10-sinf ona tili darsligi ta’lim mazmuni va uni belgilash asoslari (Yangi nashr) kurs ishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	41.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

54 Sotish

10-sinf ona tili darsligi ta’lim mazmuni va uni belgilash asoslari (Yangi nashr) kurs ishi

Sotib olish

1MAVZU 10-sinf ona tili darsligi ta’lim mazmuni va uni belgilash asoslari
(Yangi nashr)
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………….…
I BOB. 10-sinf ona tili darsligi ta lim mazmunining shakllanishi va nazariyʼ
asoslari
1.1. Ta’lim mazmuni tushunchasi va unga qo‘yiladigan talablar ………………..
1.2. Ona tili fanida ta’lim mazmunini belgilashda umumiy yondashuvlar ………
1.3. Ta’lim mazmunini shakllantirishda davlat ta’lim standartlari va o‘quv
dasturining o‘rni …………………………………………………………………
II BOB. 10-sinf ona tili darsligi ta’lim mazmuni va uning tarkibiy
xususiyatlari
2.1. 10-sinf ona tili darsligi tuzilishi va bo‘limlarining o‘ziga xosligi ………….
2.2.Darslikda tilshunoslik bilimlari, nutqiy ko‘nikmalar va kompetensiyalarning
uyg‘unligi ………………………………………………………………………
2.3. Darslik materiallari asosida dars jarayonini tashkil etish va ta’lim
mazmunini ochib berish yo‘llari ………………………..……………………….
Xulosa ………………………………………………….………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………

2 KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi Bugungi kunda ta’lim tizimi taraqqiy etayotgan
jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda izchil yangilanmoqda. Har bir fan bo‘yicha
ta’lim mazmunining yangilanishi, darsliklar va o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar
zamonaviy pedagogik yondashuvlar asosida ishlab chiqilmoqda. Shu jumladan,
ona tili fani bo‘yicha ham darsliklar yangicha mazmunda, kompetensiyaga
asoslangan yondashuvlar ruhida yaratilmoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyev
2022-yil 28-yanvardagi Murojaatnomasida: “Darsliklar zamonaviy hayot
talablariga javob berishi, yoshlarning bilim olishga bo‘lgan qiziqishini oshirishi
kerak,” – deb ta’kidlagan. 1
Bu esa darsliklar va o‘quv materiallariga metodik va
mazmuniy yondashuvda yangilik zarurligini ko‘rsatadi. Xususan, 10-sinf ona
tili darsligi o‘quvchilarning yoshi, tafakkur doirasi, tayyorgarlik darajasi va
kommunikativ ehtiyojlariga mos bo‘lishi ta’lim samaradorligining asosiy
shartlaridan biridir.Zamonaviy darslik faqat bilim beruvchi emas, balki
o‘quvchini o‘ylantiruvchi, izlanishga undovchi va mustaqil fikrlashga
yo‘naltiruvchi bo‘lishi lozim. Shu bois, darslik tarkibidagi matnlar, topshiriqlar,
mashqlar va izohlar zamon talablariga javob bera olishi kerak. 10-sinf ona tili
darsligining bu boradagi imkoniyatlari va cheklovlarini tahlil qilish, ta’lim
mazmunining nechog‘li to‘g‘ri shakllanganini aniqlash ushbu kurs ishining
dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Ona tili darsliklari va ularning
tarkibi, tilshunoslik asoslari, o‘quvchilarda til madaniyatini shakllantirishdagi
roli haqida ilmiy-pedagogik adabiyotlarda turli tadqiqotlar mavjud. N. Jo‘raev,
M. Qodirova, N. Mahmudov, M. To‘ychiyev, O. Yoqubov kabi olimlar o‘z
ilmiy ishlari orqali ona tili ta’limining mazmuniy asoslari, darsliklarning
lingvistik va uslubiy xususiyatlari, til kompetensiyasini shakllantirishdagi o‘rni
haqida tahliliy fikrlar bildirgan. Ushbu adabiyotlarda umumiy didaktik talablar,
1
Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – 2022-
yil 28-yanvar. // https://president.uz/uz/lists/view/4743

3darslik mazmunining yoshga mosligi, til va nutq faoliyatlarining uyg‘unligi
kabi masalalar ilgari surilgan. Biroq aynan 10-sinf uchun mo‘ljallangan yangi
nashr darsligi bo‘yicha chuqur tahlil va tavsiyalar mavjud emas. Yangi
darslikda mavjud bo‘lgan bo‘limlar, mashq va topshiriqlarning ta’limiy
samaradorligi, o‘quvchi faoliyatiga ta’siri haqida hali yetarli ilmiy izlanishlar
qilinmagan.
Kurs ishining ahamiyati Kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki, u 10-
sinf ona tili darsligining mazmuniy tarkibini chuqur tahlil qilish va uni amaliyot
bilan bog‘lash imkonini beradi. Darslikda aks ettirilgan tilshunoslik
ma’lumotlari, nutqiy mashqlar, ijodiy topshiriqlar, kompetensiyaviy yondashuv
asosida tuzilgan vazifalar qanday metodik yondashuvlarga asoslangani
o‘rganiladi. Bu tahlillar asosida o‘qituvchilarga metodik tavsiyalar ishlab
chiqiladi, ta’lim mazmuni va usullarini yanada takomillashtirish imkoniyati
yaratiladi. Darslikning kuchli va zaif tomonlari aniqlanadi, o‘quvchilar uchun
qulaylik darajasi baholanadi.
Kurs ishining asosiy maqsadi – 10-sinf ona tili darsligi ta’lim mazmunini
tahlil qilish, uning tarkibiy xususiyatlari va ta’limga qo‘yiladigan talablar
asosida baholashdir.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: – ta’lim mazmuni
tushunchasi va unga qo‘yiladigan talablarni o‘rganish; – ona tili fanida ta’lim
mazmunini belgilashdagi yondashuvlarni tahlil qilish; – 10-sinf ona tili darsligi
tuzilishini o‘rganish; – darslikdagi tilshunoslik va nutqiy kompetensiyalarni
aniqlash; –
Kurs ishining obyekti – umumiy o‘rta ta’lim tizimi va uning doirasida
qo‘llanilayotgan ona tili darsliklaridir.
Kurs ishining predmeti – 10-sinf ona tili darsligi (yangi nashr) ta’lim
mazmunining nazariy va amaliy jihatlari.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda
uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

4I BOB. 10-sinf ona tili darsligi ta lim mazmunining shakllanishiʼ
va nazariy asoslari
1.1. Ta’lim mazmuni tushunchasi va unga qo‘yiladigan talablar
Ta’lim mazmuni — bu o‘quvchilarga berilishi ko‘zda tutilgan bilim,
ko‘nikma va kompetensiyalar majmuasidir. U shunchaki ma’lumotlar to‘plami
emas, balki o‘quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan tizimli,
mantiqiy, bosqichma-bosqich shakllangan mazmunga ega bo‘lishi kerak.
Zamonaviy pedagogika fanida ta’lim mazmuni deganda o‘quv dasturi, darslik
va o‘quv-metodik materiallar orqali beriladigan nazariy va amaliy bilimlar,
ijtimoiy-tarixiy tajriba, madaniy qadriyatlar tushuniladi.
Zamonaviy ta’lim tizimining rivojlanishi bilan birga, ta’lim mazmuni
tushunchasi ham yanada kengayib, murakkab pedagogik-kasbiy kategoriya
sifatida qaralmoqda.
Bugun bu tushuncha faqatgina bilimlar jamlanmasi emas, balki o‘quvchini har
tomonlama rivojlantirishga yo‘naltirilgan ijtimoiy-madaniy jarayon sifatida
talqin etilmoqda.
Ya’ni, ta’lim mazmuni deganda, o‘quvchiga ma’lum vaqt davomida
rejalashtirilgan, tizimlashtirilgan va psixologik-pedagogik mezonlar asosida
berilishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va kompetensiyalar tushuniladi.
Bu tushuncha o‘z ichiga nafaqat nazariy materiallarni, balki tarbiyaviy,
ma’naviy, axloqiy va estetik qadriyatlarni ham oladi. 2
Har bir darslik, o‘quv dasturi va metodik qo‘llanma aynan ta’lim
mazmunining amaldagi shakllanishi sifatida e’tirof etiladi.
Mazkur mazmun o‘quvchining yosh xususiyatlari, psixologik tayyorgarligi va
jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqib ishlab chiqiladi.
Ta’lim mazmuni o‘z mohiyatiga ko‘ra, shaxsga yo‘naltirilgan bo‘lib, u
o‘quvchining mustaqil fikrlashini, tanqidiy qarashini va ijodiy salohiyatini
2
Nemat Mahmudov, Abdug‘affor Sobirov. Ona tili: 10-sinf uchun darslik. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2017

5shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi lozim.
Bu esa ta’lim jarayonida o‘qituvchining roli va darslik mazmunining sifatiga
bevosita bog‘liq.
Ilmiy-pedagogik adabiyotlarda ta’lim mazmuni turli nuqtayi nazardan talqin
etiladi. Ba’zilar uni bilimlar tizimi sifatida ko‘rsatsa, boshqalar shaxsni
shakllantirish vositasi sifatida baholaydi. Ammo zamonaviy kompetensiyaviy
yondashuvga ko‘ra, ta’lim mazmuni bu ikkala jihatni uyg‘unlashtirgan keng
doiradagi tushunchadir. Ya’ni, u orqali o‘quvchi bilim oladi, ko‘nikma
egallaydi, shu bilan birga, mustaqil fikrlashga o‘rganadi va ijtimoiy hayotga
moslashadi.
Bugungi kunda ta’lim mazmuniga bo‘lgan talablar an’anaviy
yondashuvlardan keskin farq qiladi. Avvallari faqat fakt va qoidalarni o‘rgatish
muhim bo‘lgan bo‘lsa, endilikda bu bilimlar hayotga tatbiq etilishi, tahlil
qilinishi, baholanishi va qo‘llanilishi talab etiladi. Shuning uchun ham ta’lim
mazmuni o‘quvchining bilimdon emas, balki tafakkurli, faol, tashabbuskor
shaxs bo‘lishini ta’minlashi zarur.
Mazkur jarayonda til, axborot texnologiyalari, madaniyat va muloqot vositalari
muhim o‘rin egallaydi. Ta’lim mazmuni ijtimoiy ehtiyojlar va rivojlanish
strategiyalariga hamohang bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasida qabul
qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, “Milliy o‘quv dasturi” va boshqa
strategik hujjatlarda ta’lim mazmunining asosiy yo‘nalishlari aniq belgilab
berilgan. Bu hujjatlarga ko‘ra, har bir o‘quvchi o‘z fikrini erkin ifodalay
oladigan, zamonaviy bilimlarga ega, madaniyatli, vatanparvar inson bo‘lib
yetishishi zarur. Buning uchun esa ta’lim mazmuni chuqur tahlil qilinib, doimo
yangilanib borilishi shart. 3
O‘quv dasturlarini ishlab chiqishda ta’lim mazmuni uzviylik, izchillik va
mantiqiylik tamoyillari asosida tanlanadi.
3
Musurmon To‘ychiyev. Ona tili ta’limida zamonaviy yondashuvlar. – Samarqand: Zarafshon
nashriyoti, 2018.

6Bu jarayonda fanning ichki tizimi, mavzular orasidagi bog‘liqlik, bilimlar
bosqichma-bosqich oshirilishi kabi jihatlar e’tiborga olinadi.
10-sinf ona tili darsligi mazmunida ham bu tamoyillarga rioya qilinishi kutiladi,
chunki o‘quvchi bu sinfda murakkab til birliklari, matn tahlili, uslubiy vositalar
haqida bilim oladi.
Bunday bilimlar esa avvalgi sinflarda shakllantirilgan asoslarga tayanib
rivojlanadi.
Ona tili fani ta’lim mazmunining asosiy vazifasi – o‘quvchining ona tilida
to‘g‘ri, ravon va aniq fikr yurita olishini ta’minlashdir.
Bu esa nafaqat grammatik qoidalarni yodlash, balki til vositalaridan amaliyotda
foydalanishni ham o‘z ichiga oladi. Demak, ta’lim mazmuni faqat bilim
o‘rgatish bilan cheklanmasligi, balki uni kundalik hayotga qo‘llashga o‘rgatishi
kerak. Bu jihat ayniqsa til va nutq madaniyati bilan bog‘liq darslarda muhim
ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, ta’lim mazmuni o‘quvchilarning
dunyoqarashi, estetik didi, axloqiy mezonlarini shakllantirishga ham xizmat
qilishi kerak. O‘quvchilar tanlagan matnlar, tahlil qilingan misollar va yozma
ishlar orqali jamiyatga, atrofdagilarga munosabat bildirishni o‘rganadi.
Shu tariqa, har bir darsda bilim bilan birga axloq, vatanparvarlik, milliy
qadriyatlar singari yuksak g‘oyalar singdirilishi kerak. Bu holat ta’lim
mazmunining tarbiyaviy jihatlarini yanada muhim qilib qo‘yadi. Ona tili fanida
ta’lim mazmuni tilshunoslik bilimlari, nutqiy ko‘nikmalar va kommunikativ
yondashuvlar orqali shakllantiriladi. Bu esa darslik mazmunining chuqur, ilmiy
va metodik asoslangan bo‘lishini talab etadi.
Zamonaviy ta’lim jarayonida bilimlarning samarali o‘zlashtirilishini
ta’minlash uchun eng avvalo ta’lim mazmuni to‘g‘ri, ilmiy asoslangan va puxta
shakllantirilgan bo‘lishi lozim.
Ta’lim mazmuni — bu nafaqat bilimlar yig‘indisi, balki o‘quvchining
tafakkurini, hayotga bo‘lgan munosabatini va jamiyatga foydali shaxs sifatida
shakllanishini ta’minlaydigan vositadir.

7Shu sababli ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan talablar ham keng ko‘lamli bo‘lib,
ular ilmiylik, tizimlilik, amaliyotga yaqinlik, shaxsga yo‘naltirilganlik,
tarbiyaviylik va metodik asoslanganlikni qamrab oladi.
Bu talablarga amal qilish orqali darsliklar mazmunan boy, o‘quvchi
ehtiyojlariga mos, zamonaviy pedagogik yondashuvlarga tayangan bo‘ladi.
Avvalo, ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan birinchi va eng muhim talab —
ilmiylik prinsipidir.
Bu prinsipga ko‘ra, darslikda berilayotgan barcha ma’lumotlar fan asoslariga,
zamonaviy yutuqlarga va ilmiy dalillarga tayangan bo‘lishi zarur.
Agar darslikdagi bilimlar eskirgan yoki ilmiy ishonchsiz bo‘lsa, bu o‘quvchida
chalkashlikka olib keladi va ta’limga nisbatan ishonchni kamaytiradi.
Shu bois, har bir mavzu, har bir qoida, hatto har bir misol ham ishonchli
manbalarga asoslangan bo‘lishi talab qilinadi. 4
Keyingi talab — tizimlilik va izchillikdir.
Bu tamoyilga ko‘ra, ta’lim mazmuni bosqichma-bosqich, ketma-ketlikda,
o‘quvchilarning yosh va tayyorgarlik darajasiga muvofiq shakllantirilishi kerak.
Masalan, ona tili darsligida fonetika, leksikologiya, morfologiya va sintaksisga
oid mavzular oddiydan murakkabga tomon tartib bilan joylashtiriladi.
Bu o‘quvchiga yangi bilimni avvalgi o‘rganganlariga tayanib o‘zlashtirish
imkonini beradi. Shuningdek, ta’lim mazmuni real hayot bilan bog‘liq bo‘lishi
ham muhim talab hisoblanadi. O‘quvchi o‘rganayotgan bilimlarni nafaqat dars
davomida, balki kundalik hayotda, muloqotda, kasb tanlashda yoki muammo
yechishda qo‘llay olishiga ishonch hosil qilishi kerak.
Masalan, ona tili darsliklarida berilayotgan matnlar, yozma topshiriqlar va
og‘zaki nutq mashqlari hayotiy misollar asosida tuzilsa, bu bilimlarning amaliy
ahamiyatini oshiradi. Bu tamoyil orqali o‘quvchi o‘z o‘rganayotgan fani
hayotda qanday foyda berishini anglaydi. Yana bir muhim tamoyil — ta’lim
4
Nodira Yusupova. Kompetensiyaviy yondashuv asosida ona tili darslarini tashkil etish. – Buxoro:
Ilm ziyo, 2021.

8mazmunining shaxsga yo‘naltirilgan bo‘lishidir.
Bu degani, har bir o‘quvchi o‘z qobiliyatidan kelib chiqib bilim oladi, mustaqil
fikrlashni rivojlantiradi va o‘z individual yondashuvini shakllantiradi.
Darslikdagi mashqlar turli darajadagi murakkablikda bo‘lishi, ijodiy fikrlash,
tahlil qilish va muhokama yuritish imkoniyatini yaratishi lozim.
Shaxsga yo‘naltirilgan mazmun o‘quvchini passiv eshituvchidan faol
ishtirokchiga aylantiradi.
Bundan tashqari, ta’lim mazmunining tarbiyaviy yo‘nalishga ega bo‘lishi
ham dolzarb talablardan biridir.
Bilimlar orqali o‘quvchiga vatanparvarlik, milliy qadriyatlar, axloqiy me’yorlar
va fuqarolik mas’uliyati haqida tushunchalar berilishi zarur.
Ona tili darsliklarida tanlangan matnlar, yozma ish mavzulari, muhokama
savollari aynan tarbiyaviy ruhda bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.
Shu tarzda o‘quvchi bilim olish bilan birga, jamiyatga foydali inson sifatida
shakllanadi. Ta’lim mazmuni metodik jihatdan asoslangan bo‘lishi ham o‘ta
muhimdir.
Bu o‘qituvchiga darsni samarali o‘tkazishda, o‘quvchiga esa bilimlarni
bosqichma-bosqich o‘zlashtirishda yordam beradi.
Har bir mavzuga mos mashqlar, izohli topshiriqlar, savol-javoblar tizimi
metodik jihatdan to‘g‘ri ishlab chiqilishi kerak.
Bu yondashuv ta’limni quruq nazariyadan amaliy faoliyatga aylantiradi.
Interfaollik ham ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan zamonaviy talablardan
biridir. Darslikdagi topshiriqlar o‘quvchini fikrlashga, savol berishga, yechim
topishga undashi kerak. Masalan, "Siz qanday fikrdasiz?", "Matn muallifiga
qanday savol berar edingiz?", "Boshqa yo‘l bilan izohlab bering" kabi
topshiriqlar interfaol yondashuvning mahsulidir. Bu orqali o‘quvchining nutqiy
va tanqidiy fikrlash salohiyati yuksaladi. Shuningdek, bugungi ta’lim
mazmunida kompetensiyaviy yondashuvni hisobga olish talab etiladi. O‘quvchi
darslik orqali nafaqat bilim olishi, balki muammo yechishi, mustaqil qaror

9chiqarishi, jamoadagi vazifalarni bajarishi, muloqotga kirishishi kerak.
Bunday kompetensiyalarni shakllantirish uchun ta’lim mazmuni turli faoliyat
shakllariga boy bo‘lishi zarur.
Shu bilan birga, o‘quvchining qiziqishini uyg‘otadigan, hayotiy vaziyatlar bilan
bog‘langan mavzular ham muhim ahamiyat kasb etadi. 5
Hozirgi kunda ta’lim tizimi kompetensiyaviy yondashuv asosida tashkil
etilmoqda. Bu yondashuv o‘quvchining faqat bilim emas, balki hayotiy
ko‘nikmalar, axborotni qayta ishlash, muammo yechish, fikr bildirish, ijod
qilish kabi keng ko‘lamli faoliyatlarda qatnasha olishiga yo‘naltirilgan. Shu
bois, ta’lim mazmuni ham bu yondashuv asosida shakllantirilishi lozim. 10-sinf
ona tili darsligida tilshunoslik bilimlari bilan bir qatorda, nutqiy
kompetensiyalar, axloqiy-etik qadriyatlar, madaniyatlararo muloqot
ko‘nikmalari ham aks etgan bo‘lishi talab etiladi. Bu esa o‘quvchining
kommunikativ, sotsial, madaniy va axborot kompetensiyalarini shakllantirishda
asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.
1.2. Ona tili fanida ta’lim mazmunini belgilashda umumiy
yondashuvlar
Ona tili fani umumta’lim maktablarining o‘quv jarayonida alohida o‘rin
tutadi. Bu fan o‘quvchilarga til qurilishi, nutqiy me’yorlar, fikr ifodasi va
madaniyat elementlarini o‘rgatish orqali ularning intellektual va ruhiy
rivojlanishiga xizmat qiladi. Ona tili ta’limi nafaqat grammatik qoidalarni
o‘rgatish, balki shaxs sifatida kamol topish, nutq madaniyatini shakllantirish,
muloqotga kirisha olish, fikrni mustaqil bayon eta olish qobiliyatini
rivojlantirish vositasidir. Shu bois ta’lim mazmunini belgilashda yondashuvlar
bevosita o‘quvchining ehtiyojlari, shaxsiy rivojlanishi va jamiyat talablari bilan
5
Maftuna Xolboyeva. Boshlang‘ich va o‘rta ta’limda til ko‘nikmalarini shakllantirish. –
Namangan: Nur, 2021.

10bog‘liq bo‘lishi lozim. Hozirgi kunda bu sohada bir nechta umumiy
yondashuvlar amal qilmoqda: kompetensiyaviy, shaxsga yo‘naltirilgan,
kommunikativ, faoliyatga asoslangan, integratsiyalashgan va farqlashtirilgan
yondashuvlar. Mazkur yondashuvlarning har biri ona tili fanida ta’lim
mazmunini shakllantirishda o‘ziga xos o‘rin tutadi.
Kompetensiyaviy yondashuv bugungi ta’limning asosiy nazariy-metodik
negizlaridan biri sanaladi. Unga ko‘ra, ta’lim o‘quvchini bilim bilan ta’minlash
bilan cheklanmasligi, balki uni real hayotda qo‘llay olishga, muammoga yechim
topa olishga, o‘z fikrini erkin va asosli bayon etishga yo‘naltirilgan bo‘lishi
kerak. Bu yondashuv o‘quvchilarni hayotga tayyorlaydi, ularni kommunikativ,
sotsial, madaniy, axborot va boshqa kompetensiyalarni egallagan mustaqil
fikrlovchi shaxs sifatida shakllantiradi. Ona tili darsligida bu yondashuv
ifodasini matnlar asosida ishlash, muhokama va munozarali savollar, erkin
yozma ishlar, izohli tahlil va nutqiy topshiriqlarda topadi. Har bir bilim
ko‘nikmaga, har bir ko‘nikma esa hayotda foydali kompetensiyaga aylanishi
ta’minlanadi.
Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvda o‘quvchi ta’lim jarayonining
markazida turadi. Har bir o‘quvchining individual qobiliyati, dunyoqarashi,
qiziqishi, psixologik holati hisobga olinadi. Darslikdagi mashqlar, savollar,
vazifalar shunday tanlanadiki, u o‘quvchini o‘zi ustida ishlashga, fikrlashga,
izlanishga, o‘z javobiga javobgarlik hissi bilan yondashishga undaydi. Bu
yondashuv o‘quvchini tayyor bilimni yod oluvchi emas, balki bilim hosil
qiluvchi, uni tahlil qiluvchi, baholovchi shaxsga aylantirishni ko‘zlaydi.
Masalan, yozma nutqni rivojlantirish uchun beriladigan topshiriqlar
o‘quvchining individual dunyoqarashiga tayanib tuziladi, bu esa unga mavzuga
nisbatan shaxsiy munosabat bildirish imkonini yaratadi. 6
6
Nargiza Ochilova. Zamonaviy ona tili darslarida differensial yondashuv. –
Buxoro: Donishmand, 2020.

11Kommunikativ yondashuv esa ona tili fanida tilni muloqot vositasi sifatida
o‘rgatishni maqsad qiladi. Bu yondashuvda til qoidalarini o‘zlashtirish emas,
balki o‘quvchining og‘zaki va yozma muloqotga faol kirisha olishi ustuvor
ahamiyat kasb etadi. Dars jarayonida o‘quvchi muloqot jarayonining
ishtirokchisi sifatida faol qatnashadi, fikrini bildiradi, o‘z nuqtayi nazarini
himoya qiladi, boshqalarning fikrini eshitadi va munosabat bildiradi. Bu
yondashuv orqali til o‘rganish faol, interaktiv jarayonga aylanadi va o‘quvchi
o‘z fikrini erkin, mantiqiy va madaniyatli tarzda ifodalashga odatlanadi.
Ayniqsa, sinfda guruhlarda ishlash, rolda chiqish, muhokama qilish kabi usullar
aynan shu yondashuv samaradorligini oshiradi.
Faoliyatga asoslangan yondashuvda o‘quvchi bilimsiz ob’ekt emas, balki
o‘rganish jarayonining faol subyekti sifatida qaraladi. Bu yondashuvga ko‘ra,
o‘quvchi o‘z bilimini o‘zi kashf qiladi, amaliyotda tekshiradi, tajriba orqali
mustahkamlaydi. Darslar esa bu faoliyatni tashkil etuvchi va yo‘naltiruvchi
platforma bo‘lib xizmat qiladi. Darsliklar faoliyatga asoslangan mashqlar,
mustaqil izlanishga yo‘naltiruvchi topshiriqlar, ijodiy ishlar, tahliliy savollar
bilan boyitilishi kerak. Masalan, matn asosida reja tuzish, nutq tahlil qilish,
stilistik vositalarni aniqlash, muhokama mavzularida qatnashish shular
jumlasidandir. Bu orqali o‘quvchining nafaqat bilimi, balki tafakkuri, tahliliy
salohiyati, ijodiy yondashuvi ham shakllanadi. 7
Integratsiyalashgan yondashuv esa fanlararo bog‘liqlikni ta’minlash orqali
ta’lim mazmunini boyitadi. Ona tili darslari adabiyot, tarix,
madaniyatshunoslik, hayotiy tajriba bilan uyg‘unlashtirilsa, bilimlar chuqurroq,
yaxlitroq va osonroq o‘zlashtiriladi. Bu yondashuv o‘quvchining tilni ijtimoiy-
madaniy hodisa sifatida idrok etishiga, milliy g‘urur va qadriyatlarni chuqur
anglashiga xizmat qiladi. Misol uchun, tarixiy shaxslar haqidagi matnlar orqali
o‘quvchilar tilda ifoda vositalarini o‘rganish bilan birga, tarixiy tafakkurni ham
7
Nargiza Ochilova. Zamonaviy ona tili darslarida differensial yondashuv. –
Buxoro: Donishmand, 2020.

12shakllantiradilar. Bundan tashqari, bu yondashuv o‘quvchilarni fanlararo
fikrlashga, tizimli yondashuvga o‘rgatadi.
Farqlashtirilgan yondashuv esa o‘quvchilarning individual xususiyatlarini
hisobga olib, ularning har biri uchun mos mashq, topshiriq va yo‘nalish berishni
ko‘zlaydi. Bu yondashuv inklyuziv ta’lim talablariga ham javob beradi. Har bir
o‘quvchi o‘z imkoniyatlari doirasida o‘qish, tushunish, ifodalash va tahlil
qilishga jalb etiladi. Kuchli o‘quvchilar murakkabroq, ijodiy topshiriqlar bilan
shug‘ullansa, sustroq o‘quvchilar sodda va yo‘naltiruvchi topshiriqlar orqali
rag‘batlantiriladi. Bu yondashuv natijasida o‘quvchilar bilim olishda qiyinchilik
sezmadi, aksincha, o‘z kuchiga ishonch hosil qiladi.
1.3. Ta’lim mazmunini shakllantirishda DTS va o‘quv
dasturining o‘rni
Zamonaviy ta’lim jarayonida ta’lim mazmuni hech qachon tasodifiy yoki
o‘qituvchining xohishiga binoan shakllantirilmaydi. Mazkur jarayon
belgilangan davlat siyosati, yuridik asoslar, ilmiy-metodik hujjatlar va
standartlar asosida olib boriladi. O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta
ta’limning asosiy yo‘nalishlari, maqsad va vazifalari davlat ta’lim standartlari
(DTS) orqali belgilab berilgan. Bu standartlar har bir fan, sinf va o‘quv darajasi
uchun yagona mezonlarni belgilaydi, shu jumladan ona tili fani uchun ham.
DTS o‘z mohiyatiga ko‘ra, ta’lim jarayonining mazmuniy va metodik
poydevoridir. U o‘quvchilarning umumiy rivojlanish darajasini, egallashi lozim
bo‘lgan bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarni aniqlab beradi.
Davlat ta’lim standartlari har bir fan bo‘yicha o‘rgatilishi kerak bo‘lgan
asosiy bilim yo‘nalishlarini, minimal va maksimal darajadagi
kompetensiyalarni, shuningdek, baholash mezonlarini ham o‘z ichiga oladi.
Ona tili fani uchun DTS quyidagilarni belgilaydi: o‘quvchi qanday lingvistik
bilimlarni egallashi kerak, nutqiy faoliyat yo‘nalishlari qanday shakllantiriladi,
qanday turdagi topshiriqlar bilan ishlashga qodir bo‘lishi zarur. DTS faqat

13bilimlar ro‘yxatini bermaydi, balki ta’limning tarbiyaviy va shaxsga
yo‘naltirilgan maqsadlarini ham belgilaydi. Bu bilan u ta’lim jarayonining
strategik hujjati hisoblanadi. 8
Davlat ta’lim standartlariga asoslangan holda har bir fan uchun o‘quv
dasturi tuziladi. O‘quv dasturi DTSning amaliy ifodasi bo‘lib, u konkret o‘quv
yili davomida qanday mavzular o‘rganilishini, har bir mavzuning hajmi,
mazmuni, tavsiya etiladigan uslub va metodlarni belgilab beradi. Ona tili
fanining o‘quv dasturi, ayniqsa yuqori sinflarda, o‘quvchining tilshunoslik
bilimlari, muloqot ko‘nikmalari, fikrlash madaniyati, tahliliy salohiyatini
rivojlantirishga yo‘naltirilgan. O‘quv dasturida mavzular ketma-ketligi,
darslarga ajratilgan vaqt, baholash mezonlari va metodik tavsiyalar ko‘rsatilgan
bo‘ladi. Bu o‘qituvchining har bir darsni rejalashtirishida asosiy manba
vazifasini o‘taydi.
DTS va o‘quv dasturi bir-biri bilan uzviy bog‘langan hujjatlardir. DTS
ta’lim sifatining umumiy mezonlarini belgilasa, o‘quv dasturi ushbu mezonlarni
amalda hayotga tatbiq etadi. O‘quv dasturi asosida darsliklar, metodik
qo‘llanmalar, testlar va baholash tizimlari ishlab chiqiladi. Shunday qilib, o‘quv
dasturi ta’lim mazmunining shakllanishida o‘qituvchiga yo‘nalish beruvchi,
tizimlilik va aniqlikni ta’minlovchi muhim vosita hisoblanadi. Masalan, 10-sinf
ona tili o‘quv dasturida fonetika, leksikologiya, morfologiya va sintaksisga oid
mavzular izchillikda berilgan, ularning o‘quvchilar tomonidan qanday
o‘zlashtirilishi va qaysi kompetensiyalarni rivojlantirishi ko‘rsatilgan.
Ta’lim mazmunining shakllanishida davlat ta’lim standartlari va o‘quv
dasturi o‘zaro muvofiqlikda ishlasa, bu o‘qituvchining ishini ancha
yengillashtiradi. Avvalo, bu hujjatlar o‘quvchiga beriladigan bilim va
ko‘nikmalarni aniqlab beradi. Ikkinchidan, o‘qituvchining mavzu tanlashi, dars
o‘tish uslubi va baholash mezonlarini standartlashtiradi. Uchinchidan, har bir
8
Dilorom Yo‘ldosheva. Maktab ta’limida til va madaniyat integratsiyasi. – Andijon: Istiqlol,
2022.

14sinfda o‘quv yili yakunida o‘quvchilar qanday bilimlarga ega bo‘lishi kerakligi
aniq ko‘rsatiladi. Natijada, o‘quvchilar orasida bilimlar darajasi o‘rtasidagi
tafovut kamayadi va ta’lim tizimida yagona yondashuv shakllanadi.
DTS va o‘quv dasturining yana bir muhim jihati — ular doimiy
takomillashtirib boriladi. Har yili ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan
islohotlar, texnologik yangiliklar, zamonaviy kompetensiyaviy yondashuvlar
o‘quv dasturiga singdiriladi. Ayniqsa, ona tili fanida zamonaviy
kommunikatsion talablar, internet madaniyati, ijtimoiy tarmoqlardagi til
muammolari, savodxonlik darajasi kabi dolzarb masalalar inobatga olinadi. Bu
esa darslik va darslar mazmunini yangilab borishga zamin yaratadi.
DTS va o‘quv dasturining mavjudligi o‘quv jarayonida pedagogik erkinlikni
cheklamaydi, aksincha, uni samarali rejalashtirish, izchil tashkil qilish va
baholash imkonini yaratadi. O‘qituvchi o‘z ijodkorligini aynan ushbu hujjatlar
asosida rivojlantiradi, darsni o‘quvchining qiziqishiga qarab moslashtiradi,
metodik yangiliklarni joriy etadi. Shu tariqa, DTS va o‘quv dasturi o‘rtasida
qat’iy me’yoriylik bilan pedagogik moslashuvchanlik uyg‘unlashadi. Bu
uyg‘unlik esa ta’limning sifatli bo‘lishini ta’minlovchi asosiy omildir.
10-sinf ona tili darsligi ta’lim mazmuni ham aynan DTS va o‘quv dasturiga
asoslanadi. Darslikda belgilangan har bir mavzu, berilgan topshiriqlar, mashqlar
va matnlar o‘quv dasturidagi maqsadlar va kompetensiyalarni hisobga olgan
holda tanlangan. Bu esa darslikning pedagogik asoslanganligini, ilmiy-metodik
jihatdan puxta tuzilganini ko‘rsatadi. O‘quvchi o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan
asosiy bilimlar – leksik birliklar, gap tuzilishi, uslubiy vositalar, matnning
tahlili kabi yo‘nalishlar aynan DTSda belgilangan umumiy maqsadlar asosida
beriladi. ta’lim mazmunini shakllantirishda DTS va o‘quv dasturi muhim
metodologik, huquqiy va nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu hujjatlar orqali
o‘qituvchi o‘z faoliyatini belgilaydi, darslik yaratuvchilari metodik yo‘nalishni
aniqlaydi, o‘quvchi esa qanday bilimlarni egallashi lozimligini bilib oladi. DTS
– ta’lim sifatining kafolati bo‘lsa, o‘quv dasturi – uni hayotga tadbiq etuvchi

15quroldir. Shunday ekan, har bir darslik, xususan, 10-sinf ona tili darsligi, aynan
DTS va o‘quv dasturiga asoslangan holda tuzilgandagina, ta’lim jarayonida o‘z
samaradorligini ko‘rsatadi va o‘quvchiga haqiqiy foyda keltiradi.
I bob bo‘yicha xulosa
Ta’lim mazmuni – bu shunchaki bilimlar yig‘indisi emas, balki o‘quvchini
hayotga tayyorlaydigan, uni mustaqil fikrlashga undaydigan muhim tizim ekani
aniq bo‘ldi. Bugungi kunda ona tili fanida zamonaviy yondashuvlar asosida
ta’lim mazmuni belgilanyapti. Xususan, kompetensiyaviy va shaxsga
yo‘naltirilgan yondashuvlar asosida darsliklar tuzilmoqda. Bunda o‘quvchining
bilim olishi emas, balki uni amalda qo‘llay olishi asosiy maqsad sifatida
qaralmoqda. Davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturi esa ushbu
yondashuvlarning asosiy yo‘riqnomasi hisoblanadi.
Bu hujjatlar ta’limning yagona, izchil va tizimli bo‘lishiga xizmat qiladi.
Darsliklar aynan shu asosda tuzilganida ta’lim samaradorligi ortadi.
Shuningdek, o‘quvchi shaxsining rivojlanishi, uning nutqiy va madaniy
ko‘nikmalarini shakllantirish ham e’tiborda bo‘ladi.

16II BOB. 10-sinf ona tili darsligi ta’lim mazmuni va uning tarkibiy
xususiyatlari
2.1. 10-sinf ona tili darsligi tuzilishi va bo‘limlarining o‘ziga xosligi
O‘quvchilar tilshunoslik bilimlarini mukammal egallashi uchun ularning
yoshi, psixologik xususiyatlari, qabul darajasi va ilgari o‘rganilgan bilimlarga
tayanuvchanlik jihatlari hisobga olinishi muhim. Shu jihatdan 10-sinf ona tili
darsligi tizimli va puxta tuzilgan. Bu darslik o‘quvchilarning egallagan
bilimlarini chuqurlashtirish, ularni amaliyotda qo‘llashga yo‘naltirish va nutqiy
faoliyatni rivojlantirishga qaratilgan.
Darslik mazmuni asosan nazariy tilshunoslik asoslari, nutqiy malakalar,
grammatik birliklar, morfologik va sintaktik kategoriyalar hamda uslubiyat
masalalarini qamrab oladi. Bu darslikning asosiy afzalliklaridan biri – unda til
vositalarining uslubiy jihatdan qo‘llanilishiga alohida urg‘u berilganidir. Shu
bois u nafaqat grammatik qoidalarni o‘rgatadi, balki ularni qanday holatlarda,
qanday uslubda ishlatish kerakligini ham ochib beradi .
Darslikdagi har bir bo‘lim muayyan mavzular atrofida tizimlashtirilgan.
Masalan, “Nutqiy uslublar” bo‘limida o‘quvchilar har bir uslubning maqsadi, til
vositalari, qo‘llanish doirasi bilan tanishadilar. Ayniqsa, adabiy til, yozma va
og‘zaki shakllar, ilmiy va rasmiy uslub haqidagi bilimlar ularga hayotiy
muhitda aniq va ta’sirchan muloqot qilish imkonini beradi.
Darslikdagi mashqlar turlicha yo‘nalishda tuzilgan bo‘lib, ular analiz,
sintez, izoh, taqqoslash, ifodalash kabi faol fikrlashga asoslangan
topshiriqlardan iborat. Har bir mashqning orqasida o‘quvchining mustaqil
fikrlashi, kuzatuvchanligi va tilga nisbatan estetik didi shakllanadi. Bu mashqlar
darsda ham, mustaqil ishlash jarayonida ham qulaylik yaratadi.
10-sinf darsligida “Til va uslub”, “Sinonimlar”, “Matn va iqtibos”, “Nutqiy
vositalarning funksiyasi” kabi mavzular orqali tilga nazariy yondashuv bilan bir
qatorda, uslubiy, madaniy va tarbiyaviy yondashuvlar uyg‘unlashtirilgan. Shu

17bois, bu darslik o‘zbek tilining o‘rganilishini faqat tilshunoslik doirasida emas,
balki kengroq, jamiyatga foydali jihatdan olib boradi.
Mualliflar tomonidan darslikning har bir sahifasiga ma’naviy yondashuv
singdirilgan. Mashqlarga tanlab olingan matnlar orasida O‘zbekiston xalq
yozuvchilari, taniqli adiblar, olimlar ijodidan namunalar berilgan. Bu matnlar
orqali o‘quvchi nafaqat tilshunoslik bilimini o‘zlashtiradi, balki o‘zbek
adabiyoti va ma’naviyati bilan ham yaqinlashadi .
Darslikda esda saqlang, bilib oling, uyga vazifa, iqtidorli o‘quvchilar uchun
mashq kabi belgilar mavjud. Ular o‘quvchilarning individual yondashuvga
asoslangan bilim olishlariga xizmat qiladi. Har bir mashq bosqichma-bosqich
murakkablik darajasida tuzilgan bo 9
‘lib, bu o‘quvchilarni og‘irlik sezmasdan
mantiqiy fikrlashga undaydi.
Darslikda grammatika asoslari, fonetika, leksikologiya, morfologiya,
sintaksis, uslubiyat bo‘yicha mavzular izchil berilgan. Har bir bo‘lim o‘zining
kirish qismi, asosiy nazariy mazmuni va mashqlari bilan to‘ldirilgan. Bu esa
bilimni tizimli ravishda o‘zlashtirishga imkon yaratadi.
Til vositalarining ijtimoiy hayotdagi roli, so‘zning jamiyatdagi ahamiyati
kabi mavzular ham darslikda ko‘zda tutilgan. Bu orqali tilga bo‘lgan mehr,
e’tibor va hurmat hissi tarbiyalanadi. Shuningdek, ona tilining jozibasi, estetik
tarbiyadagi roli ham ayrim mashqlarda yoritib berilgan.
Darslikda ko‘plab mashhurlar – Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Oybek, Erkin
Vohidov, O‘tkir Hoshimov kabi ijodkorlarning asarlaridan parchalar keltirilgan.
Bu matnlar uslubiy xususiyatlar bilan boyitilgan va grammatikani estetik
anglashga yo‘naltirilgan.
Darslikning umumiy tuzilishi shundayki, u o‘quvchining mustaqil ishlash,
fikr bildirish, matn ustida ishlash, grammatik tahlil qilish kabi ko‘nikmalarini
9
Dilnoza Usmonova. Ona tili ta’limida interfaol metodlardan foydalanish. – Qarshi: Talaba
nuri, 2019.

18shakllantirishga xizmat qiladi. Bu jihatlar uni o‘qituvchi uchun ham, o‘quvchi
uchun ham foydali metodik vositaga aylantiradi.
Darslikda bo‘limlar o‘rtasidagi bog‘liqlik, o‘zaro uzviylik yaqqol seziladi.
Har bir bo‘lim avvalgisiga tayanadi, keyingisiga asos bo‘ladi. Shu tariqa,
o‘quvchilar bilimni bosqichma-bosqich chuqurlashtirib boradilar. Har bir
bo‘lim nazariy qism, asosiy tushunchalar, namunali matnlar, savollar, mashqlar,
mustaqil ish topshiriqlari va muhokama savollaridan tashkil topgan. Bu esa
o‘qituvchiga darsni samarali tashkil qilish, o‘quvchiga esa mavzuni mustaqil
o‘zlashtirish imkonini beradi.
Darslikning yana bir o‘ziga xos xususiyati — undagi matnlar va
topshiriqlarning hayotiyligidir. Har bir mavzuda berilgan matnlar orqali
o‘quvchi nafaqat tilni, balki atrof-muhit, ijtimoiy hodisalar, milliy qadriyatlar
haqida ham tasavvurga ega bo‘ladi. Darslikda matn asosida savol-javob, fikr
almashish, yozma topshiriq, munozara, nutqiy vazifalar orqali til amaliyotini
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan. Bu esa darslikni zamonaviy,
o‘quvchiga yaqin va interaktiv vositaga aylantiradi. 10
10-sinf darsligining bo‘limlarida topshiriqlar turlicha shakllantirilgan:
reproduktiv (takroriy), produktiv (ijodiy), diagnostik va kompetensiyaviy
mashqlar keltirilgan. Bu esa darslikda faqat bilim emas, balki fikrlash, tahlil
qilish, baholash va amaliyotga tatbiq etish kabi yuqori darajadagi
ko‘nikmalarning rivojlanishiga imkon yaratadi. Har bir bo‘limda berilgan
topshiriqlar didaktik nuqtayi nazardan to‘g‘ri tanlangan bo‘lib, ularning
osondan qiyinga qarab ketishi tizimlilikni ta’minlaydi.
10
Dilnoza Usmonova. Ona tili ta’limida interfaol metodlardan foydalanish. – Qarshi: Talaba
nuri, 2019.

192.2.Darslikda tilshunoslik bilimlari, nutqiy ko‘nikmalar va
kompetensiyalarning uyg‘unligi
Zamonaviy ta’limning asosiy talabi o‘quvchini bilimlar bilan qurollantirish
bilan birga, uni mustaqil fikrlay oladigan, nutqiy jihatdan yetuk va ijtimoiy
jihatdan faol shaxs sifatida shakllantirishdir. Bu vazifa ayniqsa ona tili fani
orqali amalga oshiriladi. 10-sinf ona tili darsligi ana shu maqsadlarga xizmat
qiladigan asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Ushbu darslikda tilshunoslik
bilimlari, nutqiy ko‘nikmalar va zamonaviy kompetensiyalar o‘zaro
uyg‘unlashtirilgan holda berilgan bo‘lib, bu jihati bilan u ilg‘or metodik
g‘oyalarga tayangan holda yaratilganini ko‘rsatadi.
Tilshunoslik bilimlari darslikning asosiy qatlamini tashkil etadi. Bunda
fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis, uslubiyat, matnshunoslik kabi
bo‘limlarda nazariy bilimlar aniq va soddalashtirilgan shaklda berilgan. Har bir
mavzu o‘ziga xos terminlar, tushunchalar bilan boyitilgan, ularni anglash uchun
izohli misollar, jadval va chizmalar qo‘llanilgan. Bu, o‘z navbatida, tilning
ilmiy asoslarini o‘quvchilarga chuqur va tushunarli yetkazishga yordam beradi.
Darslikda har bir nazariy bilimdan so‘ng, o‘quvchilarda o‘sha bilimni
amaliyotda qo‘llash ko‘nikmasini shakllantiruvchi topshiriqlar beriladi.
Masalan, gap tuzilmasi yoki nutq uslublari haqida berilgan ma’lumotlardan
so‘ng, matn tahlili, uslubiy jihatdan tahlil, muloqot vaziyatiga mos nutq tuzish
kabi mashqlar o‘quvchini faol fikrlashga undaydi . Bu esa nazariya va
amaliyotning bevosita bog‘liqligini ta’minlaydi.
Nutqiy ko‘nikmalar — og‘zaki va yozma nutqda fikrni aniq, mantiqiy va
ravon ifoda etish, turli nutqiy vaziyatlarga mos til vositalarini tanlash, muloqot
jarayonida faol ishtirok etish kabilarni o‘z ichiga oladi. Darslikda aynan mana
shu ko‘nikmalarni shakllantirishga alohida urg‘u berilgan. Har bir mavzudan
so‘ng “Munozara qiling”, “Izoh bering”, “Qisqa nutq tayyorlang”, “Fikr bildir”
kabi topshiriqlar beriladi. Bu topshiriqlar o‘quvchini nutqiy jihatdan faollikka
undaydi va muloqot malakasini rivojlantiradi.

20Darslikda kompetensiyaviy yondashuv amalda quyidagi yo‘llar bilan
amalga oshirilgan: birinchidan, har bir mavzuda mustaqil fikrlashga, tahlil
qilishga, baholashga yo‘naltirilgan savollar mavjud. Ikkinchidan, topshiriqlar
real hayotiy vaziyatlarga asoslangan. Uchinchidan, o‘quvchilar o‘z fikrini
bildirish, boshqa fikrlarni baholash, dalillashga o‘rgatiladi. Bu esa tanqidiy
fikrlash, muloqotga kirishish va ijtimoiy moslashuv kompetensiyalarini
rivojlantiradi.
Tilshunoslik bilimlari o‘quvchining tafakkurini chuqurlashtiradi. Ayniqsa,
morfologiya va sintaksis mavzularida berilgan mashqlar orqali o‘quvchi nafaqat
so‘z tuzilishi, balki gap qurilishi, fikr strukturasini anglaydi. Bu esa uning
nutqini izchil, mantiqli va silliq shakllantirishga yordam beradi. Har bir tahliliy
mashqda o‘quvchi o‘z fikrini dalillash, izohlash, asoslashga o‘rgatiladi.
Nutqiy ko‘nikmalar darslikdagi matnlar asosida bosqichma-bosqich
shakllantiriladi. Masalan, badiiy matn asosida uslubiy tahlil qilish, publitsistik
matndan asosiy g‘oyani ajratib ko‘rsatish, rasmiy uslubdagi matn tuzish —
bularning barchasi nutqiy vazifalarni bajarishga yo‘naltirilgan. Shu orqali
o‘quvchi tilni amaliy aloqa vositasi sifatida o‘zlashtiradi.
Kompetensiyalarni shakllantirishda darslikdagi har bir topshiriq individual
va guruhiy ishlashga moslashgan. Ko‘plab mashqlar birgalikda fikrlash,
muhokama, munozara olib borishni talab qiladi. Bu esa hamkorlikda ishlash
kompetensiyasini rivojlantiradi. Shuningdek, mashqlarda axloqiy, tarbiyaviy,
milliy va madaniy qadriyatlar singdirilgan bo‘lib, o‘quvchilarning fuqarolik
pozitsiyasini mustahkamlashga xizmat qiladi. 11
Darslikda keltirilgan mashqlar turliligi ham alohida e’tiborga loyiq.
Jumladan, tanlovli testlar, ochiq savollar, insho yozish, nutqiy vaziyatlar
asosida gap tuzish, matnni qayta yozish, tahlil qilish, fikr bildirish — bularning
barchasi o‘quvchilarning turli kompetensiyalarini shakllantirishga xizmat qiladi.
11
Anvar Toshpulatov. Ona tili o‘qitishning zamonaviy tamoyillari. – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2023.

21Ayniqsa, yozma nutqni rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlar ancha keng va
puxta tanlangan.
Darslikda tilshunoslik bilimlari asosida yaratilgan topshiriqlar o‘quvchilarni
mustaqil o‘qishga, ma’lumot topishga, tushunishga va qayta ishlab chiqishga
o‘rgatadi. Misol uchun, frazeologizmlar haqida nazariy tushuncha berilgach,
ularning qo‘llanilishi haqidagi topshiriqlar o‘quvchidan izlanish, tahlil, fikr
yuritishni talab qiladi. Bu esa ularni o‘quvchi emas, izlanuvchi shaxs sifatida
shakllantiradi.
Darslikda og‘zaki nutqga oid mashqlar alohida o‘rin tutadi. Dialog tuzish,
suhbat davom ettirish, og‘zaki bayon qilish, og‘zaki bahs-munozarada ishtirok
etish kabi vazifalar orqali o‘quvchi muloqotga tayyorlanadi. Bu esa ayni zamon
talablariga mos keladigan kommunikativ kompetensiyani shakllantiradi.
Ayniqsa, “Nutq uslublari” mavzusida bu yondashuv yaqqol ko‘zga tashlanadi
.10-sinf ona tili darsligi bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarni birgalikda
rivojlantirishga xizmat qiladigan didaktik vosita sifatida yaratilgan. Uning
mazmuni ta’limning maqsadlariga, DTS talablariga va zamonaviy metodik
yondashuvlarga mos keladi. Darslik o‘quvchiga bilim berish bilan birga, uni
fikrlashga, izlanishga, ijod qilishga, o‘z fikrini mustaqil bayon etishga o‘rgatadi.
Bu jihatlari bilan darslik zamonaviy ta’limning barcha talablariga javob beradi.
2.3. Darslik materiallari asosida dars jarayonini tashkil etish va ta’lim
mazmunini ochib berish yo‘llari
10-sinf ona tili darsligi o‘zining tarkibi, mazmuni va metodik qurilishi bilan
o‘quvchilarni chuqur bilim olishga, mustaqil fikrlashga va zamonaviy
kompetensiyalarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Darslikdagi materiallardan
samarali foydalanish orqali dars jarayonini izchil va maqsadga muvofiq tashkil
etish mumkin. Har bir darsda nafaqat tilshunoslik bilimlarini o‘rganish, balki
fikrlashni rivojlantirish, yozma va og‘zaki nutqni takomillashtirish, muloqot
madaniyatini shakllantirishga ham alohida e’tibor qaratiladi.

22Darslik materiallari dars jarayonini tashkil etishda ustuvor metodik asos
sifatida xizmat qiladi. Har bir mavzu nazariy tushuncha bilan boshlanadi, undan
so‘ng esa o‘quvchining faol ishtirokini talab qiladigan mashq va topshiriqlar
keltirilgan. Bu o‘qituvchiga darsda ikki bosqich – tushuntirish va amaliyot –ni
uyg‘un holda tashkil qilish imkonini beradi. Misol uchun, “Ish qog‘ozlari ustida
ishlash” mavzusida dastlab ish yuritish tili haqida nazariy izoh beriladi, keyin
esa o‘quvchining real hujjatlar bilan ishlash ko‘nikmasi shakllantiriladi .
Darslikda dars jarayonini interfaol metodlar asosida tashkil etish uchun
barcha imkoniyatlar mavjud. Har bir mashqdan so‘ng berilgan savollar
o‘quvchini muhokamaga, tahlilga va fikr almashishga chorlaydi. “Fikr bildir”,
“Qiyoslang”, “Munozara qiling” kabi topshiriqlar o‘quvchilarning nutqiy
faolligini oshiradi va muloqot ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘qituvchi bu
topshiriqlar asosida guruhli ishlash, rolli o‘yin, mini-debata kabi metodlarni
joriy eta oladi.
Yozma nutqni rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlar ham dars jarayonining
samaradorligini oshiradi. Masalan, matn asosida qisqacha bayon qilish, insho
yozish, nutqiy vaziyatga mos gap tuzish kabi vazifalar orqali o‘quvchilar matn
bilan ishlash madaniyatini o‘zlashtiradilar. Bunday mashqlar o‘quvchilarning
savodxonligini oshiradi, ifoda madaniyatini shakllantiradi. Ayniqsa, mashqlarga
tanlangan matnlarning badiiy va ma’naviy qiymati darsni boyitib turadi .
Dars jarayonini tashkil etishda darslikdagi shartli belgilar (masalan, “Esda
saqlang”, “Bilib oling”, “Iqtidorli o‘quvchilar uchun”) ham o‘ta muhim. Bu
belgilar orqali o‘qituvchi differensial yondashuvni amalga oshiradi. Kuchli
o‘quvchilar uchun murakkabroq vazifalar, yordamga muhtoj o‘quvchilar uchun
esa yo‘naltiruvchi mashqlar berilishi mumkin. Bu esa darsda har bir
o‘quvchining faolligini ta’minlaydi.
Darslikdagi savollar va topshiriqlar zamonaviy kompetensiyaviy yondashuv
asosida tuzilgan. Har bir darsdan so‘ng o‘quvchi o‘z fikrini bayon qilishi,
dalillashi, baholashi va mustaqil qarorga kelishi talab etiladi. Masalan, matndan

23iqtiboslar orqali asosiy g‘oyani aniqlash, muallif fikriga munosabat bildirish,
real hayotiy holatlarga mos fikr ishlab chiqish kabilar orqali o‘quvchi dars
jarayonining faol ishtirokchisiga aylanadi .
O‘qituvchi darslik asosida dars o‘tishda faqat kitobdagi mashqlarni
takrorlash bilangina cheklanmasligi kerak. Darslikda berilgan asosiy g‘oyalarni
ochib berish uchun multimedia vositalari, real hayotiy misollar, keys uslubi,
loyiha ishlari kabi zamonaviy metodlardan ham foydalanilishi mumkin.
Masalan, “Qo‘shma gaplar uslubiyati” mavzusida dars o‘tkazilganda
o‘quvchilarga ijtimoiy tarmoqlardagi matnlarni tahlil qildirish, blog postlarini
grammatik va uslubiy nuqtayi nazardan baholash mumkin . 12
Darslik materiallarining yana bir afzalligi – milliylik, vatanparvarlik,
madaniy qadriyatlar bilan boyitilganidir. Har bir matn o‘zbek adabiyoti, tarixiy
shaxslar, muqaddasliklar ruhida tanlangan. Bu o‘quvchilarning dunyoqarashini
kengaytirish, ma’naviy tarbiyasini mustahkamlashga xizmat qiladi. O‘qituvchi
buni darsda qo‘shimcha savol-javoblar, ijodiy fikrlash orqali kengaytirishi
mumkin. 10-sinf ona tili darsligi dars jarayonini samarali tashkil qilish uchun
to‘liq metodik imkoniyatlarga ega. Uning asosida o‘tilgan darslar o‘quvchini
bilimli, fikrlovchi va muloqotga kirishuvchi shaxs sifatida shakllantirishga
xizmat qiladi. Har bir mashq, har bir mavzu – o‘qituvchiga imkon, o‘quvchiga
o‘sish uchun poydevor.
II bob bo‘yicha xulosa
Darslikdagi bo‘limlar mantiqiy tartibda joylashtirilgan bo‘lib,
o‘quvchilarning tilshunoslik bilimlarini chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Har
bir bo‘lim nazariy asos bilan birga, amaliy mashqlar va mustaqil fikrlashga
yo‘naltirilgan topshiriqlar bilan boyitilgan. Tilshunoslik bilimlari, nutqiy
ko‘nikmalar va kompetensiyalar uyg‘un holda berilishi darslikning eng muhim
jihatlaridandir. Darslikda berilgan matnlar va mashqlar o‘quvchining og‘zaki va
12
Malika Abdullayeva. Ona tili darslarida milliy qadriyatlar mazmuni. –
Toshkent: Ma’rifat, 2023.

24yozma nutqini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, muloqotga kirishish,
tahlil qilish, baholash kabi zamonaviy kompetensiyalarni shakllantirish
imkonini beradi. Darslik materiallari asosida dars jarayonini metodik jihatdan
samarali tashkil qilish mumkin. Darslik interfaol, ijodiy va kompetensiyaviy
yondashuvlarga asoslangan. O‘qituvchi bu vositadan to‘g‘ri foydalansa,
o‘quvchining nutqiy va tafakkuriy salohiyati oshadi. Demak, bu darslik nafaqat
bilim manbai, balki o‘quvchini hayotga tayyorlovchi metodik vosita sifatida
ahamiyatlidir.
Xulosa
Ushbu kurs ishida 10-sinf ona tili darsligining yangi nashri asosida ta’lim
mazmuni va uni belgilashning nazariy-metodik asoslari har tomonlama o’rganib

25chiqib uz xulosalarimni yozdim . Dastlab, ta’lim mazmunining zamonaviy
talqini, unga qo‘yiladigan ilmiy-didaktik talablar va ularning o‘zaro uyg‘unligi
tahlil qilindi. Ayniqsa, ta’lim mazmunining davlat ta’lim standartlari (DTS) va
o‘quv dasturlariga tayangan holda shakllanishi ta’lim sifatini belgilovchi
muhim omil ekani asoslab berildi.
Ona tili fanida ta’lim mazmuni kompetensiyaviy, kommunikativ, faoliyatga
asoslangan va shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvlar orqali belgilanishi darslik
mazmunining dolzarbligini ko‘rsatadi. 10-sinf ona tili darsligining tuzilishi,
bo‘limlarining ketma-ketligi, berilgan mashq va topshiriqlar, nazariy bilimlar
bilan amaliy ko‘nikmalar uyg‘unligi zamonaviy ta’lim talablariga to‘liq mos
keladi. Har bir bo‘limda tilshunoslik bilimlari, nutqiy ko‘nikmalar va
kompetensiyalar uzviy bog‘liq holda yoritilgan.
Darslikdagi materiallar asosida dars jarayonini tashkil etish uchun metodik
imkoniyatlar keng. Undagi mashqlar, matnlar, fikrga asoslangan topshiriqlar,
interfaol savollar o‘quvchilarni faollikka, izlanishga, mustaqil fikrlashga
undaydi. Bu esa o‘z navbatida, o‘quvchilarning muloqot madaniyatini, og‘zaki
va yozma nutqini, shuningdek, madaniy-estetik didini shakllantirishga xizmat
qiladi. Umuman olganda, yangi nashrdagi 10-sinf ona tili darsligi nafaqat bilim
manbai, balki o‘quvchini mustaqil shaxs sifatida tarbiyalovchi pedagogik vosita
sifatida katta ahamiyat kasb etadi. Darslikda belgilangan ta’lim mazmuni davlat
talablari, zamon ehtiyojlari va o‘quvchining psixologik xususiyatlariga mos
ravishda ishlab chiqilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) Shavkat Mirziyoyev. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: 28-yanvar 2022 yil. — O‘zbekiston

26Respublikasi Prezidentining PF–60-sonli farmoni, 2022-yil 28-yanvar,
“2022–2026 yillarda taraqqiyot strategiyasini amalga oshirishga doir chora-
tadbirlar to‘g‘risida”.
2) Shavkat Mirziyoyev. Ta’lim sifatini oshirishga bag‘ishlangan selektor
yig‘ilishi nutqi. – Prezident.uz rasmiy sayti, 15-avgust 2019 yil. —
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3775-sonli qarori, 2018-yil 6-
iyul, “Umumiy o‘rta ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”.
3) Nemat Mahmudov, Abdug‘affor Sobirov. Ona tili: 10-sinf uchun darslik. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
4) Malika Qodirova. Zamonaviy ona tili darslari metodikasi. – Toshkent: Fan
va texnologiya, 2020.
5) Musurmon To‘ychiyev. Ona tili ta’limida zamonaviy yondashuvlar. –
Samarqand: Zarafshon nashriyoti, 2018.
6) Nurali Jo‘raev. O‘zbek tilshunosligining dolzarb masalalari. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2019.
7) Nodira Yusupova. Kompetensiyaviy yondashuv asosida ona tili darslarini
tashkil etish. – Buxoro: Ilm ziyo, 2021.
8) Oybek Yoqubov. Til va nutq madaniyati: uslubiy tavsiyalar. – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2020.
9) Sherzod Juraev. Til va tafakkur uyg‘unligi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2018.
10) Maftuna Xolboyeva. Boshlang‘ich va o‘rta ta’limda til ko‘nikmalarini
shakllantirish. – Namangan: Nur, 2021.
11) Dilnoza Usmonova. Ona tili ta’limida interfaol metodlardan foydalanish. –
Qarshi: Talaba nuri, 2019.
12) Alisher Soliyev. Nutq madaniyati va o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2023.
13) Gulbahor Mirzayeva. Matnshunoslik asoslari va amaliyot. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2022.

2714) Shahnoza Maxmudova. Darslik tahlili va lingvodidaktik yondashuv. –
Nukus: Karakalpak, 2020.
15) Feruza Ziyoyeva. Kompetensiyaviy ta’limda tilshunoslik o‘rni. – Farg‘ona:
Ilm ziyo, 2021.
16) Malohat Nurmatova. Yuqori sinflarda ona tili darslarini loyihalash. –
Toshkent: O‘qituvchi, 2019.
17) Nargiza Ochilova. Zamonaviy ona tili darslarida differensial yondashuv. –
Buxoro: Donishmand, 2020.
18) Rayhona G‘ulomova. Uslubiyat asoslarini o‘qitish metodikasi. – Toshkent:
Innovatsiya ziyo, 2021.
19) Dilorom Yo‘ldosheva. Maktab ta’limida til va madaniyat integratsiyasi. –
Andijon: Istiqlol, 2022.
20) Anvar Toshpulatov. Ona tili o‘qitishning zamonaviy tamoyillari. –
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2023.
21) Ilhom Qo‘chqorov. O‘quvchilarda lingvistik tafakkurni shakllantirish. –
Termiz: Ilm yo‘li, 2020.
22) Mirzoxid Karimov. Davlat ta’lim standartlari va darsliklar uyg‘unligi. –
Toshkent: Ta’lim, 2022.
23) Barno Ergasheva. O‘quvchilarda muloqot kompetensiyasini shakllantirish
yo‘llari. – Jizzax: Ziyo, 2021.
24) Sayyora Hojayeva. Darslikdagi mashqlar va ularning nutqiy tahlili. –
Toshkent: Bunyod, 2020.
25) Malika Abdullayeva. Ona tili darslarida milliy qadriyatlar mazmuni. –
Toshkent: Ma’rifat, 2023.

10-sinf ona tili darsligi ta’lim mazmuni va uni belgilash asoslari (Yangi nashr)

Sotib olish