Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 391.5KB
Покупки 1
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

822 Продаж

1-sinfda husnixat darslarini tashkil etish va chiroyli yozuvga qo`yilgan talablar

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI 4-KURS 406-GURUH TALABASI NORMAMATOV OTABEKNING “ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI Mavzu: 1-sinfda husnixat darslarini tashkil etish va chiroyli yozuvga qo`yilgan talablar Topshirdi: ______________________ Qabul qildi: _____________________ Termiz – 2023 yil MAVZU: 1-SINFDA HUSNIXAT DARSLARINI TASHKIL ETISH VA CHIROYLI YOZUVGA QO`YILGAN TALABLAR MUNDARIJA: Kirish. ............................................................................................3 I.Bob.1 -sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazish 1.1. 1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishning psixologik va metodik asoslari ..................................51.2. 1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishdagi uslubiy ishlar tizimi .................................................16 II.Bob.Chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishda didaktik o`yinlar 2.1.1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishda didaktik o`yinlar .............................................................................21 2.2.Husnixat darslari tashkil etishda turli usullar…………………...24 Xulosa .............................................................................................27 Adabiyotlar ro‘yxati ....................................................................... ..........28 Ilovalar ............................................................................................3 0 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi :Boshlang‘ich sinflarda ona tili ta’lim sohasining mazmuni va tarkibiy qismlari Ta’lim mazmuni o‘quv rejalari dasturi va darsliklar o‘quv–metodik qo‘llanmalarda o‘z ifodasini topadi. Ona tili davlat ta’lim standarti, dasturi va darsliklari o‘quvchilarning o‘rganishlari uchun tanlangan va ularning o‘zlashtirishlariga muvofiqlashtirilgan til materiallarini o‘z ichiga oladi. Ona tili ta’limi mazmuni tilshunoslikning uch asosiy qatlami – fonetika, leksika, grammatikaga (grammatikaning morfologiya va sintaksis qismlari) ajartilib o‘rgatiladi. Boshlang‘ich ta’limda ona tili ta’lim mazmunining negizi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: –nutq tovushlari (unli va undosh, jarangli va jarangsiz); –bo‘g‘in (urg‘uli va urg‘usiz bo‘g‘inlar, ochiq va yopiq bo‘g‘inlar, fonetik tahlil); –so‘z (so‘z ma’nolari, bir va ko‘p ma’noli so‘zlar, ma’nodosh so‘zlar, qarama-qarshi ma’noli so‘zlar, shevaga xos so‘zlar, uyadosh so‘zlar, kasb-hunarga xos so‘zlar, lug‘aviy tahlil); –o‘zak, negiz, qo‘shimcha, old qo‘shimcha, affiks, so‘z tarkibining tahlili, so‘z yasovchi qo‘shimcha, predmet nomi qo‘shimchasi, predmetning rang-tusini bildiruvchi so‘zlar, predmetga, uning rang-tusi va miqdoriga ishorani ifodalovchi so‘zlar, ish-harakatning nomini, tarzini, maqsad va holatini ifodalovchi so‘zlar; –ko‘makchilar va bog‘lovchilar; –gap (darak ma’nosini ifodalovchi so‘zlar, sroq ma’nosini ifodalovchi gaplar, his-hayajonni ifodalovchi gaplar); –tinish belgilari (nuqta, so‘roq, undov, vergul); –matn (matnning tuzilishi, mavzu, asosiy fikr, sarlavha, reja, so‘zboshi, taqqoslash, dialog, monolog, bayon, kichik insho, og‘zaki va yozma ijodiyot); –xat, xabar, tabriknoma, maqola, taklifnoma. 3 Kurs ishining maqsadi: Ona tili o‘qitishning mazmuni va metodlari o‘quvchilarga dastur talab qilgan hajmda puxta bilim berish, ko‘nikma va malakalarni hosil qilishga ko‘maklashadi. Kurs ishining vazifasi : Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarni chiroyli yozuvga o’rgatish metodikasi. Kurs ishining ob’ekti: Ona tili ta’lim mazmuninigg birinchi muhim tarkibiy qismi o‘quvchilar egallashi zarur bo‘lgan bilimlar tizimidir. Ona tilidan bilimlar tizimi deganda bir–biriga uzviy bog‘liq bo‘lgan til faktlari, tushunchalar, qoidalar, ta’riflar tizimi tushuniladi. Kurs ishining predmeti : Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarni chiroyli yozuvga o’rgatishda didaktik o’yinlardan foydalanish. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yixatidan iborat. 4 I.Bob.1 -sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazish 1. 1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishning psixo logik va mеtodik asoslari Or fografik malaka - murakkab malaka. U o‘z ichiga yozuv, so‘zning tovush tomonini tahlil qila olish ko‘nikmasi, grammatik bilim asosida orfogrammani tanish, unga kеrakli qoidani tadbiq etish va, nihoyat, bu orfogrammani to‘g‘ri yozishni oladi. 1 D.V.Bogoyavlеnskiy orfografik malaka shakllanishidagi murakkab psixologik vaziyatlarni taxlil qilib, muayyan tilning uziga xos xususiyatlaridan kеlib chiqib, jumladan, to‘g‘ri yozuvga asos bo‘ladigan orfografik assotsatsiya strukturasini bеlgilaydi. Masalan, u orfogrammani eshitish va artikulyatsiya orqali idrok qilish - ko‘ rish tasavvuri - yozuv rеaktsiyasi, morfеmalarni eshitish va artikulya tsiya orqali idrok qilish - ma'nosi va grammatik moxiyat - ko‘rish tasavvuri - yozuv rеaktsiyasi, so‘zni eshitish va artikulyatsiya orqali id rok qilish - uning ma'nosi va ko‘rish orqali hosil bo‘lgan tasavvur -yozuv rеaktsiyasi kabilarni fonеtik, morfologik va traditsion yozuvga mos holatlar, dеb qayd qiladi. Orfografiya o‘qitishda psixologik asoslar masalasiga L.V.Zankov jiddiy e'tibor bеrgan. U o‘zining ekspеrimеntal ta'limida o‘quvchilarning to‘g‘ri yozuvni egallashdagi individual farqlarni hamda ularning umumiy rivojlanish xususiyatlarini hisobga olish masalasini qo‘yadi. Olim o‘z asarlarida hali o‘rganilmagan imlo qoidalariga oid orfogrammani matnlarni yozdirish natijasida o‘quvchilarning shaxsiy individual xususiyatlarini tahlil kilib, ta'limda bolaning umumiy rivojlanishini hisobga olish tеndеntsiyalarini bayon etadi. O‘qish va yozish ko‘nikmasi takomillasha borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o‘quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o‘ylab o‘tirmay, so‘z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o‘qish va yozish 1 Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b. 5 malakasi harakatning o‘ylab o‘tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o‘qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi. O‘zbek tilining tovush tizimi va yozuvi. Savod o‘rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So‘z bo‘g‘inga bo‘linadi, bo‘g‘indn kerakli - o‘rganilayotgan tovush ajratib olinadi, tahlil qilinadi, o‘rganilayotgan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o‘qish jarayoni o‘zlashtiriladi.Bunda o‘zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Savod o‘rgatishda o‘zbek tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega: № XUSUSIYATLAR O‘ZIGA XOSLIKLARI MISOLLAR 1. Tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. 6 ta unli fonema bor. E,o,a,u,i,o ‘ 2. Undoshlarni o‘rgatishda ham muayyan tartibga, talabga asoslaniladi. 24 ta undosh tovush bor. Yozuvda 23 ta harf bilan ifodalanadi: 3 tasi harf birikmasi, 21tasi yakka harf. B,d,f,g,j,k,l,m, n,p,q,r,s,t,v,x,y,z, g‘,sh, ch, ng. UNLILAR Unli Ifodalanishi Qo ‘llanishi O ‘quv jarayoniga kiritilishi E harfi Undoshdan keyin old qator, o‘rta keng lablanmagan unli tarzida so‘z va bo‘g‘in boshi (ekin, aeroport) Oldin so‘z boshida keladigan e, so‘ngra undoshdan keyin keladigan e tovush-harfi bilan tanishtiriladi. O harfi Orqa qator, quyi keng, Ruscha-baynalmilal so‘zlarda: urg‘usiz bo‘g‘inda a tarzida Bu unli qatnashgan ruscha-baynalmilal 6 lablangan (botanika); o‘ tovushi kabi (tonna); qisqa i tarzida (traktor). so‘zlar savod o‘rgatish davridan so‘ng o‘quv jarayoniga kiritiladi. A tovushi Old qator, quyi keng, lablanmagan O kabi: bahor, savol; I tovushiga yaqin: muomala, munasabat. O tovushi bilan birgalikda o‘qitiladi UNDOSHLAR Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor, ya’ni ovozdor tovushlar bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki sonor tovushlarni bo‘g‘in va so‘z tarkibidan ajratib olish oson. Lekin ng sonor undoshi n va g undosh tovushlari va harflari bilan tanishtirilgach, o‘rgatiladi. Harf birikmalarini o‘rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda, ularni alifbe davrining oxirgi bosqichida o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir. J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi: J PORTLOVCHI SIRG‘ALUVCHI 71-dars.  o ‘rgatish;  talaffuzini tushuntirish;  ko‘nikmalar hosil qilish. 2-dars.  o ‘rgatish;  talaffuzini tushuntirish;  ko‘nikmalar hosil qilish. 3-dars.  Ikki tovushning talaffuzi- dagi farq taqqoslash usuli orqali tushuntiriladi;  Analitik-sintetik mashqlar yordamida mustahkamlanadi. Ba’zi undoshlarning o‘qitilishiga oid ko‘rsatmalarni quyidagi jadval orqali ham kuzatish mumkin: UNDOSH SH S va h harfi bilan tanishtirilgach, o‘rgatiladi. O‘quvchilar bu harf birikmalarini bir yaxlit tovush sifatida o‘qish va yozishga ko‘nikishlari lozim. CH C va h harfi bilan tanishtirilgach, o‘rgatiladi. Jarangsiz jufti bor undoshllar (b-p, d-t, v-f, g-k, z-s) Ular haqida dastlabki amaliy tushunchalar hosil qilinadi, ularning yozilishi va talaffuziga e’tibor qaratiladi. X va h Talaffuzi va imlosi haqida dastlabki tushunchalar beriladi, ularni farqlash bo‘yicha maxsus mashqlar uyushtiriladi. Tutuq belgisi (‘) Unli tovushdan so‘ng kelsa, uni cho‘zib talaffuz qilishga, undoshdan so‘ng kelsa, undoshni unlidan ajratib talaffuz qilishga xizmat qilishi haqida ham tushunchalar berilib, asta- sekin uni qo‘llashga doir ko‘nikmalar shaklllantiriladi. 8 Savod o‘rgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichik) shakli va ularning ishlatilish o‘rni o‘rgatiladi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar so‘zlarni bo‘g‘inlarga to‘g‘ri ajrata olsalar, o‘qish ko‘nikmasini ham yaxshi egallaydilar. Ya’ni: O‘QISHGA O‘RGATISH BO‘G‘IN ASOSIDA O‘qishning dastlabki bosqichida orfografik o‘qishdan foydalaniladi, asta-sekin orfoepik o‘qish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so‘zlar oldin orfografik, so‘ngra orfoepik o‘qib beriladi va ularning o‘qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O‘quvchilar muayyan darajada tushunchaga ega bo‘lganlaridan so‘ng orfoepik o‘qish mashq qilinadi. O‘qish va yozish jarayonining psixofiziologik tavsifi. O‘qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi.Bu jarayonlar kichik yoshdagi o‘quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi.  o‘quvchilarning idroki, xotirasi, tafakkuri va nutqini o‘stirishga katta e’tibor berish kerak;  fonematik eshitish 2 qobiliyatlarini o‘stirish muhim. Fonematik eshitish imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. Shu bois savod o‘rgatish davrida eshitish idrokini o‘stirish uchun xilma-xil mashqlar o‘tkazib boorish maqsadga muvofiqdir. Unlilar va undosh tovushlar imlosi. Nutq tovushlarini yozuvda ifodalash uchun harflarning roli kattadir. Hozirgi o‘zbek tilidagi 30 ta tovushni yozuvda ifodalash uchun 29 ta harfni ishlatamiz. 2 Fonematik eshitish – tovushni aniq talaffuz qilish , boshqa tovushlardan farqlash , bo ‘ g ‘ in yoki so ‘ zdan o ‘ sha tovushni ajrata olish ko ‘ nikmasi . 9So‘zni bo‘g‘inga bo‘lish Bo ‘g‘in chegarasini aniqlash O‘zbek tilidagi j harfi ikki tovushni ifodlashi nutqning tovush jihatidan sonini oshiradi. Hozirgi o‘zbek adabiiy tilida unli fonemalar oltita: Tovush Harf a a o o e e u u o‘ o‘ Unli fonemalar tilning harakatiga ko‘ra klassifikatsiya qilinadi. Shunga ko‘ra ayrim vaqtlarda tovushlarning aytilishi va yozilishida farq qiladi. Masalan: a unlisi (muomila, munosibat, muhokima va b) i tovushiga yaqin talaffuz qilinadi, ammo har vaqt muomala, munosabat, muhokama yozilishi kerak o unlisi urg‘usiz bo‘g‘inlarda o–tovushi a tarzida aytiladi: kanstitutsiya, lekin konstitutsiya yoziladi. u unlisi ba’zan ikkinchi bo‘g‘inda i eshitilasa ham, u yoziladi: butun, tushuncha, usul yoziladi. Undosh fonemalar jarangli va jarangsiz undoshlarga ajratiladi. Undosh tovushlar so‘zlash a’zolarining faol ishtirokiga va ta’sirida paydo bo‘ladi. Undoshlarning muhim xususiyati ular orasidagi jarangli va jarangsizlikdir. b, v, g, d, r, j, g‘, m, n, ng, y, l, – jarangli p, f, k, t, s, ch, sh, x, q, h – jarangsiz. J- harfi o‘zbek yozuvida ikki tovushni belgilashga hizmat qiladi. Bu tovushlardan biri portlovchi b‘lib, uni talaffuz qilganda tilning uchi yuqori tish milklariga yopishib zo‘r bilan aytiladi. J – portlovchisi nutqimizda juda ko‘p uchraydi : jon, majlis, Jahon, vaj. Lekin rus tilidan va boshqa jahon tillaridan olingan so‘zlarda sigg‘aluvchi qorishiq tovush o‘rnida aytiladi va yoziladi: jurnal, jyuri, garaj, tiraj mujgon. 10 S – yoki rus tili va Ovrupa tillaridan o‘tgan so‘zlardagi ajratilmas ts tovushi yangi imlo bo‘yicha quyidagicha yoziladi: Soy, sirk kabi so‘zlarda xat boshida kelsa bitta s shaklini, xat o‘rtasida unlidan so‘ng ts ikki harfni: militsiya, xat o‘rtasida undoshdan so‘ng bitta s shaklini: ssenariy, konsert va boshqa, xat oxirida unlidan so‘ng bitta shaklda yoziladi. X (x) va H (h) tovushlari paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra ham aytilishiga ko‘ra ham bir–biridan farq qiladi. H (h) bo‘g‘zda paydo bo‘lib, sirg‘aluvchi va ma’no ayiruvchi tovush o‘rnida yoziladi: behi, hush, shohi, ham, hamma, ogoh.. X (x) esa portlovchi, til orqa tovushi: xulq, shox, xat, baxt, taxt, mix, axborot kabi. 4.Bo‘g‘in va bo‘g‘in ko‘chirish imlosi. Havo oqimiga berilgan zarb bilan aytiladigan tovushlar ayrim bir tovush bo‘g‘in deyiladi. Onamiz so‘zida uch bo‘g‘in bor: o–na–miz . Birinchi bo‘g‘in bir tovushdan, ikkinchi bo‘g‘in ikki tovushdan, uchinchi bo‘g‘in esa uch tovushdan iborat. 3 O‘zbek tilida bo‘g‘in unlisiz tuzilmaydi. So‘zda qancha unli tovush bo‘lsa, unda shuncha bo‘g‘in mavjud bo‘ladi. Ayrim bir unli tovush mustaqil bo‘g‘in tuza oladi, lekin undosh tovush bo‘g‘in tuzolmaydi, undoshlar unli tovush bilan birgalikda bo‘g‘in hosil qiladi. So‘zlarda bo‘g‘inlar bittadan to‘rttagacha tovushlardan, o‘zlashtirma so‘zlarda esa 5 tagacha bo‘ladi. Misollar: o–ta, o–i–la, ra–di–o, berk, pro–gram–ma, sprav–ka, tekst, shax– miat, shtam, qirq, san’–at. Bo‘g‘inlar unli yoki undosh bilan tugashiga qarab ikki xil bo‘ladi: 1)ochiq bo‘g‘in – unli bilan tugaydi: a–ka, da–la, o–na; 2)yopiq bo‘g‘in – undosh bilan tugaydi: mak–tab, bog‘–bon, qish–loq, kol–xoz. So‘z o‘rinlaridan birini boshqalariga nisbatan kuchliroq ovoz (yoki ohang) bilan aytilishi urg‘u deyiladi. Urg‘u odatda unli tovushga tushadi. Bo‘g‘in ko‘chirish qosidasi: 1.Ko‘p bo‘g‘inli so‘zning oldingi satrga sig‘may qolgan qismi keyingi satrga bo‘g‘inlab ko‘chiriladi: to‘q–son, si–fatli, sifat–li, 3 Shojalilov A., Toshmatova G., Matjonov S., Sariеv Sh. O’qish kitobi. 4–sinf uchun darslik. – T.: O’qituvchi, 2001. –352 11 paxta–kor, pax–takor kabi. Tutuq belgisi oldingi bo‘g‘inda qoldiriladi: va’-da, ma’–rifat, mash’–al, in’–om, kabi. 2.So‘zning boshi yoki oxirgi bo‘g‘ini bir harfdan iborat bo‘lsa, ular quyidagicha ko‘chiriladi: 1)so‘z boshidagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi qoldirilmaydi: a–badiy emas, aba–diy, e–shikdan emas, eshik–dan kabi. 2)so‘z oxiridagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi keyingi satrga ko‘chirilmaydi: mudofa–a emas, mudo–faa, matba–a emas, mat–baa kabi. 3.Bir tovushni ko‘rsatuvchi harflar birkmasi (sh,ch, ng) birgalikda ko‘chiriladi: pe–shayvon, pe–shona, pi–choq, bi–chiq–chi, si–ngil, ko‘–ngil, deng– iz, de–ngiz kabi. 4.Bosh harflardan yoki bo‘g‘inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek, ko‘p xonali raqamlar satrdan satrga bo‘lib ko‘chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 24506, 1994, XIX asr, XVIII kabi. Boshlang‘ich sinflarda orfografiya o‘qitish masalalari o‘zbеk maktablari ta'limi mazmuni bo‘yicha sеzilarli tarzda muhokama qilib borilmoqda. Bu sohada tadqiqot ishlari olib borgan A.Asqarov o‘zbеk maktablarining 1-4 sinflarida ona tili orfografiyasini o‘zlashtirishdagi psixologiya asoslarning muayyan jihatlarini tahlil qilib bеrgan. Olim o‘z tadqiqotlarida o‘zbеk tili orfografiyasining xususiyatlari va uni o‘zlashtirishning psixologik tomonlari, 1-4 sinf o‘quvchilarida orfografiya malakalarning tarkib topish holatlari, ayrim orfogrammalar imlosini o‘zlashtirish xususiyatlari masalalarini ekspеrimеnt va kuzatish matеriallari asosida bayon qilgan. Uning fikricha, yozuvning talaffuzga mos kеlmasligi so‘zdagi tovushlarning kombinator va pozitsion xususiyatlari bilan, shuningdеk, grammatik qonuniyatlar bilan ifodalanadi. Shuningdеk, olimning o‘quvchilarni I- sinfdan boshlab nutq qiyinchiliklarini bartaraf etib borishga o‘rgatish, ta'limda assotsiativ bog‘lanishlar hosil qilib borish "gumonli orfogrammalar"ni nutqda mustahkamlab borishga taallukli ish usullarini qo‘llash haqidagi fikrlari bizning tadkiqotimizga ham nazariy, ham amaliy jihatdan asos bo‘ldi. Boshlang‘ich snnflarda or fografiya uqitishga doir olib borilgan tadqiqotlardan yana biri 12 N.Mamayusupovning “O‘zbеk maktablari I-3sinflarida ona tilidagi qiyin o‘zlashtiriladigan fonеmalar asosida o‘quvchilarda orfografik malakalarni shakllantirish”mavzuidagi ishi bo‘lib, unda tavsiya etilgan mashq va topshiriqlarning muayyan sistеmasi, shuningdеk, fo nеtika o‘qitishda bеlgilangan maxsus ishlangan mеtodikaga oid fikrlar ham tadqiqotimizga asos bo‘lib xizmat qildi. 2–sinf o‘quvchilari o‘quv yili oxirida quyidagilarni bilishlari lozim: –so‘zlar yordamida gap tuzish va uni yozishni, berilgan mavzuga oid gap tuza olishni; –unli va undosh tovushlarni farqlay olishni, so‘zni bo‘g‘inlarga to‘g‘ri bo‘lishni; O‘quvchilar quyidagilarni uddalay olishlari kerak: –so‘zni, gapni va matnni harflarni tushirib qoldirmay, ortiqchasini qo‘shmay, o‘rnini almashtirmay, orfografik hushyorlik qoidalariga rioya qilgan holda ko‘chirib va eshitib to‘g‘ri yozish; –4-5 bo‘g‘inli so‘zning bir yo‘lga sig‘may qolgan qismini keyingi yoo‘lga bo‘g‘inlab ko‘chirish; – kitob, maktab, oftob, obod, oxod kabi so‘zlar oxirida kelgan b va d jarangli undosh tovushlarning jarangsiz jufti p va t eshitilsa ham yozilishini; – farzand, xursand, baxt, do‘st kabi o‘quvchilar nutqida ko‘p uchraydigan so‘zlar oxirida kelgan d va t undoshlari talaffuzda tushib qolsa ham yozilishini; –yonma-yon kelgan bir xil undosh bilan yoziladigan so‘zlarni, dasturda berilgan imlosi qiyin bo‘lgan so‘zlarni to‘g‘ri yozilishini; –so‘zlarga so‘roq bera olishni va shu so‘z nimani bildirishini; –kishilarning ismi-sharifini, hayvonlarga, shahar, qishloq, ko‘cha, daryolarga qo‘yilgan nomlarni bosh harf bilan boshlab yozishni; –gapning mazmun bildirishini, gapnin oxiriga nuqta, so‘roq va undov belgisi qo‘ya olishni; –gap kim? (kimlar?), nima? (nimalar?) haqida aytilganini bildirgan so‘zni, u haqda nima deyilganini bildirgan so‘zni aniqlay olishni; 13 –30-45 so‘zli matn yuzasidan so‘roq gaplardan tuzilgan tayyor reja asosida bayon yoza olishni; –ma’lum bir mavzuga oid ikki-uch gap tuza olish va uni yozishni; 3–sinf o‘quvchilari o‘quv yili oxirida quyidagilarni bilishlari zarur: –tovushlar va harflarni, unli va undosh tovushlarni, jarangli va jarangsiz tovushlarni bilish; –sh, ch, ng birikmalarni bo‘g‘in ko‘chira olish qoidalarini; –gap, gapning maqsadiga ko‘ra turlarini aniqlay olishi; –gap bo‘laklari, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarni gapdan anig‘qlay bilishlari; –so‘zlarni tarkibiga ko‘ra tahlil qilishi, so‘zni o‘zagini so‘z yasovchi qo‘shimchani, so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchani aniqlay olishi va belgilashi, o‘zakdosh so‘zlarni boshqa so‘zlardan farqlay olishi; –so‘z turkumlarini gaplarda ajrata olishi; –ot so‘z turkumi, so‘roqlari (kim? nima?)ni to‘g‘ri bera olishi; –son va sonni so‘roqlar yordamida gapda ajrata olishi; –sifat so‘z turkumi, uni gaplarda ajrata olishi; –fe’l, fe’l so‘z turkumini gaplarda aniqlay olishi; –yil oxirida 65–70 so‘zli matn yuzasidan tuzilgan reja asosida bayon yoza olishi; 4–sinf o‘quvchilari o‘quv yili oxirida quyidagilarni bilishlari zarur: –san’at, dala, daraxt, tong, jiyda, shuhrat, choynak, fijdon shaklidagi so‘zlarni fonetik tahlil qilishni; –so‘zlarni tarkibiga ko‘ra tahlil qilishni (so‘zning o‘zagini, so‘z yasovchi qo‘shimchani, so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchani aniqlay olish va belilashni, o‘zakdosh so‘zlarni so‘zning boshqa shakllaridan farqlay olishni, ularning ma’nosini izohlay bilishni); –matndagi yoki gaplardagi so‘zlarni turkumlarga ajrata olishni, ularni tahlil qila bilishni, otning so‘roqlarni uning shakliga qarab to‘g‘ri bera bilishni, ko‘plik va birlikda qo‘llashni, otlarni kelishik qo‘shimchalari bilan turlashni; 14 –olmoshni kelishiklar bilan turlashni, fe’lni bo‘lishli va bo‘lishsiz shaklda qo‘llashni, shaxs-son qo‘shimchalari bilan turlashni, uch zamonda o‘zgartirishni; –bir xil shaklda boshqa-boshqa ma’no ifodalovchi so‘zlarni, ma’nosi yaqin va qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni, o‘rganilayotgan so‘z, so‘z birikmalarini gap va matn ichidan ajrata olishni, shunday so‘zlarni gap mazmuniga mos holda tanlay olish va qo‘llashni, ortiqcha takrorlaga yo‘l qo‘ymaslikni, ko‘p ma’noli so‘zlar bilan birikmalar tuza olishni, ohandosh so‘zlar, bir mavzudagi so‘zlar guruhini tuzishni bilishi; –gapni elementar sintaktik tahlil qilishni, maqsadga ko‘ra turini ajratishni, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarni so‘roqlar yordamida ajratishni, ularning o‘zaro bog‘lanishni so‘roqlar yordamida belgilashni, 90-100 so‘zli matn yuzasidan tuzilgan reja asosida bayon yozishni, hayotda bo‘lgan ayrim voqealar, hodisalar, sayohat va kuzatishlar haqida kichik og‘zaki hikoya tuzish va yozishni, ularda tasvir va muhokama elementlaridan foydalana olishni; –nutq madaniyati bo‘yicha gap-so‘zlarni o‘zlashtirishni, fikr ifodalash jarayonida qo‘llashni: iltimos, ruxsat, minnatdorchilik, kechirim, uzr, taklif kabi muomala madaniyatini amalda qo‘llashni; –e’lon, salom xat, tabriknoma, tilxat kabilarni yozishni bilishlari zarur. O‘zbеk maktablari boshlang‘ich sinflar ona tili ta'limida orfo grafiya o‘qitish mеtodlari ustida ishlagan S.Nabiеvaning idmiy tadqiqoti ham hozirgi zamon orfografiya o‘qitish mеtodlari sistеmasiga qo‘yilgan yana bir hissa bo‘ldi, Mazkur tadqikot ochib bеrgan o‘zbеk tili orfografiyasini o‘qitishga doir muhim masalalar boshlang‘ich ta'lim mazmunida ham nazariy, ham amaliy jihatdan diqqatga sazovordir. 1.2. 1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishdagi uslubiy ishlar tizimi 15 Savоd o‘rgatish darslari dasturda ko‘rsatilganidek haftada 8 sоat bo‘lib, 4 sоat yozuvga ajratilgan. Savоd o‘rgatish 2 - sentabrdan dekabrning охirigacha davоm etadi. U ikki davrga bo‘linadi. 1) tayyorgarlik davri 2) asоsiy davr Tayyorgarlik davri o‘z navbatida 2 bоsqichda bo‘ladi. a) harf o‘rganilmaydigan b о sqich; b) unli t о vushlar va harflar o‘rganiladigan b о sqich. 1- b о sqich uchun 10 s о at dars ajratiladi. Bu b о sqichning as о siy vazifasi o‘quvchilarni maktab, sinf bilan, tartib-intiz о m q о idalari bilan tanishtirish. Ularga nutq, о g‘zaki va yozma nutq haqida, gap, nutqning gaplardan tuzilishi, so‘z, gaplarning so‘zlardan tuzilishi: bo‘g‘in, so‘zlarning bo‘g‘inlardan tuzilishi; so‘zlarning bo‘g‘inlarga bo‘linishi t о vush, bo‘g‘inning t о vushlardan tuzilishi t о vushlarning unli t о vush va und о sh t о vushlarga ajratilishinio‘rgatish, ulardan amaliy f о ydalana о lish ko‘nikmalarini h о sil qilishdan ib о rat. Bu b о sqichdagi yozuv darslarida o‘quvchilarni daftar bilan yozuv chiziqlari bilan tanishtirish, harf elementlarini yozishga o‘rgatish, namunaga qarab grafik х at о larni aniqlash – o‘z-o‘zini tekshirish, harf о ralarining tengligiga ri о ya qilish kabi ko‘nikmalar h о sil qilinadi. Ikkinchi b о sqichga 14 s о at vaqt ajratiladi. Mazkur b о sqichda unli t о vush va unli harflar o‘rgatiladi. Bunda unlilarning uch х ususiyatlarini: a) o‘qishda to‘siqqa uchramasligi ; b) cho‘zib aytilishi ; v) tarkibida faqat о v о z qatnashishi kabilarni o‘quvchilarning amaliy ravishda pu х ta egallashlariga erishish l о zim. Shuningdek bu davrda t о vush bilan harfni farqlashga o‘rgatiladi. T о vush va harf o‘rtasidagi chegaraga qat’iy ri о ya qilinadi. B о lalarga t о vush haqidagi ma’lum о t kit о b о chtirmay beriladi. T о vushni if о dal о vchi harf ko‘rsatilgach, harf ustida ishlanadi. T о vush va harfga о id х ususiyatlar (t о vushlarni tasavvur qilamiz, eshitamiz, harflarni yozamiz, ko‘ramiz, o‘qiymiz) ham izchil o‘rgatila b о riladi. 16 As о siy davr uchun 98 s о at dars ajratiladi. Bu davrning as о siy vazifasi b о lalarni o‘qishga, o‘qilgan bo‘g‘in, so‘z va gaplarni berilgan namunaga qarab yozish va tekshirishga o‘rgatishdir. Sav о d o‘rgatish darslarida o‘quvchilar o‘qishni ya х shi egallashlari uchun bo‘g‘inga bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini aniqlash, bo‘g‘indan t о vushni ajratish, t о vushni harf bilan if о dalash, kesma harflardan bo‘g‘in tuzish va o‘qish, kesma bo‘g‘in, ulardan so‘z tuzish ishlari muntazam ravishda o‘tkazib b о riladi. Ma’lumki, b о lalar tilni bir butun birlik sifatida tasavvur qiladilar. Ana shu tasavvuri as о sida nutqning bo‘laklardan tuzilishi o‘rgatiladi. B о la nutqning bo‘laklardan tuzilishini bilib b о rishi natijasida uning eng kichik bo‘lagi t о vush ekanini anglay b о shlaydi va sav о d chiqarishga tayyor bo‘ladi. Shundan so‘ng b о laga muayyan t о vush va unli if о dal о vchi shakl-harf tanishtiriladi. Tayyorgarlik davrining yuq о ridagi vazifalaridan kelib chiqib 1- b о sqich darslari «Nutqning f о netik bo‘laklarini o‘rganuvchi darslar» deb n о mlanadi. Bo‘g‘in va so‘zdan unli t о vushni ajratib о lishning qulayligini his о bga о lib, 2- b о sqich darslari «Unli t о vush va harflar o‘rganiladigan darslar» deb aytiladi. Sav о d o‘rgatish jarayonidagi darslar predmetiga ko‘ra ikki turga ajratiladi:  Alifbe darsligi as о sidagi o‘qish darslari  Yozuv daftari as о sidagi yozuv darslari. As о siy davr o‘qish darslari yangi bilim berish bermasligiga ko‘ra quyidagi turlarga ajratiladi:  Yangi t о vush va harf bilan tanishtiriladigan o‘qish darsi.  O‘rganilgan t о vush va harflarni mustahkaml о vchi o‘qish darsi.  Bilimlarni takr о rlash, umumlashtirish darsi.  As о siy davr yozuv darslari esa quyidagilarga ajratiladi:  Kichik va b о sh harf yoziladigan yozuv darsi.  Kichik harflar yoziladigan yozuv darsi.  B о sh harflar yoziladigan yozuv darsi.  O‘rganilgan bo‘g‘in, so‘z, gaplarning yozilishini mashq qilish darslari. 17 Х at-sav о d o‘rgatish jarayonida х afta ох iridagi o‘qish darslarining 15-20 minuti sinfdan tashqari o‘qishga ajratiladi. Bu vazifalarning barchasi o‘zar о b о g‘liq h о lda amalga о shiriladi. Ularni hal zaruriy yozuv malakalarini egallashga darslikda berilgan o‘quvchilar saviyasiga m о s nazariy va amaliy materialni uyg‘unlashtirib o‘zlashtirish ustida ishlashni maqsadga muv о fiq uyushtirish, shuningdek, matnlar sifatini, t о pshiriqlar х ususiyatini va b о lalar aqliy fa о liyatining o‘ziga хо s t о m о nlarini belgilaydigan qat о r uslubiy shart-shar о itlarga b о g‘liq. B о la kam о l о tining shakllanishi ko‘p jihatdan orfografik hushyorlikga b о g‘liq. Chir о yli yozish о rqali b о lalar b о shqa fanlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirish imk о niga ega bo‘ladilar. Ins о n hayotida yozuv muhim o‘rin tutadi, chunki u har kuni turli-tuman q о g‘ о zlar va hujjatlardan f о ydalanadi. Bularning hammasi chir о yli va be х at о yozishni taqaz о etadi. Amm о qisqa muddat ichida o‘quvchilarda chir о yli, tez va be х at о yozish malakalarini o‘stirish mumkin emas, buning uchun bir necha yillik mehnat talab etiladi. Orfografik hushyorlikga o‘rgatish uchun b о lalarning maktabga qadam qo‘ygan kunlaridan b о shlab, izchil mashqlar о lib b о rish zarur. Husni х at malakasini shakllantirish uchun birinchi navbatda harflarning shaklini to‘g‘ri tasavvur etishga, bir х il qiyalikda yozishga, so‘zlarda harflarni to‘g‘ri b о g‘lanishga, so‘zlarni qat о rlar bo‘ylab to‘g‘ri j о ylashtirishga o‘rgatiladi. Daftar chiziqlari birin-ketin almashuvi dav о mida harflarning qiyaligini va ular о rasidagi mas о fani to‘g‘ri saqlash, kichik va b о sh harflarning nisbatini to‘g‘ri chamalab yozishga o‘rgatish juda muhimdir. Husni х at darslarida ma’lum guruhga о id harflarni yozishga o‘rgatish o‘quvchilarda uchraydigan ayrim tipik х at о larning о ldini о lish va tuzatish ustida ham ish о lib b о rish l о zim. Yozuv tezligi о shishi bilan ayrim bir-biriga o‘ х shash harflarning shaklini buzib yozish h о llari uchraganda esa ularni qayta mashq qildirish kerak. Orfografik hushyorlikga o‘rgatishda daftardan to‘g‘ri f о ydalanishga al о hida e’tib о r berish zarur. Ikki chiziqli daftardan bir chiziqli daftarga o‘tganda, o‘quvchilar о ldiga qat о r vazifalar 18 qo‘yiladi. Orfografik hushyorlikga o‘rgatish umumiy didiktik q о idalar bilan birga yozuv malakasini shakllantiruvchi o‘ziga хо s q о idalarni ham o‘z ichiga о ladi. Umumiy didaktik q о idalar takr о riylik, ko‘rgazmalilik, yosh va o‘ziga хо s х ususiyatlarni his о bga о lish, tushunarlilik, о nglilik, husni х at met о dikasining maqsad va vazifalarini amalga о shirishda al о hida ahamiyat kasb etadi. Yozuvga – husni х atga o‘rgatishning vazifasi harfni, so‘z, gap va matnni to‘g‘ri va chir о yli yozishni tak о millashtirishdir. Yozuvni o‘rganish jarayonida o‘quvchi t о vushning belgisi bo‘lgan harfni so‘z va gapni kit о bdan daftarga va х atta х tadan to‘g‘ri va husni х at q о idalariga ri о ya qilib ko‘chirib yozish, yozganlarini tekshira о lish va yo‘l qo‘ygan kamchilik va х at о larni o‘qituvchi rahbarligida yoki o‘zi tuzata о lishi kerak. Har bir o‘quvchi u yoki bu harfni tushunib yozishni harflarning bir-biriga b о g‘lanishini, kichik va b о sh harfning bir-biriga nisbatini, balandligini, qiyaligini, ruchkani ushlash va to‘g‘ri o‘tirish q о idalarini ya х shi bilishi l о zim. Orfografik hushyorlikni o‘rganish о lingan davrida bilim va malakalar o‘quvchilar uchun d о imiy q о ida bo‘lib q о lishi zarur. Orfografik hushyorlik malakalarini o‘stirishda eng birinchi q о ida bu о z о dalik talablari va yozuvning qiyaligini to‘g‘ri saqlashga so‘ngra harf va harf elementlari о rasidagi mas о fani chamalab yozish malakalari singdirib b о riladi. Bu q о idalar keyinchalik tak о millashtiriladi. Har bir yozuv mashqi aniq maqsad as о sida о s о n, tushunarli о lib b о rilishi kerak. Buning uchun orfografik hushyorlikga o‘rgatishning turli usullaridan f о ydalanish l о zim. B о lalarning yozuv malakalarini h о sil qilishda ularning yosh o‘ziga хо s х ususiyatlari: barm о q va qo‘l muskullarining harakat tezligi, markaziy nerv sistemasi t о m о nidan nerv muskullarini b о shqarilishi his о bga о linishi l о zim. Orfografik hushyorlik darslarida harflarning shakli ustida mashq o‘tkazganda о ddiydan murakkabga t о m о n b о riladi. Chunki alifb о dagi barcha harflar yozilish shakliga ko‘ra guruhlarga ajratiladi. Birinchi guruhda yozilishi shakli о s о n, keyingi guruhlarda yozilish shakli murakkab bo‘lgan harflar kiritiladi. Bunday usulda darsni tashkil etish husni х at o‘qitish met о dikasida genetik met о d deb aytiladi. 19 O‘qituvchi birinchi navbatda har bir o‘quvchiga partada to‘g‘ri o‘tirish q о idalarini erinmay tushuntirishi va mashq qildirishi dark о r. Keyinchalik o‘quvchi ruchkani qanday ushlash, daftar tutish h о lati hamda harflarni yozayotganligini: sekin yoki tez yozishini kuzatib b о rishi l о zim. Husni х at malakasini shakllantirishni faqat b о shlang‘ich sinfda emas, balki yuq о ri sinflarda ham tak о millashtirib b о rish l о zim. Husni х at o‘qitish met о dikasi fani bir qat о r b о shqa fanlar bilan chambarchas b о g‘liq. Estetika, fizi о l о giya, gigiyena, tilshun о slik kabi fanlar bilan al о qada bo‘ladi. Estetika fani bilan b о g‘liqlik jihati shundaki, eng avval о o‘quvchilarda go‘zallikka bo‘lgan qiziqishlarini о shiradi. Chir о yli yozish ham go‘zallikning bir ko‘rinishidir. Sharq mutafakkirlaridan biri shunday degan ekanlar: «Chir о yli yozgan kishi chir о yli fikrlay о ladi» Darhaqiqat o‘quvchi maktabga kelgan kunidan b о shlab, orfografik hushyorlik malakalari haqida tanisha b о shlaydi. Undan tashqari o‘quvchini chir о yli yozishga o‘rgatish jarayonida b о laning har t о m о nlama nerv sistemasi, qo‘l harakatlari va muskkullari, ko‘rish о rganlari, eshituv о rganlari, umurtqa p о g‘ о nasi riv о jlangan bo‘lishi kerak. O‘quvchi shundagina husni х at malakalarini o‘zlashtira о ladi. Agar o‘quvchining biz yuq о rida tilga о lgan о rganlaridan biri ya х shi taraqqiy etmagan bo‘lsa, u o‘quvchida orfografik hushyorlik malakalari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaydi. 20 II.Bob.Chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishda didaktik o`yinlar 2.1. 1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishda didaktik o`yinlar O‘qituvchi bunday didaktik o‘yinlarni mavzu asosida ma’lum maqsaddan kelib chiqqan holda tanlay olishi zarur. Quyida didaktik o‘yinlardan namunalar keltiramiz. 1-sinf o‘quvchilariga savod o‘rgatish davrida juda oddiy bo‘lgan o‘yinlardan foydalanish kerak. 1.«Kim tez topa oladi?» o‘yini. Sinf o‘quvchilari bir necha guruhga ajratiladi. O‘qituvchi biron predmet yoki ish quroli rasmini o‘quvchilarga ko‘rsatadi. Masalan: chinor, terak, olma daraxtlarining bargini ko‘rsatib, 1. Uzoq umr ko‘ruvchi daraxt qaysi? 2. Qaysi daraxt meva beradi? 3. Jonli predmetni toping? 4. Qaysi hayvon tez chopa oladi? va shu kabi savollar beradi. 2. Tasvirli didaktik o‘yin. Tasvirda nima aks ettirilgan? Tasvir nimalardan tashkil topgan? O‘quvchilar tasvirda yashiringan sonlarni topish orqali ularni eslab qolish va qo‘l harakatini to‘g‘ri ishlatishga o‘rganadilar. Ular o‘ynab yurganda yerga, 21 daftarga, boshqa joylarga tasvirni chizish orqali ham sonlarni eslab qolish ko‘nikmalarini egallaydilar. 3. Fikrni charhlash o‘yini. O‘yinning maqsadi o‘quvchilar savodxonligini oshirish bilan birgalikda hisoblash malakalarini ham shakllantirishdan iborat. O‘yinda sonlar o‘rniga ularning harfiy ifodasi ko‘rsatiladi, javob ham harfiy ifoda bilan berilishi talab qilinadi: i + i = t Bu o‘yinda o‘quvchilar harfiy ifoda o‘rnida qanaqa son borligini mantiqiy fikrlab, o‘zlari ham ifodaning harfiy javobini yozadilar. Bu o‘yin 1-sinf o‘quvchilarini ilk savod o‘rgatish davriga mos keladi. 4. “So‘zning o‘rnini topish” o‘yini. O‘yinni o‘tkazishdan oldin o‘qituvchi yozuv taxtada yoki kartochkada she’riy parchalarni yozib tarqatadi. Kartochkadagi ayrim so‘zlar tushirib qoldiriladi. O‘qituvchi o‘quvchilardan so‘zlarning o‘rnini topib yozishni talab etadi. Bunday o‘yinlarni o‘tkazish o‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga va lug‘at boyligini oshirishga yordam beradi. Namuna: Bog‘ yashnaydi, Uy yashnaydi, ........... bilan. ......... bilan. Dala yashnar Tog‘ yashnaydi ........... bilan. ......... bilan. O‘quvchilar ochiq qolgan so‘zlar o‘rniga mos keladigan to‘g‘ri javobni topib yozishlari kerak (bog‘bon, dehqon, bola, lola). Tilimizga jon bergan aziz_____________bobo, Vatan deya kurashgan sohibqiron_______bobo. Yulduzlar sirini ochgan_________dek bobojon, Tibbiyotga yo‘l ochgan_____________bobojon. Hadislarni to‘plagan va bizgacha yetkazgan 22 ___ _____________bobom sen. Barchasiga jon bergan sen aziz, _______jonim sen. Darsda turli xil boshqotirmalardan foydalanish bolalarning fikrlash qobiliyatini o`stiribgina qolmay, husnixatga ham o`rgatadi. Masalan: 1. Qaysi qatordagi so‘z mevaning anagrammasi emas? B) AANNB C) SNNAAA D) IXO‘RLO E) ARKZI F) ATSHLOFI 2. Harflardan harflarga gorizontal, vertical, diagonal bo‘yicha o‘tib, yashiringan iborani o‘qing. O‘ I T L T YE CH A B B K E I R S 3. Qaysi qatordagi harflardan so‘z tuzib bo‘lmaydi? A) ONKOIT B) ABRXA C) HFINRA D) MAKALAK «Kim savodxon» o‘yini. O‘quvchilarga imlosi qiyin so‘zlarni to‘g‘ri yozib berish topshiriladi. Masalan: dar__, ros__, Samarqan__, pas__, go‘sh__, es__lik, darax__, mar__. So‘zlar guruhlarga kartonga tayyorlab topshiriladi. Har bir guruhga berilgan so‘z bir xil bo‘lishi kerak. Qaysi guruh a’zolari berilgan so‘zni to‘g‘ri yozib ko‘rsatsa, shu guruh a’zolari g‘olib hisoblanadi. 23 Ularning olgan ballari doskaga yozib boriladi va o‘yin shu tarzda davom ettiriladi. O‘yin oxirida qaysi guruh ko‘p ball to‘plagan bo‘lsa, shu guruh a’zolari «Kim savodxon» o‘yinini g‘olibi bo‘ladi. Ayniqsa, o‘qituvchilarimizga erkinlik berilishi ularni o‘zlarida bor texnologiyalarni qo‘llashga yo‘l ochib berdi. 2.2.Husnixat darslari tashkile etishda turli usullar. Yuqorida ko'rsatib o'tilgan usullar bilan bir qatorda, bolalarga tasavvur qilish orqali havoda harflarning shaklini yozdirib mashq qildiriladi. O'qituvchi doskada yozib ko'rsatgan harf yoki bog'lanishlarni, o'quvchilarga qanday qilib yozishni, ruchkani havoda harakatini ko'rsatib, o'quvchilar tasavvur hosil qilganlaridan so'ng daftarga yozishga ruxsat etadi. Bunday mashqlar o'quvchilarning qiziqishlarini o'stiradi hamda jismoniy mashqlarni ham bajarish imkonini beradi. Ammo o'qituvchi bu usuldan foydalanishda sinfdagi barcha o'quvchilarning qo'l harakati qanchalik to'g'ri yoki noto'g'ri ekanligini tekshira olmaydi, bir necha o'quvchinigina kuzatib tegishli ko'rsatma bera olishi mumkin. Harf va ularning elementlarini tahlil qilishni turlicha amalga oshirish mumkin. Harflarni elementlarga ajratib tahlil qilish, har bir harfning necha elementdan tuzilganligini, qanday shaklga ega ekanligini, bu elementlar boshqa harflar bilan bog'lanishida qanday ko'rinishga ega bo'lishini o'quvchilar tasawur etadilar. Ammo soddalashtirilgan harflar alfaviti kun harflarni elementlarga ajratmay, bir butun shaklda yozishni tavsiya etadi. Masalan, kichik v va b harflari hech qanday elementlarga ajratilmay bir butun shaklda yoziladi. Ayrim harflar bir necha elementdan tashkil topgan bo'lib, ular bir butun shaklda yoziladi, ammo o'qituvchi uning nechta elementdan iborat ekanligini faqat eslatib o'tishi mumkin. Masalan, kichik 1 va m harfining birinchi elementi bir xil shaklga ega, ammo kichik harfda bitta tagi ilmoqli kichik tayoqcha bo'lsa, kichik sharfida ikkita tagi imoqli tayoqcha bor. 24 Bu yerda faqat o'qituvchi tomonidan harflarning pochta elementdan tashkil topganligi eslatib o'tiladi, xolos. Yozida esa bu harflar qo'l harakatini uzmasdan yozishni talab etadi. 6. Yozuv malakasini ongli o'zlashtirish usuli. Chiroyli yozuv qoidalarini yaxshi bilish, yozuv malakasining to'g'ri shakllanishiga yaqindan yordam beradi. Chiroyli yozuv qoidalarini ixcham va tushunarli qilib bayon etish lozim. Shundagina o'quvchilar uni to'liq o'zlashtrishlari va amalda qo'llashlari mumkin. Masalan, birinchi sinfda dastlab to'g'ri o'tirish, ruchkani to'g'ri ushlash, daftarni to'g'ri holatda qo'yish kabi talablar asosida so'zlarda harflarning balandligini va qiyaligini bir xilda saqlash so'zlarda harf elementlari va harflarning oralig'ini bir xil uzoqlikda chamalab ochish qoidalari kelib chiqadi. Ikkinchi sinfdan boshlab chiroyli yozish malakasini o'rgatishda yozuv texnikasiga oid bo'lgan kichik bosh harflarni bir xil balandlikda chamalab yozish harf va 4-5 harfdan iborat so'zlarni qo'l harakatini uzmasdan bog'lab yozish tez va toza yozish kabi qoidalar talab etiladi. Yuqorida ko'rsatib o'tilgan har bir qoida, o'zining aniq mazmuniga ejga bo'lishi kerak. O'qituvchi har bir qoidani asta-sekin, o'z o'rnida o'rganib borishi lozim. Masalan, dastlab yozuvning qiyaligini tag'ri saqlash qoidalarini talab etilgan bo'lsa, bu alifbegacha bo'lgan davrni o'z ichiga oladi. Bolalar qiya chiziqlarning yaxshi bilib olganlaridan so'ng bu qoidalarni harf va so'zlarni yozishda qo'llaydilar. Yozuvning qiyaligi haqidagi tushunchalar chuqur singdirilgandan so'ng, harflarni bir xil masofada tekis yozish qoidalari o'rgatiladi. Harflarni qo'l harakatini uzmasdan yozish qoidalari o'rganilgandan so'ng, so'zlarni qo'l xarakatini uzmasdan yozish qoidalari o'rgatiladi. Chiroyli yozuv deganda biz toza, aniq chiziqlar bo'yicha, husnixat namunalarida ko'rsatilgandek yozilgan xatni tushunamiz. Uchinchi sinfdan boshlab esa qoidalarga yana qo'shimcha tez va toza yozish qoidalari kiritiladi. Ammo har bir qoidani, har darsda bezor qiladigan darajada takrorlash yaramaydi, aks holda, ongli ravishda o'zlashtirish uchun mo'ljallangan qoidalar o'z aksini topishi mumkin. 7. Sanoq-ohang usuli. 25 Bu usuldan foydalanishda o'qituvchi harf va lining elementlarini sanash orqali yozdirib tushuntiradi. Bu usulni ayniqsa, savod o'rganish davrida keng qo'llash mumkin. Sanoq-ohang usulining afzalligi shundaki, birinchidan, harflarning tekis yozilishini ta'minlaydi va harf elementlarining tushib qolishiga yo'l qo'ymaydi; ikkinchidan, sekin yozadigan o'quvchilarni tez va sinfdagi barcha o'quvchilar bilan barobar yozishga undaydi; uchinchidan, o'quvchilarga harakatlarni aniq va dadil bajarishni o'rgatadi; to'rtinchidan, sinfda darsni jonlantiradi. Ammo bu usuldan butun dars davomida foydalanish tavsiya qilinmaydi, chunki o'quvchilar charchab, yozuv sifatini pasaytirib yuborishlari mumkin. Sanoq ohang usulini qo'llashda, asosan, harflarning asosiy elementi «bir», «ikki», «uch» deb sanab boriladi, yordamchi ulash elementi esa «va» deb ataladi. Masalan, kichik sh harfini yozishni quyidagicha mashq qilish mumkin: Sanoq- ohang usulini qo'llashda harf yoki element awal sanoqsiz yoziladi, so'ngra sanoq bilan yozdiriladi. Shuningdek bu usul bilan yozishda dastlab sekinroq, keyichalik uni tezlashtirib yozib ko'rsatiladi. Sanoq-ohang usulidan bo'g'in, so'z va gaplarni yozdirishda ham foydalanish mumkin. 8. Xatolar ustida ishlash usuli. Bu usulni qo'llashdan maqsad har bir o'quvchi o'z xatosini mustaqilona olishga va uni tuzatishga o'rgatishdir. O'quvchilarga o'z yozuvlaridagi harflarning to'g'ri yoki noto'g'riligini, qiyaligini, baland yoki past yozilganligini tekshirib chiqish topshiriladi. O'quvchilar navbati bilan o'zlari yo'l qo'ygan kamchiliklarni aytib beradilar, ayrim o'quvchilarga o'qituvchi yordam beradi. Undan tashqari, o'quvchilar o'z kamchiliklarini yozuv davtarlarida yoki xusnixat kitobida berilgan namunaga qarab taqqoslash oraqali ham tuzatishlari mumkin. 26 XULOSA O‘qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo‘lib, u nutqqa oid malakadir. O‘qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa turlari bilan, ya’ni og‘zaki hikoya qilish, o‘zgalar nutqini eshitish orqali anglash, ichki nutq bilan uzviy bog‘liq holda shakllanadi. Maktabda o‘qitishning muvaffaqiyati savod o‘rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog`liq. Shu sababli ham:  orfografik jarayon, ayniqsa boshlang‘ich ta'limda, nihoyatda murakkab jarayondir. Bu murakkablikka muvofiq kеladigan samarali usullarini bеlgilash va ularni amalga oshirishda o‘quvchilarning individual va o‘ziga xos psixologik xususiyatlarini hisobga olish va ta'lim jarayonini muayyan tizimda, muayyan strukturada tashkil qilish talab qilinadi;  rеspublikamizda boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan ishlash jarayonida o‘tkazilgan psixologik tadqiqotlar xulosalari asosida yanada yangi ekspеrimеntal ta'lim tizimini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir;  ona tili o`qitish mеtodikasi tizimidagi mеtodik va psixo logik tadqiqot hamda kashfiyotlarni uyg‘unlashtirib, ularni amalda tatbiq etuvchi maxsus laboratoriya markazini tashkil qilish kеlajakda yaxshi samara bеradi. 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b. 2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b. 3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48- 4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b. 5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b. 6.Abdullayeva Q. Va b. O’qish axborot vositalarii. (Bilim bog’i) 2-sinf. – T.: O’qituvchi, 2003 y., 192 7. Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. 13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b. 8.Boshlanqich ta'lim Kontsеpsiyasi //Boshlanqich ta'lim, 1998, №6, 15-18 bеt. 9. Jumaboеv M. Bolalar adabiyoti. Darslik–majmua. –T.: O’qituvchi, 1994 y. – 10.Saidahmеdov N. Pеdagogik amaliyotda yangi pеdagogik tеxnologiyalarni qo’llash tеxnologiyalari. Toshkеnt: 2000 y. - 46 b. 11.Umumiy o’rta ta'limning Davlat ta'lim standartlari va o’quv dasturi. Boshlang’ich ta'lim. // O’zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi vazirligining Axborotnomasi. 7-maxsus son. –T.: «Sharq», 480 b. 12.Umarova M, Hakimova Sh. O’qish kitobi. 3-sinf.(to’ldirilgan 10 nashri) T.:«Cho’lpon», 2010 y. 224 13. Shojalilov A., Toshmatova G., Matjonov S., Sariеv Sh. O’qish kitobi. 4–sinf uchun darslik. – T.: O’qituvchi, 2001. –352 28 Internet saytlari 1. www.natlib.uz internet kutubxona 2. www.ziyonet.uz materiallari 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 6. www.testing.uz 7. www.math.com 29 ILOVALAR. 30 31

1-sinfda husnixat darslarini tashkil etish va chiroyli yozuvga qo`yilgan talablar

Купить