Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 391.5KB
Покупки 1
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

737 Продаж

1-sinfda husnixat darslarini tashkil etish va chiroyli yozuvga qo`yilgan talablar

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM ,  FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM
KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT
TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI
4-KURS 406-GURUH TALABASI
NORMAMATOV OTABEKNING
“ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
Mavzu:  1-sinfda husnixat darslarini tashkil etish va chiroyli yozuvga
qo`yilgan talablar
Topshirdi:            ______________________   
    
           Qabul qildi:        _____________________
                                        
Termiz – 2023 yil MAVZU:  1-SINFDA HUSNIXAT DARSLARINI TASHKIL ETISH
VA CHIROYLI YOZUVGA QO`YILGAN TALABLAR
MUNDARIJA:
Kirish.  ............................................................................................3
I.Bob.1 -sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini 
o`tkazish
1.1.   1-sinf   ona   tili   darslarida   chiroyli   yozuv   daqiqalarini
o`tkazishning psixologik va metodik asoslari ..................................51.2.  
1-sinf   ona   tili   darslarida   chiroyli   yozuv   daqiqalarini
o`tkazishdagi uslubiy ishlar tizimi .................................................16
II.Bob.Chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishda didaktik 
o`yinlar
2.1.1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishda
didaktik o`yinlar .............................................................................21
2.2.Husnixat darslari tashkil etishda turli usullar…………………...24
Xulosa .............................................................................................27
Adabiyotlar ro‘yxati ....................................................................... ..........28
Ilovalar ............................................................................................3
0
2 Kirish 
Mavzuning dolzarbligi :Boshlang‘ich sinflarda ona tili ta’lim sohasining 
mazmuni va tarkibiy qismlari Ta’lim mazmuni o‘quv rejalari dasturi va darsliklar 
o‘quv–metodik qo‘llanmalarda o‘z ifodasini topadi. Ona tili davlat ta’lim standarti,
dasturi va darsliklari o‘quvchilarning o‘rganishlari uchun tanlangan va ularning 
o‘zlashtirishlariga muvofiqlashtirilgan til materiallarini o‘z ichiga oladi.
Ona   tili   ta’limi   mazmuni   tilshunoslikning   uch   asosiy   qatlami   –   fonetika,
leksika,   grammatikaga   (grammatikaning   morfologiya   va   sintaksis   qismlari)
ajartilib o‘rgatiladi.
Boshlang‘ich   ta’limda   ona   tili   ta’lim   mazmunining   negizi   quyidagilarni   o‘z
ichiga oladi:
–nutq tovushlari (unli va undosh, jarangli va jarangsiz);
–bo‘g‘in   (urg‘uli   va   urg‘usiz   bo‘g‘inlar,   ochiq   va   yopiq   bo‘g‘inlar,   fonetik
tahlil);
–so‘z   (so‘z   ma’nolari,   bir   va   ko‘p   ma’noli   so‘zlar,   ma’nodosh   so‘zlar,
qarama-qarshi ma’noli so‘zlar, shevaga xos so‘zlar, uyadosh so‘zlar, kasb-hunarga
xos so‘zlar, lug‘aviy tahlil);
–o‘zak,   negiz,   qo‘shimcha,   old   qo‘shimcha,   affiks,   so‘z   tarkibining   tahlili,
so‘z   yasovchi   qo‘shimcha,   predmet   nomi   qo‘shimchasi,   predmetning   rang-tusini
bildiruvchi   so‘zlar,   predmetga,   uning   rang-tusi   va   miqdoriga   ishorani   ifodalovchi
so‘zlar, ish-harakatning nomini, tarzini, maqsad va holatini ifodalovchi so‘zlar;
–ko‘makchilar va bog‘lovchilar;
–gap (darak ma’nosini ifodalovchi so‘zlar, sroq ma’nosini ifodalovchi gaplar,
his-hayajonni ifodalovchi gaplar);
–tinish belgilari (nuqta, so‘roq, undov, vergul);
–matn   (matnning   tuzilishi,   mavzu,   asosiy   fikr,   sarlavha,   reja,   so‘zboshi,
taqqoslash, dialog, monolog, bayon, kichik insho, og‘zaki va yozma ijodiyot);
–xat, xabar, tabriknoma, maqola, taklifnoma.
3 Kurs   ishining   maqsadi:   Ona   tili   o‘qitishning   mazmuni   va   metodlari
o‘quvchilarga   dastur   talab   qilgan   hajmda   puxta   bilim   berish,   ko‘nikma   va
malakalarni hosil qilishga ko‘maklashadi.
Kurs   ishining   vazifasi :   Boshlang’ich   sinf   ona     tili   darslarida   o’quvchilarni
chiroyli yozuvga o’rgatish metodikasi.
Kurs ishining   ob’ekti: Ona tili ta’lim mazmuninigg birinchi muhim tarkibiy
qismi   o‘quvchilar   egallashi   zarur   bo‘lgan   bilimlar   tizimidir.   Ona   tilidan   bilimlar
tizimi deganda bir–biriga uzviy bog‘liq bo‘lgan til faktlari, tushunchalar, qoidalar,
ta’riflar tizimi tushuniladi.
Kurs ishining  predmeti :  Boshlang’ich sinf ona  tili darslarida o’quvchilarni
chiroyli yozuvga o’rgatishda didaktik o’yinlardan foydalanish.
Kurs ishining tuzilishi:  Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yixatidan iborat.  
4 I.Bob.1 -sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazish
1.  1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishning
psixo logik va mеtodik asoslari
Or fografik malaka -  murakkab malaka.  U o‘z  ichiga yozuv, so‘zning tovush
tomonini   tahlil   qila   olish   ko‘nikmasi,   grammatik   bilim   asosida   orfogrammani
tanish,   unga   kеrakli   qoidani   tadbiq   etish   va,   nihoyat,   bu   orfogrammani   to‘g‘ri
yozishni oladi. 1
D.V.Bogoyavlеnskiy orfografik malaka shakllanishidagi murakkab psixologik
vaziyatlarni   taxlil   qilib,   muayyan   tilning   uziga   xos   xususiyatlaridan   kеlib   chiqib,
jumladan,   to‘g‘ri   yozuvga   asos   bo‘ladigan   orfografik   assotsatsiya   strukturasini
bеlgilaydi. Masalan, u  orfogrammani eshitish va artikulyatsiya orqali idrok qilish -
ko‘ rish tasavvuri - yozuv rеaktsiyasi, morfеmalarni eshitish va artikulya tsiya orqali
idrok   qilish   -   ma'nosi   va   grammatik   moxiyat   -   ko‘rish   tasavvuri   -   yozuv
rеaktsiyasi, so‘zni eshitish va artikulyatsiya orqali id rok qilish - uning ma'nosi  va
ko‘rish   orqali   hosil   bo‘lgan   tasavvur   -yozuv   rеaktsiyasi   kabilarni   fonеtik,
morfologik va traditsion yozuvga mos holatlar, dеb qayd qiladi.
Orfografiya   o‘qitishda   psixologik   asoslar   masalasiga   L.V.Zankov   jiddiy
e'tibor bеrgan. U o‘zining ekspеrimеntal ta'limida o‘quvchilarning to‘g‘ri yozuvni
egallashdagi   individual   farqlarni   hamda   ularning   umumiy   rivojlanish
xususiyatlarini   hisobga   olish   masalasini   qo‘yadi.   Olim   o‘z   asarlarida   hali
o‘rganilmagan   imlo   qoidalariga   oid   orfogrammani   matnlarni   yozdirish   natijasida
o‘quvchilarning   shaxsiy   individual   xususiyatlarini   tahlil   kilib,   ta'limda   bolaning
umumiy rivojlanishini hisobga olish tеndеntsiyalarini bayon etadi. 
O‘qish   va   yozish   ko‘nikmasi   takomillasha   borib,   malakaga   aylantiriladi.
Malakaning   shakllanishi   uchun   bir   faoliyat   bir   necha   bora   takrorlanishi   lozim.
Yozish   malakasida   o‘quvchi   ruchkani   qanday   ushlash,   qanday   yurgizish   haqida
o‘ylab   o‘tirmay,   so‘z   va   gaplarni   yoza   boshlaydi.   Demak,   o‘qish   va   yozish
1
  Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.
–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b.
5 malakasi   harakatning   o‘ylab   o‘tirmay   amalga   oshirilish   jarayonidir.   Malaka
o‘qitishning   keyingi   bosqichlarida   mustahkamlanib,   avtomatlashish   darajasiga
yetkaziladi.
O‘zbek   tilining   tovush   tizimi   va   yozuvi.   Savod   o‘rgatish   analitik-sintetik
tovush metodiga asosan olib boriladi. So‘z bo‘g‘inga bo‘linadi, bo‘g‘indn kerakli -
o‘rganilayotgan   tovush   ajratib   olinadi,   tahlil   qilinadi,   o‘rganilayotgan   harf   bilan
sintezlanadi, shu asosda harf va butun o‘qish jarayoni o‘zlashtiriladi.Bunda o‘zbek
tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi.
Savod   o‘rgatishda   o‘zbek   tili   grafik   tizimining   quyidagi   xususiyatlarini
hisobga olish muhim ahamiyatga ega:
№ XUSUSIYATLAR O‘ZIGA XOSLIKLARI MISOLLAR
1. Tovush-harf   bilan
tanishtirish   unlilardan
boshlanadi. 6 ta unli fonema bor. E,o,a,u,i,o ‘
2. Undoshlarni   o‘rgatishda
ham   muayyan   tartibga,
talabga asoslaniladi. 24   ta   undosh   tovush   bor.
Yozuvda   23   ta   harf   bilan
ifodalanadi:   3   tasi   harf
birikmasi, 21tasi yakka harf.  B,d,f,g,j,k,l,m,
n,p,q,r,s,t,v,x,y,z,
g‘,sh, ch, ng.
UNLILAR
Unli Ifodalanishi Qo ‘llanishi O ‘quv   jarayoniga
kiritilishi
E harfi Undoshdan
keyin   old
qator,   o‘rta
keng
lablanmagan
unli tarzida so‘z va bo‘g‘in boshi
(ekin, aeroport) Oldin   so‘z   boshida
keladigan   e,   so‘ngra
undoshdan   keyin
keladigan   e   tovush-harfi
bilan tanishtiriladi.
O harfi Orqa   qator,
quyi   keng, Ruscha-baynalmilal so‘zlarda: 
urg‘usiz   bo‘g‘inda   a   tarzida Bu   unli   qatnashgan
ruscha-baynalmilal
6 lablangan (botanika);
o‘ tovushi kabi (tonna);
qisqa i tarzida (traktor). so‘zlar   savod   o‘rgatish
davridan   so‘ng   o‘quv
jarayoniga kiritiladi. 
A
tovushi Old   qator,
quyi   keng,
lablanmagan O kabi: bahor, savol;
I   tovushiga   yaqin:   muomala,
munasabat. O   tovushi   bilan
birgalikda o‘qitiladi
UNDOSHLAR
Alifbo   davrida   undosh   tovushlar   bilan   tanishtirishni   sonor,   ya’ni   ovozdor
tovushlar  bilan  boshlash  maqsadga   muvofiqdir. Chunki  sonor   tovushlarni  bo‘g‘in
va   so‘z   tarkibidan   ajratib   olish   oson.   Lekin   ng   sonor   undoshi   n   va   g   undosh
tovushlari   va   harflari   bilan   tanishtirilgach,   o‘rgatiladi.   Harf   birikmalarini
o‘rgatishdagi   qiyinchilik   hisobga   olingan   holda,   ularni   alifbe   davrining   oxirgi
bosqichida o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir.
J   harfi   ikki   tovushni   ifodalaydi,   shuni   hisobga   olib,   unga   alohida   darslar
ajratiladi:
                                                             J
                               PORTLOVCHI                SIRG‘ALUVCHI
 
71-dars.
 o ‘rgatish;
 talaffuzini 
tushuntirish;
 ko‘nikmalar 
hosil qilish. 2-dars.
 o ‘rgatish;
 talaffuzini 
tushuntirish;
 ko‘nikmalar 
hosil qilish.
3-dars.
 Ikki tovushning talaffuzi-
dagi   farq   taqqoslash   usuli
orqali tushuntiriladi;
 Analitik-sintetik   mashqlar
yordamida mustahkamlanadi. Ba’zi   undoshlarning   o‘qitilishiga   oid   ko‘rsatmalarni   quyidagi   jadval   orqali   ham
kuzatish mumkin:
UNDOSH
SH S   va   h   harfi   bilan   tanishtirilgach,
o‘rgatiladi.  O‘quvchilar   bu   harf
birikmalarini   bir   yaxlit   tovush
sifatida   o‘qish   va   yozishga
ko‘nikishlari lozim.
CH C   va   h   harfi   bilan   tanishtirilgach,
o‘rgatiladi.
Jarangsiz
jufti   bor
undoshllar
(b-p,   d-t,
v-f,   g-k,
z-s) Ular   haqida   dastlabki   amaliy
tushunchalar   hosil   qilinadi,
ularning   yozilishi   va   talaffuziga
e’tibor qaratiladi.
X va h Talaffuzi   va   imlosi   haqida
dastlabki   tushunchalar   beriladi,
ularni  farqlash bo‘yicha maxsus
mashqlar uyushtiriladi.
Tutuq
belgisi (‘) Unli  tovushdan so‘ng kelsa,  uni
cho‘zib   talaffuz   qilishga,
undoshdan   so‘ng   kelsa,
undoshni unlidan ajratib talaffuz
qilishga   xizmat   qilishi   haqida
ham   tushunchalar   berilib,   asta-
sekin   uni   qo‘llashga   doir
ko‘nikmalar shaklllantiriladi. 
8 Savod o‘rgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichik) shakli
va   ularning   ishlatilish   o‘rni   o‘rgatiladi.   Savod   o‘rgatish   davrida   o‘quvchilar
so‘zlarni   bo‘g‘inlarga   to‘g‘ri   ajrata   olsalar,   o‘qish   ko‘nikmasini   ham   yaxshi
egallaydilar. Ya’ni:
                                        O‘QISHGA O‘RGATISH
                                               BO‘G‘IN ASOSIDA
O‘qishning   dastlabki   bosqichida   orfografik   o‘qishdan   foydalaniladi,   asta-sekin
orfoepik   o‘qish   ko‘nikmalari   shakllantiriladi.   Talaffuzi   yozilishiga   mos
kelmaydigan   tovushlar   ishtirok   etgan   so‘zlar   oldin   orfografik,   so‘ngra   orfoepik
o‘qib   beriladi   va   ularning   o‘qilishi   bilan   yozilishi   taqqoslanadi.   O‘quvchilar
muayyan   darajada   tushunchaga   ega   bo‘lganlaridan   so‘ng   orfoepik   o‘qish   mashq
qilinadi.
O‘qish   va   yozish   jarayonining   psixofiziologik   tavsifi.   O‘qish   ham,   yozish
ham   murakkab   nutq   faoliyati   hisoblanadi.Bu   jarayonlar   kichik   yoshdagi
o‘quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi. 
 o‘quvchilarning   idroki,   xotirasi,   tafakkuri   va   nutqini   o‘stirishga   katta
e’tibor berish kerak;
 fonematik   eshitish 2
  qobiliyatlarini   o‘stirish   muhim.   Fonematik   eshitish
imloviy   malakani   hosil   qilishning   muhim   shartidir.   Shu   bois   savod
o‘rgatish   davrida   eshitish   idrokini   o‘stirish   uchun   xilma-xil   mashqlar
o‘tkazib boorish maqsadga muvofiqdir.
Unlilar va undosh tovushlar imlosi.
Nutq   tovushlarini   yozuvda   ifodalash   uchun   harflarning   roli   kattadir.   Hozirgi
o‘zbek   tilidagi   30   ta   tovushni   yozuvda   ifodalash     uchun   29   ta   harfni   ishlatamiz.
2
  Fonematik   eshitish  –  tovushni   aniq   talaffuz   qilish ,  boshqa   tovushlardan   farqlash ,  bo ‘ g ‘ in   yoki  
so ‘ zdan   o ‘ sha   tovushni   ajrata   olish   ko ‘ nikmasi .
9So‘zni bo‘g‘inga bo‘lish Bo ‘g‘in chegarasini aniqlash O‘zbek   tilidagi   j   harfi   ikki   tovushni   ifodlashi   nutqning   tovush   jihatidan   sonini
oshiradi.
Hozirgi o‘zbek adabiiy tilida unli fonemalar oltita:
Tovush                   Harf
a                         a
o                         o
e                         e
u                         u
o‘                        o‘
Unli fonemalar tilning harakatiga ko‘ra klassifikatsiya qilinadi. Shunga ko‘ra
ayrim vaqtlarda tovushlarning aytilishi va yozilishida farq qiladi.
Masalan:   a   unlisi   (muomila,   munosibat,   muhokima   va   b)   i   tovushiga   yaqin
talaffuz qilinadi, ammo har vaqt muomala, munosabat, muhokama yozilishi kerak
o unlisi   urg‘usiz bo‘g‘inlarda o–tovushi   a   tarzida aytiladi: kanstitutsiya, lekin
konstitutsiya yoziladi.
u   unlisi   ba’zan   ikkinchi   bo‘g‘inda   i   eshitilasa   ham,   u   yoziladi:   butun,
tushuncha, usul yoziladi.
Undosh   fonemalar   jarangli   va   jarangsiz   undoshlarga   ajratiladi.   Undosh
tovushlar   so‘zlash   a’zolarining   faol   ishtirokiga   va   ta’sirida   paydo   bo‘ladi.
Undoshlarning muhim xususiyati ular orasidagi jarangli va jarangsizlikdir.
b, v, g, d, r, j, g‘, m, n, ng, y, l, –  jarangli
p, f, k, t, s, ch, sh, x, q, h –  jarangsiz.
J-   harfi   o‘zbek   yozuvida   ikki   tovushni   belgilashga   hizmat   qiladi.   Bu
tovushlardan   biri   portlovchi   b‘lib,   uni   talaffuz   qilganda   tilning   uchi   yuqori   tish
milklariga   yopishib   zo‘r   bilan   aytiladi.   J   –     portlovchisi   nutqimizda   juda   ko‘p
uchraydi   :   jon,   majlis,   Jahon,   vaj.   Lekin   rus   tilidan   va   boshqa   jahon   tillaridan
olingan so‘zlarda sigg‘aluvchi qorishiq tovush o‘rnida aytiladi va yoziladi: jurnal,
jyuri, garaj, tiraj mujgon.
10 S – yoki  rus  tili  va Ovrupa tillaridan o‘tgan so‘zlardagi  ajratilmas  ts tovushi
yangi   imlo   bo‘yicha   quyidagicha   yoziladi:   Soy,   sirk   kabi   so‘zlarda   xat   boshida
kelsa   bitta   s   shaklini,   xat   o‘rtasida   unlidan   so‘ng   ts   ikki   harfni:   militsiya,   xat
o‘rtasida undoshdan so‘ng bitta  s  shaklini: ssenariy, konsert va boshqa, xat oxirida
unlidan so‘ng bitta shaklda yoziladi.
X   (x)   va   H   (h)   tovushlari   paydo   bo‘lish   o‘rniga   ko‘ra   ham   aytilishiga   ko‘ra
ham   bir–biridan   farq   qiladi.   H   (h)   bo‘g‘zda   paydo   bo‘lib,   sirg‘aluvchi   va   ma’no
ayiruvchi tovush o‘rnida yoziladi:  behi, hush, shohi, ham, hamma, ogoh..   X (x)  esa
portlovchi, til orqa tovushi:  xulq, shox, xat, baxt, taxt, mix, axborot  kabi.
4.Bo‘g‘in va bo‘g‘in ko‘chirish imlosi.
Havo   oqimiga   berilgan   zarb   bilan   aytiladigan   tovushlar   ayrim   bir   tovush
bo‘g‘in   deyiladi.   Onamiz   so‘zida uch bo‘g‘in bor:   o–na–miz . Birinchi  bo‘g‘in bir
tovushdan,   ikkinchi   bo‘g‘in   ikki   tovushdan,   uchinchi   bo‘g‘in   esa   uch   tovushdan
iborat. 3
O‘zbek   tilida   bo‘g‘in   unlisiz   tuzilmaydi.   So‘zda   qancha   unli   tovush   bo‘lsa,
unda shuncha bo‘g‘in mavjud bo‘ladi. Ayrim bir unli tovush mustaqil bo‘g‘in tuza
oladi,   lekin   undosh   tovush   bo‘g‘in   tuzolmaydi,   undoshlar   unli   tovush   bilan
birgalikda bo‘g‘in hosil qiladi.
So‘zlarda bo‘g‘inlar bittadan to‘rttagacha tovushlardan, o‘zlashtirma so‘zlarda
esa 5 tagacha bo‘ladi.
Misollar:   o–ta,   o–i–la,   ra–di–o,   berk,   pro–gram–ma,   sprav–ka,   tekst,   shax–
miat, shtam, qirq, san’–at.
Bo‘g‘inlar   unli   yoki   undosh   bilan   tugashiga   qarab   ikki   xil   bo‘ladi:   1)ochiq
bo‘g‘in   –   unli   bilan   tugaydi:   a–ka,   da–la,   o–na;   2)yopiq   bo‘g‘in   –   undosh   bilan
tugaydi: mak–tab, bog‘–bon, qish–loq, kol–xoz.
So‘z   o‘rinlaridan   birini   boshqalariga   nisbatan   kuchliroq   ovoz   (yoki   ohang)
bilan aytilishi urg‘u deyiladi. Urg‘u odatda unli tovushga tushadi.
Bo‘g‘in ko‘chirish qosidasi:  1.Ko‘p bo‘g‘inli so‘zning oldingi satrga sig‘may
qolgan   qismi   keyingi   satrga   bo‘g‘inlab   ko‘chiriladi:   to‘q–son,   si–fatli,   sifat–li,
3
  Shojalilov A., Toshmatova G., Matjonov S., Sariеv Sh. O’qish kitobi. 4–sinf uchun darslik. – T.: O’qituvchi, 2001. –352
11 paxta–kor,   pax–takor   kabi.   Tutuq   belgisi   oldingi   bo‘g‘inda   qoldiriladi:   va’-da,
ma’–rifat, mash’–al, in’–om, kabi.
2.So‘zning   boshi   yoki   oxirgi   bo‘g‘ini   bir   harfdan   iborat   bo‘lsa,   ular
quyidagicha ko‘chiriladi:
1)so‘z boshidagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi qoldirilmaydi: a–badiy
emas, aba–diy, e–shikdan emas, eshik–dan kabi.
2)so‘z   oxiridagi   bir   harfdan   iborat   bo‘g‘in   yolg‘iz   o‘zi   keyingi   satrga
ko‘chirilmaydi: mudofa–a emas, mudo–faa, matba–a emas, mat–baa kabi.
3.Bir   tovushni   ko‘rsatuvchi   harflar   birkmasi   (sh,ch,   ng)   birgalikda
ko‘chiriladi: pe–shayvon, pe–shona, pi–choq, bi–chiq–chi, si–ngil, ko‘–ngil, deng–
iz, de–ngiz kabi.
4.Bosh   harflardan   yoki   bo‘g‘inga   teng   qism   va   bosh   harflardan   iborat
qisqartmalar,   shuningdek,   ko‘p   xonali   raqamlar   satrdan   satrga   bo‘lib
ko‘chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 24506, 1994, XIX asr, XVIII kabi.
Boshlang‘ich   sinflarda   orfografiya     o‘qitish   masalalari   o‘zbеk   maktablari
ta'limi mazmuni bo‘yicha sеzilarli tarzda muhokama qilib borilmoqda. Bu sohada
tadqiqot   ishlari   olib   borgan   A.Asqarov   o‘zbеk   maktablarining   1-4   sinflarida   ona
tili   orfografiyasini   o‘zlashtirishdagi   psixologiya   asoslarning   muayyan   jihatlarini
tahlil   qilib   bеrgan.   Olim   o‘z   tadqiqotlarida   o‘zbеk   tili   orfografiyasining
xususiyatlari va uni o‘zlashtirishning psixologik tomonlari, 1-4 sinf o‘quvchilarida
orfografiya   malakalarning   tarkib   topish   holatlari,   ayrim   orfogrammalar   imlosini
o‘zlashtirish   xususiyatlari   masalalarini   ekspеrimеnt   va   kuzatish   matеriallari
asosida   bayon   qilgan.   Uning   fikricha,   yozuvning   talaffuzga   mos   kеlmasligi
so‘zdagi   tovushlarning   kombinator   va   pozitsion   xususiyatlari   bilan,   shuningdеk,
grammatik qonuniyatlar bilan ifodalanadi. Shuningdеk,   olimning o‘quvchilarni I-
sinfdan   boshlab   nutq   qiyinchiliklarini   bartaraf   etib   borishga   o‘rgatish,   ta'limda
assotsiativ   bog‘lanishlar   hosil   qilib   borish   "gumonli   orfogrammalar"ni   nutqda
mustahkamlab   borishga   taallukli   ish   usullarini   qo‘llash   haqidagi   fikrlari   bizning
tadkiqotimizga   ham   nazariy,   ham   amaliy   jihatdan   asos   bo‘ldi.   Boshlang‘ich
snnflarda   or fografiya   uqitishga   doir   olib   borilgan   tadqiqotlardan   yana   biri
12 N.Mamayusupovning   “O‘zbеk   maktablari   I-3sinflarida   ona   tilidagi   qiyin
o‘zlashtiriladigan   fonеmalar   asosida   o‘quvchilarda   orfografik   malakalarni
shakllantirish”mavzuidagi   ishi   bo‘lib,   unda   tavsiya   etilgan   mashq   va
topshiriqlarning   muayyan   sistеmasi,   shuningdеk,   fo nеtika   o‘qitishda   bеlgilangan
maxsus   ishlangan   mеtodikaga   oid   fikrlar   ham   tadqiqotimizga   asos   bo‘lib   xizmat
qildi.
2–sinf o‘quvchilari o‘quv yili oxirida quyidagilarni bilishlari lozim:
–so‘zlar yordamida gap tuzish va uni yozishni, berilgan mavzuga oid gap tuza
olishni;
–unli   va   undosh   tovushlarni   farqlay   olishni,   so‘zni   bo‘g‘inlarga   to‘g‘ri
bo‘lishni;
O‘quvchilar quyidagilarni uddalay olishlari kerak:
–so‘zni, gapni va matnni harflarni tushirib qoldirmay, ortiqchasini qo‘shmay,
o‘rnini   almashtirmay,   orfografik   hushyorlik   qoidalariga   rioya   qilgan   holda
ko‘chirib va eshitib to‘g‘ri yozish;
–4-5   bo‘g‘inli   so‘zning   bir   yo‘lga   sig‘may   qolgan   qismini   keyingi   yoo‘lga
bo‘g‘inlab ko‘chirish;
– kitob, maktab, oftob, obod, oxod   kabi so‘zlar oxirida kelgan b va d jarangli
undosh tovushlarning jarangsiz jufti p va t eshitilsa ham yozilishini;
– farzand,   xursand,   baxt,   do‘st   kabi   o‘quvchilar   nutqida   ko‘p   uchraydigan
so‘zlar oxirida kelgan d va t undoshlari talaffuzda tushib qolsa ham yozilishini;
–yonma-yon   kelgan   bir   xil   undosh   bilan   yoziladigan   so‘zlarni,   dasturda
berilgan imlosi qiyin bo‘lgan so‘zlarni to‘g‘ri yozilishini;
–so‘zlarga so‘roq bera olishni va shu so‘z nimani bildirishini;
–kishilarning ismi-sharifini, hayvonlarga, shahar, qishloq, ko‘cha, daryolarga
qo‘yilgan nomlarni bosh harf bilan boshlab yozishni;
–gapning mazmun bildirishini, gapnin oxiriga nuqta, so‘roq va undov belgisi
qo‘ya olishni;
–gap  kim?  (kimlar?),  nima?  (nimalar?)   haqida  aytilganini  bildirgan   so‘zni,  u
haqda nima deyilganini bildirgan so‘zni aniqlay olishni;
13 –30-45   so‘zli   matn   yuzasidan   so‘roq   gaplardan   tuzilgan   tayyor   reja   asosida
bayon yoza olishni;
–ma’lum bir mavzuga oid ikki-uch gap tuza olish va uni yozishni;
3–sinf o‘quvchilari o‘quv yili oxirida quyidagilarni bilishlari zarur:
–tovushlar   va   harflarni,   unli   va   undosh   tovushlarni,   jarangli   va   jarangsiz
tovushlarni bilish;
–sh, ch, ng birikmalarni bo‘g‘in ko‘chira olish qoidalarini;
–gap, gapning maqsadiga ko‘ra turlarini aniqlay olishi;
–gap   bo‘laklari,   bosh   va   ikkinchi   darajali   bo‘laklarni   gapdan   anig‘qlay
bilishlari;
–so‘zlarni   tarkibiga   ko‘ra   tahlil   qilishi,   so‘zni   o‘zagini   so‘z   yasovchi
qo‘shimchani,   so‘z   o‘zgartiruvchi   qo‘shimchani   aniqlay   olishi   va   belgilashi,
o‘zakdosh so‘zlarni boshqa so‘zlardan farqlay olishi;
–so‘z turkumlarini gaplarda ajrata olishi;
–ot so‘z turkumi, so‘roqlari (kim? nima?)ni to‘g‘ri bera olishi;
–son va sonni so‘roqlar yordamida gapda ajrata olishi;
–sifat so‘z turkumi, uni gaplarda ajrata olishi;
–fe’l, fe’l so‘z turkumini gaplarda aniqlay olishi;
–yil   oxirida   65–70   so‘zli   matn   yuzasidan   tuzilgan   reja   asosida   bayon   yoza
olishi;
4–sinf o‘quvchilari o‘quv yili oxirida quyidagilarni bilishlari zarur:
–san’at, dala, daraxt, tong, jiyda, shuhrat, choynak, fijdon shaklidagi so‘zlarni
fonetik tahlil qilishni;
–so‘zlarni   tarkibiga   ko‘ra   tahlil   qilishni   (so‘zning   o‘zagini,   so‘z   yasovchi
qo‘shimchani,   so‘z   o‘zgartiruvchi   qo‘shimchani   aniqlay   olish   va   belilashni,
o‘zakdosh   so‘zlarni   so‘zning   boshqa   shakllaridan   farqlay   olishni,   ularning
ma’nosini izohlay bilishni);
–matndagi   yoki   gaplardagi   so‘zlarni   turkumlarga   ajrata   olishni,   ularni   tahlil
qila bilishni, otning so‘roqlarni uning shakliga  qarab to‘g‘ri bera bilishni, ko‘plik
va birlikda qo‘llashni, otlarni kelishik qo‘shimchalari bilan turlashni;
14 –olmoshni   kelishiklar   bilan   turlashni,   fe’lni   bo‘lishli   va   bo‘lishsiz   shaklda
qo‘llashni, shaxs-son qo‘shimchalari bilan turlashni, uch zamonda o‘zgartirishni;
–bir xil shaklda boshqa-boshqa ma’no ifodalovchi so‘zlarni, ma’nosi yaqin va
qarama-qarshi   ma’noli   so‘zlarni,   o‘rganilayotgan   so‘z,   so‘z   birikmalarini   gap   va
matn   ichidan   ajrata   olishni,   shunday   so‘zlarni   gap   mazmuniga   mos   holda   tanlay
olish   va   qo‘llashni,   ortiqcha   takrorlaga   yo‘l   qo‘ymaslikni,   ko‘p   ma’noli   so‘zlar
bilan   birikmalar   tuza   olishni,   ohandosh   so‘zlar,   bir   mavzudagi   so‘zlar   guruhini
tuzishni bilishi;
–gapni   elementar   sintaktik   tahlil   qilishni,   maqsadga   ko‘ra   turini   ajratishni,
bosh   va   ikkinchi   darajali   bo‘laklarni   so‘roqlar   yordamida   ajratishni,   ularning
o‘zaro bog‘lanishni so‘roqlar yordamida belgilashni, 90-100 so‘zli matn yuzasidan
tuzilgan   reja   asosida   bayon   yozishni,   hayotda   bo‘lgan   ayrim   voqealar,   hodisalar,
sayohat   va   kuzatishlar   haqida   kichik   og‘zaki   hikoya   tuzish   va   yozishni,   ularda
tasvir va muhokama elementlaridan foydalana olishni;
–nutq   madaniyati   bo‘yicha   gap-so‘zlarni   o‘zlashtirishni,   fikr   ifodalash
jarayonida   qo‘llashni:   iltimos,   ruxsat,   minnatdorchilik,   kechirim,   uzr,   taklif   kabi
muomala madaniyatini amalda qo‘llashni;
–e’lon, salom xat, tabriknoma, tilxat kabilarni yozishni bilishlari zarur. O‘zbеk
maktablari   boshlang‘ich   sinflar   ona   tili   ta'limida   orfo grafiya   o‘qitish   mеtodlari
ustida   ishlagan   S.Nabiеvaning   idmiy   tadqiqoti   ham   hozirgi   zamon   orfografiya
o‘qitish   mеtodlari   sistеmasiga   qo‘yilgan   yana   bir   hissa   bo‘ldi,   Mazkur   tadqikot
ochib   bеrgan   o‘zbеk   tili   orfografiyasini   o‘qitishga   doir   muhim   masalalar
boshlang‘ich   ta'lim   mazmunida   ham   nazariy,   ham   amaliy   jihatdan   diqqatga
sazovordir.
1.2.  1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishdagi
uslubiy ishlar tizimi
15 Savоd o‘rgatish darslari dasturda ko‘rsatilganidek haftada 8 sоat bo‘lib, 4 sоat
yozuvga   ajratilgan.   Savоd   o‘rgatish   2 -   sentabrdan   dekabrning   охirigacha   davоm
etadi. U ikki davrga bo‘linadi.
1) tayyorgarlik davri 
2) asоsiy davr
Tayyorgarlik davri o‘z navbatida 2 bоsqichda bo‘ladi. 
a) harf o‘rganilmaydigan b о sqich; 
b) unli t о vushlar va harflar o‘rganiladigan b о sqich. 
1-   b о sqich   uchun   10   s о at   dars   ajratiladi.   Bu   b о sqichning   as о siy   vazifasi
o‘quvchilarni maktab, sinf bilan, tartib-intiz о m q о idalari bilan tanishtirish. Ularga
nutq,   о g‘zaki   va   yozma   nutq   haqida,   gap,   nutqning   gaplardan   tuzilishi,   so‘z,
gaplarning   so‘zlardan   tuzilishi:   bo‘g‘in,   so‘zlarning   bo‘g‘inlardan   tuzilishi;
so‘zlarning   bo‘g‘inlarga   bo‘linishi   t о vush,   bo‘g‘inning   t о vushlardan   tuzilishi
t о vushlarning   unli   t о vush   va   und о sh   t о vushlarga   ajratilishinio‘rgatish,   ulardan
amaliy f о ydalana  о lish ko‘nikmalarini h о sil qilishdan ib о rat.
Bu   b о sqichdagi   yozuv   darslarida   o‘quvchilarni   daftar   bilan   yozuv   chiziqlari
bilan   tanishtirish,   harf   elementlarini   yozishga   o‘rgatish,   namunaga   qarab   grafik
х at о larni   aniqlash   –   o‘z-o‘zini   tekshirish,   harf   о ralarining   tengligiga   ri о ya   qilish
kabi ko‘nikmalar h о sil qilinadi.
Ikkinchi   b о sqichga   14   s о at   vaqt   ajratiladi.  Mazkur   b о sqichda   unli   t о vush   va
unli harflar o‘rgatiladi. Bunda unlilarning uch  х ususiyatlarini: a) o‘qishda to‘siqqa
uchramasligi ;   b)   cho‘zib   aytilishi ;   v)   tarkibida   faqat   о v о z   qatnashishi   kabilarni
o‘quvchilarning   amaliy   ravishda   pu х ta   egallashlariga   erishish   l о zim.   Shuningdek
bu davrda t о vush bilan harfni farqlashga o‘rgatiladi.
T о vush   va   harf   o‘rtasidagi   chegaraga   qat’iy   ri о ya   qilinadi.   B о lalarga   t о vush
haqidagi   ma’lum о t   kit о b   о chtirmay   beriladi.   T о vushni   if о dal о vchi   harf
ko‘rsatilgach, harf ustida ishlanadi. T о vush va harfga  о id  х ususiyatlar (t о vushlarni
tasavvur   qilamiz,   eshitamiz,   harflarni   yozamiz,   ko‘ramiz,   o‘qiymiz)   ham   izchil
o‘rgatila b о riladi.
16 As о siy   davr   uchun   98   s о at   dars   ajratiladi.   Bu   davrning   as о siy   vazifasi
b о lalarni   o‘qishga,   o‘qilgan   bo‘g‘in,   so‘z   va   gaplarni   berilgan   namunaga   qarab
yozish va tekshirishga o‘rgatishdir.
Sav о d   o‘rgatish   darslarida   o‘quvchilar   o‘qishni   ya х shi   egallashlari   uchun
bo‘g‘inga   bo‘lish,   bo‘g‘in   chegarasini   aniqlash,   bo‘g‘indan   t о vushni   ajratish,
t о vushni   harf   bilan   if о dalash,   kesma   harflardan   bo‘g‘in   tuzish   va   o‘qish,   kesma
bo‘g‘in, ulardan so‘z tuzish ishlari muntazam ravishda o‘tkazib b о riladi.
Ma’lumki,   b о lalar   tilni   bir   butun   birlik   sifatida   tasavvur   qiladilar.   Ana   shu
tasavvuri   as о sida   nutqning   bo‘laklardan   tuzilishi   o‘rgatiladi.   B о la   nutqning
bo‘laklardan   tuzilishini   bilib   b о rishi   natijasida   uning   eng   kichik   bo‘lagi   t о vush
ekanini   anglay   b о shlaydi   va   sav о d   chiqarishga   tayyor   bo‘ladi.   Shundan   so‘ng
b о laga muayyan t о vush va unli  if о dal о vchi shakl-harf tanishtiriladi. Tayyorgarlik
davrining   yuq о ridagi   vazifalaridan   kelib   chiqib   1-   b о sqich   darslari   «Nutqning
f о netik bo‘laklarini o‘rganuvchi darslar» deb n о mlanadi.
Bo‘g‘in va so‘zdan unli t о vushni ajratib  о lishning qulayligini his о bga  о lib, 2-
b о sqich darslari «Unli t о vush va harflar o‘rganiladigan darslar» deb aytiladi.
Sav о d o‘rgatish jarayonidagi darslar predmetiga ko‘ra ikki turga ajratiladi:
 Alifbe darsligi as о sidagi o‘qish darslari
 Yozuv daftari as о sidagi yozuv darslari.
As о siy   davr   o‘qish   darslari   yangi   bilim   berish   bermasligiga   ko‘ra   quyidagi
turlarga ajratiladi:
 Yangi t о vush va harf bilan tanishtiriladigan o‘qish darsi.
 O‘rganilgan t о vush va harflarni mustahkaml о vchi o‘qish darsi.
 Bilimlarni takr о rlash, umumlashtirish darsi. 
 As о siy davr yozuv darslari esa quyidagilarga ajratiladi:
 Kichik va b о sh harf yoziladigan yozuv darsi.
 Kichik harflar yoziladigan yozuv darsi.
 B о sh harflar yoziladigan yozuv darsi.
 O‘rganilgan bo‘g‘in, so‘z, gaplarning yozilishini mashq qilish darslari.
17 Х at-sav о d   o‘rgatish   jarayonida   х afta   ох iridagi   o‘qish   darslarining   15-20
minuti sinfdan tashqari o‘qishga ajratiladi.
Bu   vazifalarning   barchasi   o‘zar о   b о g‘liq   h о lda  amalga   о shiriladi.  Ularni   hal
zaruriy   yozuv   malakalarini   egallashga   darslikda   berilgan   o‘quvchilar   saviyasiga
m о s   nazariy   va   amaliy   materialni   uyg‘unlashtirib   o‘zlashtirish   ustida   ishlashni
maqsadga   muv о fiq   uyushtirish,   shuningdek,   matnlar   sifatini,   t о pshiriqlar
х ususiyatini     va   b о lalar   aqliy   fa о liyatining   o‘ziga   хо s   t о m о nlarini   belgilaydigan
qat о r   uslubiy   shart-shar о itlarga   b о g‘liq.   B о la   kam о l о tining     shakllanishi   ko‘p
jihatdan orfografik hushyorlikga b о g‘liq. 
Chir о yli   yozish   о rqali   b о lalar   b о shqa   fanlarni   muvaffaqiyatli   o‘zlashtirish
imk о niga   ega   bo‘ladilar.   Ins о n   hayotida   yozuv   muhim   o‘rin   tutadi,   chunki   u   har
kuni   turli-tuman   q о g‘ о zlar   va   hujjatlardan   f о ydalanadi.   Bularning   hammasi
chir о yli va be х at о  yozishni taqaz о  etadi. Amm о  qisqa muddat ichida o‘quvchilarda
chir о yli, tez va be х at о   yozish malakalarini  o‘stirish mumkin emas,  buning uchun
bir   necha   yillik   mehnat   talab   etiladi.   Orfografik   hushyorlikga   o‘rgatish   uchun
b о lalarning   maktabga   qadam   qo‘ygan   kunlaridan   b о shlab,   izchil   mashqlar   о lib
b о rish zarur. 
Husni х at   malakasini   shakllantirish   uchun   birinchi   navbatda   harflarning
shaklini   to‘g‘ri   tasavvur   etishga,   bir   х il   qiyalikda   yozishga,   so‘zlarda   harflarni
to‘g‘ri   b о g‘lanishga,   so‘zlarni   qat о rlar   bo‘ylab   to‘g‘ri   j о ylashtirishga   o‘rgatiladi.
Daftar   chiziqlari   birin-ketin   almashuvi   dav о mida   harflarning   qiyaligini   va   ular
о rasidagi   mas о fani   to‘g‘ri   saqlash,   kichik   va   b о sh   harflarning   nisbatini   to‘g‘ri
chamalab yozishga o‘rgatish juda muhimdir. Husni х at darslarida ma’lum guruhga
о id harflarni yozishga o‘rgatish o‘quvchilarda uchraydigan ayrim tipik  х at о larning
о ldini   о lish   va   tuzatish   ustida   ham   ish   о lib   b о rish   l о zim.   Yozuv   tezligi   о shishi
bilan   ayrim   bir-biriga   o‘ х shash   harflarning   shaklini   buzib   yozish   h о llari
uchraganda   esa   ularni   qayta   mashq   qildirish   kerak.   Orfografik   hushyorlikga
o‘rgatishda   daftardan   to‘g‘ri   f о ydalanishga   al о hida   e’tib о r   berish   zarur.   Ikki
chiziqli daftardan bir chiziqli daftarga o‘tganda, o‘quvchilar   о ldiga qat о r vazifalar
18 qo‘yiladi. Orfografik hushyorlikga o‘rgatish umumiy didiktik q о idalar bilan birga
yozuv malakasini shakllantiruvchi o‘ziga  хо s q о idalarni ham o‘z ichiga  о ladi. 
Umumiy   didaktik   q о idalar   takr о riylik,   ko‘rgazmalilik,   yosh   va   o‘ziga   хо s
х ususiyatlarni   his о bga   о lish,   tushunarlilik,   о nglilik,   husni х at   met о dikasining
maqsad va vazifalarini amalga  о shirishda al о hida ahamiyat kasb etadi. 
Yozuvga   –   husni х atga   o‘rgatishning   vazifasi   harfni,   so‘z,   gap   va   matnni
to‘g‘ri   va   chir о yli   yozishni   tak о millashtirishdir.   Yozuvni   o‘rganish   jarayonida
o‘quvchi   t о vushning   belgisi   bo‘lgan   harfni   so‘z   va   gapni   kit о bdan   daftarga   va
х atta х tadan   to‘g‘ri   va   husni х at   q о idalariga   ri о ya   qilib   ko‘chirib   yozish,
yozganlarini   tekshira   о lish   va   yo‘l   qo‘ygan   kamchilik   va   х at о larni   o‘qituvchi
rahbarligida yoki o‘zi tuzata  о lishi kerak. 
Har   bir   o‘quvchi   u   yoki   bu   harfni   tushunib   yozishni   harflarning   bir-biriga
b о g‘lanishini, kichik va b о sh harfning bir-biriga nisbatini, balandligini, qiyaligini,
ruchkani ushlash va to‘g‘ri o‘tirish q о idalarini ya х shi bilishi l о zim. 
Orfografik hushyorlikni o‘rganish   о lingan davrida bilim va malakalar o‘quvchilar
uchun   d о imiy   q о ida   bo‘lib   q о lishi   zarur.   Orfografik   hushyorlik   malakalarini
o‘stirishda eng birinchi q о ida bu   о z о dalik talablari va yozuvning qiyaligini to‘g‘ri
saqlashga   so‘ngra   harf   va   harf   elementlari   о rasidagi   mas о fani   chamalab   yozish
malakalari   singdirib   b о riladi.   Bu   q о idalar   keyinchalik   tak о millashtiriladi.   Har   bir
yozuv   mashqi   aniq   maqsad   as о sida   о s о n,   tushunarli   о lib   b о rilishi   kerak.   Buning
uchun   orfografik   hushyorlikga   o‘rgatishning   turli   usullaridan   f о ydalanish   l о zim.
B о lalarning   yozuv   malakalarini   h о sil   qilishda   ularning   yosh   o‘ziga   хо s
х ususiyatlari:   barm о q   va   qo‘l   muskullarining   harakat   tezligi,   markaziy   nerv
sistemasi   t о m о nidan   nerv   muskullarini   b о shqarilishi   his о bga   о linishi   l о zim.
Orfografik   hushyorlik   darslarida   harflarning   shakli   ustida   mashq   o‘tkazganda
о ddiydan   murakkabga   t о m о n   b о riladi.   Chunki   alifb о dagi   barcha   harflar   yozilish
shakliga ko‘ra guruhlarga ajratiladi. Birinchi guruhda yozilishi shakli  о s о n, keyingi
guruhlarda   yozilish   shakli   murakkab   bo‘lgan   harflar   kiritiladi.   Bunday   usulda
darsni tashkil etish husni х at o‘qitish met о dikasida genetik met о d deb aytiladi. 
19 O‘qituvchi   birinchi   navbatda   har   bir   o‘quvchiga   partada   to‘g‘ri   o‘tirish
q о idalarini erinmay tushuntirishi va mashq qildirishi dark о r. Keyinchalik o‘quvchi
ruchkani   qanday   ushlash,   daftar   tutish   h о lati   hamda   harflarni   yozayotganligini:
sekin yoki tez yozishini kuzatib b о rishi l о zim. Husni х at malakasini shakllantirishni
faqat b о shlang‘ich sinfda emas, balki yuq о ri sinflarda ham tak о millashtirib b о rish
l о zim. 
Husni х at   o‘qitish   met о dikasi  fani   bir  qat о r  b о shqa  fanlar   bilan  chambarchas
b о g‘liq.   Estetika,   fizi о l о giya,   gigiyena,   tilshun о slik   kabi   fanlar   bilan   al о qada
bo‘ladi.   Estetika   fani   bilan   b о g‘liqlik   jihati   shundaki,   eng   avval о   o‘quvchilarda
go‘zallikka   bo‘lgan   qiziqishlarini   о shiradi.   Chir о yli   yozish   ham   go‘zallikning   bir
ko‘rinishidir.   Sharq   mutafakkirlaridan   biri   shunday   degan   ekanlar:   «Chir о yli
yozgan kishi chir о yli fikrlay  о ladi» Darhaqiqat o‘quvchi maktabga kelgan kunidan
b о shlab, orfografik hushyorlik malakalari haqida tanisha b о shlaydi. Undan tashqari
o‘quvchini   chir о yli   yozishga   o‘rgatish   jarayonida   b о laning   har   t о m о nlama   nerv
sistemasi,   qo‘l   harakatlari   va   muskkullari,   ko‘rish   о rganlari,   eshituv   о rganlari,
umurtqa   p о g‘ о nasi   riv о jlangan   bo‘lishi   kerak.   O‘quvchi   shundagina   husni х at
malakalarini o‘zlashtira  о ladi. 
Agar o‘quvchining biz yuq о rida tilga   о lgan   о rganlaridan biri ya х shi taraqqiy
etmagan   bo‘lsa,   u   o‘quvchida   orfografik   hushyorlik   malakalari   to‘g‘ri   yo‘lga
qo‘yilmaydi. 
20 II.Bob.Chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishda didaktik o`yinlar
2.1. 1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishda
didaktik o`yinlar
O‘qituvchi   bunday   didaktik   o‘yinlarni   mavzu   asosida   ma’lum   maqsaddan
kelib chiqqan holda tanlay olishi zarur.
Quyida didaktik o‘yinlardan namunalar keltiramiz.
1-sinf  o‘quvchilariga savod o‘rgatish davrida juda oddiy bo‘lgan o‘yinlardan
foydalanish kerak.
1.«Kim tez topa oladi?» o‘yini.
Sinf o‘quvchilari bir necha guruhga ajratiladi. O‘qituvchi biron predmet yoki
ish quroli rasmini o‘quvchilarga ko‘rsatadi.
Masalan: chinor, terak, olma daraxtlarining bargini ko‘rsatib,
1. Uzoq umr ko‘ruvchi daraxt qaysi?
2. Qaysi daraxt meva beradi?
3. Jonli predmetni toping?
4. Qaysi hayvon tez chopa oladi? 
   va shu kabi savollar beradi.
2. Tasvirli didaktik o‘yin.
Tasvirda nima aks ettirilgan? Tasvir nimalardan tashkil topgan?
O‘quvchilar tasvirda yashiringan sonlarni topish orqali ularni eslab qolish va
qo‘l   harakatini   to‘g‘ri   ishlatishga   o‘rganadilar.   Ular   o‘ynab   yurganda   yerga,
21 daftarga,   boshqa   joylarga   tasvirni   chizish   orqali   ham   sonlarni   eslab   qolish
ko‘nikmalarini egallaydilar.
3. Fikrni charhlash o‘yini.
O‘yinning   maqsadi   o‘quvchilar   savodxonligini   oshirish   bilan   birgalikda
hisoblash malakalarini ham shakllantirishdan iborat.
O‘yinda   sonlar   o‘rniga   ularning   harfiy   ifodasi   ko‘rsatiladi,   javob   ham   harfiy
ifoda bilan berilishi talab qilinadi:
i + i = t
Bu   o‘yinda   o‘quvchilar   harfiy   ifoda   o‘rnida   qanaqa   son   borligini   mantiqiy
fikrlab,   o‘zlari   ham   ifodaning   harfiy   javobini   yozadilar.   Bu   o‘yin   1-sinf
o‘quvchilarini ilk savod o‘rgatish davriga mos keladi.
4. “So‘zning o‘rnini topish” o‘yini.
O‘yinni o‘tkazishdan oldin o‘qituvchi yozuv taxtada yoki kartochkada she’riy
parchalarni   yozib   tarqatadi.   Kartochkadagi   ayrim   so‘zlar   tushirib   qoldiriladi.
O‘qituvchi o‘quvchilardan so‘zlarning o‘rnini topib yozishni talab etadi.
Bunday   o‘yinlarni   o‘tkazish   o‘quvchilarni   mantiqiy   fikrlashga   va   lug‘at
boyligini oshirishga yordam beradi. Namuna:
Bog‘ yashnaydi,                         Uy yashnaydi,
........... bilan.                             ......... bilan.
Dala yashnar                            Tog‘ yashnaydi
........... bilan.                            ......... bilan.
O‘quvchilar ochiq qolgan so‘zlar o‘rniga mos keladigan to‘g‘ri javobni topib
yozishlari kerak (bog‘bon, dehqon, bola, lola).
   Tilimizga jon bergan aziz_____________bobo,
   Vatan deya kurashgan sohibqiron_______bobo.
   Yulduzlar sirini ochgan_________dek bobojon,
   Tibbiyotga yo‘l ochgan_____________bobojon.
    Hadislarni to‘plagan va bizgacha yetkazgan
22               ___  _____________bobom sen.
   Barchasiga jon bergan sen aziz, _______jonim sen.
Darsda   turli   xil   boshqotirmalardan   foydalanish   bolalarning   fikrlash   qobiliyatini
o`stiribgina qolmay, husnixatga ham o`rgatadi. Masalan:
1. Qaysi qatordagi so‘z mevaning anagrammasi emas?
B) AANNB
C) SNNAAA
D) IXO‘RLO
E) ARKZI
F) ATSHLOFI
2. Harflardan harflarga gorizontal, vertical, diagonal bo‘yicha o‘tib, yashiringan
iborani o‘qing.
O‘     I     T
L      T    YE
CH   A    B
                B    K    E
                I     R     S
3. Qaysi qatordagi harflardan so‘z tuzib bo‘lmaydi?
A) ONKOIT
B) ABRXA
C) HFINRA
D) MAKALAK
«Kim savodxon» o‘yini.   O‘quvchilarga imlosi  qiyin so‘zlarni  to‘g‘ri yozib berish
topshiriladi. 
Masalan: dar__, ros__, Samarqan__, pas__, go‘sh__, es__lik, darax__, mar__.
So‘zlar   guruhlarga   kartonga   tayyorlab   topshiriladi.   Har   bir   guruhga   berilgan
so‘z   bir   xil   bo‘lishi   kerak.   Qaysi   guruh   a’zolari   berilgan   so‘zni   to‘g‘ri   yozib
ko‘rsatsa, shu guruh a’zolari g‘olib hisoblanadi. 
23 Ularning   olgan   ballari   doskaga   yozib   boriladi   va   o‘yin   shu   tarzda   davom
ettiriladi. O‘yin oxirida qaysi guruh ko‘p ball to‘plagan bo‘lsa, shu guruh a’zolari
«Kim savodxon» o‘yinini g‘olibi bo‘ladi. 
Ayniqsa,   o‘qituvchilarimizga   erkinlik   berilishi   ularni   o‘zlarida   bor
texnologiyalarni qo‘llashga yo‘l ochib berdi. 
2.2.Husnixat darslari tashkile etishda turli usullar.
Yuqorida ko'rsatib o'tilgan usullar bilan bir qatorda, bolalarga tasavvur qilish orqali
havoda   harflarning   shaklini   yozdirib   mashq   qildiriladi.   O'qituvchi   doskada   yozib
ko'rsatgan   harf   yoki   bog'lanishlarni,   o'quvchilarga   qanday   qilib   yozishni,   ruchkani
havoda  harakatini   ko'rsatib,  o'quvchilar  tasavvur  hosil   qilganlaridan so'ng  daftarga
yozishga   ruxsat   etadi.   Bunday   mashqlar   o'quvchilarning   qiziqishlarini   o'stiradi
hamda jismoniy mashqlarni ham bajarish imkonini beradi.
Ammo   o'qituvchi   bu   usuldan   foydalanishda   sinfdagi   barcha   o'quvchilarning   qo'l
harakati   qanchalik   to'g'ri   yoki   noto'g'ri   ekanligini   tekshira   olmaydi,   bir   necha
o'quvchinigina kuzatib tegishli ko'rsatma bera olishi mumkin.
Harf  va   ularning      elementlarini   tahlil   qilishni   turlicha   amalga oshirish 
mumkin.
Harflarni elementlarga ajratib tahlil qilish, har bir harfning necha elementdan
tuzilganligini,   qanday   shaklga   ega   ekanligini,   bu   elementlar   boshqa   harflar   bilan
bog'lanishida qanday ko'rinishga ega bo'lishini o'quvchilar tasawur etadilar. Ammo
soddalashtirilgan   harflar   alfaviti   kun   harflarni   elementlarga   ajratmay,   bir   butun
shaklda   yozishni   tavsiya   etadi.   Masalan,   kichik   v   va   b   harflari   hech   qanday
elementlarga ajratilmay bir butun shaklda yoziladi.
Ayrim   harflar   bir   necha   elementdan   tashkil   topgan   bo'lib,   ular   bir   butun
shaklda yoziladi, ammo o'qituvchi uning nechta elementdan iborat ekanligini faqat
eslatib   o'tishi   mumkin.   Masalan,   kichik   1   va   m   harfining   birinchi   elementi   bir   xil
shaklga   ega,   ammo   kichik   harfda   bitta   tagi   ilmoqli   kichik   tayoqcha   bo'lsa,   kichik
sharfida ikkita tagi imoqli tayoqcha bor.
24 Bu    yerda    faqat    o'qituvchi    tomonidan    harflarning    pochta elementdan  
tashkil  topganligi  eslatib  o'tiladi,  xolos.  Yozida  esa bu harflar qo'l harakatini 
uzmasdan yozishni talab etadi. 6.      Yozuv malakasini ongli o'zlashtirish usuli. 
Chiroyli yozuv qoidalarini yaxshi bilish, yozuv malakasining to'g'ri shakllanishiga 
yaqindan yordam beradi.
Chiroyli   yozuv   qoidalarini   ixcham   va   tushunarli   qilib   bayon   etish   lozim.
Shundagina   o'quvchilar   uni   to'liq   o'zlashtrishlari   va   amalda   qo'llashlari   mumkin.
Masalan,   birinchi   sinfda   dastlab   to'g'ri   o'tirish,   ruchkani   to'g'ri   ushlash,   daftarni
to'g'ri   holatda   qo'yish   kabi   talablar   asosida   so'zlarda   harflarning   balandligini   va
qiyaligini bir xilda saqlash so'zlarda harf elementlari va harflarning oralig'ini bir xil
uzoqlikda chamalab ochish qoidalari kelib chiqadi.
Ikkinchi   sinfdan   boshlab   chiroyli   yozish   malakasini   o'rgatishda   yozuv
texnikasiga   oid   bo'lgan   kichik   bosh   harflarni   bir   xil   balandlikda   chamalab   yozish
harf va 4-5 harfdan iborat so'zlarni  qo'l  harakatini uzmasdan bog'lab yozish tez va
toza   yozish   kabi   qoidalar   talab   etiladi.   Yuqorida   ko'rsatib   o'tilgan   har   bir   qoida,
o'zining aniq mazmuniga ejga bo'lishi kerak.
O'qituvchi   har   bir   qoidani   asta-sekin,   o'z   o'rnida   o'rganib   borishi   lozim.
Masalan, dastlab yozuvning qiyaligini tag'ri saqlash qoidalarini talab etilgan bo'lsa,
bu   alifbegacha   bo'lgan   davrni   o'z   ichiga   oladi.   Bolalar   qiya   chiziqlarning   yaxshi
bilib olganlaridan so'ng bu qoidalarni harf va so'zlarni yozishda qo'llaydilar.
Yozuvning   qiyaligi   haqidagi   tushunchalar   chuqur   singdirilgandan   so'ng,
harflarni bir xil masofada tekis yozish qoidalari o'rgatiladi. Harflarni qo'l harakatini
uzmasdan yozish qoidalari o'rganilgandan so'ng, so'zlarni qo'l xarakatini uzmasdan
yozish qoidalari  o'rgatiladi.
Chiroyli   yozuv   deganda   biz   toza,   aniq   chiziqlar   bo'yicha,   husnixat   namunalarida
ko'rsatilgandek yozilgan xatni tushunamiz.
Uchinchi sinfdan boshlab esa qoidalarga yana qo'shimcha tez va toza yozish 
qoidalari kiritiladi. Ammo har bir qoidani, har darsda bezor qiladigan  darajada  
takrorlash  yaramaydi,   aks  holda,   ongli  ravishda o'zlashtirish uchun 
mo'ljallangan qoidalar o'z aksini topishi mumkin. 7.       Sanoq-ohang usuli.
25 Bu usuldan foydalanishda o'qituvchi harf va lining elementlarini sanash orqali
yozdirib   tushuntiradi.   Bu   usulni   ayniqsa,   savod   o'rganish   davrida   keng   qo'llash
mumkin.
Sanoq-ohang   usulining   afzalligi   shundaki,   birinchidan,   harflarning   tekis
yozilishini   ta'minlaydi   va   harf   elementlarining   tushib   qolishiga   yo'l   qo'ymaydi;
ikkinchidan, sekin yozadigan o'quvchilarni tez va sinfdagi barcha o'quvchilar bilan
barobar   yozishga   undaydi;   uchinchidan,   o'quvchilarga   harakatlarni   aniq   va   dadil
bajarishni o'rgatadi; to'rtinchidan, sinfda darsni jonlantiradi.
Ammo bu usuldan butun dars davomida foydalanish tavsiya qilinmaydi, chunki
o'quvchilar charchab, yozuv sifatini pasaytirib yuborishlari mumkin.
Sanoq   ohang   usulini   qo'llashda,   asosan,   harflarning   asosiy   elementi   «bir»,
«ikki», «uch» deb sanab boriladi, yordamchi ulash elementi esa «va» deb ataladi.
Masalan, kichik sh harfini yozishni quyidagicha mashq qilish mumkin: Sanoq-
ohang   usulini   qo'llashda   harf   yoki   element   awal   sanoqsiz   yoziladi,   so'ngra   sanoq
bilan yozdiriladi.
Shuningdek bu usul bilan yozishda dastlab sekinroq, keyichalik uni tezlashtirib
yozib ko'rsatiladi.
Sanoq-ohang   usulidan   bo'g'in,   so'z   va   gaplarni   yozdirishda   ham   foydalanish
mumkin.
8.      Xatolar ustida ishlash usuli.
Bu usulni  qo'llashdan maqsad  har bir  o'quvchi  o'z xatosini  mustaqilona olishga
va uni tuzatishga o'rgatishdir.
O'quvchilarga o'z yozuvlaridagi harflarning to'g'ri yoki noto'g'riligini, qiyaligini,
baland   yoki   past   yozilganligini   tekshirib   chiqish   topshiriladi.   O'quvchilar   navbati
bilan   o'zlari   yo'l   qo'ygan   kamchiliklarni   aytib   beradilar,   ayrim   o'quvchilarga
o'qituvchi yordam beradi.
Undan tashqari, o'quvchilar o'z kamchiliklarini yozuv davtarlarida yoki xusnixat
kitobida berilgan namunaga qarab taqqoslash oraqali ham tuzatishlari mumkin.
26 XULOSA 
O‘qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo‘lib, u nutqqa oid malakadir.
O‘qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa turlari bilan,
ya’ni   og‘zaki   hikoya   qilish,   o‘zgalar   nutqini   eshitish   orqali   anglash,   ichki   nutq
bilan uzviy bog‘liq holda shakllanadi. Maktabda o‘qitishning muvaffaqiyati savod
o‘rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog`liq. Shu sababli ham:
   orfografik   jarayon,   ayniqsa   boshlang‘ich   ta'limda,   nihoyatda   murakkab
jarayondir.   Bu   murakkablikka   muvofiq   kеladigan   samarali   usullarini   bеlgilash   va
ularni   amalga   oshirishda   o‘quvchilarning   individual   va   o‘ziga   xos   psixologik
xususiyatlarini   hisobga   olish   va   ta'lim   jarayonini   muayyan   tizimda,   muayyan
strukturada tashkil qilish talab qilinadi;
   rеspublikamizda   boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilari   bilan   ishlash   jarayonida
o‘tkazilgan   psixologik   tadqiqotlar   xulosalari   asosida   yanada   yangi   ekspеrimеntal
ta'lim tizimini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir;
   ona   tili   o`qitish   mеtodikasi   tizimidagi   mеtodik   va   psixo logik   tadqiqot
hamda   kashfiyotlarni   uyg‘unlashtirib,   ularni   amalda   tatbiq   etuvchi   maxsus
laboratoriya markazini tashkil qilish kеlajakda yaxshi samara bеradi.
27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.M.   Mirziyoyev   “Erkin   va   farovon   demokratik   O’zbekiston   Davlatini
birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b.
2. Sh.M.   Mirziyoyev   “Tanqidiy   tahlil,   qat’iy   tartib-intizom   va   shaxsiy
javobgarlik   –   har   bir   rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo’lishi   kerak”.     –T.:
“O‘zbekiston” 2017 y. -104-b.
3. Sh.M.   Mirziyoyev   “Qonun   usutuvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta’minlash   –
yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48-
4. Sh.M.   Mirziyoyev   “Buyuk   kelajagimizni   mard   va   olijanob   xalqimiz   bilan
birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b.
5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b.
6.Abdullayeva   Q.   Va   b.   O’qish   axborot   vositalarii.   (Bilim   bog’i)   2-sinf.   –   T.:
O’qituvchi, 2003 y., 192
7. Adizov   B.   R.   Boshlanqich   ta'limni   ijodiy   tashkil   etishning   nazariy   asoslari.
13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b. 
8.Boshlanqich ta'lim Kontsеpsiyasi //Boshlanqich ta'lim, 1998, №6, 15-18 bеt. 
9. Jumaboеv M. Bolalar adabiyoti.  Darslik–majmua. –T.: O’qituvchi, 1994 y. – 
10.Saidahmеdov   N.   Pеdagogik   amaliyotda   yangi   pеdagogik   tеxnologiyalarni
qo’llash tеxnologiyalari.  Toshkеnt: 2000 y. - 46 b. 
11.Umumiy   o’rta   ta'limning   Davlat   ta'lim   standartlari   va   o’quv   dasturi.
Boshlang’ich   ta'lim.   //   O’zbеkiston   Rеspublikasi   Xalq   ta'limi   vazirligining
Axborotnomasi. 7-maxsus son. –T.: «Sharq», 480 b.
12.Umarova   M,   Hakimova   Sh.   O’qish   kitobi.   3-sinf.(to’ldirilgan   10   nashri)
T.:«Cho’lpon», 2010 y. 224 
13. Shojalilov   A.,   Toshmatova   G.,   Matjonov   S.,   Sariеv   Sh.   O’qish   kitobi.   4–sinf
uchun darslik. – T.: O’qituvchi, 2001. –352
28 Internet saytlari
1. www.natlib.uz      internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz      materiallari
3. www.kitob.uz   
4. www.tdpu.uz   
5. www.referat.arxiv.uz   
6. www.testing.uz   
7. www.math.com   
29 ILOVALAR.
30 31

1-sinfda husnixat darslarini tashkil etish va chiroyli yozuvga qo`yilgan talablar

Купить
  • Похожие документы

  • Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari masalalarni har xil usulda yechish malakasini shakllantirish
  • Matematika test
  • Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyatini shakllantirish kurs ishi
  • 4-sinfda miqdorlarni o‘rganish kurs ishi
  • Tarbiyachi va uning jamiyatda tutgan oʻrni 2

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha