Дата регистрации 14 Февраль 2025
96 Продаж1917-yil siyosiy jarayonlarida Turkiston
![Sovetlar hokimiyati o‘rnatilgandan keyin Turkistonda kechayotgan va tobora
chigallashib borayotgan o‘ta murakkab vaziyat o‘lkaning yurtparvar va
taraqqiyparvar kuchlarini faol harakatga keltirdi. Ular tashabbusni qo‘lga olib,
bolsheviklar bosh bo‘lgan sovet hokimiyatiga qarshi tura oladigan, demokratik
asoslarga tayangan, chinakam xalq hokimiyatchiligini o‘zida ifodalagan milliy
davlatchilikni tashkil etish tomon yo‘l tutdilar.
Bu borada joylarda jiddiy tayyorgarlik ishlari olib borildi. Nihoyat, 1917-yil
26-noyabrida Qo‘qonda o‘lka musulmonlarining IV favqulodda qurultoyi
chaqirildi. Unda o‘lkaning 5 viloyatidan 200 nafardan ziyodroq vakillar ishtirok
etdi. Qurultoy ishida ‘‘Sho‘royi Islomiya’’, ‘‘Sho‘royi Ulamo’’, Musulmon
harbiylari sho‘rosi, O‘lka yahudiylar jamiyati namoyandalari qatnashdilar.
Qurultoy hay’atiga o‘lka xalqlarining taniqli kishilari — Mustafo Cho‘qay,
U.Asadullaxo‘jayev, Yurali Agayev, S.Akayev, Obidjon Mahmudov, Abdurahmon
O‘razayev, Islom Shoahmedov, Kamol qozi, Karimboyev va boshqalar, jami 13
kishi saylandi. Mazkur qurultoyning 3 kun to‘xtovsiz davom etgan faoliyatining
yakuni o‘laroq Turkiston Muxtoriyatini tuzishga muvaffaq bo‘lindi.
Yangidan tarkib topayotgan davlat Turkiston Muxtoriyati deb ataladigan
bo‘ldi. Ta’sis majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyat to‘lig‘icha Turkiston
Muvaqqat Kengashi va Turkiston Xalq (Milliy) Majlisi (54 kishidan iborat) qo‘lida
bo‘lishligi ta’kidlandi.
[Turkiston Muxtoriyatini qabul qilish haqidagi qarorda shunday deyiladi:
‘‘Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da’vat
etgan xalqlarning o‘z huquqlarini o‘zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon
etib, Turkistonni Federativ Rossiya respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor
deb e’lon qiladi, shu bilan birga muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta’sis
majlisiga havola etadi’’. Qurultoy ‘‘Turkistonda yashab turgan milliy ozchilik
aholi huquqlarining muttasil himoya qilinishini tantanali ravishda e’lon qiladi’’.]
Qurultoyda Turkiston Muxtoriyati Muvaqqat Kengashi — hukumati tuzildi.
Uning tarkibiga 12 kishidan iborat a’zolar saylandi:
1. Muhammadjon Tinishpayev — Bosh vazir, Ichki ishlar vaziri.
17](https://docx.uz/documents/80ba8fe0-dc45-4c44-b111-d3ae75895c37/page_17.png?v=1)
![2. Islom Shoahmedov — Bosh vazir o‘rinbosari.
3. Mustafo Cho‘qayev — Tashqi ishlar vaziri (keyinroq Bosh vazir).
4. Ubaydulla Xo‘jayev — Harbiy vazir.
5. Yurali Agayev — Yer va suv boyliklari vaziri.
6. Obidjon Mahmudov — Oziq-ovqat vaziri.
7. Abdurahmon O‘razayev — Ichki ishlar vazirining o‘rinbosari.
8. Solomon Gersfeld — Moliya vaziri.
Hukumat tarkibiga yana to‘rt kishi — yevropalik aholi vakillari orasidan
nomzodlar ko‘rsatilgach, keyinchalik kiritilishi belgilandi. Shuningdek, bu
hukumatda Saidnosir Mirjalol o‘g‘li xazinachi lavozimini egalladi. 9
[Qurultoyning yana bir katta xizmati, bu uning tomonidan Turkiston Xalq
Majlisi (parlamenti) tarkibining tuzilganligi bo‘ldi. Milliy majlis tarkibiga
saylanganlar orasida Muvaqqat Kengash a’zolaridan tashqari o‘sha davrning atoqli
arboblari T. Norbo‘tabekov, S. Sharifxo‘jayev, Nosirxonto‘ra Kamolxonto‘ra
o‘g‘li, M.Behbudiy, T.Musaboyev, Sobirjon Yusupov, Odiljon Umarov va boshqa
yurt peshvolari bor edi.]
Shunday qilib, o‘lkaning mo‘tabar, millatparvar zotlaridan iborat milliy
hokimiyat tashkil etilib, uning zimmasiga ulug‘vor vazifalar yuklandi. Eng
muhimi, qaddi bukilgan, qadr-qimmati, g‘ururi o‘zgalar tomonidan kamsitilgan
Turkistonni ro‘yobga chiqarish, uning erki, mustaqilligini asta-sekin tiklash,
yuksakka ko‘tarish — bu xalqchil hukumatning bosh vazifasi, maqsad-muddaosi
edi. Shu boisdan ham o‘lkaning millionlab fuqarolari Turkiston Muxtoriyati e’lon
qilinganligini katta qoniqish, ko‘tarinki ruh bilan qarshi oldilar. 1917-yil dekabr
oyi boshlarida Toshkent, Namangan, Jalolobod, Qo‘qon, Samarqand shaharlarida
va boshqa hududlarda ming-minglab yurt odamlari mitinglar, namoyishlar
uyushtirib, muxtoriyatni qizg‘in qo‘llab-quvvatlab chiqdilar, bu to‘g‘rida maxsus
qarorlar qabul qilindi. Masalan, 6-dekabr Toshkentning eski shahar qismida
Turkiston Muxtoriyati tuzilganligiga bag‘ishlab ko‘p ming kishilik katta miting
o‘tkazildi.
9
Абдуллаев Р. Туркестан в 1917 году: национальное движение и военный вопрос // Ўзбекистон тарихи, 2002
йил, 1-сон. –С.41.
18](https://docx.uz/documents/80ba8fe0-dc45-4c44-b111-d3ae75895c37/page_18.png?v=1)
![Unda taniqli yurt arboblari: Munavvarqori, Mullo Odil mufti, Said G‘anixon,
Pirmuhammad A’lam va boshqalar so‘zga chiqib, yig‘ilganlarni chinakam xalq
hokimiyati — Turkiston Muxtoriyati tashkil etilganligi bilan qutladilar. Miting
ishtirokchilari o‘lka Muvaqqat hukumatini to‘la qo‘llab-quvvatlashlarini izhor etib,
qaror qabul qildilar. O‘sha davr milliy matbuoti sahifalarida Turkiston ulug‘lari
tomonidan muxtor hokimiyatni qo‘llab-quvvatlash, uning istiqboli uchun fidoyilik
bilan kurash olib borish kerakligi xususida ko‘plab maqolalar bitildi. 10
[Jumladan, Fitratning ‘‘Muxtoriyat’’ maqolasida ‘‘...Qurultoy o‘z ishini qildi.
Qolganlari butun millatning vazifasidur. Muxtoriyatni saqlamoq uchun kuch lozim.
Muxtoriyatni bajarmoq uchun aqcha kerakdir. Bularni millat hozir qilsun’’, deb
xitob qilingan edi. ‘‘Hurriyat’’ gazetasi, 1917-yil 5-dekabr.]
Turkiston mehnatkashlari o‘z milliy hukumati tuzilishini qanchalik qo‘llab-
quvvatlab, unga ishonch va umidlari ortib bormasin, biroq o‘lkada o‘rnashib olgan
va asosiy boshqaruv jilovini qo‘lda ushlab turgan Turkiston sovet hukumati va
uning joylardagi hokimiyat mahkamalari voqealarning bu tarzda rivojlanishiga izn
bermay, muxtoriyat va uning tarafdorlarini yo‘q qilish yo‘lini butun choralar bilan
o‘tkazib bordi.
1917-yil 13-dekabrda Toshkentda muxtoriyatni yoqlab o‘tkazilgan katta
mitingning zo‘rlik bilan tarqatib yuborilishi, bugina emas, unda sovet kuchlari
otgan miltiq va pulemyotlar sadosi ostida ko‘plab qurbonlar berilishi — bu
Turkiston Muxtoriyatiga nisbatan uyushtirilgan dastlabki suiqasd edi. Turkiston
Muxtoriyati og‘ir, mashaqqatli sinovlar jarayonini boshdan o‘tkazayotgan bir
kezda, ya’ni 1917-yil 25-dekabr kuni Qo‘qonda o‘lka musulmon ishchi, askar va
dehqonlarining I favqulodda qurultoyi ish boshladi. Unda 200 ga yaqin vakillar
ishtirok etdi. Qurultoy muxtoriyatni har tomonlama quvvatlash, unga moddiy va
ma’naviy madad ko‘rsatish shiori ostida o‘tdi. Unda o‘lkaning qonuniy hukumati
tarkibini musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlari qurultoyi vakillari hisobiga
to‘ldirish to‘g‘risida qaror qilindi.
10
Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T.,―(Sharq), 2000. B.128
19](https://docx.uz/documents/80ba8fe0-dc45-4c44-b111-d3ae75895c37/page_19.png?v=1)
![Qurultoy o‘zining so‘nggi ish kuni — 27-dekabrda Petrogradga, Xalq
Komissarlari Soveti Raisiga telegramma yo‘lladi. Unda Turkiston Muxtoriyatini
e’tirof etish, uning to‘laqonli faoliyat ko‘rsatishiga izn berish so‘ralgan edi.
Xususan, telegrammada shunday deyilgandi:
[‘‘...Bugun Turkiston xalqi ikkala qurultoyda Turkiston Muxtoriyatini bir
ovozdan e’lon qildi va Turkiston Ta’sis Majlisiga o‘lkani boshqarishning so‘nggi
shaklini ishlab chiqish taklif etildi... Saylangan Xalq Kengashida ruslar va
yevropaliklar shahar va qishloqlar aholisining 2 foizini tashkii etsada, biz
tomonimizdan 33 foiz o‘rin ajratilgan... Turkiston musulmon ishchi, askar va
dehqon deputatlarining birinchi favqulodda qurultoyida qabul etilgan qaror haqida
ma’lumot berib, sizlardan... Toshkent Xalq Komissarlari Sovetiga hokimiyatni
Turkiston Muvaqqat hukumatiga topshirish to‘g‘risida farmoyish berishingizni
so‘raymiz. Bu bilan siz Turkistonni juda katta falokatga olib keluvchi anarxiya va
qo‘sh hokimiyatchilikdan qutqargan bo‘lardingiz’’.] 11
Biroq, ming afsuski, butun bir o‘lka xalqlarining xohish-irodasi, orzu-
maqsadlarini ifodalab, nufuzli xalq qurultoyi tomonidan bolsheviklar va sovetlar
yo‘lboshchisi nomiga yo‘llangan bu telegramma talablari qondirilmadi. Buning
aksicha, ochiq va yashirin tarzda foaliyat yuritayotgan Turkiston Muxtoriyatini tez
orada tugatish haqida ko‘rsatma berdilar.
Hukmron Markaz va uning Turkistondagi vakolatli hukmdorlari o‘lka
xalqlarining xohish-intilishi samarasi sifatida tashkil topgan qonuniy muxtoriyat
hokimiyatini zo‘ravonlik bilan ag‘darib tashlashga qasd qildilar. Bu razil maqsadni
amalga oshirish uchun sovetlar hokimiyati tasarrufida bo‘lgan hamma zarur narsa,
vositalar ishga solindi. Kerakli jangovar harbiy qismlar, qurol-anjomlar shunga
yo‘naltirildi.
Turkiston Muxtoriyati ko‘plab ob’yektiv va subyektiv sabablar orqasida
o‘zini o‘zi yetarli darajada himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘lolmadi. Buning
boisi, avvalo, uning tarixan g‘oyatda qisqa umr ko‘rgani (u atigi 72 kun yashadi,
xolos), shu sababdan ko‘p narsalarni bajarishga ulgurolmaganligi bo‘ldi.
11
O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N. Habibullayev, G.A.Azamova, 2006. B.68
20](https://docx.uz/documents/80ba8fe0-dc45-4c44-b111-d3ae75895c37/page_20.png?v=1)
1917-yil siyosiy jarayonlarida Turkiston