, tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma harflardan bo‘g‘in tuzish va o‘qish, bo‘g‘in-tovush, tovush-harf tahlili kabi mashqlardan foydalaniladi. So‘z tarkibidagi tovushlarni ajratish va uni to‘g‘ri va ravon talaffuz qilish mashqida o‘quvchilarga yangi tovush hamda uning yozuvdagi belgisini ya’ni, harf ko‘rinishlarini o‘rgatishda, mustahkamlash mashqlarida, albatta, analiz- sintez metodidan foydalaniladi. Bu usul savod o‘rganayotgan o‘quvchilarning o‘qish va yozish malakalarining ongli ravishda o‘zlashtirishga imkoniyat yaratadi. Analiz-sintez tovush metodi nutq haqida, nutqning gaplardan, gaplarning so‘zlardan, so‘zlarning bo‘g‘inlardan,bo‘g‘inlarning tovushlardan tuzilishini o‘rgatishda, so‘zdan o‘rganilayotgan tovushlarni ajratib olish, uni o‘rganilgan harflarga qo‘shib o‘qishga o‘rgatishda amal qiladi. Demak, boshlang‘ich ta’limning asosiy vazifalardan biri o‘quvchilar nutqini o‘stirishdir. Buning uchun savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarning talaffuzi ustida ishlash katta ahamiyatga egadir, chunki maktabga ilk qadam qo‘ygan bolaning talaffuzida kamchiliklar bo‘ladi. 1 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 sentyabrdagi “Xalq ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi № PQ-3931-sonli Qarori. 5 Bunday holatda, bir tovush o‘rniga boshqasini talaffuz qilish, so‘zdagi ayrim tovushni talaffuz jarayonida tushirib qoldirish yoki bir tovushni orttirib talaffuz qilish kabi holatlari uchrab turadi. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchi yuqoridagi xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yganda, shu zahoti o‘qituvchi o‘quvchining kamchiliklarini to‘g‘rilab borishi va qo‘shimcha talaffuz mashqlari asosida bunday o‘quvchilar bilan alohida shug‘ullanishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularda to‘g‘ri talaffuzni shakllantirish orqali, ongli ravishda ifodali o‘qish, tildagi lug‘at boyligini oshirish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish, abstrakt tafakkurini bosqichma bosqich shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham savod o‘rgatish va o‘qish darslaridagi yangi pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish o‘quvchining o‘tilayotgan darsga nisbatan bilim va ko‘nikmalarini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Boshlang‘ich sinflarda tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlarning xususiyatlari bilan tanishtirish murakkab jarayon bo‘lgani uchun, savod o‘rgatishda tovush tushunchasiga ta’rif berilmaydi ю Shunga qaramay o‘quvchilarda tovush haqida to‘g‘ri ilmiy tasavvur amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Savod o‘rgatish davrida so‘zning tovush tarkibi ustida ishlanadi. “Tovush o‘zi nima?” degan savol tug‘iladi. Tovush kishining murakkab artikulyatsion faoliyat natijasi hisoblangan muayyan akustik ( eshitish ) va perseptiv (idrok etish) xususiyatlari bilan ajralib turadigan eng kichik nutq birligi. Nutq tovushlari artikulyatsion jihatdan talaffuz a’zolarining murakkab natijasida paydo bo‘ladi. Nutq tovushlarini hosil qiluvchi vosita (tebrantiruvchi kuch) o‘pkadan nafas yo‘li orqali chiqib avval bo‘g‘izga va undan og‘iz bo‘shlig‘iga va ba’zan burun bo‘shlig‘iga o‘tadigan havo oqimidir. Dastlab o‘quvchilarni tovush bilan tanishtirishda ularga yaqin va tushunarli bo‘lgan so‘zni tanlab, shu so‘z tarkibidagi tovushlarni ajratish maqsadga muvofiqdir. Bu kabi misollar maktab darsliklarida ham keltirib o‘tilgan. Shuni ta’kidlash joizki, savod o‘rgatishda bir turdagi mashg‘ulotlar uzoq davom etsa, o‘quvchilar tez charchaydi? zerikadi va darsga nisbatan qiziqishi susayadi. Shuning uchun mashg‘ulotlarning turi va 6 usullarini o‘zgartirib turish maqsadga muvofiqdir. Dastlabki mashq turlari ta’sirchanlik va mo‘jizakorlik jihatidan yangi pedagogik texnologiyalar asosida ishlab chiqilgan bo‘lish kerak. Chunki o‘quvchilar yozish va o‘qishdek aqliy faoliyatga birdaniga kirisha olmaydilar. Savod o‘rgatishning asosiy tamoyili adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda, qisqa va lo‘nda, ta’sirchan va tabiiy, muloyim va ravon bo‘lishi o‘quvchilar diqqatini jamlashda katta ahamiyatga ega. O‘qituvchi savod o‘rgatish darslarida ba’zan sinf doskasiga bo‘g‘in, so‘z va gaplarni avvaldan dona- dona qilib yozib qo‘yilsa, guruhga ovoz chiqarib o‘qish qulay bo‘ladi. Doimo kitobdan o‘qitaverish o‘quvchini tez toliqtirishi va zerikishini e’tiborga olib, ish turini tez-tez o‘zgartirib turish lozim. Chex pedagogi Komenskiy ta’limning asosiy qoidasi “Sinfga surat olib kirishing bilan soqov ham tilga kiradi” iborasini qo‘llashi bejizga emas. Ayniqsa, ta’lim jarayonida mavhum tafakkuri yaxshi rivojlanmagan boshlang‘ich maktab yoshidagi o‘quvchilarning barcha sezgi organlari ishtirok etishi kerak: ko‘rish,eshitish, hatto ta’m bilish sezgisi ham, chunki ular aniq narsa, ko‘zi bilan ko‘rib turgan narsa va hodisaga qarab fikrlaydi. Bu esa “Alifbo” darsligida ham hisobga olingan. Unda mazmunli va ko‘rgazmali o‘quv qurollari, gap, bo‘g‘in so‘zga oid nusxalar bundan tashqari multimediyali o‘quv dasturlar, lingafondan foydalanish, ya’ni, eshituv a’zolari orqali to‘g‘ri talaffuzni shakllantirish, nutq tovushlarini, tilining talaffuz me’yyorlarini audio-vedio orqali o‘quvchilar ongiga singdirish, kommunikativ savodxonlikni ta’minlash maqsadida kompyuter o‘quv dasturlaridan foydalanish ijobiy natijalarga olib keladi. Xulosa qilib aytganda, savod o‘rgatish darslarida o‘quvchi nutqini rivojlantirish,ularni mustaqil fikrlashga o‘rgatish, bugungi globallashuv va jamiyat taraqqiyoti talabi darajasiga mos keladigan iste’dodli, iqtidorli, mulohazali, dunyo qarashi keng ijodiy fikrga ega bo‘lgan komil insonni tarbiyalashni taqozo etadi. Shunday ekan, maktablarda boshlang‘ich sinflarda savod o‘rgatish darslariga muvofiq keladigan samarali usullarni belgilash va ularni amalga oshirishda o‘quvchilarning individual va psixologik xususiyatlarini hisobga 7 olgan holda, ta’lim jarayonini to‘g‘ri tashkillashtirish o‘qituvchining asosiy vazifasi hisoblanadi. 2 1.2. Ta'lim metodlari va vositalarining tavsifi Metodlar bir qancha asosiy guruhlardan iborat bo'lib, ularning har biri o'z navbatida kichik guruhlar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo'linadi. O'quv- biluv faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish jarayonining o'zi esa axborot uzatish, qabul qilish, anglash va o'quv axborotlarini esda saqlashni hamda olinadigan bilim va ko'nikmalarni amaliyotda qo'llay olishni nazarda tutishni hisob-ga olsak, birinchi guruh metodlariga so'z orqali axborotni uzatish va eshitish orqali qabul qilish metodlari og‘zaki metodlar; hikoya, ma'ruza, suhbat va boshqalar; ikkinchi guruh metodlariga o'quv axborotlarini ko'rgazmali uzatish va ko'rish orqali qabul qilish metodlari — ko'rgazmali metodlar: tasviriy, namoyish qilish va bosh qalar; uchunchi guruh metodlariga o'quv axborotini amaliy mehnat harakatlari orqali berish (amaliy metodlar, mashqlar, laboratoriya tajribalari, mehnat harakatlari va boshqalar) kiradi. Demak, amaliyotda keng qo'llanilib kelayotgan ta'lim metodlarini quyidagi ko'rinishda ifodalash mumkin (1-shakl). 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29- apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni. 8 1-shakl. Ta'lim metodlari. Ta'lim metodlari tarkibi. Ta'lim metodlari tarkiban o‘qitish metodlari va o‘qish metodlaridan iborat. O‘qituvchi bilimlarni Og‘zaki bayon etsa, bolalar uni tinglaydi; o‘qituvchi mustaqil ish topshirsa, o‘quvchilar bajarishadi. Bilimlarni Og‘zaki bayon etish, mustaqil ishlash kabilar o‘qitish metodlari bo‘lib, ular vositasida didaktik vazifalar (bilimlarni o‘rganish, mustahkamlash, takrorlash va sh.k) hal etiladi. O‘quv-tarbiya jarayonida ta'lim metodlarining samaradorligini oshirish maqsadida o‘qitish va o‘qish metodlari majmuasidan foydalaniladi. Masalan, ma'ruza metodi tarkiban o‘qituvshining o‘rganilayottan mavzuni mantiqiy izchillikka, Og‘zaki bayon qilishi, o‘quvchilarning esa o‘quv materiallarini izchil tinglashi kabi metodlardan iborat. Ma'ruza metodidan shu yo‘sinda foydalanish o‘qituvchining, o‘quvchining ham faolligi talablariga , binobarin, ta'limning samaradorligini oshirish ehtiyojlariqa mos kelmaydi. Zero, ma'ruzaning yuqoridagi ko‘rinishi faqat bolalar xotirasiga mo‘ljallangan. Ma'ruza ham bolalar xotirasiga, ham ular tafakkuriga mo‘ljallab tashkil etilganda, uning samaradorligi yanada oshadi. 9 tajribali o‘qituvchilar ma'ruza metodining samaradorligini oshirish maqsadida turli variantlardan foydalanishadi. 1-variant. Ma'ruzada oldin o‘quvchilar oldiga muammolar qo‘yish. Muammoning bajarilishini muhokama qilish va shu asosda o‘quv materiallarini mantiqiy izchillikda bayon etish. Ma'ruzadan oldin qo‘yilgan muammo bolalarda bilishga ehtiyojni uyg‘otadi. Shu tufayli o‘quvchi ta'lim jarayonining faol sub'ektiga aylanadi. 1-variantda ma'ruza quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: . O‘qitish-metodlari O‘qish metodlari Mavzuga oid muammoni tanlash -muammoni qabul qilish va qo‘yish; tahlil qilish; muammoning bajarilishini-muammoni bajarishga oid tahlil qilish; tahlilda faol qatnashish; muammoning bajarilishi asosida -o‘qituvchi tushuntirishlarini o‘quv materialini izchil bayon etish. 2-variant. Ma'ruzadan oldin bolalar faoliyatidan o‘tgan omillarni, odatdagi muloqot yo‘li bilan o‘rganilgan bilimlarni tahlil etish. Bu variantda ma'ruza bolalar faoliyatidan o‘tgan omillarni, bilimlarni tahlil qilish asosida tashkil etiladi. 3-variant. Oldin o‘rganilgan bilimlar bilan bugungi Yangi o‘quv materiali o‘zaro daxldor bo‘lsa, bilimlarni esga tushirish maqsadida suhbat o‘tkaziladi. Suhbat yo‘li bilan o‘rganilgan va endi o‘rganiladigan bilimlar o‘rtasida tabiiy bog‘lanish hosil qilinadi. Ma'ruza shu bog‘lanishning davomi sifatida o‘tkaziladi. O‘quvchi faoliyati -ko‘rgazma qurolni tahlil etish; -qo‘yilgan muammo to‘g‘risida o‘ylash; -o‘qituvchi tushuntirishlarini tinglash; -xulosalarni esda olib qolish; - bilimlarni o‘quv va hayotiy sharoitlarga tatbiq qilish. 4-variant. Ko‘rsatma qurollarda berilgan omillarni tahlil qilish asosida ma'ruza tashkil etilganda, quyidagicha ko‘rinishni oladi. - O‘qituvchi faoliyati ko‘rgazma qurolni tahlil ettirish; - bolalar oldiga muammolar qo‘yish; - qo‘yilgan muammo asosida bilim-larni izchil bayon etish; 10 - xulosalar chiqarish; - bilimlarni o‘quv sharoitlariga tatbiq qilishni tashkil etish; Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, ta'limda hech bir metod sof holda qo‘llanilmaydi. har bir ta'lim metodi tarkiban o‘qitish metodlari va o‘qish metodlaridan iborat. O‘qitish va o‘qish metodlarining bir-biriga mosligi, o‘qitish va o‘qish faoliyatlarining o‘zaro muvofiqlashuvini ta'minlaydi. Bu o‘z navbatida didaktik ta'sirning o‘qitish va o‘qish faoliyatlari o‘zaro ta'sirining samarali amal qilishiga olib keladi. O‘qitish metodlari va o‘qish metodlarining bir-biriga muvofiqlashuvi ta'limning ijtimoiy instinktning alohida turi-o‘qitish va o‘qish faoliyatlarining o‘zaro ta'siri shaklida amal qilishni ta'minlaydi. O‘qitish va o‘qish faoliyatlari o‘zaro ta'sir mohiyatidan kelib chiqib, ta'lim metodlarini ikki guruhga ajratamiz; o‘zaro ta'sirni tashkil etish va boshqarish metodlari, o‘zaro ta'sir natijasini nazorat etish metodlari. Ta'lim metodlarining har bir guruhida o‘qitish va o‘qishning o‘zaro ta'siri qatnashadi. O‘zaro ta'sir ishtirok etmaydigan metod ta'lim metodi sanalmaydi. Masalan, o‘qituvchi evristik suhbatni tanladi deylik: bolalar uchun tushunarli, ularni qiziqtiradigan savollarni o‘rtaga tashlay olish o‘qituvchi faoliyatiga bog‘liq. O‘qituvchi o‘zi dars beradigan sinf o‘quvchilarining umumiy tayyorgarligini aniq tasavvur etsa, bolalarning real bilish imkoniyatlarini hisobga olsa, ularning yosh va individual xususiyatlariga tayansa, ana o‘shandagina sinf o‘quvchilari ta'limda faol ishtirok etishadi. O‘qituvchi faolligi o‘quvchi faolligini va, o‘z navbatida, o‘quvchilar faolligi o‘qituvchi faolligini ta'minlaydi. O‘zaro ta'sirni tashkil etish va boshqarish metodlari tasnifi. Og‘zaki bayon metodlari. hikoya, tasvir, suhbat, ma'ruza ta'limning bilimlarni Og‘zaki baen qilish metodlari sanaladi. Bu metodlar evristik suhbatni hisobga olmaganda, asosan, o‘quvchilarning xotirasiga mo‘ljallab tashkil etiladi. hurilish jihatidan ularning tarkibi bir xil: o‘qituvchi tushuntiradi, bolalar tinglaydi. Hikoya. Ta'limning turli bo‘g‘inlarida qo‘llaniladigan universal metodlardan biri hikoyadir. hikoyaning bir necha xil turi mavjud: kirish hikoyasi- o‘quv 11 materialini o‘rganishga bolalarni tayerlash maqsadida o‘tkaziladi. kirish hikoyasi badiiy asarlar bilan tanishtirish, Yangi mavzuga oid omillarni eslash, ularni dastlabki tahlil etish bilan daxldor metoddir; bayon shaklidagi hikoya- Yangi o‘quv materialini bevosita idrok etish bilan aloqador metodi sanaladi. Bayon shaklidagi hikoyada o‘qituvchi o‘quv materiali mazmunini turlicha aytadi, uning asosiy va ikkinchi darajali xususiyatlarini izohlaydi; yakunlovchi hikoya-undan darsning oxirida o‘rganilgan mavzuga yakun yasash maqsadida foydalaniladi. Ma'ruza. Ma'ruza o‘rta umumta'lim maktablarining yuqori sinflarida , texnikum va kollejlarda, oliy o‘quv yurtlarda foydalaniladigan ta'lim metodi bo‘lib, unda o‘zaro ta'sir o‘qituvchining bayoni va bolalarning tinglashi, ayrim omillar, asosiy g‘oya va bog‘lanishlarni yozib olish shaklida amal qiladi. Ma'ruza uchun vaqt bolalarning tayyorgarlik darajasi, o‘quv materiali xajmiga ko‘ra belgilanadi. Ma'ruza jarayonida o‘quvchilarning faolligi, tashabbuskorligini oshirish maqsadida o‘qituvchi o‘z Nutqini ko‘rgazmali qurol, darslikda berilgan omillar, muammo va topshiriqlar bilan uyg‘unlashtiradi. Ma'ruza jarayonida ko‘rgazma qurolidagi omillarni tahlil etishga bolalar dihuquqhuquqatini tortish, o‘qituvchi aytgan qoida, ta'rif, aniqliklarni dars materiallariga chog‘ishtirish yo‘llari bilan bolalar faolligi oshiriladi. Shuningdek, o‘quv materialiga oid terminlarga izoh berish, ayrim o‘rinlarda o‘quvchilarning o‘zlariga xulosa chiqarishni taklif etish talabalarning o‘quv-biluv faoliyatining samarador amal qilishini ta'minlaydi. Suhbat. Suhbat o‘qituvchi o‘quvchining o‘zaro ta'siri diolog shaklida amal qiladigan ta'lim metodidir. Unda mavzu mazmuniga xos, atroflicha o‘ylangan, bir- biriga bog‘liq savollarni qo‘yish va savollarga javob izlash hamda javob qaytarish yo‘llari bilan o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati o‘zaro muvofiqlashadi. Suhbat mohiyati jihatidan ikki turli bo‘ladi: evristik suhbat; katoxezistik suhbat. Evristik suhbat o‘quvchilarning tafakkuriga mo‘ljallangan metod bo‘lib, unda o‘zaro ta'sir o‘qituvchi savollari bolalarning javoblari shaklida amal qiladi. Evristik suhbat uzoq tarixga ega bo‘lib, undan qadimgi Gretsiyada Sokrat mohirona foydalangan. 12 U hozirgi ilmiy-didaktik tadqiqotlarda «izlanish suhbati» ham deb yuritaladi. Evristik suhbatning qator ijobiy tomonlari mavjud; ijodiy yo‘l bilan o‘quv materialini o‘rganish; o‘zlashtirishning individual xarakter kasb etishi. Bu metodning salbiy tomonlari ham bor. Masalan, ma'ruza, hikoya vaqtni tejash nuqtai nazaridan eng masalador metodlar sanalsa, vaqtni ko‘p olishi, evristik suhbatning kamchiligidir. Evristik suhbatning o‘ziga xos tashkiliy hurilishi mavjud. Buni «Ko‘chirma gap» mavzusi misolida oydinlashtiramiz: -darsning mavzusi, maqsadini e'lon qilish (bolalar, hozir siz darak, so‘roq, buyruq gaplarning ta'rifini aytib berdingiz. Bugun «ko‘chirma gap»ni o‘rganamiz. Agar mening savollarimni diqqat bilan tinglab, javob qaytara olsangaz, bugungi mavzuni mustaqil o‘rganasiz.);-kuzatish uchun omillar (o‘qituvchi bolalarga quyidagi savollar bilan murojat qiladi; bugun qanday gapni o‘rganamiz O‘rtog‘ingizning men bergan savolga javobini yozing). Doskaga o‘quvchilardan biri «Bugun ko‘chirma gapni o‘rganamiz» jumlasini yozadi. O‘qituvchi «Katta bo‘lganda kim bo‘lmoqchisizhuquq» savolni o‘rtaga tashlaydi. «Katta bo‘lganimda o‘qituvchi bo‘laman» gapi ham doskaga yoziladi. Kuzatish uchun Nutqdan quyidagicha gaplar tanlab olinadi: -Biz bugun ko‘chirma gapni o‘rganamiz (dedi Odil). -Katta bo‘lganimda o‘qituvchi bo‘laman (dedi Anvar). Mustaqil xulosalar chiqarish uchun savollar; Kimlarning gapi o‘zgarishsiz ishlatiladi, daftarlarga (doskaga) yoziladi? qanday gap deyiladihuquq -Odil, Anvarning gaplari o‘zgarishsiz yoziladi. O‘zgarishsiz ishlatilgan gaplarga ko‘chirma gap deyiladi. -o‘qituvchi o‘quvchilar chiqargan xulosani to‘ldiradi, ko‘chirma va muallif gaplarining farqlarini, ularning o‘rinlari, ishlatiladigan tinish belgilarini izohlaydi. Doskaga yozilgan gaplarni quyidagi shaklga keltiradi: «Bugun ko‘chirma gapni o‘rganamiz»,-dedi Odil. «Katta bo‘lganimda o‘qituvchi bo‘laman»,-dedi Anvar. 13 -Chiqarilgan xulosalarni turli o‘quv- sharoitlariga tatbiq etish yo‘li bilan bilimlar mustahkamlanadi. Katoxezistik suhbat o‘quvchilarning xotirasiga, binobarin, qayta esga tushirish faoliyatiga mo‘ljallab o‘tkaziladi. O‘tkazish maqsadiga ko‘ra katoxezistik suhbatning quyidagicha turlari mavjud: Yakunlash suhbati. Bunday suhbatda mashg‘ulotda qilingan ishlar bo‘yicha umumiy va yakuniy xulosa chiqariladi. Mustahkamlash suhbati-Yangi mavzu tushuntirilgandan keyin o‘tkaziladi, so‘ngra Yangi mavzu intelektual va amaliy topshiriqlar bajariladi. Takrorlash suhbati-ikki yoki undan ortiq mavzu bo‘yicha o‘tkaziladi. Takrorlash yo‘li bilan malakalar takomillashtiriladi. Umumlashtiruvchi suhbat- katta bo‘lim o‘tilgandan so‘ng, o‘quv boshida, oxirida tashkil etiladi. Kirish suhbati-yangi mavzuni o‘rganishdan oldin o‘tkaziladi. Nazorat suhbat-bilimlarni sinab ko‘rish maqsadida tashkil etiladi. Bilimlarni Og‘zaki bayon etish metodlari, evristik suhbatni hisobga olganda, asosan, xotiraga, binobarin, o‘quvchilarning qayta eslash faoliyatiga mo‘ljallab tashkil etiladi. hikoya, tasvir, ma'ruza, suhbat metodlarining zaif tomoni ham shunda. Ularning zaif tomonlarini bartaraf etish, o‘quvchilarni ta'lim jarayonining faol sub'ektiga aylantirish uchun quyidagi rag‘batlantiruvchi metodlardan foydalaniladi: 1. Qiziqarli o‘quv holatlari yaratish-qiziqarli o‘quv holatlari bolalarda turli emotsiyalarni uyg‘otadi. Fizikadan «Fizika va hayot», «Ertaklarda fizika», kimyoda «Mo‘jizasiz mo‘jizalar», matematikadan «qiziqarli matematika», «Ajoyib raqamlar», «Sirli raqamlar»ga oid omillarni, hodisalarni ta'limga olib kirish bolalarda bilimlarning qiziqishlarini oshiradi. 2. Badiiy, ilmiy-ommabop, tarixiy asarlardan olingan omillarni keltirish, ularni tahlil etish ham ta'lim jarayonida o‘quvchilarning faolligini oshiradi. 3. Ma'ruza, hikoya, tasvir, suhbat jarayonida analogiya metodidan foydalanish. Masalan, fizikadan ultra binafsha nurlar (quyosh nurining yetti xil 14 elementdan iboratligi), lokatsiya hodisasini ko‘rshapalak misolida izohlash, bolalarda o‘quv faniga, o‘rganilayotgan mavzuga qiziqishni oshiradi. 4. Fan tarixida ekskursiya ham bolalarning o‘quv-biluv faoliyati samaradorligini oshirish vositasi sanaladi. Ona tilidan utyug, karandash kabi so‘zlarning o‘zbek tilidan rus tiliga o‘gganligi, tomosha (tomdan oshib qarash), kengash (katta osh) so‘zlarining ma'nosini izohlash, bolalar faolligini oshiradi. 5. Kundalik turmushda ishtirok etish yo‘li bilan hosil qilingan tajriba va ilmiy bilimlarni o‘zaro taqqoslash ham bolalarda o‘quv biluv faoliyatiga havasni oshiradi. Shunday qilib , bilimlarni Og‘zaki bayon qilish , metodlari bilan rag‘batlantiruvchi metodardan parallel foydalanish o‘quv tarbiya ishlarining samaradorligini oshiradi. Ko‘rgazmali metodlar. Ko‘rgazmalilik didaktikada eng asosiy qoida bo‘lib, uning yordamida ko‘ruv o‘quvi va tafakkur o‘zaro uyg‘unlashadi. Ko‘rgazmali metodlarning quyidagicha turlari mavjud: Illyustratsiya metodi Og‘zaki bayon qila turib, rasmlar, chizmalar, jadvallar, doskadagi yozuvlarga dihuquqhuquqatni tortish. Demonstratsiya metodi-kinoapparat, LETI kabi texnik vositalar asosida, shuningdek, televizor eshittirishlaridan, videotasvirdardan foydalanib, kinolentalarni, turli tasvirlarni namoyish qiladi. Tabiiy ko‘rgazmalar-narsalarning o‘zi, predmetlar, turli jonivorlarning mulyajlarini ko‘rsatish. Ko‘rgazmali metodlar eshitish va ko‘rish o‘quvlarini o‘zaro uyg‘unlashtirish vositasi hisoblanadi. Shu tufayli ulardan bilimlarni Og‘zaki bayon qilish metodlari bilan yonma-yon foydalanshp ta'limning samaradorligini oshiradi. Muammoli izlanish metodlari. Muammoli izlanish turidagi metodlar o‘quvchilarning tafakkuriga, binobarin, ularning ijodiy faoliyatiga yo‘nalgan ta'lim metodidir. Bu metodlar asosida o‘quv-tarbiya ishlari tashkil etilganda o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro ta'siri quyidagicha umumiy ko‘rinishga ega bo‘ladi. 15 O‘qituvchi faoliyati O‘quvchi faoliyati - turli topshiriqlar asosida muammoli holat yaratish; - muammoli holatda ishtirok etish va muammoni qabul qilish; - farazlarni aytishni taklif etish; - muammoni hal etishga oid farazlarni aytish; - farazlardan tanlangan muammoni mosini bajarishga tatbiq etishni so‘rash; - tanlangan farazni muammoni bajarilishiga tatbiq etish; - xulosalar chiqarishga ko‘maklashish; - xulosalar chiqarish; - chiqarilgan xulosalarni amaliyotga tatbiq etish yo‘llarini ko‘rsatish; -xulosalarni amaliyotga tatbiq etish; Muammoli izlanish metodlari ham maktab tajribasida sof holda qo‘llanilmaydi. Muammolarni qo‘yish, ularni izohlashda suhbat, hikoyadan ham foydalaniladi. Shuningdek, ma'ruza o‘qib turgan paytda turli o‘quv topshiriqlari, muammolar ham hal etiladi. Ko‘rgazma qurollar vositasida bolalarga eksperemental (sinov) topshiriqlar beriladi. Ana shularga ko‘ra muammoli-izlanish metodlarining quyidagi turlari farqlanadi. 3 Muammoli hikoya-o‘rganilayotgan mavzu doirasida hikoya boshida, hikoya davomida, hikoya oxirida bolalar oldiga muammolar qo‘yib, ularning mavzuga qiziqishlarini oshirish yo‘lidir. Muammoli ma'ruza-ma'ruzadan oldin o‘quvchilarni mavzuga qiziqtirish maqsadida yoki ma'ruza oxirida o‘quvchilar oldiga muammolar qo‘yish yo‘li bilan ta'lim maqsadiga erishishdir. O‘quv materialining asosiy qismini ma'ruza 3 Yo‘ldashev J. G., Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish. – T: Fan va texnologiya, 2008 16 vositasida, nisbatan oson qismini topshiriqlarni bajarish, muammolarni qo‘yish yo‘li bilan ham o‘rgansa bo‘ladi. Keyingi paytlarda maktablarda muammoli amaliy ishlar, masalan, optikadan laboratoriya ishi, ilmiy tadqiqot ishlari (tarixiy materiallarni tasnif etish, u yoki bu geografik tumanga tabiiy va iqtisodiy geografiya nuqtai nazaridan tasnif yozish) keng o‘rin olmoqda. Bular bolalarbop eksperemental (sinov) tadqiqot metodlaridir. Ko‘rinadiki, muammoli-izlanish metodlari bilimlarni Og‘zaki bayon etish, ko‘rgazmali metodlar bilan birga qo‘shib olib borilganda o‘quv-tarbiya jarayonining samaradorligini yanada oshiradi. Mustaqil ishlash metodlari Mustaqilishlar ta'limning turli guruhlari, sikllarida, darsning barcha bosqichlarida o‘tkaziladigan, o‘qituvchining bevosita ishtirokisiz , ammo uning ko‘rsatmalari, rahbarligida bajariladigan intelektual va amaliy topshiriqlardir.hozirgi paytda mustaqilishlarning quyidagi turlaridan foydalaniladi. Darslikdagi qoidalar va ta'riflar ustida mustaqil ishlash: darslikdagi qoida va ta'rifni o‘qish va ularga oid omillarni ajratish; o‘qituvchi bergan, o‘qituvchi topshiriqiga ko‘ra to‘plagan omillarni tahlil etish va xulosa chiqarshy; darslikning ayrim betlarini tanlab o‘qish va shu bilimlardan amaliyotda foydalanish yo‘llari to‘g‘risida qisqacha xisobot tayyorlash; qoida, ta'riflarni mantiqiy qismlarga ajratish va terminlarga izoh yozish; darslik, o‘quv qo‘llanmalarni va qo‘shimcha adabiyotlardan o‘rganilgan mavzu doirasida omil to‘plash; ma'ruza, hikoya, suhbat paytida o‘qituvchi chiqargan xulosalarni darslikdagi qoida, ta'rif aniqliklariga solishtirish. Darslikdagi amaliy materiallar ustida mustaqil ishlash: darslikdagi mashq, misol va masalalar variantlar asosida musobaqalashib bajarish; darslikdagi amaliy materiallar asosida turli diogramma, jadval, chizmalar tayyorlash; laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazish rejasiii tuzish. Mashg‘ulotlarda turli mustaqil ishlarni bajarish bolalarda mustaqillikni tarbiyalaydi. Mustaqillik esa shaxsiy sifat hisoblanadi. Mustaqil ishlash metodlaridan foydalanishda qator qoidalarga rioya qilinadi; o‘quvchilarni mustaqil 17 ishlashga tayyorlash; mustaqil ishlarning tushunarli bo‘lishi; mustaqil ish uchun yetarli vaqt ajratish; mustaqil ish natijasini tekshirish. Didaktik o‘yinlar metodi. Keyingi yillarda ilg‘or o‘qituvchilar tajribasida didaktik o‘yinlardan ta'lim metodlari sifatida foydalanish odat tusini olib bormoqda. Didaktik o‘yinlarning samaradorligi shundaki, ular vositasida o‘quv-tarbiya ishlari hayotga yaqinlashtiriladi, shuningdek, ularning har birida bilimlarni Og‘zaki bayon etish, ko‘rgazmali, amaliy metodlarning elementlari qo‘llaniladi. Shu xususiyatlariga ko‘ra didaktik o‘yinlar sintetik xarakterga ega. Ularning quyidagicha turlari mavjud: Stimulyativ o‘yin-ta'limni hayotda bo‘lib o‘tgani ijtimoiy voqealarga tenglashtirish, ularga muqoyasa qilib tashkil etish va boshqarish metodidir. Bu o‘yindan tarix, geografiya darslarida unumli foydalaniladi; bir o‘qituvchi Amir Temur, boshqasi Boyazid, qolganlari sarkardalar, askarlar rolida ishtirok etadi, shu yo‘l bilan ta'lim bo‘lib o‘tgan tarixiy voqeaga muqoyasa qilib tashkil etiladi. Stimulyativ o‘yinlarning bir ko‘rinishi instsenirovka (rollarga ajratib o‘qish) metodidir. Boshlang‘ich sinflarda badiiy mantlar, yuqori sinflarda badiiy asarlarni rollarga ajratib o‘qtish an'anasi maktablarimiz tajribasida uzoq tarixga ega. Adabiyot o‘qituvchilari «Tuya bilan bo‘taloq« asarini o‘qitganda bir o‘quvchi yozuvchi ikkinchi o‘quvchi tuya, uchinchisi esa bo‘taloq so‘zlarini o‘qib ta'limda ishtirok etishadi. Stimulyativ o‘yinlar ham asta-sekin maktab tajribasida o‘z o‘rnini olib bormoqda. Mehmon kutish, kasalni davolash, xarid qilish kabi turli hayotiy vaziyatlar mohiyatidan kelib chiqib, ta'limni tashkil etish va boshqarish situativ o‘yinlar sirasiga kiradi. Amaliy metodlar. Ta'limning amaliy metodlarida o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro ta'siri bolalar oldiga qo‘yiladigan topshiriqlar hamda ularni qabul qilish shaklida amal qiladi. Amaliy metodlarning quyidagicha turlari mavjud: 18 Laboratoriya tajribasi amaliy metod bo‘lib, ular turli ko‘rinishlarga ega: kimyodan va boshqa tabiiy o‘quv fanlaridan yoppasiga laboratoriya mashg‘uloti, fizikadan o‘quv praktikumi, yoppasiga kuzatish kabi ish turlari mashg‘ulotning bir qismini oladi, ba'zan ularga bir necha o‘quv soatlari ajratiladi. O‘quv ustaxonasida turli topshiriqlarni bajarish, o‘quv-ishlab chiqarish sexida, o‘quvchilar brigadasida ishlash ham amaliy metodlar sirasiga kiradi. O‘quvchilar turli mehnat qurollaridan qaychi, pichoq, chizg‘ich, sirkul va sh.j.dan foydalanib qirqish, o‘lchash kabi ishlarni bajaradi. Elektron hisoblash mashinalari, ovozni yozib olish va eshittirish apparatlari bilan ishlash, o‘quv materiallari asosida kompyuterlarda dasturlar tuzish amaliy metodlarning yangi turlari sanaladi. Amaliy metodlarning eng qadimiy turi mashqdir. Mashq-o‘rganilgan bilimlarni turli o‘quv sharoitlariga tatbiq etish yo‘lidir. Mashq vositasida turli malakalar-inteluktual va aqliy, xususiy (masalan, matematika bo‘yicha) va umumiy (masalan, barcha o‘quv fanlariga oid) malakalar tarkib toptiriladi. Mashq o‘quv topshiriqlari asosida o‘tkaziladi. Uni bajarishda quyidagicha bosqichlarga rioya qilinadi. 1-bosqich: mashqni bajarishda foydalaniladigan bilim , faoliyat metodllarini esga tushirish. Bilimlarni esga tushirish bu xotiraning oddiygina ishi emas. Bu jarayon topshiriqni bajarishga oid bilimni esga tushirish, uni bilimlar orasidan ajratib olish, ajratilgan bilimni tahlil etish, uni o‘quv sharoitiga tatbiq etishni tasavvur qilish kabi aqliy ishlarni taqazo etadi. 2-bosqich: Ajratilgan bilimni, faoliyat metodini mashqda berilgan holatga tatbiq etish. Bilimni, faoliyat metodini tatbiq etish jarayonida o‘rganilgan bilimlar ongda mustahkamlanadi, malakalar takomillashadi. 3-bosqich: Bu bosqichda topshiriqning bajarilishi tekshiriladi, mashq qilish jarayonidagi yutuq va kamchiliklar baholanadi, mashq qilish asosida xulosalar chiqariladi. O'quv materiaiini og‘zaki bayon qilish metodi bayon qilinayot-gan ma'lumotlarning to'g‘ridan to'g‘ri ta'lim beruvchining jonli nuqti orqali idrok 19 qilinishi bilan tavsiflanadi va ana shu xususiyatiga ko'ra ta'limning boshqa metodlaridan farq qiladi. Ta'limning ko'rgazmalilik metodidan amaliy faoliyatda foy-dalanishda namoyish etish, tasvirlash va ekskursiya metodi bilan ish ko'rishda ta'lim oluvchilarni turli mavzularda tasviriy materiallar bilan ishlashga jalb etish muhim didaktik ahamiyatga ega. Amaliy mashg‘ulotlar metodi, asosan o'zlashtirilgan iJmiy bilim-larni mustahkamlash va uni amalda qo'llay olish, tegishli ko'nikma va malakalarga ega bo'lishni ta'minlashga xizmat qiladi. Mashq qildirish metodi o'quv predmetlarining mazmuni va tav-sifiga qarab turlicha olib borilishi mumkin. Ta'lim oluvchilarning o'zlashtirgan ko'nikma va malakalarini mustahkamlash va ularning ijodiy qobiJiyatlarini rivojlantirishda mashq qildirish lozim. Laboratoriya metodi. Bu ta'lim jarayonida ta'lim oluvchilarga atrofni o'rab turgan obyektiv borliqdagi narsa va hodisalar, ularning shakli, hajmi, tarkibi, tuzilishi, o'zgarishi va rivojlanishi qobiliyatlari haqida yangi-yangi bilimlar berish, o'zlashtirayotgan ilmiy bilimlarni mustahkamlash hamda tegishli ko'nikma va malakalar bilan qurollan-tirishda muhim ahamiyatga ega. Laboratoriya metodi o'z xususiyatiga ko'ra quyidagicha turlarga va shakllarga bo'linadi (1-shakl): 20 1-shakl. Laboratoriya mashg‘ulotlarining turlari va shakllari. Ta'lim vositalari. Ta'lim jarayonida qo'llaniladigan vositalar ta'lim samaradorligini sezilarli darajada oshirishga xizmat qiladi. O'qitishning asosiy vositalari - bu asosiy o'quv mazmuniga ega bo'igan rejalar, o'quv dasturlari, darslik va o'quv qoilanmalari. O'qitishning qo'shimcha vositalari - bu ta'lim oluvchilardagi bilim, ko'nikma va raalakalarni shakllantiruvchi masalalar, mashqlar to'plami, ma'lumotnomalai; tarqatma materiallar, ko'rsatmali va ko'rgazmali vositalar, disketlar, EHM va boshqalar. O'qitishni takomillashtiruvchi dastur vositalari — bu mutaxassislar guruhi tomonidan ishlab chiqilgan va predmetdagi tegishli mavzular bo'yicha dars jarayonini takomillashtirishga imkon beruvchi intellektuallashtirilgan dasturlar va uni amaliyotga joriy etishga sharoit yaratuvchi dasturiy-texnik vositalar. 21 1.3. Sharq mutafakkirlarining ta'lim metodlari haqidagi fikrlari Sharq mutafakkirlarining didaktik qarashlarida ham ta'lim metod lari masalasiga jiddiy e'tibor qaratilgan. Buni al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolarning turli ta'lim metodlari haqidagi fikrlari, qarashlari, amal qilgan ta'lim yo'nalishlarida yaqqol sezish mumkin. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy o'zigacha boigan ta'lim metodlarini sintezlashtirishga harakat qilgan. Barcha mutafakkirlar kabi u ham ko'rgazma-tajriba metodlari, savol-javob metodlari, malaka va ko'nikmalarai shakllantirish metodlari, bilimlarni sinash metod-laridan keng foydalanilgan. Al-Xorazmiy matematika fanining amaliy ahamiyatini yuksak cho'qqilarga ko'tara oldi. Uning buyuk ixtirolaridan biri - «0» (nol) sonini yaratishi va bu orqali uning fanga kiritgan buyuk kashfiyoti o'nli pozitsion sanoq sistemasining iste'molga kiritilishidir. Abu Nasr Forobiy ta'limda barcha fanlarning nazariy asoslari o'rganilsa, tarbiyada ma'naviy-axloqiy qoidalar, odob me'yorlari o'rganiladi, kasb-hunarga oid malakalar hosil qilinadi, deb o'qtiradi. Bular tarbiyachilar va murabbiylar tomonidan turli metodlar yordamida amalga oshiriladi. Forobiy ta'lim-tarbiya ishlarini nazariy yo'l bilan amalga oshi-rishga ko'proq e'tibor beradi. Shuning bilan birga u ta'lim-tarbiyada rag‘batlantirish, odatlantirish va vaqti kelganda majbur etish metodla-ridan foydalanish g‘oyalarini ham ilgari surgan. U matematika, mantiq, tibbiyot, ilmi nujum, musiqa, huquq, tilshunoslik, poetika kabi sohalar bilan shug‘ullangan, turli tillarni o'rgangan. Manbalarda yozilishicha, u 70 dan ortiq tilni bilgan. Abu Rayhon Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo'llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. Uning fikricha, ta'lim oluvchilarga ta'lim berishda quyidagilarga e'tibor berish kerak: • ta'lim oluvchilarni zeriktirmaslik ; * bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o'rgatavermaslik kerak - bu dars jadvaliga qo'yilgan talablardan biri; uzviylik va izchillik; tahlil qilish va taqqoslash; 22 takrorlash; materialni ko'rgazmali bayon etish va shu kabilar. Abu Ali ibn Sino ta'lim oluvchilarni jamoa qilib o'qitishni ta'kidlaydi. U ta'lim oluvchilarni o'qitishda ularni birdaniga kitob bilan band qilib qo'ymaslik kerak, deb o'qtiradi. Shuningdek, olimning fikricha, olib boriladigan o'quv mashg‘ulotlarning mazmun-mohiyati ta'lim oluvchilarning yosh xususiyatlariga ham mos kelishi va unda turli xil ta'lim metodlari va shakllaridan foydalanish zarur. Bu orqali ta'lim oluvchilaridagi zerikishning oldi olinadi. Ibn Sino ta'limoti bo'yicha bilishda qaysi metodlardan foydalanil-masin-u og‘zaki ifodalash, bilimlarni tushuntirish, turli ko'rinishdagi suhbatni tashkil etish, tajribalarni uyushtirish bo'ladimi; baribir, ta'lim oluvchida haqiqiy bilim hosil qilish, mustaqil, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, olgan bilimlarni amaliyotga tadbiq eta olish qobiliyatini tarkib toptirish asosiy maqsad boigan. Ta'lim metodi psixologik asosga ega. Bolaning o'quv materi-alini o'zlashtirishdagi yosh imkoniyatlari va uning yetuklik darajasi o'qitish va o'qish usullariga juda katta ta'sir ko'rsatadi. Ta'lim oluv chilarning fikrlash faoliyatini va shaxsiy xususiyatlarini yaxshi bilish o'qitishning samaraliroq usullarini topish imkoniyatini beradi. Mutaxassislar tayyorlashning shaxsiy faoliyati konsepsiyasi bo'yicha ta'lim jarayonida individual ta'lim jarayonini individual-ijodiy shaxsni shakllantirish jarayoni sifatida qarashga, shuning dek, o'qitishni nafaqat o'qitiladigan fan mantiqiga, balki shaxsning rivojlanishi mantiqiga muvofiq holda tashkil etishga imkon beradi, deb qaraladi. Ta'lim oluvchining yaratuvchilik (ijodiy potension) qobiliyati, uning rnuloqot qila olish qobiliyatini, ta'lim olish madaniyatini, ta'lim jarayonining barcha bosqichlarida samaradorlik va sifatni oshirishda axborotlashgan jamiyat qurish orqali ijtimoiy jamiyat buyurtmasi-ni bajarish (axborot texnologiyalari sohasi, axborot ta'lim hujjatlari, foydalanuvchilar)ini va shu kabi jarayonlarni rivojlantirishdagi opti mal variantlarni tanlashda istiqbolli natijalarni qoiga kiritishni kafolatlaydi. Bunda faol ta'lim jarayonini amalga oshiriladi. 23 Faol ta'lim - bu ta'lim jarayonida ta'lim beruvchi va ta'lim oluv chining ongli va faol ishtiroki, mustaqilligi hamda ijodiy qobiliyatlarini ta'minlovchi tizimli pedagogik jarayondan iborat. Faol ta'lim sharoitida o'zlashtirilgan bilim va harakat usullari mazmunan mukammal tizimli, mantiqan tugal va turli ishlab chiqa-rish vaziyatlarida qo'llanishga yaroqli bo'ladi. Bunda asosan quyidagi ta'lim metodlaridan foydalaniladi: bahs-rnunozara; fikrlashga jalb qilish; doskada mustahkamlash; turli ta'limiy-kasbiy o'yinlarni arna-liyotga joriy etish va hokazo. Ta'lim metodlarini faollashtirish quyidagi ta'lim qonunlariga e'tiborni kuchaytirishni taqozo etadi. Mustaqil fikrlashga o'rgatish. Har qanday o'quv fani bo'yicha darsliklarning asosiy didaktik ashyosi matnlar, savol-topshiriqlar, mashqlar yoki misol-masalalar hisoblanadi. Ta'lim oluvchini mustaqil fikrlashga o'rgatishda darslik, o'quv qo'llanmalar va ta'lim beruvchining alohida-alohida ahamiyatini ta'kidlash shart emas, balki uni mavzudagi ilg`or fikrlar, ilmiy xulosalar, amaliy haqiqatlar, voqea- hodisa yoki inson shaxsiga o'z munosabatini bildirishga yo'naltirish kerak bo'ladi. Muayyan fanlar bo'yicha ta'lim oluvchini mustaqil fikrlashga o'rgatishga darsliklardan o'rin olgan, ilm ahliga, darslik muallifi va ta'lim beruvchiga avval ma'lum bo'lgan ilmiy va hayotiy haqiqatlar-ni har bir ta'lim oluvchi o'zining imkoniyati doirasida o'z yo'li bilan anglatadi. Darslik yoki o'quv qo'llanmalardagi yoki ta'lim beruvchi tomonidan qo'yilgan savol-topshiriqlar ta'lim oluvchini matn maz-munini hikoya qilishga (ayrim hollarda yodlab olishga) majburlamasligi kerak. Demak, mustaqil ta'lim — bu olingan bilim ko'nikma va malakalarni mustahkamlash, qo'shimcha ma'lumot yoki materiallarni musta qil o'rganish maqsadidagi o'quv shakli. Bob bo‘yicha xulosa Boshlang‘ich sinflarda savod alifbo davri bo‘lib, unda o‘quvchilar alifbodagi barcha unli va undosh tovushharflar bilan tanishtiriladi. O‘quvchilarning tovush- harflarni yaxshi tushunishlari, elementar o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun bo‘g‘inga bo‘lish, so‘zlar tarkibidagi bo‘g‘in chegarasini aniqlash, bo‘g‘indan esa, 24 tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma harflardan bo‘g‘in tuzish va o‘qish, bo‘g‘in-tovush, tovush-harf tahlili kabi mashqlardan foydalaniladi. So‘z tarkibidagi tovushlarni ajratish va uni to‘g‘ri va ravon talaffuz qilish mashqida o‘quvchilarga yangi tovush hamda uning yozuvdagi belgisini ya’ni, harf ko‘rinishlarini o‘rgatishda, mustahkamlash mashqlarida, albatta, analiz- sintez metodidan foydalaniladi. Bu usul savod o‘rganayotgan o‘quvchilarning o‘qish va yozish malakalarining ongli ravishda o‘zlashtirishga imkoniyat yaratadi. Analiz-sintez tovush metodi nutq haqida, nutqning gaplardan, gaplarning so‘zlardan, so‘zlarning bo‘g‘inlardan,bo‘g‘inlarning tovushlardan tuzilishini o‘rgatishda, so‘zdan o‘rganilayotgan tovushlarni ajratib olish, uni o‘rganilgan harflarga qo‘shib o‘qishga o‘rgatishda amal qiladi. Demak, boshlang‘ich ta’limning asosiy vazifalardan biri o‘quvchilar nutqini o‘stirishdir. Buning uchun savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarning talaffuzi ustida ishlash katta ahamiyatga egadir, chunki maktabga ilk qadam qo‘ygan bolaning talaffuzida kamchiliklar bo‘ladi. Bunday holatda, bir tovush o‘rniga boshqasini talaffuz qilish, so‘zdagi ayrim tovushni talaffuz jarayonida tushirib qoldirish yoki bir tovushni orttirib talaffuz qilish kabi holatlari uchrab turadi. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchi yuqoridagi xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yganda, shu zahoti o‘qituvchi o‘quvchining kamchiliklarini to‘g‘rilab borishi va qo‘shimcha talaffuz mashqlari asosida bunday o‘quvchilar bilan alohida shug‘ullanishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. 25 II BOB. SAVOD O‘RGATISH DARSLARIDA KO‘RGAZMALI VOSITALARDAN FOYDALANISH METODIKASI 2.1. Ko‘rgazmali vositalarni turlari va undan foydalanishning samarali usullari. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ta’lim-tarbiya tizimi va barkamol avlodni tarbiyalash davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari darajasiga ko‘tarildi. Hozirgi kunda Respublikamizda ushbu sohaga davlat siyosati darajasida e’tibor qaratilmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan pedagoglar oldida o‘ta muhim, ta’lim tizimini isloh qilish vazifasi qo‘yildi. Boshlang‘ich ta’lim sifatini oshirish maqsadida umumta’lim maktablarida dars mashg‘ulotlarining sifatini oshirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Darslarda o‘quvchilarga faqatgina bilim beribgina qolmay, balki ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish muhim vazifa sifatida e’tirof etilmoqda. Buning uchun darslarda axborot- kommunikatsiya texnologiyalari, ko‘rgazmali vositalar va o‘quvchilarda faol fikrlash imkoniyatlarini kengaytirishning usul va vositalarini keng qo‘llash yaxshi samara beradi. Ma’lumki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ularning qay darajada o‘zlashtirishlaridan qat’iy nazar, mustaqil ishni bajarish uchun bir xildagi o‘quv topshriqlari beriladi. Lekin, maktabda a’lo o‘zlashtiruvchi, o‘rta darajada o‘zlashtiruvchi va bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar bo‘ladi. Ana shunday jihatlarni hisobga olgan holda o‘qituvchi o‘quv topshirig‘ini ikki xil variantda tuzishi va o‘quvchilarning qobiliyatiga ko‘ra tarqatishi lozim. Masalan: barcha o‘quvchilar qo‘shish va ayirish amallariga oid mashqni bajarishlari kerak bo‘lganda, o‘qituvchi kuchli o‘quvchilar uchun ikki ustunda, o‘rtachalari uchun bir yarim ustunda, yaxshi o‘zlashtirmaydigan o‘quvchilar uchun yarim ustunda mashqlarni yechishni taklif etishi kerak. Ona tili darslarida esa, barcha o‘quvchilar ma’lum bir mashqni bajarishga ko‘rsatma oladilar. A’lochi o‘quvchilar bu mashqni oxirigacha, o‘rtachalari yarimigacha, bo‘sh o‘zlashtiruvchilari esa, 1 yoki 2 ta gaplardan iborat mashqlarni 26 bajaradilar. Bunday usul juda keng tarqalgan bo‘lib, o‘qituvchi topshiriqlarni ana shu tartibda tarqatadi. Bunda ba’zi o‘qituvchilar ayrim metodik kamchiliklarga yo‘l qo‘yadi. Ya’ni, o‘qituvchi sinfdagi o‘quvchilarning individual qobiliyatlarini hisobga olgan holda mashqni bo‘laklarga bo‘lganida, o‘quv materialini to‘liq o‘zlashtirilishiga erishmasligi mumkin. Xuddi shunday kamchiliklarni “O‘qish” darslarida ham kuzatish mumkin. Masalan, ona tili darslarida o‘quvchilar tushirib qoldirilgan tovushlarni qo‘ygan holda mashqni ko‘chirib yozishlari, ega va kesimlari, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarni aniqlashga o‘xshash topshiriqlarni bajarishlari yoki o‘qilgan matnni grammatik jihatdan tahlil qilish o‘rniga “o‘qish, qayta hikoya qilish”ga ko‘rsatma berilsa, darslikning, o‘qish kitobining mazmuniga singdirilgan asosiy g‘oya, metodologik mantiqiy bog‘liqlik tizimiga putur yetishi mumkin. Natijada o‘quvchi darslikda va o‘qish kitobida berilgan topshiriqlar, suratlar, mashqlar bo‘yicha yetarlicha tushuncha hamda tasavvurga ega bo‘lmasligi oqibatida uning bilim, malaka va ko‘nikmalarida bo‘shliqlar hosil bo‘ladi. Bu o‘z navbatida o‘quvchilarga ma’lum bir ketma-ketlikda ta’lim berish jarayonini izdan chiqarishi mumkin. Yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etishda boshlang‘ich sinflarda o‘tiladigan barcha fanlar bo‘yicha ko‘rgazmali, tarqatma, didaktik materiallar tayyorlash va ulardan samarali foydalanishning ahamiyati kattadir. Boshlang‘ich ta’limda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish o‘quv vaqtini o‘quvchilarning mustaqil ravishda topshiriqlarini bajarishlari orqali samaradorlikni yanada oshiradi. Ko‘rgazmali qurollarni ta’lim jarayonining har qanday qismida qo‘llash mumkin. Shunday ekan, ko‘rgazmali qurollar asosan qaysi fanlarni o‘qitish jarayonida ko‘proq qo‘llanilsa, samaraliroq bo‘ladi, degan savolning tug‘ilishi tabiiy, albatta. Boshlang‘ich sinflarning matematika, ona tili va o‘qish, tabiatshunoslik, husnixat darslarida ana shunday didaktik materiallardan samarali foydalanish mumkin. Ko‘rgazmali qurollar o‘quvchilarga: o‘tilgan va yangi mavzuga oid materiallarni o‘rganish va o‘zlashtirishda; matematikadan mustaqil misol va masalalarni yechishni o‘rganishlarida; 27 husnixat darslarida chiroyli yozuv malakalarini puxta egallash uchun turli mashqlarni bajarishlarida; ona tili va o‘qish darslarida berilgan topshiriqlarni barcha talablar asosida mustaqil bajarishni o‘rganishlarida; tabiatshunoslik darslarida tevarak-atrof va muhit bilan bog‘liq bo‘lgan turli vazifalarni ekologik jihatdan hal etishlarida yaqindan yordam beradi. Ko‘rgazmali didaktik o‘quv qurollari ikkiga bo‘linadi. Bular: nashriyot tomonidan tayyorlangan ko‘rgazmali vositalar - o‘qituvchi tomonidan tayyorlangan ko‘rgazmali vositalardir. Nashriyot tomonidan tayyorlangan ko‘rgazmali vositalar quyidagi ko‘rinishlarda tayyorlanadi: 1. Platmassalardan tayyorlangan o‘yinchoqlar tarzida. 2. Yog‘ochdan (turli konstruktor elementlari tarzida). 3. Karton qog‘ozlaridan. 4. Katta o‘lchamdagi qog‘ozlarga ishlangan ko‘rgazmali qurollar (tablitsalar). 5. Oson yig‘iladigan maketlar ( kub, prizma, paralellepiped va h.k.). 6. Mulyajlar (sabzavot va mevalar, turli qushlar va jonivorlar). 7. Rangli suratlar 8. Turli fanlar (matematika, husnixat, ona tili)da qo‘lanilishi mumkin bo‘lgan kartochkalar va boshqalar. Mazkur tarqatma materiallar va ko‘rgazmali qurollar yordamida o‘quvchilar: faqat o‘qituvchidan emas, balki ko‘rgazmali qurollardan, ularni o‘zaro hamkorlikda bajarayotgan sinfdoshlaridan ham o‘rganib, o‘zlashtirib oladilar; mustaqil ravishda berilgan topshiriqlarni bajara olish malakasiga ega bo‘ladilar; berilayotgan yangi ma’lumotlar to‘g‘risida yaxlit tasavvurga ega bo‘ladilar. Ko‘rgazmali qurollarni yaratish o‘qituvchidan ijodkorlikni talab qiladi. Shunga ko‘ra siz ham o‘zingiz tayyorlagan ko‘rgazmali qurollarni keng o‘qituvchilar ommasiga taqdim etgan holda turli kamchiliklarini aniqlab, kelajakda 28 mukammal maqsadni amalga oshirishga yordam beradigan turlari yoki variantlarini yaratishingiz mumkin. Ayni vaqtda esa, ko‘rgazmali qurollar tayyorlashda kompyuterdan foydalanishga ko‘p e’tibor berilmoqda. Bu borada kerakli maslahatlarni shu sohaning mutaxassislaridan bilib olganingiz ma’qul. 2.2. Boshlang‘ich sinflarda o‘qitishning zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish afzalliklari. Xalq ta limi vazirligi ma lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda respublikamizdaʼ ʼ boshlang‘ich sinf o‘quvchilari soni jami 2129389 nafarni tashkil etadi. Ularga 111866 nafar pedagog saboq berib kelmoqda. Xozirgi kunda davlatimiz tomonidan o‘qituvchilarning darslarga ijodiy yondashishini ta minlash, ular faoliyatiga ilg‘or ʼ pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy qilish hamda o‘quvchilarning dastlabki bilim egallash poydevori mustahkam bo‘lishi, barcha fanlarni o‘zlashtirishga qiziqishini oshirish maqsadida zarur chora-tadbirlar ishlab chiqilib, hayotga tatbiq etib kelmoqda. Hozirgi davr o‘qituvchi va o‘quvchi oldiga katta talablar qo‘ymoqda, bu talablarning eng asosiysi - darsning samaradorligi, uning sifatliligi, o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalariga, maktablardagi turli xil o‘quv mashg‘ulotlari, ularni tashkil qilinishi va u orqali o‘quvchilarni turli bilim va ko‘nikmalarni egallab olishidir. Bugungi kunda ta lim jarayonini to‘g‘ri va ʼ samarali tashkil qilishda innovatsion texnologiyalar, texnik vositalarning, jumladan, zamonaviy kompyuterlarning o‘rni beqiyosdir. Dars mavzusiga oid multimediya, animatsiya, grafika, diafilm va videofilmlardan foydalanish dars jarayonini yana-da qiziqarli bo‘lishiga ko‘mak beradi, buning uchun esa o‘qituvchi o‘z ustida ishlashi va har bir darsga «men bugungi dars jarayoniga qanday yangilik bilan kirib, darsni qiziqarli tashkil olaman» deya o‘ziga savol berishi ya ni, an anaviy ta limdan qochib, noan anaviy ʼ ʼ ʼ ʼ ta lim berishga intilishi lozim. Ma lumki, ta lim bu o‘qituvchi va o‘quvchilarning ʼ ʼ ʼ hamkorligidagi faoliyat turi bo‘lib, dars orqali o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni 29 o‘zlashtirib olishi natijasida undan foydalanish kompetensiyalariga ega bo‘ladi. Yangi bilimlarni o‘rganish jarayonida esa o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishlari tabiiy hol masalan, ma lumotlarni qabul qilish,ʼ ularni qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etish kabi jarayonlarda amalga oshadi. Hozirgi kunda umumta lim maktablarida zamonaviy kompyuter ʼ texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarini takomillashtirish, ta lim ʼ jarayonidazamonaviy texnologiyalar imkoniyatlaridan to‘laqonli foydalanish eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri ekanligi yetuk pedagog olimlar tomonidan e tirof ʼ etilganligi xech kimga sir emas. Jumladan, U.Sh.Begimkulov ta lim jarayonida hozirgi zamon talablariga ʼ javob bera oladigan kompyuter axborot muhitini yaratish hamda ta lim jarayonida ʼ multimedia, o‘qitishda immitatsiya, zarur axborotlarni kompyuter texnikasi yordamida kiritish, tizimlashtirish, saqlash va foydalanish uchun tavsiya qilinadigan ma lumotlar bazasini yaratishni taklif etadi. Mamlakatimizdagi deyarli ʼ barcha umumta lim maktablari zamonaviy kompyuter va telekommunikatsiya ʼ texnologiyalari bilan jihozlangan. Bu esa, o‘z navbatida, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarning o‘z mehnat faoliyatlariga yangicha yondashuvlarini talab etadi. Boshlang‘ich sinf darslari o‘quv jarayoniga yangi texnologiyalarni joriy etilishi, o‘qituvchini texnik vositalar tomonidan siqib chiqishiga emas, balki yangicha yondashuv orqali uning vazifasi va rolini o‘zgartirib, o‘qituvchilik faoliyatini yana- da serqirra, ijodiy va kreativ yondashuvga asoslangan kasbga aylantiradi. Zamonaviy axborot texnologiyalari yordamida dars jarayonini tashkil etishdao‘qituvchi dastlab:- darsning maqsadi; - maqsadga erishish yo‘llari;- o‘quv materiallarini taqdim etish usullari; - o‘qitish metodlari;- o‘quv topshiriqlarining turlari; - muhokamalar uchun savollar;- munozara va bahslarni tashkil etish yo‘llari; - o‘zaro aloqa usullari va kommunikatsiya singari omillarni aniqlab olishi lozim bo‘ladi. Ta lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarni aqlan va ruhan yetuk insonlar qilib ʼ tarbiyalashda, milliy urf-odatlarimiz, qadriyatlarimiz mohiyati bo‘yicha bilim, 30 ko‘nikma va malakalarini rivojlantiriщda ularda buyuk ajdodlarimizning boy ma naviy me roslarini o‘rganishda kompyuter va axborot texnologiyalaridanʼ ʼ foydalanish muxim rol o‘ynaydi. Kompyuter va axborot texnologiyalari vositalari orqali pedagog xodimlar hamda o‘quvchilar juda ko‘p miqdorda ma lumotlarni ʼ olish, izlash qayta ishlash va o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Albatta, ta lim ʼ muassasalarida yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish. O‘quv mashg‘ulotlarini yangi interfaol usullar, zamonaviy vositalar ya ni axborot ʼ texnologiyalari vositalaridan foydalangan holda o‘tkazish, jumladan, dars mashg‘ulotlarida multimediani qo‘llash, internet tarmog‘idan foydalanish shubhasiz o‘z samarasini beradi. O‘qituvchi zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanish orqali quyidagi bir qancha vazifalarni amalga oshirishi mumkin: - boshlang‘ich sinflarda multimedia texnologiyalarini qo‘llash orqali o‘quvchilarda fanga qiziqishi rivojlanadi; - ta limning bunday usuli o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini ʼ faollashtiradiva o‘quv materialini o‘zlashtirilishining samaradorligi yana-da oshadi; - namoyish qilinishi qiyin yoki murakkab bo‘lgan jarayonlarni modellashtirish va ko‘rish imkoniyatini beradi; - o‘quv materiallarini o‘zlashtirilishi faqat darajasiga ko‘ra emas, balki o‘quvchilar erishgan mantiq va qabul qilishlarining darajasiga ko‘ra ham samaralihisoblanadi; - o‘quvchilarga mustaqil izlanish yo‘li bilan materiallarni izlash, topish hamda muammoli masalalarga javob topish orqali ma lum tadqiqot ishlarini ʼ bajarish uchun imkoniyat yaratiladi; - o‘quvchilarning yangi mavzuni o‘zlashtirishi, misollar yechishi, insho, bayon yozish ishlarida, o‘quv materiallari bilan mustaqil tanishish, tanlash va axborot hamda ma lumotlarni tahlil etish kabi masalalarni tez bajarish uchun ʼ sharoit yaratiladi. Hozirgi kunda ta lim jarayonida interfaol metodlar va axborot ʼ texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-unga ortib 31 bormoqda. Bundaybo‘lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an anaviyʼ ta limda o‘quvchilar faqattayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, ʼ zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib topish, mustaqilo‘rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Boshlang‘ich ta limga zamonaviy axborotlar texnologiyalarini tatbiq etish ʼ o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini amaliyotda qo‘llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har tomonlama barkamol yuksak ma naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. ʼ Har bir o‘qituvchi ijodkor bo‘lishi kerak, u har bir o‘quv soatiga puxta tayyorlanib yangilik bilan kirishi kerak, chunki har darsda takrorlanadigan bir xillik o‘quvchini darsga va fanga qiziqishini susaytiradi, natijada dars samaradorligining pasayishiga olib keladi. Axborot texnologiyalarining o‘qituvchi va o‘quvchi uchun ahamiyatli jihatlari quyidagilar: ✓ o‘quvchining diqqatini jamlash; ✓ ma lumot to‘g‘risidagi tasavvurni kengaytirish; ʼ ✓ izlanuvchanlik, ijodkorlik va mustaqil faoliyatga kirishish; ✓ o‘z-o‘zini baholash. O‘qituvchi faoliyatida axborot texnologiyalardan foydalangan holdagi darslarning o‘rni quyidagilarda aks etadi: ✓ vaqtni to‘g‘ri taqsimlash; ✓ o‘quv materiali mazmun- mohiyatining yorqin va ishonarli bo‘lishinita minlash; ʼ ✓ berilayotgan axborot ko‘lamini oshirish; ✓ o‘quv topshirig‘ining turlarini kengaytirish; ✓ sog‘lom raqobat, ijodiy muhitni yuzaga keltirish; ✓ kasbiy malakani muntazam oshirib borish. Kompyuter dasturi orqali oddiy didaktik materiallar tayyorlashda va ularni kompyuter sinflarida o‘tiladigan darslarda o‘quvchilarga mustaqil ishlash uchun taqdim etish mumkin. Bunday didaktik material izohli matn sifatida, rasmlar bilan bezalgan holda, nazorat savollari bilan o‘quvchilarga beriladi va o‘quvchilar 32 tomonidan bajarilishi nazorat qilinadi. O‘qituvchi faoliyatida eng muhim jihatlardan biri bu o‘quvchilarning bilimini baholab borishdir. Barcha umumta limʼ fanlarining turli bo‘limlariga oid nazorat testlarini kompyuter yordamida tuzish mumkin. Bugungi kunda O‘zbekistonda ham ta lim jarayonida didaktik vosita sifatida ʼ foydalaniladigan dasturlarning maxsus bozori shakllanmoqda. Hozirda umumta lim darslarida foydalanishi mumkin bo‘lgan internetga joylashtirilgan ʼ ko‘plab dasturlar mavjud. Bular sirasiga birinchi navbatda elektron darsliklarni kiritish mumkin. Kompyuter texnologiyalari turli xil interaktiv xarakterdagi topshiriqlardan foydalanish imkoniyatini beradi. Masalan, o‘quvchilar voqealarni xronologik ketmaketlikda joylashtirish, fanga oid atamalar va tushunchalarni to‘g‘ri izohlash yoki o‘ng va chap qatordagi atamalar va ularning ma nosini mos ravishda strelka ʼ bilan ko‘rsatish yoki berilayotgan mavzudagi tayanch so‘zlarni to‘ldirish, test topshiriqlarini bajarish, krosvordlarni yechish kabi topshiriqlarni qanday bajarganliklarini katta ekranda multimedia yordamida tushirilgan javoblar bilan taqqoslab, bilib borishlari mumkin bo‘ladi. O‘qituvchi dars jarayonida kompyuter yordamida mavjud materiallarni turli xil shaklda: slaydlar, video va audio parchalar diagrammalar, jadvallar, musiqiy ko‘rinishlarda taqdim etiladi. Kompyuter yordamida dars jarayonini tashkil etilishi o‘quvchilar tasavvuri va xotirasiga kuchli ta sir qilib, eslab qolish jarayonini osonlashtiradi, darsni qiziqarli ʼ jarayonga aylantirib, o‘quvchilarni u yoki bu tarixiy davrga olib kirish va voqealar ichida go‘yoki ishtirok etish imkonini beradi. Bugungi kun ta limi o‘qituvchidan ʼ ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalaridan o‘quv jarayonida foydalanishni talab etmoqda. Dars mashg‘ulotlarida interfaol metodlarni qo‘llash orqali ta lim-tarbiya berish oid fikr va ʼ mulohazalarimizni bayon etamiz. Boshlang‘ich sinflarda ayrim mavzular asosida o‘qitishning zamonaviy usullarini tatbiq etish bo‘yicha fikrlarimizni bayon etamiz. “Videotopishmoq” metodi – ushbu metoddan foydalanishda quyidagi harakatlar ketma-ketligi amalga oshirilishi lozim: 33 • o‘quvchilar e tiboriga o‘rganilayotgan mavzu mohiyatini tasviriyʼ yoritishga yordam beruvchi izohlarsiz bir nechta videolavha namoyish etiladi; • o‘quvchilar har bir lavhada qanday jarayon aks ettirilganini izohlashadi; • jarayonlarning mohiyatini daftarlariga qayd etishadi; • o‘qituvchi tomonidan berilgan savollarga javob qaytarishadi. Mazkur metod asosida mavzuga doir kompyuter orqali videolavha namoyish etiladi. O‘quvchilar videolavha mavzusi, unda ifodalangan mavzu haqida o‘z fikrmulohazalarini bildirishadi. 2.3. Boshlang‘ich sinf darslarida multimediya vostalaridan foydalanishning ta’lim samadorligini oshirishdagi ro‘li Ta’lim yangi bosqichga ko‘tarilmoqda, o‘quvchilar fikr darajasi kengaymoqda, axborot olish osonlash moqda, bunday o‘sish jarayonida o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanmaslik darsning samaradorligini pasaytirib yuboradi. Boshlang‘ich ta’lim tizimini rivojlantirishdagi asosiy tamoyillardan biri ta’lim tuzilishini va mazmunini isloh qilishdir. Buning uchun yuqori malakali, raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash, ta’lim bo‘yicha kadrlarning faoliyatini uyg‘unlashtirish, ta’lim innovatsiyalari, ilg‘or pedagogik texnologiyalarnita’lim jarayoniga joriy etish asosiy vazifamizdir. Boshlang‘ich ta’limda dastlab o‘qituvchi faoliyatini o‘zgartirmay turib, ta’limda bir qadam ham oldinga siljib bo‘lmaydi. Shuning uchun boshlang‘ich ta’limni rivojlantirishda bo‘lajak mutaxassislar faoliyati va yangilikka intilish motivatsiyasini, bilim, ko‘nikma va malakala rini shakllantirib, belgilangan maqsadga yo‘naltirishimiz lozim. Boshlang‘ich ta’limda innovatsion jarayonlarni amalga oshirish, bu tizimga yangiliklar kiritish, o‘quv jarayonlarining tuzilishini yangilash, avvaldan mavjud bo‘lgan holatdan o‘zgargan, farq qiluvchi ta’limni takomillashtirishda innovatsion texnologiyalarni qo‘llash, yaxshi natija beradigan mexanizmlarni ish lab chiqish va ulardan foydalanish kerak. Tajribadan o‘tgan, ketma-ketlikda qo‘llanadigan innovatsion texnologiyalar kafolatlangan natijani beradi. Bunday innovatsiyalar o‘qitishning muayyan 34 vazifalarini hal qilish uchun tayyor texnologik xarita vositasini bajaradi. Boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish, zaruriy darajada-gi natijani olish uchun ta’lim tizimini takomillashtirish, bajarayotgan funksiyasini ijobiy tomonga yo‘naltirish, zamonaviy innovatsion texnologiyalardan foydalanish kerak. Boshlang‘ich ta’limda innovatsion texnologiyalardan foydalanilganda o‘qituvchining mahorati va ta’lim oluvchining mustaqil ishlash ko‘nikmasi shakllanib boradi.Innovatsion texnologiyalardan boshlang‘ich ta’limda eng ko‘p qo‘llanilayotganlari multimedia va videodarslar hisoblanadi. Ta’lim tizimida multimedia texnologiyalaridan foydalanish ta’lim oluvchilarda shaxsiy individual xususiyatlari, o‘quv jarayonl arida faolligi, har bir mavzuga ijodiy yondashuvi va axborot bilan ishlash kompetensiyalarining rivojlanishiga olib keladi. Ta’lim jarayonida multimedia vositalarini ishlatish haqida ma’lumotga ega bo‘lmagan o‘qituvchi ta’li m sifatining pasayishiga sababchi bo‘lib qoladi. Bugungi kunda mamlakatimizda yangidan tashkil qilingan ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalar, multimedia vositalari va videodars loyihalari ishlab chiqilgan bo‘lib, xalqaro tajribalar imkoniyatlaridan to‘liq foydalanilmoqda. Boshlang‘ich ta’limda multimedia texnologiyalari, videodarslar o‘quv-tarbiyaviy jarayonning samaradorligini oshiradi. Zamonaviy ta’lim o‘qituvchi va o‘quvchi-ning fanlarga bo‘lgan qiziqishini ortishiga, o‘qitishning smaradorligini oshishiga, hajmi katta bo‘lgan o‘quv materiallarini o‘rganishga ketadigan vaqtni ancha qisqartirilishiga xizmat qiladi.Innovatsion texnologiyalar o‘quv jarayonida ta’lim oluvchiningdars mashg‘ulotlari davomida o‘z fikrini ayta olishiga, munozara va muho kamalarda ishtirok etishiga, bilimini mustahkamlashga, o‘z ijodkorligiga va tajribasiga suyana olishiga, axborot vositalari haqida boshlan g‘ich tushunchaga ega bo‘lishiga, belgilangan fanlardan kerakli tushunchalarni ajrata olishiga, vazifa qilib beriladigan test, boshqotirmalar, savollarga to‘g‘ri javobni izlash ko‘nikmalarining shakllanishiga o‘zining yetarlicha ta’sirini ko‘rsatadi. Umumiy o‘rta ta’lim tizimida har bir o‘qituvchi shaxsiy kompyuteriga ega bo‘lishi kerak . Chunki shaxsiy kompyuterga ega pedagog undan har bir darsda foydalanadi. Bunday 35 texnik vosita-larning mavju dligi o‘quv jarayonida multimedia vositalaridan keng foydalanish imkoniyatini beradi. Nazariy tomondan o‘r ganilgan bilimlarni amaliyotda bajarish-ga olib keladi. Videodars loyihasida o‘qituvchi mahorati alohida ahamiyatga ega. Bunday darslar ta’lim oluvchilarning individualligini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, ularning shaxsiy intellektual va amaliy sohalarini qamrab oladi. Videodarsni o‘quvchi o‘z uyidan turib ham o‘rganishi mumkin. Bugungi kunda “Online maktab” loyihasi asosida tashkil qilinayotgan televizion videodarslar buning yorqin misolidir. Videodarslar o‘quvchini o‘z-o‘zini boshqarishga, o‘z-o‘zini anglashga, individual harakat qilishga chorlaydi. Maktab o‘quvchilari uchun televideniya orqali berilayotgan videodarslarni tayyorlash va uni tasvirga olish bo‘yicha soha xodimlaridan iborat tashkiliyijodiy guruh ish faoliyatini amalga oshirmoqda.Videodarslarning afzallik tomoni shundaki, o‘quvchilar ta’til paytida ham mustaqil tarzda bilim olishlari mumkin.O‘qituvchilar ota-onalar bilan hamkorlikda telefon yoki internet texnologiyalaridan foydalangan holda o‘quvchilarga bilim olishlari uchun tavsiyalar berib borishadi. 36 XULOSA Xulosa qilib aytganda, innovatsion texnologiya bu ilmiy izlanishlar, ishlanmalar yaratish, tajriba-sinov ishlari olib boorish fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda o‘quvchilarga yangi bilim berishdan iboratdir. Ta’lim oluvchilarni bilimli, intellektual salohiyatli qilib tarbiyalash va axborot bilan ishlash kompetensiyalarini shakllantirish uchun bugun biz pedagoglar doimo oldinga qarab intilishimiz, boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish yo‘lida yaratilayotgan innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanishimiz va har tomonlama o‘z kasbimizga sadoqat bilan xizmat qilishimiz kerak. ta'limda hech bir metod sof holda qo‘llanilmaydi. har bir ta'lim metodi tarkiban o‘qitish metodlari va o‘qish metodlaridan iborat. O‘qitish va o‘qish metodlarining bir-biriga mosligi, o‘qitish va o‘qish faoliyatlarining o‘zaro muvofiqlashuvini ta'minlaydi. Bu o‘z navbatida didaktik ta'sirning o‘qitish va o‘qish faoliyatlari o‘zaro ta'sirining samarali amal qilishiga olib keladi. O‘qitish metodlari va o‘qish metodlarining bir-biriga muvofiqlashuvi ta'limning ijtimoiy instinktning alohida turi-o‘qitish va o‘qish faoliyatlarining o‘zaro ta'siri shaklida amal qilishni ta'minlaydi. O‘qitish va o‘qish faoliyatlari o‘zaro ta'sir mohiyatidan kelib chiqib, ta'lim metodlarini ikki guruhga ajratamiz; o‘zaro ta'sirni tashkil etish va boshqarish metodlari, o‘zaro ta'sir natijasini nazorat etish metodlari. Dars mavzusiga oid multimediya, animatsiya, grafika, diafilm va videofilmlardan foydalanish dars jarayonini yana-da qiziqarli bo‘lishiga ko‘mak beradi, buning uchun esa o‘qituvchi o‘z ustida ishlashi va har bir darsga «men bugungi dars jarayoniga qanday yangilik bilan kirib, darsni qiziqarli tashkil olaman» deya o‘ziga savol berishi ya ni, an anaviy ta limdan qochib, noan anaviyʼ ʼ ʼ ʼ ta lim berishga intilishi lozim. Ma lumki, ta lim bu o‘qituvchi va o‘quvchilarning ʼ ʼ ʼ hamkorligidagi faoliyat turi bo‘lib, dars orqali o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni o‘zlashtirib olishi natijasida undan foydalanish kompetensiyalariga ega bo‘ladi. Yangi bilimlarni o‘rganish jarayonida esa o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli 37 ko‘rinishlaridan foydalanishlari tabiiy hol masalan, ma lumotlarni qabul qilish,ʼ ularni qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etish kabi jarayonlarda amalga oshadi. Hozirgi kunda umumta lim maktablarida zamonaviy kompyuter ʼ texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarini takomillashtirish, ta lim ʼ jarayonidazamonaviy texnologiyalar imkoniyatlaridan to‘laqonli foydalanish eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri ekanligi yetuk pedagog olimlar tomonidan e tirof ʼ etilganligi xech kimga sir emas. Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinflarda zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, ijodiy izlanish va mantiqiy fikrlashlarini kengaytirish bilan birga ularni darslarda o‘rganganlarini hayot bilan bog‘lash hamda darsga qiziqishlarini oshirishga yordam beradi. O‘qituvchilarning bunday zamonaviy talablar asosida yaratilgan sharoitlardan samarali foydalanib, darslarni ilg‘or pedagogik hamda axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida tashkil etilishi ta lim-tarbiya jarayonini ʼ sifatini kafolatlaydi. Aytish joizki, multimedia ilovalarini har bir darsda qo‘llash natijasida o‘quvchilarda mustaqil, ijodiy fikrlash yana-da rivojlanadi. Xulosa sifatida aytish mumkinki, axborot kommunikativ vositalarining boshlang‘ich sinf darslarida qo‘llanilishi va darsning sifati va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. 38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 sentyabrdagi “Xalq ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi № PQ-3931-sonli Qarori. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29- apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni. 3. Tolipov U.K., Sharipov Sh.S. O‘quvchi shaxsi ijodkorlik faoliyatini rivojlantirishning pedagogik asoslari. – T., Fan, 2012 4. Yo‘ldashev J. G., Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish. – T: Fan va texnologiya, 2008 10. K.Qosimova, S.Matjonov, X.G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva, Sh.Sariyev. Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent “Nosir”, 2009. 33- bet. 11. B.To‘xliyev, M.Shamsiyeva, T. Ziyodova. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi.Toshkent. “O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi”, 2006. 3-bet. Internet saytlari 1. www.natlib.uz internet kutubxona 2. www.ziyonet.uz materiallari 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 39

1-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida koʻrgazmali vositalardan foydalanish.

Купить