1980-yillarda O’zbekistonning ilm-fan taraqqiyotidagi tutgan o’rni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	42.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

1980-yillarda O’zbekistonning ilm-fan taraqqiyotidagi tutgan o’rni

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………………3
1-BOB 1980-YILLARDA O ZBEKISTONNING ILM-FANʻ
TARAQQIYOTIDAGI TUTGAN O’RNI ………………………………………...4
1.2.O’zbekistonda ilm-fan taraqqiyoti. Maktablarning rivojlanishi……………...….4
1.3.XX asr 80-yillari o’rtalarida respublikada ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy
hayotidagi inqirozli holat………………………………………………………….…8
2-BOB O ZBEKISTONNING MADANIYAT VA SAN’AT
ʻ
TARAQQIYOTIDAGI TUTGAN O’RNI………………………..……………….12
2.1.Respublikadagi madaniy va ma’naviy hayot………………………………….12
2.2.1989-yil o’rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o’zgarishlar. Milliy
manfaatlar ustuvorligining o’sib borishi ………………………………………..……15
XULOSA…………………………………………………………….…………..….18
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….….19
1

KIRISH
Mamlakatimizda so’ngi 31 yil ichida erishgan yutuq va marralarimizni holis va
munosib baholash uchun mustaqillik ostonasida ijtimoiy-siyosiy hayot qanday
murakkab vaziyatda bo’lganini, bu vaziyatni tubdan yangilangan yo’nalishga burib
yuborish uchun ulkan donishmandlik va jasorat , insoniylik va ezgulik tamoyillariga
yo’g’rilgan, ko’pchilikka ibrat va namuna bo’ladigan vazmin siyosat talab etilganini
esga olishimiz va o’zimizga aniq tasavvur etishimiz muhimdir. 1

Demak mamlakatimiz mustaqillikka erishishi arafasida ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy holatlarning fojiali tus olishi, qaror topgan xo’jalik, ishlab chiqarish va
moilaviy aloqalarning butunlay izdan chiqishiga barham berish, ishsizlikning yanada
kuchayishiga yo’l qo’ymaslik nihoyatda muhim zaruriyat edi.
Quyidagi muammolarning negizi, ularning mohiyat mazmunini hal etishdek
mas’uliyatli ish Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov zimmasida edi yurtboshimiz
bu murakkab muammolarni o’z donishmandligi sababli samarali hal etdi.
O’zbekiston mustaqillikka erishish arafasida mamkakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat
murakkab jarayonni boshidan kechirayotgan edi.
50-80 yillarning birinchi yarmi vatanimiz tarixidagi eng murakkab davrlardan
biridir. Bir tomondan mehnatkashlarning fidokorona mehnati tufayli respublika
iqtisodiyoti rivojlandi. Ikkinchi tomondan, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayotda
muammolar, noxush holatlar to’planib borib pirovardida inqirozli vaziyatni keltirib
chiqardi. 2
1-BOB 1980-YILLARDA O ZBEKISTONNING ILM-FANʻ
TARAQQIYOTIDAGI TUTGAN O’RNI
1 A.SH.Bekmurodov va boshq. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida kitobini o’rganish bo’yicha
uslubiy qo’llanma. “O’qituvchi” 2012 99-sahifa.
2 Usmonov Q, Sodiqov M. O’zbekiston tarixi. T.2012 190-sahifa
2

1.1 O’zbekistonda ilm-fan taraqqiyoti. Maktablarning rivojlanishi.
Maktab – kadrlar tayyorlash tizimining dastlabki bosqichidir. Sovet davrida
maktablarning kundalik hayoti qat’iy ishlab chiqilgan tartib asosida amalga oshirildi.
O’quv kuni boshlanishi va uni qanday o’tkazish, o’quvchilar jalb etilgan jamoat
tashkilotlari – oktyabr, pioner, komsomoldan tortib, o’quvchiga talim-tarbiya berish
siyosiy jihatdan qolipga solingan edi. Keyinchalik psixolog va pedagoglar tomonidan
an’anaviy sovet ta’lim tizimini ijodiy fikrlashga qodir bo’lmagan, partiya uchun
xizmat qiladigan armiya tarbiyalashda ayblandi. Chunki o’qituvchilar partiyaning
quroliga aylanib ulgurgandi. Kommunistik partiya o’z g’amxo’rligini ko’rsatib
qo’yish maqsadida turli islohotlarni amalga oshirgan. O’qituvchilar qatlamini
shakllantirish jarayonida sovet hokimiyati mustahkam tayanch nuqtaga ega dastur
tuzib chiqishga e’tibor qaratdi. CHunki o’qituvchilar g’oya targ’ibotchisi, yoshlar
ongiga, aholi bilan tushuntirish ishlari olib borishda eng asosiy qurol bo’lib xizmat
qilardi. Ayniqsa qishloq joylarda ―o’qituvchilar barcha narsani anglatishi mumkin
edi. O’quv yurtlarida tahsil olayotgan talabalarni komsomol tarkibiga o’tkazish,
kommunistlar sonini ko’paytirish yo’li bilan sovet g’oyalari targ’iboti uchun ko’plab
malakali mutaxassislar tayyorlanar edi. Qishloq o’qituvchilari uchun imtiyozlar, oylik
maoshlarini oshirish, rag’batlantirish pullari, moddiy yordam, kommunal to’lovlar
uchun qo’shimcha pul berish kabi moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlash ishlari tashkil
etildi. Sovet davri Farg’ona vodiysida yashovchi aholi farzandlarining kundalik
hayotida maktab va bog’chalar muhim o’rin tutgan. Qishloq bolalarini maktablarga
olib borish uchun kolxoz va sovxozlar avtobuslar bilan ta’minlana boshlagan. 80-
yillar arafasida Andijon viloyatida boshlang’ich, sakkiz yillik va o’rta maktablarning
umumiy soni 603 ta bo’lib, ular dan 516 tasi qishloq maktablari edi. Namangan
viloyatida 515 ta maktabning 415 tasi, Farg’ona viloyatidagi 667 ta maktabning 550
tasi qishloqlarda joylashgan. Uchchala viloyatlar qishloqlarida sakkiz yillik va
o’rtamaktablar soni shaharlardagiga nisbatan kam, lekin boshlang’ich maktablar soni
ko’p edi.
3

1980-1985 yillarda qishloq maktablarini yiriklashtirish ishlari amalga oshirildi.
Bu yillarda maktabgacha ta’lim tizimiga ham alohida e’tibor berilgan. 1965-1970
yillarda Andijon viloyatida jami 4500 o’rinli bolalar bog’chalari ishga tushirilgan
bo’lsa, shulardan 2000 o’rini kolxozlarda tashkil etilgan edi. 1980-yillarda xalq
ta’limi uchun davlat tomonidan ajratilgan mablag’ 11%dan 8%ga kamayib ketdi.
Respublikaning barcha viloyatlaridagi maktablarning 20-60%i zarur o’quv qurollari,
asbobanjomlar bilan jihozlanmay qolaverdi, 50%dan ortiq maktablarda issiq ovqat
bufetlari tashkil etilmadi. Kuni uzaytirilgan guruhlar ishi ayniqsa o’lda-jo’lda qoldi.
80-yillarda 1-8-sinf o’quvchilarining atigi 8-9 %ini bunday guruhlarga jalb etilgan
edi, xolos. 80-yillarda O’zbekiston maktablarida ahvol sifat jihatidan o’zgarmay
qolaverdi. Maktablar jahon tajribalaridan, zamonaviy texnika va o’qitish
vositalaridan foydalanmadi. Ularning moddiy-texnika bazasi yaxshilanmadi. To’g’ri,
bu yillarda maktablar, o’quvchilar, o’qituvchilar soni yildan-yilga ortib bordi, son
ko’rsatkichlari kishini hayratga solar darajasida ortdi. Maktab o’quvchilarining o’quv
rejasidagi soatlarini o’zlashtira olmasligi odatiy hol bo’lib qoldi. Bu ularni paxta va
boshqa qishloq xo’jalik ishlariga ko’proq jalb qilinishi bilan izohlanadi. O’quv
yilining 3-4 oyi ana shunday majburiy tadbirlar bilan band bo’lishga ketar edi. Bu esa
o’zbek o’quvchisini jahon standartlaridan ortda qoldirib, zamonaviy fan sohalarini
o’zlashtirishga imkon bermasdi. Shu o’rinda maktab faoliyatiga doir ijobiy holatlarga
ham to’xtalib o’tsak. Maktab o’qituvchilarning ish kuni deyarli bir xilda o’tadi.
Darsga kirish uchun qo’ng’iroq chalingunicha o’qituvchi darsga tayyor bo’lishi
lozim. O’qituvchi ilmiy bo’lim tomonidan tasdiqlangan dars ishlanmasi, sinf jurnali,
kitob, ko’rgazmali qurollar bilan sinf xonasiga kirib boradi. Albatta, dars
jarayonining qanday borishi o’qituvchi mahoratiga bog’liq. O’quvchi uchun kelgusi
kasb tanlashda o’qituvchi shaxsi juda katta ahamiyatga ega. 1970 yilda o’rta
maktablar uchun nizom qabul qilindi. Endilikda o’qituvchining o’zini tutishi yanada
qattiq nazorat qilinadigan bo’ldi. Pedagogik ahloq qoidalarida haqqoniylik, halollik,
adolat talablari ko’rsatilgan bo’lsada, amalda o’qituvchi to’liq o’zlashtirish berishi,
―ikkisiz ikki yillik dasturi asosida ishlashi talab etildi.‖
4

Oqibatda ta’lim sifati pasayib bordi. Maktab o’qituvchilari uchun biron bir
forma, majburiy kiyim haqida qaror qabul qilinmagan. O’qituvchi odob-ahloq
qoidalariga asoslanib odmi kiyinishi kerak edi. O’qituvchi ayollarning deyarli 90% i
boshlarida ro’mol, odmi kuylaklari bilan ko’z oldimizda gavdalanadi. Taqinchoqlar
taqib kelish, ortiqcha bo’yanishni o’qituvchilar o’ziga ep ko’rishmagan. Erkaklar ham
ko’ylak, kostyum-shim, ko’pincha boshlarida do’ppi bilan ishga kelishgan. Ularning
kiygan kiyimlari o’quvchilar uchun namuna hisoblangan. Yuqori sinf o’quvchi qizlari
ayol o’qituvchilarning soch turmaklariga havas qilib qarashardi. O’qituvchilarning
gapirishi, o’zini tutishi doimo o’quvchining diqqat e’tiborida bo’lgan. Davriy
nashrlarda maktab hayoti haqida yozilgan maqolalarda o’qituvchilarning tashqi
ko’rinishlari tasvirlangan. Muallif maktabdagi eng hurmat qiladigan o’qituvchisi
haqida eslab quyidagi so’zlarni yozadi: ―Hanuz esimda: meni hammadan ham
o’qituvchining kiyim-boshi lol qoldirdi. U nihoyatda ozoda va sipo kiyingan, egnida
ohori to’kilmagan oq ko’ylak ustidan o’sha davrlarda moda bo’lgan charliston
kostyum-shim, bo’ynida guldor galstuk, oyog’ida yalt-yalt qora tufli, boshida taxi
buzilmagan chust do’ppi . Bu o’qituvchiga qarab o’zida o’qituvchilik kasbiga intilish‖
paydo bo’lganligi va o’sha o’qituvchiga o’xshashga harakat qilganligini aytgan.
Lekin o’qituvchilar orasida kiyinish madaniyatiga amal qilmaydiganlar ham ko’plab
uchragan. Ayol o’qituvchilarning rang-baranglikda kiyinishi davriy nashrlarda tanqid
qilingan. Tanqidiy ruhdagi maqolalarda esa ba’zi maktablardagi ko’ngilsiz holatlar
tahlil qilingan. ―O’qituvchi o’z yoshiga yarashmagan qimmatbaho kofta-yubka
kiyib boshiga yaltiroq ro’mol o’ragan, barmoqlarida uzuk. Mahallani dimog’dor
karchalon ayollariga o’xshaydi. To’yma-to’y yuradigan bekorchi ayollarga o’xshab
olgan . Maktab jamoasining aksariyatini ayollar tashkil qilgan. Tekshirish uchun
‖
kelgan nazoratchi ularning biri yal-yal yongan atlas kuylakda, boshqasi rangi bir-
biriga tushmaydigan kofta-yubka kiyib olganligini tanqid qilgan. O’qituvchilarni
odmiroq va did bilan kiyinishga chorlaydi. O’quvchi tarbiyasining mazmuni
o’qituvchi kiyimi rangbarangligiga qarab emas, balki ish uslubi rang-barangligiga
qarab o’lchanadi. Bunda uning mahorati, tajribasi muhim rol o’ynaydi. Bu fikr
5

aksioma, ya’ni isbot talab qilmaydi. Nafaqadagi o’qituvchilar bilan suhbat jarayonida
shu narsaga amin bo’ldimki, o’qituvchining bisotida bir necha kiyimi bo’lgan xolos.
O’qituvchining kamtargina oyligi faqat eng kerakli narsalarni xarid qilish uchun
sarflangan. Garchi o’qituvchilar uchun maxsus forma joriy qilinmaganligiga
qaramay, o’qituvchilar ma’lum bir kiyinish qoidalariga amal qilishgan. O’z
o’qituvchilarini ta’riflash chog’ida kishilar ularning oddiygina, lekin did bilan
kiyinganini e’tirof etadilar. SHahar joylarda yashab, ishlayotgan o’qituvchilarning
kiyim-kechagi qishloq hududlarida yashayotganlarnikidan yaxshiroq edi. Chunki
qishloq magazinlarida kerakli tovarlarni yo’qligi va pul yetishmasligi turfa hil
kiyinish uchun imkon bermasdi. Asosan to’q rangli qora, jigarrang, ko’k rangli
kiyimlar kiyib yurishgan. Erkaklar boshida do’ppi, ayollar ro’mol o’raganlar. Moddiy
yetishmovchilikga qaramay, o’qituvchilar sodda, lekin did bilan kiyinishga harakat
qildilar. SHu bilan birga o’qituvchilarning tashqi ko’rinishlari shahar va qishloq
joylarda bir-biridan farq qilishi davom etdi. Uslubchilar o’qituvchilarga
ko’rsatmalarida shunday yozganlar: O’qituvchi yosh avlod oldida o’z obro’ini to’kib
qo’ymasligi uchun tashqi ko’rinishi haqida juda qattiq qayg’urishi kerak. O’qituvchi
boshqalardan ko’ra chiroyliroq, halol, sezgir, samimiy, quvnoq va tashqi ko’rinishi
yoqimli bo’lishi kerak. Maktabda o’qituvchilar xonasining alohida o’rni bor.
O’qituvchilar turli masalalardagi o’z muammolari bilan o’rtoqlashishlari mumkin
bo’lgan.
Dars tahlili, tushlik masalasi, shaxsiy masalalar haqida fikr almashishgan.
Hatto darsdan keyin o’qituvchilar xonasida ayol o’qituvchilar to’planib to’planib
qo’shiq aytib raqs tushishgan. Madaniy dam olishning bu xil turiga maktab rahbarlari
ham e’tiroz bildirmaganlar. Tug’ilgan kunlar ham shu xonada nishonlangan. Lekin
barcha maktablarda ham o’qituvchilar xonasi bo’lmagan.
1.2 XX asr 80-yillari o’rtalarida respublikada ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va
ma’naviy hayotidagi inqirozli holat.
6

Mamlakatimizda iqtisodiy rivojlanish batamom to’xtab qolmagan bo’lsada, siljish
suratlari tobora pasayib sekinlashib bordi. Biroq 1980-yilda ijtimoiy hayotda
iqtisodiyotni qayta qurish demokratik jamiyatni yarayish uchun urinishlar bo’lda.
Bu urinishlar natejasida jamiyatda biroz bo’lsada boshqaruv respublika ixtiyoriga
berildi. Demokratlashgan jamiyat vujudga kela boshladi, korxona va tashkilotlarda
xo’jalik mustaqilligi kengaytirildi, boshqaruv apparati qisqardi va shu kabi bir qator
o’zgarishlar jamiyatning barcha qatlamlariga yetib bormadi va konservativ
kuchlarning qarshiligiga duch keldi.
Jamiyatning siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy hayotida yuzaga kelgan inqirozli
holatning sabablari va ildizi fikrlashning orqada qolganligida, muayyan tarixiy
sharoitga yetarli siyosiy baho bera olmaganlikda edi. 3

Ijtimoiy munosabatlar mehnatni rag’batlantirish tizimining buzilishi oqibatida
murakkab vaziyat vujudga keldi. Malakali mehnatga haq to’lamasdan kamsitildi.
Barcha ishchilar misol uchun vrach va sanitar bir xil maosh olardi. Natejada
aholining mehnatga bo’lgan qiziqishi pasayib bordi bu esa unumning pasayishiga
olib keldi, mazkur holat yillar davomida o’sib bordi mahsulot tanqisligini keltirib
chiqardi.
Bu holatni biz nafaqat ishchilar haqqi masalasida balki jamiyatning har bir
ko’rinishida ko’rishimiz mumkin. Jumladan sog’liqni saqlash va xalq maorifi
sohalarida ham ko’rib o’tishimiz mumkin. Davlat budjetidagi mablag’ bu o’z
navbatida ushbu sohalardagi moddiy texnik bazasining eskirishiga, ta’lim jarayonini
va aholining tibbiy yordam olishining yomonlashuviga olib keldi.
Yurtimizda yosh avlod ta’lim olishi uchun o’quv qurollari u yoqda tursin hatto o’quv
muassasalari ham yomon ahvolda edi.
Respublikadagi 9000 ga yaqin maktablarning atiga 40 foizi maktab uchun mo’ljallab
qurilgan binolar qolganlari esa moslashtirilgan binolarda o’qirdi.Ko’plari avariya
holatida edi. O’quvchilarning ko’pchiligi ikkinchi yoki uchinchi smenada o’qir edi. 4
3 Q.Usmonov, M.Sodiqov.O’zbekiston tarixi.T. “Sharq” 2012 191-sahifa.
4 Q.Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonova.O’zbekiston tarixi. T. “Iqtisod-Moliya”, 2006. 381-sahifa
7

O’quvchilarning yiliga 2-3 oylab qishloq xo’jaligi ishlari bilan bandligi o’quv
ishlarini ishdan chiqarar edi. Kadrlar tayyorlashda ham faqat son izidan quvilib sifat
esdan chiqdi.
Milliy tahqirlash va kamsitish ayniqsa, kadrlar siyosatida yaqqol ko’zga
tashlanardi. O’zbekistondagi respublika, viloyat, shahar va tuman partiya va sovet
tashkilotlarining rahbar hodimlari, bo’lim boshliqlari Moskva “nomenktatura”sida
bo’lib, KPSS Markaziy Komiteti tomonidan tayinlanar edi. 5

Mahalliy rahbarlar faqat nomiga qo’yilgan asosiy ish mahalliy rahbar
bo’lmagan ikkinchi rahbar qo’lida edi. Kadrlar tanlashda O’zbekistonning hech
qanday o’rni va roli bo’lmagan. Bu haqidagi quyidagi I.Usmonxo’jayevning iqrori
nihoyatda ahamiyatlidir: “Bir so’z bilan aytganda, hamma narsani markaz hal qilardi.
U nima desa, shu bo’lardi. Hattoki obkomning bo’lim boshlig’idan tortib,
raykomning birinchi kotibigacha Moskva ixtiyorida turardi. Moskva topshirig’iga
ko’ra 40 yoshdan oshgan kishi raykomning birinchi kotibi, 50 yoshdan oshgan kishi
esa obkomning birinchi kotibi bo’la olmasdi. U har qancha ishbilarmon bo’lsin,
baribir Moskva uning nomzodini o’tkazmasdi”. 6

Kadrlarni tanlash ish o’rinlariga va lavozimlarga qo’yishda xodimning ish
qobiliyati, ishbilarmonligi, saviya darajasi, o’z sohasining chuqur bilimdonligi va
kasb mutahassisligi kabi zarur belgilar hal qiluvchi rol o’ynamasdi. Balki
hodimlarning rus tilini qay darajada bilishi, Markazga shaxsan sadoqatliligi va
“baynalminalligi” hisobga olinar edi. Mustamlakachilik va milliy tahqirlash
siyosatining yorqin ko’rinishlaridan biri O’zbekiston KP MQning 1984-yil iyunida
bo’lib o’tgan XVI Plenumidan so’ng Markazdan respublikaga yuborilgan “kadrlar
desanti” bo’ldi. Bu hodimlar O’zbekiston Kompartiyasining faoliyatiga musaffo oqim
baxsh etmoqdalar, eng yirik partiya tashkilotlarining tajribasini jamlab, undan

5 Narzulla Jo’rayev, Shodi Karimov. O’zbekiston tarixi. T. “Sharq” 2011. Ikkinchi kitob 596-sahifa

6 Jo’rayev N,Karimov Sh.O’zbekiston tarixi-T.:2011,II-kitob,597-sahifa. 8
O’sha
manba,297-sahifa.
8

foydalanishga yordamlashmoqdalar” deb maqtanar edi I.Usmonxo’jayev O’zbekiston
KPsining XXI syezdidagi hisobat ma’ruzasida. 8

Bu “desantchilar” respublikada sovet, huquq targ’ibot idoralarda rahbarlik
lvozimlarida ishladilar va “layoqatsiz” kadrlar o’rnini egalladilar. Xuddi shu jarayon
O’zbekistondan ham Rossiya Federatsiyasiga xodimlar “rejali” jo’natilgan. Ammo
Markazdan kelgan xodimlar faqat rahbar lavozimlariga joylashtirilgan bo’lsa,
O’zbekistonlik kadrlar faqat qora mehnat zonalarida ishlish va ish o’rganish uchun
yuborilgan.
O’zbekiston SSR Ministrlar Soveti 1980-yilda “Ko’chirma oilalar uchun
yengilliklar” to’g’risida mahsus qaror ham qabul qilgan.Ushbu qarorga asosan har bir
ko’chirma oilada albatta ikkita odam ishga yaroqli bo’lishi kerakligi ko’rsatiladi.
Bundan tashqari yolg’iz mehnatkashlarni ham Rossiyaning turli viloyatlariga rejali
yuborish O’zbekiston viloyatlari zimmasiga yuklandi.
1987yilga qadar O’zbekiston Rossiyaning noqoratuproq zonasi va Sibir
hududlariga jami bo’lib 30 ming fuqaroni jo’natdi. Ko’chiriluvchilar soni yildan yilga
oshib bordi. Jumladan, oilasizlar 1981-yilda 4124 bu ko’rsatkich 11099 kishiga
yetdi. 7
Demak bu jarayon yanada jadalashdi, O’zbekistonlik ishchilar yerlarni
o’zlashtirish, qurilish ya’ni turar- joy binolarini qurdilar. Shunday sharoitda savol
to’g’iladi O’zbekitonda malakali kadrlar yo’q edimi yoki Rossiyada ishchi kuchi
mavjud emasmidi? Bu say-harakatlarning tub zamirida boshqa g’oya yotar edi u
ulug’ davlatchilik shovinizm siyosatining tarkibiy qismi sanalib, u kichik millitlarni
assimilyasiya qilib yuborishdan iborat bosh maqsadga xizmat qiladi. Shovinizm
siyosatining barcha ijtimoiy siyosiy jabhalarda ta’siri keng ko’lamli va u xalq yashash
sharoitini yanada og’irlashtirib borgan. Buni biz xususan qishloq xo’jaligi sohasida
ham ko’rib o’tishimiz mumkin.Demak qishloq xo’jaligida sifat ko’rsatgichlari yildan
yilga pasayib bordi.Mehnatkash aholi o’z mehnatiga yarasha haq olmaganligi sababli
mehnat layoqati pasaydi. Markaz borgan sari paxta buyurtmasini oshirib bordi, lekin
7 Narzulla Jo’rayev, Shodi Karimov. O’zbekiston tarixi. T. “Sharq” 2011. Ikkinchi kitob,597-598-sahifalar.

9

aholiga to’lanadigan haq kamligicha qolaverdi. Qishloq oilasining har bir a’zosiga
to’g’ri keladigan oylik daromad Rossiyada 98,1 so’mni tashkil etgan bir paytda,
O’zbekistonda o’z tamorqasidan tushadigan daromad bilan birgalikda hisoblanganda
58,9 so’mga teng bo’lgan. Natijada O’zbekiston xalqining turmush darajasi pasayib,
SSSR mintaqasida oxirgi o’rinlarga tushib qoldi. 8

Bundayin ijtimoiy larzalarda xalqimizning o’ta qiyinchilik bilan hayot
kechirgan shunday alamli sharoitda sho’rolar xalqining o’zligini, tilini yo’q qilib rus
bo’lmagan millatlarni umuman millat sifatida tobtab assimilyasiyani amalga
oshirgan. Bu jarayon, xususan KPSS XXII syezdining “ Kommunizm qurish” dasturi
qabul qilingach, bevosita kun tartibiga qo’yildi. SSSRda “sotsializm to’la va uzil
kesil g’alaba” qilgach, bevosita SSSR xalqining yangi tarixiy birligi sovet xalqi
paydo bo’ldi. Bu birlik: “Yagona Vatan-SSSR; “Yagona til-rus tili”; “yagona
maqsad kommunizm”; “Yagona mafkura- marksizm leninizm” ga asoslanadi, degan
g’oyalardan kelib chiqib, “Yagona xalq- sovet xalqi”; “Yagona pasport-Sovet
pasporti” qoidasini ilgari surishgacha borib yetdilar. 9

2-BOB O ZBEKISTONNING MADANIYAT VA SAN’ATʻ
TARAQQIYOTIDAGI TUTGAN O’RNI
2.1 . Respublikadagi madaniy va ma’naviy hayot
8 Q.Usmonov, M.Sodiqov.O’zbekiston tarixi. T.”Sharq” 2012, 193-sahifa.
9 Narzulla Jo’rayev, Shodi Karimov. O’zbekiston tarixi. T. “Sharq” 2011. Ikkinchi kitob,593-594-sahifalar.

10

Sovetlar hukumati 80- yillarda ham sotsialistik realizm bayrog’i ostida
adabiyot vositasi orqali kommunistik firqa mafkurasini va buyuk rus millatchiligi
g’oyasini ilgari surdi. Urushdan keyingi yillarda Kommunistik firqani, « buyuk rus
xalqi»ni, sovetlar hukmronligini ko’klarga ko’tarib maqtash masalasi adabiyotning
bosh va asosiy vazifasi edi. Shu boisdan ham bu davrda o’zbek ijodkorlaridan
G`.G`ulom, K.Yashin, R.Fayziy, A.Muxtor, Uyg’un, H.G`ulom, A.Qahhor.
Mirtemir va boshqalarning ijodida ushbu mavzu Markaziy o’rinni egallaydi.
Jumladan G`afur G`ulom «Mening partiyam», «Lenin chashmasi»,
«V.I.Leninga», «Partiyaga ming rahmat», «Istiqbol qo’shig’i» kabi she'rlarida
Beruniy, Farobiy, Ibn Sino, Navoiy, Ulug’bekday buyuk zotlarning jahoniy
ahamiyati Lenin tufayli sodir bo’lganligini yozadi. U Lenin tufayli O’zbekiston
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy sohada olamshumul tarixiy zafarlar kuchdi, deb jar
soladi. Holbuki, xalqimizning yuqorida nomlari tilgan olingan bu yuk siymolarini
hali Lenin dunyoga kelmasdan necha-necha asrlar ilgari ham jahon ahli bilar
va qadrlar edi.
Sovetlar hukumronligi yillarida O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
sohalarida erishgan muvaffaqiyatlari to’g’risida to’xtalmasa ham bo’ladi. G`ofur
G`ulom I.Stalin shaxsiga sig’inishning bevosita guvohi bo’lgan va respublikada
amalga oshirilgan qatag’onliklar, adolatsizliklar va nohaqliklarni o’z ko’zi bilan
ko’rgan adiblardandir. U o’z millatining bir ijodkor vijdonli vakili sifatida
shaxsga sig’inish yillarida bo’lib o’tgan dahshatli voqealarga munosabat bildirish
o’rniga xalq jallodiga bag’ishlab, «Iosif Stalin» odasini va shuning singari o’nlab
she'rlar bitdi. G`ofur G`ulom shu darajagacha borib etdiki, «Oktyabr, Partiya,
Lenin va rus xalqi bo’lmasa, o’zbek xalqi uchun «rangu hid qayoqda», deydi.
Shu bilan bir qatorda uning «Vaqt», «Sog’inish» singari mag’zi to’q she'rlari ham
maydonga kelgan edi.
Sovet jamiyatida o‘ta qiyinchilik bilan bo‘layotgan ba’zi ijtimoiy
o‘zgarishlar ta’sirida. Aslida, har bir insonning fuqarolik huquqlari zamirida
11

yotgan bu haqiqat kommunistik partiyaning Uzbekistondagi rahba rlari nazarida
partiyaga qarshi isyon shakkoklik edi. SHuning uchun ham ular Abdulla Qahhorga
bo‘lgan munosabatlari ni keskin ravishda o‘zgartirdilar. Uning asarlari nashr va
targ‘ib etilmay qo‘ydi. O‘sha kezlarda bosmadan chiqqan «YOshlar bilan suhbat»
kitobi esa taqiqlandi. Umuman, siyosiy ta’qib va tahsid yana partiyaning san’at
va adabiyotga bo‘lgan siyosatining asosiy belgilaridan biri sifatida qayta
tiklandi. 80-yillar arafasida va keyin ham yashagan shoirlarning asosan, oktyabr va
partiyani olqishlovchi she’rlaridan iborat «Tirik satrlar» almanaxida CHo‘lponning
«xavfli» nomi tilga olingani uchun u kitob do‘konlaridan yi- gishtirib olindi.
«O‘zbegim» qasidasini yozgani va butun bir xalqning milliy uygonishiga turtki
bergani uchun
Erkin Vohidov tahsid va tazyiqlar ostida qoldi. «Men endi kimga
suyangayman, birinchi muhabbatim» degan satrlari bilan go‘yo partiyaning ulugvor
rolidan ko‘z yumgani uchun Abdulla Oripovning «Birinchi muhabbat» she’ri siyosiy
xatodan iborat deb topildi. Uning o‘sha davr «ruhiga» to‘g‘ri kelmagan
«Jannatga yo‘l» dramatik dostoni, butun umri davomida syyosiy nazorat ostida
yashagan adib Maqsud SHayxzodaning so‘nggi «Abu Rayhon Beruniy» tarixiy
tragediyasi sirli ravishda qo‘lyozma holida «yo‘qoldi». To‘g‘ri, Abdulla Or
ipovning asari keyinchalik qaytarib berildi. Ammo SHayxzodaning yo‘qolgan
asari hanuzgacha topilgan emas. Sovet jamiyatidagi ijodkorni haqorat etuvchi ana
shunday voqealar adabiyot va san’atning shu davrdagi taraqqiyotiga monelik qilmay
qolmagan, albatta. 85-yillarning boshlariga kelib o‘zbek yozuvchilari sotsialistik
realizm «ochiq sistema»ga aylangandagina badiiy baquvvat asarlar berishiga
ishongan edilar. SHuning uchun ham adabiyoti- mizning iste’dodli vakillari
I.Brejnev tomonidan olga surilgan «rivojlangan sotsializm» g‘oyasini badiiy asarlari
qatiga singdirishga ortiqcha ehtiyoj sezmadilar. Faqat I .Rashidov va
V.Zohidovning publitsistik chiqishlaridagina bu «g‘oya» o‘z aksini topdi.
SHuningdek, Asqad Muxtorning «Amu» va Ibrohim Rahimning «Oqibat»
romanlaridagi Afg‘oniston voqealari va Rossiyaning noqoratuproq zonasidagi
12

erlarning o‘zbek melioratorlari tomonidan o‘zlashtirilishi tasvirlan- gan lavhalarda
bu g‘oyaning bevosita aks-sadosi eshitilib turdi.60-yillarning ikkinchi yarmi va 70-
yillarda yaratilgan o‘zbek adabiyotining eng yaxshi namunalari mavjud tuzumga
nisbatan muxolifat maqomida maydonga kelgan. SHuning uchun ham bu davrda
yozilgan aksar asarlar hali o‘z qimmatini yo‘qotgan emas.60-80 yillardagi adabiy
jarayonda Omon Matjonning ham o’ziga xos munosib o’rini bor. U 60-yillardan
e'tiboran o’zining to’la qonli va teran she'riy ijodi bilan matbuotda ko’rina
boshladi. Shoir Omon Matjon «Ochiq derazalar». «Karvon qo’ng’irog’i»,
«Yonayotgan daraxt», «Yarador chaqmoq», «Haqqush qichqirig’i», 1983 yilda «Seni
yaxshi ko’raman», 1986 yilda «Gaplashadigan vaqtlar» va 1989 yilda chop etilgan
«Ming bir yog’du» she'riy to’plam va dostonlar muallifidir. Omon Matjon
asarlarining bosh mavzusi-Vatan, adolat, tenglik, tinchlik, muhabbat, hallollik va
imondir. 1984- yillarda O’zbekiston teatr va musiqa san'ati va uning ijodkorlari
Kommunistik firqa mafkurasi va siyosati ta'siri-bosimi ostida faoliyat ko’rsatishga
majbur edi. Sahna asarlari va qo’shiqlar repertuarlari ming martalab chig’iriqlardan
o’tkazilar va so’ngra xalq hukmiga havola qilinardi. Bu chig’iriqlar, tahlil va
xulosalar jarayonida har bir san'at asarining «partiyaviyligi», «sinfiyligi»,
«baynalminalligi», «nechog’lik rus xalqiga hamdu-sanolar aytib ulug’lash»
hisobga olinar edi. Har qanday milliylik «millatchilik», «qoloqlik», «milliy
cheklanganlik», «eskilikni qo’msash» tarzida qoralanar va repetuardan chiqarilar
edi.
2.2 1989-yil o’rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o’zgarishlar.
Milliy manfaatlar ustuvorligining o’sib borishi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O’zbekiston Mustaqillikka
erishish ostonasida kitobini o’rganish bo’yicha o’quv –uslubiy qo’llanmada ijtimoiy-
siyosiy jarayon mustabid tuzumdan qolgan og’ir meros haqida aytib o’tilgan.
13

- Mustabid tuzumning repressiv siyosati oqibatlari
- Ertangi kunga ishonchsizlikning ortishi
- Ozgina uchqun chiqsa, lovullab yonib ketish mumkin bo’lgan vaziyat
- Hukmron repressiv siyosat
- Mustabid mafkura kuchning saqlanishi
- Keng tarqalgan qo’rquv va vahima
- Xalq kayfiyatdagi tushkunlik. 10

- Mustabid tuzumdan qolgan og’ir meros
- Sog’liqni saqlash ishlarda o’ta ayanchli ahvol
- Oddiy ichimlik suvi bilan taminlanmaganligi
- 9 million kishining daromadi eng zarur darajadan ham pastligi
- 60 foiz ijtmoiy infratuzilmaning nobopligi
- Bir millionga yaqin ishsiz mavjudligi
- “Paxta ishi”-tuxmat, tazyiq, taqib nohaq qamalishlar. 11

Xalqmizni o’z girdobiga olayotgan ijtimoiy-siyosiy hayotni isloh qilish o’z o’rnini
o’tab bo’lgan mustabit tuzumdan voz kechish, rivojlangan davlatlar tajribasini har
tomonlama o’rganish, millatmizning asriy qadriyatlarni urf-odat va boy an’analarni
yanada mustahkamlash zaruriy jarayon edi.
Shundayin bir tarixiy sharoitda Mustaqillik Dekloratsiyasining qabul qilinishi
xalqimizning yorug’ istiqboli uchun qo’yilgan muhim qadam hisoblanadi.
“Mustaqillik Dekloratsiyasining qabul qilinishi xalqimiz, millatim hayotida misli
ko’rilmagan tarixiy voqealardan biri sanaladi.Xo’sh bu tarixiy jarayon qanday
shartsharoitda yetildi.
1989-yil 23-iyun kuni O’zbekiston kompartiyasi MQning XIV Plenumida Islom
Abdug’aniyevich Karimov O’zbekiston kompartiyasi MQning birinchi kotibi etib
saylandi. Bo’lajak yurtboshimiz boshliq yangi rahbariyat millatimizning o’z-o’zini
anglashi kuchayib borayotganligini ilk bor etirof etgan.Xalqimiz asriy orzu-umidlari
10 A.SH.Bekmurodov va boshq. O’zbekiston mustaqillik erishish ostonasida kitobini o’rganish bo’yicha o’quv
uslubiy qo’llanma. “O’qituvchi” 2012. 100-sahifa
11 O’sh manba. 101-sahifa
14

erkin farovonlik uchun kurashish milliy mustaqillikka erishish tomon zabardast
qadamlar tashlandi. 12

O’zbek xalqi hayotida muhim o’zgarishlar sodir bo’la boshladi. Bu tub
o’zgarishlardan birini kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish va ularni tartiblash
masalalarida milliy manfaatdorlikni ta’minlashdagi qaror va farmonlarda ko’rishimiz
mumkin. Zero, mahalliy kadrlar rahbarlik lavozimlarini egallay boshladilar.
Kadrlar siyosatidagi jiddiy ijobiy o’zgarish shundan iborat bo’ldiki, endi
O’zbekistonda partiya, sovet, davlat, huquqni himoya qilish organlarining boshliqlari
Moskva orqali hal qilish, Moskva belgilangan hodimlarni ko’tarish amaliyotiga chek
qo’yildi, bu masalalarni hal qilishni respublika rahbariyati o’z qo’liga oldi. 16

Bu rahbarimizning muhim jasorati bo’lib, siyosiy mutelikdan qutilish uchun muhim
qadam bo’ldi.
Xususan, rahbarimizning o’zligimizni anglashda asosiy tayanchlaridan til husisida
to’g’ri yo’l tutdi. O’zbekiston SSR Oliy Kengashining 1989- yil 21- oktabrda bo’lgan
11-sessiyasi “O’zbekiston SSRning Davlat tili haqida” qonun qabul qildi.
Qonunda “O’zbekiston SSRning Davlat tili o’zbek tilidir.O’zbek tili respublikada
siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning barcha sohalarida to’liq amal
qiladi”, deb belgilab qo’yildi. 13
Bu qonun qabul qilinishi Qonun va davlat dasturiga
binoan mehnat jamoalarida ish yuritish, o’quv yurtlari, korxona va davlat
muassasalarida ish rus tilidan o’zbek tiliga o’tkazila boshlandi. Bu qonunning qabul
qilinishi va uning tadbiq etilishi mamlakatimiz ijtimoiy hayotida erkinlik sari muhim
qadam edi.
1990 yil 18-fevralda O’zbekiston Oliy Sovetida saylov bo’ldi.Bu saylovning
yangiligi shundan iborat bo’ldiki, 500 saylov okrugining 326 tasi muqobil nomzodlar
ko’rsatildi. Oldingi saylovda barcha nomzodlarni birinchi turidayoq deyarli yuz foiz
ovoz bilan saylangan bo’lsalar, bu safar birinchi turda 368 nomzod zarur ovozlarni
to’play oldi. Qolgan 132 okrugda qayta saylovlar bo’lib o’tdi.
12 Q.Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonov.O’zbekiston tarixi. “Iqtisod- Moliya” 2006 383-sahifa 16
O’sha
manba. 384-sahifa
13 SH.Karimov. O’zbekiston tarixi. T. “Sharq” 2000. 326-sahifa
15

1990-yil 24-31 mart kunlari Toshkentda o’n ikkinchi chaqiriq O’zbekiston SSR Oliy
sovetining birinchi sessiyasi bo’lib o’tdi. 24-mart kuni sessiya respublikalar orasida
birinchi bo’lib “O’zbekiston SSR Prizidenti lavozimini ta’sis etish to’g’risida” qonun
qabul qildi.1990 yil 24-mart kuni Oliy Sovet sessiyasida yashirin ovoz berish yo’li
bilan Islom Abdug’aniyevich Karimov O’zbekiston Prezidendi etib saylandi. 14
Prezidentimiz I.A.Karimov saylanishi bu tub o’zgarishlar yasalishiga imkon yaratdi.
O’zbekiston fuqoralari kelajak avlodlari hayotining to’kisligi, tinchlik osoyishtalik
muammolarini izchil hal etishni ko’rsata boshladi.O’zbekiston oldidagi mana shu
dolzarb muammolarni hal etishda Prezident lavozimi keng imkoniyat ochar edi.
Respublikaning prezidenti I.A.Karimov sessiyada “Bu katta ishonch uchun o’zimning
minnatdorchiligimni bildiraman, men buni, eng avvalo, o’zbek xalqi, O’zbekiston
SSRning barcha mehnatkashlari, ishchilar sinfi, dehqonlar, ziyolilar,
jumxuriyatimizda yashovchi hamma millat va xalqlar taqdiri uchun o’z zimmamga
tushgan o’lkan burj va javobgarlik deb qabul qilaman. Har bir grajdanning
konsitutsion huquqi va erkinliklarini ta’minlash yo’lida katta mas’uliyat deb
tushunaman” 15
degan edilar.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, bu muhim hujjat O’zbekiston o’z taraqqiyot yo’lini
belgilashda muhim o’rin egallaydi. Zero, uning asosida boshqa davlatlar bilan aloqa
prinsiplarini shartnoma asosida belgilash, o’z nomini erkin e’tirof etish, o’z davlat
ramzlarini ta’sis etish va Davlat Konstitutsiyasini ishlab chiqish uchun asos bo’ldi.
14 Q.Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonov.O’zbekiston tarixi.“Iqtisod-Moliya” 2006.385-sahifa 19.N.Jo’rayev,
T.Fayzullayev.Mustaqil O’zbekiston tarixi.T. “Sharq” 2000y. 29-sahifa

15 N.Jo’rayev, T.Fayzullayev. Mustaqil O’zbekiston tarixi 3.T.Sharq.2000 y. 29 sahifa 20
N.Jo’rayev,
T.Fayzullayev.Mustaqil O’zbekiston tarixi. T.”Sharq” 2000y 29-sahifa

16

“Mustaqillik Deklaratsiyasi” xalqimiz tomonidan katta mamnuniyat
mustaqillikka ishonch ruhi bilan kutib olindi.Aynan shu kundan boshlab
respublikamizda barcha sohalar jumladan, iqtisodiy-siyosiy ijtimoiy, ma’naviy,
madaniy hayotga doir masalalar mustaqil tarzda hal qilina boshlandi.
Bunga misol tariqasida ko’plab farmon va qarorlarni ko’rib o’tishimiz
mumukin. 1991 yil 22-iyun O’zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumi qarorida
Prezident huzuridagi Vazirlar Mahkamasiga ittifoqqa bo’ysunuvchi korxonalar,
muassasalar va tashkilotlarning O’zbekiston SSR huquqiy tobeligiga o’tishi tartibini
belgilash vazifasi topshirildi. 16

Jumladan, 1991 yil 14-fevralda O’zbekiston Oliy Kengashining navbatdan
tashqari to’rtinchi sessiyasi bo’lib o’tdi.Sessiyada mamlakat Prezidenti I.Karimov
nutq so’zladi. Mazkur nutq matbuotda “Murakkab vaziyatda oqilona siyosat
yuritaylik”, degan sarlavhada chop etildi. 17
Shular va ular qatorida bir qancha farmon
va qarorlar e’lon qilindi. Zero, ushbu hujjat O’zbekiston qonunlarining Ittifoq
qonunlaridan ustivorligini ta’minladi.Mustaqillikkacha bo’lgan davrda
Mustaqillikka erishuv yo’lini yoritdi. O’zbekiston hukumati Mustaqillik
Dekloratsiyasi asosida 1990 yilda dadillik bilan respublika manfaatlaridan kelib
chiqqan holda bir qator tadbirlar majmuasini amalga oshirdi.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Alina Sverdlova-Aleksandrova SHkol ь n ы e uchitelya v Sovetskom
Soyuze//https://lenin.guru/shkolnye-uchitelya-v-sovetskom-soyuze/
2. MahmudnazarovG’. Yagona forma bo’lishikerakmi?// O’qituvchilargazetasi.
1987 yil 13 iyun ь .
16 R.X.Murtozaeva umumiy tahriri osdida.O’zbekiston tarixi.T. “Yangi asr avlodi” 2003.532-sahifa.

17 O’sha kitob. 532-sahifa
17

3. Ob ь ustave sredney ob щ eobrazovatel ь noy
shkol ы //http:docs.cntd.ru/document/901945749
4. Ochilov M., Ochilova, N. O’qituvchiodobi. – T.: O’qituvchi, 1997.
5. Tajimirzaev E.A. XX asrning 60-80-yillarida Farg’ona vodiysi qishloqlari
aholisining kundalik hayoti. Falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati.
Andijon, 2020.
6. Tohir Malik. O’qituvchi obro’i// O’qituvchilar gazetasi. 1989 yil 10 iyun ь .
7. O’zbekistonning yangi tarixi. 2-kitob. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi
davrida. – T.: SHarq, 2000.
8. O’qituvchi qadri//O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1984 yil 3 fevral ь .
9. FVDA, f.321, r.3, y.369 ―Razov ы y uchyot o rezul ь tatax pov ы shenie
zarabotnoyplat ы uchiteley i drugix rabotnikov uchrejdenie narodnogo obrazovanie
zaaprel ь 1985 god . ‖
10. SHaripova N.A. O’zbekistonda sovet davri maktab o’qituvchilarining ijtimoiy
qiyofasi.
11. Ergashev K. Razvitie ob щ eobrazovatel ь noy shkol ы v Uzbekistane. 70-e—90-e
gg.: problem ы i tendentsii. — T. 1996. 12. Yakvalxo’jaev Yo. O’qituvchi shaxsini
ulug’lab//O’qituvchilar gazetasi. 1989 yil 15 iyul
18

1980-yillarda O’zbekistonning ilm-fan taraqqiyotidagi tutgan o’rni

Sotib olish