Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.0MB
Покупки 1
Дата загрузки 30 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Геология

Продавец

Bohodir Jalolov

3-klass triangulyatsiya tarmog’ining dastlabki hisoblari va uni parametrik va korelat usulida tenglashtirish

O’ZBEKISТON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI GEOLOGIYA- QIDIRUV VA KON - METALLURGIYA FAKULTETI MARKSHEYDERLIK ISHI VA GEODEZIYA KAFEDRASI OLIY GEODEZIYA FANIDAN Mavzu: 3-klass triangulya t siya tarmog’ining dastlabki hisoblari va u ni parametrik va korelat usulida tenglashtirish \KURS ISHI MUNDARIJA Kirish I. BOB. DAVLAT GEODEZIK TARMOQLARI 1.1 Davlat geodezik tarmoqlari va ularni qurish metodlari haqida 1.2 Yuqori aniqlikdagi teodalitlar va ulardan foydalanish tartib qoidalari. 1.3 Nivelirlash mohiyati va usullari. Geometrik nivelirlash.nivelir turlari. II. BOB MURUNTOG’ KONIDA GEODEZIK O’LCHASH ISHLARI HAQIDA 2.1 Muruntog’ oltin koninig geodezik asoslari. Geografik o’rni.geologik sharoitlari 2.2 Muruntog’ oltin koni hududidagi geodezik tayanch tarmoq holatining tahlili 2.3 Muruntog’ oltin ko nidagi konchilik ishlari holati III. BOB. MURUNTOG’ KONIDA TRIANGULYATSIYA PUNKTI 3.1 M uruntog’ konida gorizontal burchaklarni barcha kombinatsiyalarda o’lchash 3.2 Muruntog’ oltin konida III klass triangulyatsiya to‘rini parametrik usul bilan 3.3 Muruntog’ koni tarmog’ining dastlabki hisoblari va t riangulya t siya to‘rini korrelat usuli bilan tenglashtirish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 Kirish Oliy geodeziya haqida tushuncha Oliy geodeziya fani Yerning rasmini, o‘lchamlarini va yer gravitatsion maydonini aniqlash, davlat geodezik tayanch to‘rlarini (tarmoq) barpo etish, geodinamik hodisalarni o‘rganish, hamda Yer ellipsoid yuzasida va fazoda geodezik masalalarni yechish bilan shug‘ullanadi. Oliy geodeziyaning vazifasi ikkiga bo‘linadi: – ilmiy vazifaga; – ilmiy-texnik vazifaga. Oliy geodeziya va unga turdosh fanlar (gravitatsiya, kosmik geodeziya va astronomiya)ning asosiy ilmiy vazifasi Yer figurasining (rasmining) parametrlarini (uning o‘lchamlarini), tashqi gravitatsiya maydonini va ularning davriy o‘zgarishini aniqlashdan iborat. Hozirgi vaqtda oliy geodeziyada Yer figurasi deganda, Yerning fizik yuzasi bilan chegaralangan figura tushuniladi, ya’ni uning quruqlikdagi qattiq qobig‘ining yuzasi va o‘zaro tutash dengiz va okeanlar suv sathining tinch holatdagi yuzasi bilan chegaralangan figurasi tushuniladi. Yerning gravitatsion maydoni deganda, Yerning sutkali aylanishi tufayli hosil bo‘lgan markazdan qochma va tortishish kuchlariga teng ta’sir etuvchi og‘irlik kuchlarining maydoni tushuniladi. Yerning gravitatsion maydonini va boshqa fizik maydonlarini o‘rganish aslida geofizikaning muammosi hisoblanadi. Lekin Yer figurasining parametrlari va Yer gravitatsiya maydoni, Yer sun’iy yo‘ldoshi orqali astronomo-geodezik, gravimetrik va boshqa o‘lchashlarni kompleks qayta ishlash natijasida aniqlanadi va birgalikda oliy geodeziyaning ko‘plab masalalarini yechishda foydalaniladi. Yer gravitatsiya maydonini o‘rganish geodeziyaning asosiy ilmiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Yer ostida va uning yuzasida sodir bo‘ladigan fizik jarayonlar ta’sirida, litosfera plitalari sekin siljiydi, yer qobig‘ida elastik kuchlanish sodir bo‘ladi, yer silkinishi yuzaga keladi, yer yuzasi sekin-asta deformatsiyalanadi, shunisi e’tiborliki, bu jarayonlar turli hududlarda turlicha bo‘ladi, Yer qutblarining holati, uning gravitatsiya maydoni, aylanishining burchak tezligi va h.k.lari o‘zgaradi. Bularning barchasi geodezik tarmoqlar punktlarining koordinatasini va balandligini aniqlashga va ularning vaqt o‘tishi davomida o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun eng yuqori aniqlikda geodezik o‘lchashlarni ta’minlashni talab etuvchi turli- tuman masalalarni yechishda yerni planeta kabi o‘rganish zarurati tug‘iladi. Shu 3 munosabat bilan oliy geodeziyaning eng muhim ilmiy vazifasiga yer yuzasining deformatsiyasining sonli xarakteristikasini geodezik usulda aniqlash, yer qobig‘i ulkan bloklarining asriy ko‘tarilishini va tushishini o‘rganish hamda litosfera plitalarini siljish qonuniyatlarini, Yer qutblari harakatini aniqlash va hisobga olish va uning aylanish burchak tezligi o‘zgarishini aniqlash, seysmoaktiv hududlarda yer silkinishini oldindan bashorat qilish maqsadida yer yuzasi va dengiz, okeanlar sathiy yuzalari farqlarini va h.k.larni aniqlash va o‘rganishdan iborat. Oliy geodeziya va unga turdosh bo‘lgan fanlarning asosiy ilmiy texnik vazifasi global (umumer) va milliy (davlat miqyosida) yuqori aniqlikdagi tayanch geodezik tarmoqlarni barpo etishdan iborat. Milliy tayanch tarmoqlarini quyidagilar tashkil etadi: Davlat geodezik asosiy, ko‘pchilik holda planli tarmog‘i deb ataluvchi, davlat nivelirlash tarmog‘i (balandlik) va davlat gravimetrik tarmog‘i. Bu tarmoqlar bir-biri bilan o‘zaro juda yaqin bog‘liqlikga ega, ular biri-birini to‘ldiradi va ulardan birgalikda foydalanib bajariladigan kompleks astronomo-geodezik va gravimetrik o‘lchash ishlari punktlarning aniq koordinatalarini va balandliklarini aniqlash, hamda mamlakat hududida gravitatsiya maydoni va Yerning shaklini xarakterlovchi parametrlarini aniqlash imkonini beradi. Oliy geodeziya to‘xtamasdan rivojlanmoqda va takomillashmoqda. U Yer shakli nazariyasi, gravimetriya, geodeziya, astronomiya, kosmik geodeziya kabi ilmiy fanlar bilan birgalikda uzviy bog‘liq holda rivojlanmoqda. Oliy geodeziya kursi uchta asosiy bir-birini to‘ldiruvchi fanlardan tashkil topgan: «Asosiy geodezik ishlar», «Sferoidik geodeziya» va «Nazariy geodeziya»: «Asosiy geodezik ishlar» bo‘limida bir xilda bo‘lmagan Yer gravitatsiya maydonida tayanch geodezik tarmoqlarini barpo etish, barpo etish usullarini ishlab chiqish, tarmoqlarni loyihalash va joylarda mahkamlash turli tarkibdagi yuqori aniqlikdagi geodezik o‘lchash usullarini va asboblarini yaratish, o‘lchashdagi xatoliklar manbasini va ularni ta’sir etishni hisobga olish usullarini, Yer gravitatsiya maydonining bir xil emasligini va Yer yuzasining egriligini hisobga olgan holda o‘lchash natijalarini matematik qayta ishlash usullarini yaratish masalalari ko‘riladi. 4 DAVLAT GEODEZIK TARMOQLARI 1.1 Davlat geodezik tarmoqlari va ularni qurish metodlari haqida. Yer yuzasida maxsus mahkamlangan, holati umumiy koordinata va balandliklar sistemalarida aniqlangan nuqtalar tizimiga geodezik tarmoqlar deyiladi. Geodezik tarmoqlar yer yuzasining kichik va katta maydonlarida barpo etilishi mumkin. Ular hududiy alomati va vazifasi bo‘yicha global (barcha yer sharini qoplovchi); milliy qabul qilingan yagona koordinatalar va balandliklar sistemalarida har bir davlat chegarasida barpo etiluvchi; zichlashtirish (topografik syomka qilishda tasvirlov asosini barpo etishga mo‘ljallangan), syomka asosi tarmoqlariga bo‘linadi. Geometrik xususiyati jihatidan planli balandlik va fazoviy geodezik tarmoqlarga ajratiladi. Planli tarmoqlarda o‘lchashlarni qayta ishlash natijasida qabul qilingan ko‘chirish sathida punktlarning koordinatalari aniqlanadi (ellipsoid sathida yoki tekislikda); balandlik (nivelirlash) tarmoqlarida boshlang‘ich yuzaga nisbatan punktlarning balandligi olinadi, masalan, kvazigeoid yuzasiga nisbatan fazoviy tarmoqlarda o‘lchashlarni qayta ishlashdan punktlarning uch o‘lchamli o‘zaro holati aniqlanadi. Global geodezik tarmoqlar hozirgi vaqtda yerning sun’iy yo‘ldoshini kuzatishdan foydalanib, kosmik geodeziya usullari yordamida barpo etiladi, shuning uchun uni sun’iy yo‘ldosh yoki kosmik geodeziya tarmog‘i deyiladi. Bu tarmoqda punktlarning holati geosentrik to‘g‘ri burchakli koordinatalar X, Y, Z sistemasida hisoblanadi, uning koordinata boshi Yer massasi markazi bilan, Z o‘qi esa uning aylanish o‘qi bilan, ZY tekislik esa boshlang‘ich meridian tekisligi bilan ustma-ust tushadi. Global geodeziya tarmoqlaridan ilmiy va ilmiy-texnik muammolarni hamda oliy geodeziya, geodinamika, astronomiya va boshqa fanlarning masalalarini yechishda foydalaniladi. Bunday muammo va masalalar jumlasiga quyidagilar kiradi: – fundamental geodezik doimiylarni aniqlashtirish; – Yer figurasi va gravitatsiya maydonini o‘rganish; – Yer qutblari harakatini aniqlash; – butun yer uchun yagona, to‘g‘ri burchakli fazoviy geosentrik yoki geodezik koordinatalar sistemasini hosil qilish; 5 – Yer qobig‘idagi litosfera plitalar siljishi va deformatsiyasini o‘rganish; – Yer og‘irlik markaziga nisbatan turli mamlakatlarning referens ellipsodi holatini aniqlash; – Yer yuzasi dinamikasi tufayli yer umumiy geodezik punktlari koordinatalarini vaqt o‘tishi bilan o‘zgarish qonuniyatlarini o‘rganish va ularning aniq lahzali qiymatlarini aniq belgilangan davrga keltirish. Global geodezik tarmoqlarning geosentrik koordinata sistemasining «lahzali» holatini yuqori aniqlikda aniqlashga erishish uchun uni uzluksiz ravishda takomillashtirish lozim. Global geodezik tarmoqlarning aniqligi oshgan sari, yangi ilmiy muammolarni va geodeziya, amaliy kosmonavtika, geodinamika, astronomiya va ko‘plab boshqa fanlarning masalalarini yechish imkoniyatlari sekin-asta ortib boradi. Milliy geodezik tarmoqlar, yuqorida ta’kidlaganimizdek, uchta turga bo‘linadi: davlat geodezik tarmog‘i (planli), davlat nivelirlash tarmog‘i (balandlik), davlat gravimetrik tarmog‘i. Davlat geodezik tarmog‘ida tanlangan ko‘chirish sathida (referens ellipsoidda yoki tekislikda) geodezik punktlarning planli o‘zaro holatini yuqori aniqlikda aniqlash ko‘zda tutiladi; tarmoq punktlarning balandligi nisbatan past aniqlik bilan, ayniqsa tog‘li rayonlarda aniqlanadi. Davlat gravimetrik tarmog‘i punktlarida og‘irlik kuchi tezlanishini yuqori aniqlikda aniqlashga mo‘ljallangan; bu punktlarning planli va balandlik holati talab qilingan aniqlikda aniqlanishi lozim. Har bir alohida mamlakat hududida barpo etiladigan davlat geodezik tarmoqlari quyidagi maqsadlar uchun mo‘ljallangan: – Yer rasmi va gravitatsiya maydoni va ularni vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishini mufassal o‘rganish (mamlakat territoriyasi chegarasida); – mamlakat hududida yagona koordinatalar va balandliklar sistemalarini yaratish; – yagona koordinata va balandlik sistemasida turli masshtablarda mamlakat kartalarini yaratish; O‘ziga xosligi hamda turli ko‘rinishda geodezik tarmoqlarni barpo etish usullariga planli geodezik to‘r punktlari odatda joyning eng baland uchastkalariga 6 joylashtiriladi; nivelirlash tarmog‘i punktlari joyning tekis va tepalik uchastkalariga, daryolarning bo‘ylariga joylashtiriladi. Mamlakat geodezik tarmog‘i zamon va yaqin kelajak talabi darajasida bo‘lishi uchun quyidagilar zarur: – tarmoq barcha punktlarini sistematik ravishda joylarda bevosita ko‘zdan kechirish, yo‘qolgan punktlarni qaytadan aniqlash va o‘rnatish; – davriy ravishda, masalan, 25–30 yil oralig‘ida takroriy yoki yer yuzasining zamonaviy harakati yoki boshqa sabablarga ko‘ra tarmoqning eng katta o‘zgargan qismida qo‘shimcha o‘lchashlarni bajarish; – davlat geodezik tarmoqlari aniqligini oshirish va keyinchalik takomillashtirish uchun olib boriladigan takroriy yoki qo‘shimcha o‘lchashlarni bajarish va bu o‘lchashlarni yuqori aniqlikdagi o‘lchash texnikasi va usullarida amalga oshirish; – takroriy va yoki qo‘shimcha o‘lchash natijalarida olingan yangi o‘lchash ma’lumotlarining yig‘ilishiga qarab hududning katta qismida taxminan 25–30 yil oralig‘ida, ushbu davrga tegishli, koordinatalar va balandliklarning yangi aniq qiymatlarini olish maqsadida, planli va balandlik tarmoqlarini qaytadan tenglashtirishni bajarish. Mahalliy geodezik tarmoqlar. Qator holatlarda joyning lokal uchastkalarida, har qanday vaqtda planda nuqtalarning o‘zaro holati va balandligi bo‘yicha aniqlash talabidan kelib chiqadigan murakkab ilmiy va ilmiy-texnik masalalarni yechishga to‘g‘ri keladi. Bunday hollarda o‘ta yuqori aniqlikda maxsus tarmoqlar barpo etiladi va ularda aniq vaqt oralig‘ida takroriy pretsizon o‘lchashlar bajariladi. Bunday tarmoqlardagi o‘lchashlarning matematik qayta ishlanishi mahalliy koordinatalar sistemasida bajariladi, u shunday tanlanadi-ki, bunda o‘lchangan miqdorlardan ularni mahalliy ko‘chirish sathida proyeksiyasiga o‘tish uchun reduksion tuzatma imkoni boricha kichik bo‘lsin. Bunday tarmoqlardan, masalan, kuchli yer silkinishlarning sabablarini qidirishda va bashorat qilishda, kuchli-qudratli radioteleskoplarni qurishda va ekspluatatsiya qilishda, elementar zarrachalar tezlatgichlarini va gidrostansiyalar qurilishida foydalaniladi. 7 1.2 Yuqori aniqlikdagi teodolitlar va ulardan foydalanish tartib-qoidalari. Burchak o‘lchash geodezik asboblarini vazifasi, o‘lchash aniqligi va konstruksiyasiga qarab turli guruhlarga bo‘lish mumkin. Vazifasiga qarab burchak o‘lchash geodezik asboblari teodolitlarga va astronomik teodolitlarga bo‘linadi. Teodolitlar geodezik tarmoqlar punktlarida gorizontal burchaklar va zenit masofalarni o‘lchashda, astronomik teodolitlar esa Laplas punktlarida astronomik kuzatishlarni bajarib kenglik, uzoqlik va azimutlarni aniqlashda ishlatiladi. Aniqligi bo‘yicha teodolitlar yuqori aniqlikdagi teodolitlar, aniq teodolitlar va texnik teodolitlarga bo‘linadi. Yuqori aniqlikdagi teodolitlarga burchakni laboratoriya sharoitida bir priyomda m≤1'', aniq teodolitlarga 1<m≤10'' va texnik teodolitlarga m≥10'' o‘rta kvadratik xatolik bilan o‘lchashni ta’minlaydigan teodolitlar kiradi. Konstruksiyasi bo‘yicha hozirgi teodolitlarni sanoq olish moslamasiga qarab ikkita katta guruhlarga: optik sanoq olish moslamasiga ega teodolitlarga va elektron teodolitlarga bo‘linadi. Amaldagi standart bo‘yicha teodolitning har bir tipiga ularni o‘lchash aniqligiga bog‘liq holda maxsus shifr beriladi, bu shifr «T» harfidan (teodolit) va laboratoriya sharoitida burchak o‘lchashni o‘rta kvadratik xatosi chegarasini belgilovchi raqamlardan tashkil topadi. Masalan, T 1 bir sekund aniqlikdagi teodolit hisoblanadi. Davlat geodezik tarmoqlarini qurishda burchak o‘lchash ishlari turli fizik- geografik va iqlimiy sharoitlarda: issiq cho‘l va qumlik hududlarda, tog‘ oldi va baland tog‘ hududlarda, havo haroratining keskin tebranishlarida (+50 dan –200°C) bajariladi. Har bir asbobdan bunday sharoitlarda uzoq yillar davomida foydalanish, kam mehnat va vaqt sarflab yuqori aniqlikdagi o‘lchash natijalariga erishish burchak o‘lchash asboblarini ishlab chiqishda maxsus talablarni hisobga olish va ularni ta’minlashni talab etadi. Bu talablardan eng asosiylari quyidagilar: 8 – turli fizik-geografik va iqlimiy sharoitlarda bajarilgan o‘lchashlardan yuqori aniqlikda va kam o‘zgaruvchan natijalarni olish; – qiyin ekspeditsiya sharoitlarida va uzoq vaqt davomida foydalanishda teodolit asbobining ishchi holatda bo‘lishini ta’minlash; – asbobni kichik hajmli va yengil bo‘lishi bilan birga uni o‘lchash jarayonida turg‘unligi, qismlari oddiy va ishonchli bo‘lishini hamda ishlashda qulayligini ta’minlash. Teodolit o‘qi bilan ko‘targich vintlar orasidagi masofa r=14sm bo‘lganda bu siljish teodolitni limbi bilan birga quyidagi burchak qiymatga burilishiga sabab bo‘ladi: = =0.7 bu esa o‘z navbatida o‘lchangan yo‘nalish qiymatiga shu miqdorda ta’sir etadi. Agar burchaklar yuqori aniqlikda o‘lchansa xatosi 0,5'' dan oshmasligi kerak, demak yuqoridagi 0,7'' yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan xatolikdir. Bundan kelib chiqadiki, kuzatishlar davomida katta ehtiyotkorlik bilan ishlash talab qilinadi. Geodezik tarmoqlarda punktlar orasidagi masofalar 15–20 km bo‘lganda asbob xatolari m a*x bilan tashqi muhit ta’siri m m*M (yon refratsiya, signallarni buralish) xatolarini o‘zaro teng deb qabul qilish mumkin. Shuni hisobga olib, 1-klass triangulyatsiyasi uchun burchak o‘lchashni o‘rta kvadratik xatosini (1≤0,7'') quyidagicha yozamiz: m β = m 2 a.x .+ m 2 t.m . ≤ 0,7'' (1.1) 91.1-rasm . Ko‘tarish vintining deformatsiyasi tufayli teodolit tagligining azimutal siljish. Asbob xatosi ma.x. teodolit kompleks xatolarining qo‘shma ta’siridan kelib chiqadi. Teng ta’sir etish prinsipiga asosan aytish mumkinki, har bir xato manbasining ta’siri 0,2–0,3'' dan oshmasligi kerak. Ushbu murakkab bo‘lmagan hisoblash yuqori aniqlikdagi teodolitni tayyorlash, yig‘ish va sozlash uchun qanday yuqori talablar qo‘yilishini ko‘rsatadi. Yuqori aniqlikdagi teodolitlarni tekshirish va tadqiq qilish. Teodolitni tekshirish va tadqiqlari vazifasiga uni konstruksiyalashda asos qilib olingan geometrik parametrlar va optik-mexanik talablardan cheklanishni aniqlash va uni imkoni boricha to‘la bartaraf etish kiradi. Tadqiqotlar bartaraf etib bo‘lmaydigan cheklanishlarni aniqlash va ularga tegishli tuzatmalarni kiritish; teodolitning doimiylari (sanoq olish qurilmasi bo‘lak qiymatini, okular mikrometri, adilaklar bo‘lak qiymatlari va b.q.) ni aniqlash; teodolit ayrim bog‘lanmalari to‘g‘ri ishlashini sinash; limb diametrlari xatosini aniqlash; teodolitning ayrim bog‘lanmalari va butun teodolitni ishlashga tashqi muhit ta’sirini aniqlash va boshqalarni ko‘zda tutadi. Bajarilgan tadqiqotlar natijalari bo‘yicha teodolitni berilgan aniqlik sinfidagi ishlarga yaroqliligi aniqlanadi. Har bir punktda bajariladigan kuzatishlardan oldin o‘tkaziladigan majburiy tekshirishlarga quyidagilar kiradi: 1. Truba aylanish o‘qida o‘rnatilgan adilak o‘qi trubaning gorizontal aylanish o‘qi bilan bitta tekisligida joylashishi va unga parallel bo‘lishi kerak. 2. Alidadani teodolit vertikal o‘qi atrofida aylanishi tekis hech qanday tebranishsiz va ozod (tegib qolmasdan) o‘tishi kerak. 3. Trubaning gorizontal aylanish o‘qi teodolit vertikal aylanish o‘qiga perpendikular bo‘lishi kerak. 4. Teodolit trubasini trubani qaratish vinti orqali vertikal tekislikda qiyshaytirish truba o‘qini lagerlarda azimutal siljishishga olib kelmasligi kerak. 5. Sanoq qurilmasi tekshirilgan va sozlangan bo‘lishi kerak. 6. Trubaning kollimatsiya xatosi 10'' dan oshmasligi kerak. 10 7. Truba okulari mikrometrining iplar bissektori vertikal o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. 8. Vertikal doira zenit o‘rni ZO‘ yoki nol o‘rni NO‘ qiymati 10'' dan oshmasligi kerak; ZO‘ yoki NO‘ quyidagi formulalar bo‘yicha topiladi: OT-02M teodoliti uchun ZO ' = DCH + DO’ − 180° Z = DO’ - DCH +90 ° (1.2) T1 teodoliti uchun ZO ' = ( DCH + DO’ − 360°) / 2 Z = DCH - DO '+ 90° (1.3) T05 teodoliti uchun HO ' = (DCH + DO’ ± 180°) / 2 β = 90°− Z = DCH - HO ' (1.4) 9. Ko‘targich va qaratgich vintlari yumshoq lyuftsiz va ozod yurishi kerak. Yuqori aniqlikdagi har bir teodolit zavoddan olingandan keyin yoki kapital ta’mirlashdan keyin to‘la dastur asosida tadqiq qilinadi. Yuqori aniqlikdagi burchak o‘lchash ishlariga uning yaroqliligini aniqlash uchun tadqiqotlardan adilak bo‘lak qiymati (truba aylanish o‘qidagi va alidadagi adilaklar); truba okular mikrometrining bo‘lak qiymati (bosh truba va tekshirish trubasi); truba fokuslash linzasining to‘g‘ri yurishi; limb shtrixlari tasvirini birlashtirish xatosi optik mikrometr reni; yassi parallel plastinkali mikrometrni foydasiz yo‘li ( мертвый ход ); mikrometr shkalasining bo‘laklari xatosi; limb va alidadani ekssentrisiteti; alidada aylanishi to‘g‘riligi; limb diametrlari xatosi; teodolit gorizontal va vertikal o‘qlarining o‘zaro perpendikular emasligi aniqlanadi. Laboratoriya sharoitida teodolit bilan gorizontal va vertikal burchaklarni bitta priyomda o‘lchashning o‘rta kvadratik xatosi aniqlanadi. 1.2-rasmda tuproqning mavsumiy muzlash janubiy zo- nasi uchun III va IV klass nivelirlash tuproq(grunt) reperi keltirilgan. Mavsumiy muzlaydigan janubiy zonada III va IV klass nivelirlash yo'lidagi reper pastki plitasi tuproqning muz¬lash chuqurligidan pastda, lekin 1,3 m dan kam boimagan chuqurlikdan o‘tishi kerak. Markali repeming yuqori qismi va qorovul plita yer yuzidan 50 sm ga chiqib turishi kerak va shu bilan birga u taniydigan ( опазновательный ) belgi bo‘lib xizmat qiladi . 11 1.2-rasm. 24 1.3-rasm . 12 Tuproqning mavsumiy muzlaydigan qoya jinslarga qoya reperlari mahkamlanadi. Yerga 0,5 m gacha ko‘milib tur- gan va yerdan ancha chiqib turgan qoyaga sement qorish- masida marka mahkamlanadi. Reper(marka)dan 1,0 m masofaga 50x50 sm metall plita payvand qilingan trubali tanish belgisi o'rnatiladi. Tanish belgi atrofiga 0,5 m ba- landlikda toshdan o‘yib himoya qurilmasi barpo qilinadi. Devor reperlari bino devorlariga yoki qoyaning ver- tikal sirtiga o‘rnatiladi. Qorovul plita reperning yoniga yoki ustiga bino devoriga mahkamlanadi. 1.3 Geometrik nivelirlash usullari . Geometrik nivelirlashning ikki usuli mavjud: 1. o‘rtadan nivelirlash. 2. Oldinga nivelirlash. 1. o‘rtadan nivelirlash. Joyda olingan ikki nuqta orasidagi nisbiy balandlik h ni o‘lchash uchun nivelir asbobi A va B nuqtalar orasida, ulardan bir xil masofada, ishchi holatga keltirib o‘rnatiladi (1.4-shakl). Bunda nivelir nuqtalarni tutashtiruvchi chiziq ustida o‘rnatilishi shart emas. A va B nuqtalarda vertikal holatda reykalar o‘rnatiladi (reyka shkalasining nol yozuvi yerga qo‘yib o‘rnatiladi). Nivelirning ko‘rish trubasi navbati bilan R1 va R2 reykalarga qaratilib, a va v sanoqlari olinadi. 1.4 - shakldan quyidagini yozish mumkin: a = h + v, (1.4) bundan h = a – v, ( 1.5 ) 13 bu yerda: a va v – orqadagi va oldingi reykalardan olingan sanoqlar. Nivelirlash A nuqtadan boshlab V nuqta yo‘nalishi bo‘ylab olib borilishi uchun A orqadagi, V oldingi nuqta hisoblanadi. Shunday qilib, nisbiy balandlik orqadagi va oldingi reykalardan olingan sanoqlar ayirmasiga teng. Agar a>v bo‘lsa, nisbiy balandlik musbat, a<v bo‘lsa, manfiy ishorali bo‘ladi. 2. Oldinga nivelirlash. Nisbiy balandlikni oldinga nivelirlash usulida o‘lchash uchun nivelir asbobi shunday o‘rnatiladiki, uning okulyari A nuqtasidan o‘tuvchi shovun yo‘nalishiga to‘g‘ri kelsin (1.4-shakl). V nuqtasida esa reyka o‘rnatiladi. Nivelir ishchi holatiga keltiriladi, reyka yoki ruletka bilan asbob balandligi q o‘lchanadi, truba reykaga qaratilib, undan v sanog‘i olinadi. Shakldan quyidagini yozish mumkin: q = h + v, bunda h = q – v (1.6) К ya ni nisbiy balandlik asbob balandligidan reykadan olingan sanoqning ayirmasigaʼ tengdir. Nivelirlash natijasidan foydalanib, A nuqtasining balandligi NA bo‘yicha, V nuqtasining balandligi NV o‘lchangan nisbiy balandlik yoki asbob gorizonti orqali hisoblanishi mumkin. 1.4-shaklga asosan A nuqtasining balandligi va nisbiy balandlik orqali V nuqtasi balandligi NV quyidagiga teng: NV = NA + h, (1.6) 14 ya ni oldingi nuqtaning balandligi orqadagi nuqta balandligiga nisbiy balandlikniʼ algebraik qo‘shilganiga teng. B nuqtasining balandligi NB asbob gorizonti orqali quyidagicha hisoblanadi (1.4-shaklga asosan): NB = Nq – v bu yerda: Nq — asbob gorizonti bo‘lib, u quyidagiga teng: Nq = HA + a. Nuqtalar balandligini asbob gorizonti orqali hisoblash, masalan, yerlarni vertikal tekislashda bir necha nuqtalar loyiha belgisini bir stansiyadan (nivelir o‘rnatilgan joy) turib joyga ko‘chirishda qulaylik tug‘diradi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan ikki nuqtani bir stansiyadan nivelirlash oddiy nivelirlash deyiladi. Agar nivelirlanadigan ikki nuqta orasidagi masofa katta bo‘lsa, nivelirlash uchun u bir nechta bo‘laklarga bo‘linib nivelirlab chiqilsa, unga ketma-ket nivelirlash deyiladi. Ketma-ket geometrik nivelirlashda nivelirlanadigan AS chizig‘i (1.5-shakl) bo‘laklarga bo‘linadi va har bir bo‘lak alohida stansiyadan nivelirlanadi. Nivelirni birinchi stansiya K1 da o‘rnatib, 1-nuqtaning A nuqtasiga nisbatan nis¬biy balandligi o‘lchanadi: h1 = a1 – b1 Keyin nivelir va reykalar ketma-ket olib o‘tilib, xuddi shu tarzda 1 va 2; 2 va 3 va nuqtalarning nisbiy balandligi h2, h3, ..., hn o‘lchanadi.Tik qiya joylarni nivelirlashda ikki qo‘shni bog‘lovchi nuqtalarni bir stansiyadan nivelirlash imkoni bo‘lmay qoladi. Masalan, gorizontal nur reyka ustidan o‘tishi mumkin. Bunday holda orada x nuqta deb ataluvchi qo‘shimcha bog‘lovchi nuqta olinadi. Ungacha bo‘lgan masofa o‘lchanmaydi. Shakldan ko‘rinishicha, o‘lchanishi kerak bo‘lgan umumiy nisbiy balandlik h alohida-alohida o‘lchangan nisbiy balandliklar h1 va h2 yig‘indisiga teng. Јiyalikning katta-kichikligiga qarab ikki bog‘lovchi nuqta orasida bitta yoki bir nechta X nuqtalari olinishi mumkin. Nivelirlash natijalari maxsus jurnalga yozib boriladi. Bir stansiyada sanoqlar olib bo‘lingandan keyin nisbiy balandlik hisoblanadi. Buning uchun orqadagi reykadan 15 olingan sanoqdan oldingi reykadan olingan sanoq ayrilishi kerak. Demak, bunda nisbiy balandlik ikki marta: qora tomondan olingan sanoqlar va qizil tomondan olingan sanoqlar bo‘yicha aniklanadi. Nivelir turlari. Aniqligi bo‘yicha nivelirlar 3 turga bo‘linadi: yuqori aniqlikdagi nivelirlar – N-05, N-05K (Rossiya), raqamli nivelirlar Dqnq 11t, Dqnq 21 (Germaniya), NA 2002, NA 2003 (Shveysariya); aniq nivelirlar – N-3, 2N-3, N-3k, 2N-3kl (Rossiya), Nq-30, Nq-50 (Germaniya), Kernlevel-20 va 24 (Shveysariya); texnik nivelirlar – N-10, 2N-10kl (Rossiya). Yuqori aniqlikdagi nivelirlar 1 va 2- klass nivelirlashda, aniq nivelirlar — 3- va 4- klass va texnik nivelirlar – texnikaviy nivelirlash (topografik s yomkalar vaʼ injenerlik-qurilish ish¬larida) da qo‘llaniladi. Nivelir shifridagi raqam 1 km nivelir yo‘lini ikki tomonga nivelirlashdagi yo‘l qo‘yadigan o‘rta kvadratik xatoni bildiradi. Yuqorida keltirilgan nivelirlar 2 xil qilib tayyorlanishi mumkin: ko‘rish trubasi yonida silindrik adilak o‘rnatilgan va og‘ish burchagining kompensatori bilan ta minlangan. Kompensator o‘rnatilgan nivelir ʼ nomiga K harfi qo‘shiladi. Aniq va texnikaviy nivelirlar gorizontal limb bilan ta minlanishi mumkin va unda nivelir nomiga L harfi qo‘shiladi. ʼ Silindrik adilak ko‘rish trubasining yoniga o‘rnatilgan va truba elevatsion vint bilan ta minlangan. Silindrik adilak pufakchasi uchlarining tasviri truba ko‘rish maydoniga ʼ uzatiladi. Ko‘rish trubasi ob ektivi 10 nishon 13 bo‘yicha reykaga qaratiladi, u ʼ predmet tasvirini teskari hosil qiladi. N-3 niveliri, asosan, ko‘rish trubasi 1, silindrik adilak 2, doiraviy adilak 3, mahkamlash vinti 6, to‘g‘rilash vinti 7, elevatsion vint 8 dan iborat. Nivelir silindr shaklidagi aylanish o‘qi bilan taglik 4 ga o‘rnatilgan. Ko‘rish trubasining chap yonida silindrik adilak bilan birgalikda adilak pufakchasi yarim pallalarning tasvirini ko‘rish maydoniga uzatadigan prizmalar joylashgan. Trubaning o‘ng yonida kuzatilayotgan reyka tasvirini fokuslovchi vint – kremalera 5 o‘rnatilgan. Reykadan sanoq olishdan oldin elevatsion vint yordamida silindrik adilak o‘qi gorizontal holatga keltiriladi, ya ni ko‘rish maydonidagi adilak pufakcha yarim pallalarining tasviri tutashtiriladi. ʼ 16 Silindrik adilakni tuzatish uchun adilak joylashgan qutining okulyar tomonida qopqoq bilan berkitib qo‘yilgan to‘rtta tuzatgich vint bor. (1.7) N-3K niveliri (1.7-shakl) ko‘rish trubasi 1, kremalera vinti 2, doiraviy adilak 3, ob ektiv 4 tomonida ikki yonboshda qaratish vintlari 6, doiraviy taglik 7, ko‘targich ʼ vintlar 8 va vizir o‘qini gorizontal holatga kelishini ta minlaydigan optik (prizmali) ʼ kompensator bilan jihozlangan. Optik kompensator ishlashi uchun (1.8) doiraviy taglik qiyaligi yo ki 15' dan oshmasligi kerak. Shuning uchun avval bo‘lak qiymati 10' ga teng bo‘lgan doiraviy adilak pufakchasi uchta ko‘targich vint yordamida o‘rtaga (nol punktga) keltiriladi. Truba vertikal o‘q atrofida yengil aylanib, turgan vaziyatini yaxshi va tinch saqlaydi, shu sababli u mahkamlagich vintiga ega emas. Ikki yonboshdagi cheksiz buraydigan qaratish vintlaridan xohlagan bittasi bilan trubani reykaga aniq to‘g‘rilash mumkin. 17 II BOB MURUNTOG’ KONIDA GEODEZIK O’LCHASH ISHLARI HAQIDA. 2.1 Muruntog’ oltin konining geodezik asoslari.Geografik o’rni. Muruntog’ koni Muruntog’ ma’danli maydonining janubiy – sharqiy qismida, Tomdi tog’ining janubiy tizmasida joylashgan, ma’muriy jihatdan Navoiy viloyati, Tomdi tumaniga qaraydi. Maydon pasttepaliklardan iborat, mutloq balandliklar +460 dan +550 m. gacha. Relef kuchsiz parchalangan, doimiy suv havzalari yo’q. Maydon yuzasi qalinligi 200 – 300 m qalinlikdagi mezokaynozey yotqiziqlari bilan qoplangan. Hudud seysmik mintaqaga kiradi. Iqlim keskin kontinental, qurg’oqchil, yillik o’rtacha yog’in miqdori 100 mm. Yoz davomli, issiq kunduzi harorat +45 0 +48 0 ni tashkil qiladi. Qish qisqa, lekin sovuq bo’ladi, ba’zi yillarda past harorat - 30 0 -35 0 gacha tushib ketadi. O’rtacha yillik harorat +6 0 . Muruntog’ qo’rg’onini xo’jalik texnik maqsadlar uchun suv bilan ta’minlash maqsadida 20 km sharqdagi Tasquduq yer osti suv havzasidan quvurlar orqali suv keltirilgan. Zarafshon shahriga esa Amudaryodan diametri 1220 mm lik quvurlar orqali ikkita tarmoqda suv keltirgan. Zarafshon shahridan “Muruntau” kareriga va oltin boyitish kompleksiga 40 km masofada 470 mm diametrli suv quvurlari o’tkazilgan. Eng yaqin aholi maskanlari: tuman markazi. Tomdibuloq 40 km shimolda, Zarafshon shahri 40 km g’arbda va Navoiy shahri 210 km janubiy – sharqda. Elektr ta’minoti 110 kV lik Navoiy Zarafshon davlat EUT dan ta’minlanadi. Aloqa yo’llari: Navoiy – Zarafshon – Uchquduqdagi qattiq qoplamali aeroport, Tomdibuloqdagi gruntlangan aerodromlari kiradi. Zarafshon va Uchquduq aeroportlar bilan Toshkent va Navoiy shaharlari bilan avialiniyalar hamda avtobus qatnovlari yo’lga qo’yilgan. 18 Muruntog’ konini mufassal qidirish ishlari 1969 yilda yakunlanib, konning Oltin zahiralari bo’yicha dunyodagi yirik konlar qatoriga kirishi aniqlangan. Muruntog’ konini NKMK MKB tomonidan eksplutasiya qilish davomida konning chuqur qatlamlarida Muruntau GBG tomonidan izlash va razvedka qilish ishlari olib borildi. 1970 – yilga kelib Qizilqum GQE tomonidan razvedka qilish davrida Sharqiy, Yangi va Myutenboy konlari topildi. Geologik tavsif Kon maydoni murakkab geologik tuzilish, yirik burmalangan strukturalar, har xil tektonik buzilmalar, turli tarkibli daykolar keng tarqalgan hudud hisoblanadi. Stratigrafiya Ma’danli maydonning geologik tuzilishi shartli ravishda dopoleozoy, poleozoy, bo’r va to’rtlamchi yotqiziqlardan tarkib topgan. Yotqiziqlar ikkita yirik svitaga ajratilgan: Tasqazgan va Besopan. Tasqazgan svitasi. Ma’danli maydonning g’arbiy qismida joylashgan. Kon hududida svita yotqiziqlari Besopan svitasining ostida yotishi aniqlangan. Svita yotqiziqlari tarkibi mikrokvartsitlar, turli slanetslar, dolomitlar, ohaktoshlar orasida teskari linzasimon ko’rinishda uchraydi. Svitasining umumiy qalinligi 2000 – 2500 m atrofida. Besopan svitasi yotqiziqlari Tasqazgan svitasining ustida nomuvofiq burchak ostida joylashgan. O’zining terrigen tarkibi va lotostratigrafik belgilari kompleksiga ko’ra to’rtta tagsvitaga ajratilgan. Birinchi tagsvita – yotqiziqlarning quyi chegarasi kremneyli – dolomitlar, jinslarning linzasimon qatlamlari bilan chegaralanadi. Tagsvitaning litologik tarkibi mikrokristalli muskovit – albit – kvartsli va uglerod – seritsit – xlorit – albit – kvartsli slanetslar, linzali kvartsitlar va dolomitlardan iborat. Birinchi tagsvitaning qalinligi 1000 – 1500 m gacha. Ikkinchi tagsvita. Tog’ jinslari vertikal qirqimining boshlanishida 200 – 300 m gacha yirik qatlamli uglerodli – kremniyli – kvartsli qumtoshlar va alevrolitlar 19 takrorlanadi. Bu qismda mayday donali kvartsli grovelitlarning linzasimon qatlamchalari uchraydi. Kesimning qolgan qismlarida qumtosh, alevrolit va argillit qatlamlari ritmik joylashgan. Tagsvitani qalinligi 800 m. Uchinchi tagsvita – shartli ravishda olachipor Besopan deb nomlangan (Varonkav va b. 1975). Qumtoshlar, fillatlar va alevrolitlarni notekis qatlamlaridan tuzilgan, ba’zida kremniy – kvartsli, grafiyli qumtoshlarning linzalari duch keladi, ularning qalinligi 0,5 m. Kvartsitlar ko’proq qirqimning quyi chegarasida va tepasida yaqin qatlamlarda uchraydi. Yirik qalinlikdagi va uzunlikdagi tanalar (30x1500) kesimning pastki qismida kuzatiladi. Tagsvitada tog’ jinslarining siljish amplitudasi katta. Tog’ jinslari oksidlanish zonalarida yorug’ – “Olachipor” ranglar spektri ko’rinishini beradi. Tagsvitaning qalinligi 1100 – 1200 m deb belgilangan. To’rtinchi tagsvita tog’ jinslari komor shaklida har xil kenglikka ega bo’lgan holda karbonatli tizmalar va massivlar ko’rinishida uchraydi. Tagsvitaning yuqori qatlamlari deven bilan balzotli kvarts – gravelit qatlami bilan nomuvofiq chegaralangan. To’rtinchi tagsvita yotqiziqlari tarkibi qumtoshlar, alevrolitlar va fillitli slanetslardan iborat bo’lib och kulrang va yashilsimon tovlanadi (shuning uchun “yashil besopan” deyiladi). Tagsvitaning qalinligi 900 – 1000 m. Devon yotqiziqlari – besopan to’rtinchi tagsvitasining ustida nomuvofiq holda joylashgan. Quyi qismi karbonatli jinslar va qalinligi 1 m atrofida bo’lgan kremniy – kvartsli gravelitlar, kesimning yuqori qismi ohaklashgan qumtoshlar, alevrolitlar, mergellar, ohaktoshlar va dalomitlardan tarkib topgan. Devon yotqiziqlarining umumiy qalinligi 750 – 850 m. Mezokaynozoy yotqiziqlari – Tomditov tog’ining janubiy etaklarida reng tarqalgan. U turon, quyi va yuqori senon, quyi va yuqori paleotsen, eotsen va yuqori oligotsen – quyi miotsen yotqiziqlariga ajrtilgan. Yotqiziqlar qumtoshlar, gillar, ohaktoshlardan tarkib topgan. 20 Kaynozey yotqiziqlari guruhi – yotqiziqlar tarkibi yirik donali kuchsiz tsementlashgan kvartsli qumtoshlar, chig’anoqli toshqatmalardan iborat. Qalinligi 20 m dan 30 m gacha o’zgarib turadi. Birinchi ma’dan uyumi konning g’arbiy va shimoliy – g’arbiy qismida joylashgan bo’lib, meridional va shimoliy – sharqiy razlomlar bilan chegaralangan. Bu ma’dan uyumi o’lchami bo’yicha kondagi eng katta uyum bo’lib, sanoat talabiga javob beradigan ma’danlar 1200 – 1300 m cho’zilgan, kengligi 400 – 750 m ni tashkil etadi, chuqurligi 700 m ga yetadi. Ikkinchi ma’dan uyumi konning shimoliy – janubiy qismida joylashgan bo’lib, g’arbdan meridional razlomi, janubiy – sharqdan ikkinchi shimoliy – sharqiy razlom bilan chegarangan. Uyumining qalinligi o’z yo’nalishi (800 – 1000 m) bo’yicha 15 – 25 m dan 280 m gacha o’zgarib boradi, chuqurligi bo’yicha o’zgarmaydi. Sanoat talabiga javob beradigan rudalar 750 – 1000 m chuqurlikda joylashgan. Uchinchidan ma’dan uyumi konning janubiy – sharqiy qismida joylashgan bo’lib, bir – biridan meridional va ikkinchi shimoliy – sharqiy razlomlar bilan ajratilgan. Kon uyumi 1100 – 1300 m masofada 350 m chuqurlikgacha cho’zilgan. Qalinligi 15 – 150 m ni tashkil etadi. Konning morfologik xususiyati ruda uchun o’rnatilgan konditsiyaga bog’lik. Ma’dan uyumlari ichidagi rudalaninsh bir tekis emas. Konning balans zahirasini hisoblash uchun qabul qilangan rudalanish koeffitsienti – 0,74. Rudalarning moddiy va miqdoriy tarkibi Konning rudalari o’z ichiga jilali va rudali minerallarni oladi. Jiladagi minerallardan asosiysi – kvarts bo’lib, u 90 – 95 % kvartsli jila, trojilka va metosematik o’zgargan tog’ jinslarida uchraydi. Rudali minerallar bu tabiiy sof oltin, perit, sheelit va sfemitlardan iborat. Oltin asosan kvarts bilan hamroh bo’lib, ba’zan sulfidlarda ham uchraydi. Kondagi oksidlanish zonasi 50 – 60 m chuqurlikgacha tarqalgan. Konning rudalari birlamchi va oksidlangan rudalar konning umumiy zahira balansining 20 % ni tashkil etadi. Birlamchi rudalar ikki xil: asosiy kvartsli va alevrolit, slanets, kvarts, va sulfid bilan minerologik tarkibi bo’yicha konning rudalari kamsulfidli formatsiyaga kiradi. Sulfidlarning miqdori 0,5 – 3,7 % ni tashli etadi. 21 Oltin zarralarining o’lchami bo’yicha ikki xil ko’rinishga ega: ko’rinib turadigan va mayda zarrali. Zarralarning shakllari minerallardagi darzchalarning marfologiyasiga va zarra oralig’i fazosiga bog’liq bo’ladi. Oltinning asosiy aralshmalaridan biri bu – kumush bo’lib, ular o’zaro bog’liq holda uchraydi. Oltinning probasi 577 – 960 tashkil etadi. Konning geologik plani2 0 .5 2 0 .5 2 1 .5 2 1 .5 2 2 .5 2 2 .5 2 3 .5 2 3 .5 2 4 .5 2 4 .5 80.5 80.5 81.5 81.5 82.5 82.5 А В В Геологический план месторождения масштаб 1: m%%% А Qirqim А - А 7 9 .5 7 9 .5 8 0 .5 8 0 .5 8 1 .5 8 1 .5 8 2 .5 8 2 .5 8 3 .5 8 3 .5 645 645 495 495 335 335 180 180 15 15 -150 -150 -300 -300 -465 -465 Qirqim В-В 22 1 9 .5 1 9 .5 2 0 .5 2 0 .5 2 1 .5 2 1 .5 2 2 .5 2 2 .5 2 3 .5 2 3 .5 645 645 485 485 330 330 180 180 15 15 -135 -135 -300 -300 -450 -4502.2 Muruntog’ oltin koni hududidagi geodezik tayanch tarmoq holatining tahlili. Kon hududidagi asosiy geodezik topografik ishlar 1960 -1966 –yillarda amalga oshirilgan. 3, 4 -sinf triangulyatsiya va analitik tarmoqlar barpo etilgan, 1:10000 , 1:2000 va 1:1000 masshtabli topografik tasvirga olish ishlari bajarilgan. Barcha topografik ishlar 1963 –yilda qabul qilingan shartli koordinatalar sistemasida hisoblangan. 3 -sinf triangulyatsiya sakkizta ketma -ket joylashgan markaziy sistemadan iborat bo’lib, ikkinchi sinf triangulyatsiya punktlari ”Murun – Tomdi” va ”Sarmyu – Tenbay” bazasiga tayanadi. Hudud triangulyatsiya tarmog’iga oltita 2 -sinf triangulyatsiya punktlari kiritigan. 4 –sinf triangulyatsiya tarmog’i to’rtta alohida markaziy sistemani tashkil etadi, ulardan ikkitasi tutashtirilgan: biri – tayanch uchburchakka. Joylardagi gruntning xossasiga qarab 3 va 4 – sinf triangulyatsiya punktlari to’rt xil markazlar yordamida o’z o’rinlarida mustahkamlangan va betonli pilenlar va monolitlar o’rnatilgan. Markazlarning ko’rinishi chizmada keltirilgan. Vizirlash uchun geodezik piramidaga o’rnatilgan balandligi 0,6 metr diametri 0,3 metr bo’lgan, radial yo’naltirilgan silindrlardan foydalanilgan. Punktlarning atroflari to’rt tomonlama ariqchalar bilan ajratib qo’ygan. Gorizontal yo’nalish va zenit masofalar ”OT – 0,2” teodoliti yordamida kuzatilgan: 3 – sinf triangulyatsiya punktlarida pryom bilan, 4 – sinf punktlarida 6 – pryom bilan. Zenit masofa barcha punktlarda 4 ta pryomda ob’ektivning markaziy ipidan sanoq olish yo’li bilan o’lchangan. Punktlardagi markazga keltirish va reduksiya elementlari grafik usulda ikki marotabadan (kuzatish boshida va oxirida) 23 markazlashtiruvchi varoqlarda aniqlanilagan. Gorizontal yo’nalishni o’lchash xatoliklari quyilmalardan oshgan emas: - boshlang’ich predmetga kuzatishi boshida va oxirida sanoqlar ayirmasi - 6'' ; - juft kollimotsiya qiymatining farqi - 8'' ; - umumiy nolga keltirilgandan keyin yo’nalishlarda har bir pryomda olingan sanoqlar farqi - 6'' - zenit masofasi va zenit o’rnining farqi - 16'' Triangulyatsiya tarmog’i shartli o’lchashlar asosida ikki guruhlik tenglash usulida o’zaro muvofiqlashtirilgan. 3 – sinf triangulyatsiya tarmog’i ikkita alohida sistemada ketma –ket tenglashtirilgan 4 –sinf triangulyatsiya punktlarning koordinatalari qat’iy usulda alohida sistemalar bilan 3 – sinf tarmog’i punktlari orasida tenglashtirilgan. 3 va 4 sinf triangulyatsiya tarmog’i xatoliklari quyidagilardan iborat: T/r Triangulyatsiya unsurlarining holati amaldagi yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan 1. 2. 3. 4. Uchburchakdagi eng katta bog’lanmaslik. O’lchangan burchakning o’rta kvadratik xatosi (uchburchaklar bog’lanmasligi orqali hisoblangan uchburchakdagi). O’rtacha absolyut bog’lanmaslik O’lchangan burchakga berilgan eng katta tuzatma. 3,7'' (5,9'') 0,8 4'' (1,9'') 1,0 3'' (1,4 7'') 2,2'' (4,9 6'') ±5,0'' (±7,0'') ±1,5'' ±(2,0'') 24 Joylarda bajarilgan o’lchashlarning xatoliklari va punkt markazlarining o’rnatilishi yo’riqnoma talablariga to’liq javob beradi. Triangulyatsiya punktlarining balandliklarini tenglash ketma – ket yaqinlashish usulda amalga oshirilgan. Bunda tayanch punktlar sifatida ”Markaziy”, ”Razvedka”, ”Janubiy bazis”, ”Shimoliy bazis”, ”Aero”, ”Myutenbay”, ”Quyoshli”, ”Djomen - Djar”, ”G’arbiy chap”, ”Sharqiy chap”, ”Djomentau”, ”Razezd” punktlar orasidagi nisbiy balandlik bir tomonlama o’lchangan trigonometrik nivelirlash formulasidan hisoblangan. Bir tomonlama hisoblangan nisbiy balandliklarning tenglashdagi vazni, ikki tomonlama kuzatuvdan aniqlangan nisbiy balandlikning yarmiga teng qilib qabul qilingan. Bitta chiziq bo’yicha topilgan nisbiy balandliklarning ayirmasi 1,00 metrdan oshmagan (masofa 10, 00 km). Uchburchaklardagi balandlik bo’yicha xatolik 0,33 metrdan oshmagan va M =± 0,5 √[( D 10 ) 2 ]+n , formulasidan topilgan xatolikdan oshmagan. [( D 10 ) 2 ] - 10 kilometrdan ortiq bo’lgan tomonlar kvadratining yig’indisi, 10 kilometrga keltirilgan holda. n – 10 kilometrda kichik bo’lgan tomonlar soni. Hudud bo’yicha punkt balandligining hisoblangan xatoligi (atrofdagi punktlarga nisbatan) - ±0,04 metr. Analitik tayanch tarmoq Analitik tayanch tarmoqni barpo etish uchun 3 va 4 sinf triangulyatsiya punktlarining koordinatalari asos bo’lgan. Analitik tayanch tarmoqlari punktlarida burchaklar ТБ -1 teodoliti vositasida oltita doiraviy pryomlar bilan o’lchangan. Analitik tayanch tarmoqning sifat ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat: - uchburchaklardagi eng katta bog’lanmaslik - +7,3'' ; - uchburchaklardagi o’rta kvadratik xatolik - 2,3'' ; - uchburchaklardagi bog’lanmaslik asosida hisoblangan o’lchangan burchakning o’rta kvadratik xatosi - ±1,9'' ; 25 - burchakka berilgan eng katta tuzatma - ±2,3'' ; Uch pryom bilan burchak o’lchangan punktlar birinchi razryadli analitik tarmoqqa kiritilgan. Ba’ zida, ikki pryom bilan burchak o’lchangan punktlar ham I razriyadli tarmoq tarkibiga kiritilgan. Faqat qayta tenglanganda ularning barchasi triangulyatsiya punktlarini bog’lovchi zanjirni tashkil etgan. O’lchangan burchakning o’rta kvadratik xatosi birinchi razryad uchun 5'' dan oshmagan. Punktlar beton monolitlar yordamida joylarda mahkamlngan va 1,7 -2,0 metr balandlikdagi toyoqlar markazida qotirib qo’yilgan. Punktlarda zenit masofalar bir pryom etadi. Nivelirlash tarmog’i punktlarining balandliklari Boltiq dengizi balandlik tizimiga keltirilgan. Shunday qilib, kon hududidagi geodezik tayanch tarmoqlarining (x, y koordinatalar va balandlik bo’yicha) tahlili shuni ko’rsatadiki: 1) mavjud tarmoqlarning punktlari hududda yetarlicha saqlanib qolgan. 2) ularning holati, aniqligi va o’zaro joylashishi Muruntau kareri uchun zarur bo’lgan marksheyderlik tayanch va tasvir tarmoqlarini yaratish uchun marksheyderlik yo’riqnoma talablariga to’liq javob beradi. Demak, mavjud malakaviy bitiruv ishi vazifalaridan kelib chiqib, kon hududidagi geodezik tayanch tarmoqni mavjud holatidagiday qabul qilamiz, o’zgartirishlar kiritmaymiz, takomillashtirmaymiz va kareridagi marksheyderlik ishlarini tayanch asosida yaroqli deb hisoblaymiz. T/r Analatik tarmoq unsurlarining nomi Xatolik 1 – razryad 2 –razryad 1 2 3 Uchburchakdagi eng katta bog’lanmaslik Uchburchakdagi o’rta kvadratik xatolik O’lchangan burchakning o’rta kvadratik xatoligi 14 ,7'' ±4,1'' ±3,1'' 25 ,8'' ±6,0'' ±4,7'' 26 Tenglashdagi sinuslar shartining ozod hadlari masofasi 2 -5 kilometr bo’lgan tomon uchun ±10 √[δδ ] va tomonlari 2 kilometrgacha bo’lgan uchun ±16 √[δδ ] formulalardan topilgan xatoliklardan oshmagan. 2.3Muruntog’ oltin konidagi konchilik ishlari holati. Karerning asosiy parametrlari Karer bortining profili ochish ishlari hajmining umumiy miqdori belgilab beradi va konchilik ishlari texnologiyasiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Karer borti yassi profilga ega bo’lsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Karer borti devorining qiyalik burchagi ko’pincha tog’ jinslarining fizik – mexanik xossalari, darzligi va mustahkamligiga bog’liq bo’ladi. Shulardan kelib chiqib, Muruntau koni uchun karer borti devorining qiyalanish burchagi oxir – oqibatda 41 0 bo’lishligi loyihalashtirilgan. Ochish ishlari koeffitsientining ( K gr ) chekli miqdorini aniqlash K gr ning miqdori rudaning nobudgarchiligi va sifatsizlanishini inobatga olib quyidagicha aniqlangan: Kgr= Cn(1+B0− Bn)− C0(1− K0+Kn) Cb Bu yerda C n , C 0 , C b – rudaning ochiq usulda, yer osti usulida va ochish ishlari bo’yicha tannarxi, so’m/t. B 0 , B n , - yer osti va ochiq usulda qazib olishfagi rudani sifatsizlanish koeffitsienti. K 0 , K n – yer osti va ochiq usulda qazib olishda chiqarilganlik koeffitsienti. Kgr=10 α(1+0,98 −0,9 )−2α(1− 0,97 +0,8 ) 0,8 =11 ,4 m/m 3 K gr  12 m/m 3 deb qabul qilingan. Qazib olish chuqurligi ochiq kon ishlari uchun V.V. Rjevskiy formulasidan aniqlanadi. 27 M z= mH sin δ=160 sin 90 0= 160m Karer bortining yer yuzasidagi maksimal yeyilishi (raznos): M = M g× K gr=160 ×12 =1760 m Karerning maksimal chuqurligi: H max = 1 2Mtg δmax = 1 2×1760 ×tg 41 0=765 ,6 m H max =765 m deb qabul qilingan. Aniqlangan konturdagi foydali qazilma hajmi teng bo’ladi: Vnu=m2Π (H max −hH)− 1 4mg2×Π tg δmax Vnu=160 × 2500 (765 −15 )− 1 4×160 2×2500 ×tg 41 0=286 ,3×10 6 m 3  =2500 – ruda tanasi uzunligi; H H =15 m – nanoslarning vertikal qalinligi; Foydali qazilmaning zahirasi teng bo’ladi: З=Vnu× P× h= 286 ,3×10 6×2,7 ×1,3 =873 ,6×10 6 t; P=2,7 t/m 3 – rudaning solishtirma og’irligi. h=1 – 3 foydali qazilmani yer qa’ridan qazib chiqarish koeffitsienti. Ochish ishlarining hajmi (belgilangan konturda) teng bo’ladi: VB=0,5 H max2 × 2ctg δmax × Π ×m2× H max2 ×ctg δmax + H 3 6 max ×2ctg 2δmax VB=1715 ×10 6 m 3 O’rtacha ochish koeffitsienti: Ko'r=6 Karerning ishlash muddati va ish unumdorligi: Ruda bo’yicha karer ishlab chiqarish quvvati: Ayil⋅P=Yyil× Sp×(1+r) Sp=mr× Π =160 × 2500 = 400 ×10 3 m 2 S p – ruda tanasining plandagi yuzasi; Y yil – konchilik ishlarining yillik pasayib borishi: Y yil =15 m/yil 28 Ayil⋅P=15 ×400 ×10 3×1,3 (1+0,16 )=7,86 ×10 6 m 3 /yil Karerning normativ ekspluatatsiya muddatini Tminnorm = 25 yil deb qabul qilingan. Ishlab chiqarish iqtisodiy optimal quvvati teng bo’ladi: Zahirasi 873 ×10 6 t bo’lgan karerning iqtisodiy optimal ish vaqti teng bo’ladi: T opt =50 yil. Unda: Ayil⋅P opt = З× RH Rk×Topt =19 ,759 ×10 6 t/yil Ayil⋅P opt =7,318 ×10 6 t/yil R H – qazib chiqarish koeffitsienti. R H =0,95 K Hyer – ochish koeffitsientining yillar bo’yicha teng taqsimlanmaganligini inobatga oluvchi koeffitsient. K Hyer =1,1 – 1,3 ( K Hyer =1,2 ); Karerning sutkalik quvvati: Asut= Ayil⋅ K Hyer Tp , m 3 , t/sut. Asut⋅p=24 ,0×10 3 m 3 /sut Asut⋅b=173 ,1×10 3 m 3 /sut K Hyer =1,115 - ochish va qazish ishlarining bir maromda olib borilishini inobatga oluvchi koeffitsient. 29 III BOB MURUNTOG’ KONIDA TRIANGULYATSIYA PUNKTI. 3.1 Muruntog’ konida gorizontal burchaklarni barcha kombinatsiyalarda o’lchash. Bu usulda punktda o’lchanadigan burchaklar soni p ta yunalishlardan ikkitadan qo’shilishlar soniga, ya ni n(n-1)/2 teng buladi. Bu burchaklardan xar biri (5.2.-shakl)ʼ barcha burchaklar uchun doimiy bulgan (ushbu punktda) qabullar sonida alohida va mustakil ulchanadi. Burchakni ulchash quyidagicha bajariladi. Qarash trubasini bissektori chap yunalishni vizirlash muljaliga karatiladi. Optik mikrometr va limbda dastur buyicha hisoblangan sanok kuyiladi(dastlabki sanokni kuyilganda u xisoblangandan 2- 3 'dan kam bo’lmasligi kerak). Alidada bushatilib u soat yuliga karshi 30-40°ga buraladi. Teskari xarakat (soat yo’li buyicha) kilib trubani bissektori kuldan chap yunalishni vizirlash muljaliga karatiladi va alidada maxkamlanadi. Alidada karatgich vinti yordamida vizirlash muljalining tasviri bissektorga kiritiladi. Limb karama-karshi shtrixlari tasviri ikki marotaba tutashtiriladi va xar safar optik mikrometrdan sanoklar olinadi (birinchi tutashtirishda limbdan xam sanok olinadi). Alidada bushatilib u kul bilan ulchanadigan burchak kiymatiga soat yuli buyicha aylantiriladi. Truba bissektorini ung yunalishni vizirlash muljaliga, dastlab kul bilan, keyin alidadani karatgich vinti bilan karatib limb buyicha va optik mikrometr buyicha sanoklar olinadi (bunda amallar va sanoklar chap yunalishga karab bajarilganga uxshash bajariladi). Shu bilan birinchi yarim kabul yakunlanadi. Truba zenit orkali aylantirilib alidada soat yuli buyicha 180° buraladi. Truba bissektori ung yunalish vizirlash muljaliga karatiladi va birinchi yarim kabulda bajarilgan amallar va sanoklar kaytariladi. Alidada bushatilib uni soat mili yunalishi buyicha yurgizib ulchanayotgan burchakni 360° tuldiradigan kiymatga aylantiriladi. Truba bissektori chap yunalishni vizirlash muljaliga karatiladi va yana usha amallar va sanoklar kaytariladi. Yukorida keltirilgan amallar ketma-ketligi okulyar mikrometri bulmagan teodolitlar uchun (OT-02M, T2) tegishli. Okulyar mikrometriga ega teodolitlarda (T05, T1) kushimcha okulyar mikrometri bilan bissektor vizirlash muljaliga karatiladi va u buyicha sanoklar olinadi. Dastur yarmini alidadani soat yuli buyicha va ikkinchi yarmini soat yuliga karshi aylantirib ulchanadi. Buning uchun kabuldan kabulga 30 utishda alidadani aylanish yunalishini uzgartirib borish tavsiya etiladi. Punktda ulchanadigan barcha burchaklar turli sharoitlarda ulchanishini ta minlash kerak. Bittaʼ burchakni birdaniga ketma-ket bir necha kdbullarda ulchashga ruxsat etilmaydi. Kuyida burchaklarni barcha kombinatsiyalarda ulchash jurnalining shakli ulchashlarni ishlab chikish misoli bilan berilagan. Ulchangan barcha burchaklar teng vazanlarga ega buladi. Ammo, xar bir burchak bevosita ulchangan kiymatdan tashkari bevosita ulchangan boshka ikkita burchaklar farkidan yoki ularni ayirmasidan olinishi mumkin. Bevosita ulchab topilgan burchaklar kiymatlari shu burchaklar kiymatlarini ulchangan boshka ikkita burchaklar ayirmasi yoki yigindisi sifatida topilgan kiymatlariga Karaganda anikrok buladi. Bundan tashkari bevosita ulchab olingan burchaklar kiymatlari va boshka bevosita ulchangan ikkita burchaklar ayirmasi yoki yigindilaridan olingan kiymatlari uzaro teng bulmaydi. Demak burchaklar ulchab bulingandan keyin ular tenglanishi va xar bir burchakka bitta kiymat olinishi kerak. Bunda yakuniy olingan burchaklar vaznlari uzaro teng bulishi kerak. Punktda burchaklarni tenglash ularni bulishi mumkin kiymatlaridan (bevosita ulchab topilgan kiymatidan va boshka bevosita ulchangan ikkita burchaklar ayirmasi yoki yigindisidan xisoblangan kiymatlar) vaznli arifmetik urtani xisoblab bajariladi. Burchaklarni barcha kombinatsiyalarda ulchash jurnali Teodolit OT- 02M Ob-xavo: bulutli Sana: 16.05.2016 Shamol: yengil 5KF Vakt: 18°°-1810 Kurinish: yaxshi t=+25° Tasvir: ustuvor 31 3.2 Muruntog’ oltin konida III klass triangulyatsiya to‘rini parametrik usul bilan tenglashtirish . 1.9-rasm . III klass triangulyatsiya tori sxemasi. Boshlangich malumotlar Jadval- 1 Punkt nomi Kordinatalar Direksion burchaklar Tomonlar logarifimi Х У А 6 112939,75 7 552 137,00 52° 36' 19,2'' 4.045 9241 В 6 123977,56 7 566 576,64 144 29 57,0 3.986 6622 С 6 101725,34 7 582 449,48 290 18 08,9 3.845 8617 O’lchangan va dastlabki tenglashtirilgan burchaklar Jadval- 2 Uchbur . № Burchaklar № O lchangan ʻ burchaklar М  Т uzatma v'' Tanglashtirilgan burchaklar , М  + v I 1 3 8 32 0 19' 34.4'' 46 55 14.6 100 45 8.5 179 59 57.5 +2.5 +0.3 -0.3 +2.5 32 0 19' 36.9'' 46 55 14.9 100 45 8.2 180 00 00.0 II 4 5 9 41 11 8.2 18 08 10.5 120 40 46.3 180 05 5 -0.5 +0.2 -0.2 -0.5 41 11 13.2 18 08 10.7 120 40 46.1 180 00 00.0 III 6 2 7 16 03 37.4 25 22 15.4 138 34 5.2 179 59 58 +2 -0,2 +0.2 +2 16 03 37.6 25 22 15.2 138 34 5.4 180 00 00.0 1) D (X, Y)punktining taqribiy koordinatasini Yung formulasi bilan hisoblash. 321 2 3 4 5 6 78 9 X3= x1ctg 2+x2ctg 1− y1+y2 ctg 1+ctg 2 = 7 437565,507 Y3= y1ctg 2+y2ctg 1+x1− x2 ctg 1+ctg 2 = 10289006.762 Jadval- 3 Punkt nomi Dastlabki tenglashtirilgan burchaklar Х ctg1 ctg2 Y В А Д С В Д 46 55 14.9 32 0 19' 36.9'' 18 08 10.7 41 11 13.2 6 123977,56 6 112939,75 7 437565,507 6 101725,34 6 123977,56 +0.935102 +1.580199 +1.971392 +1.142813 + 3.052951 7 566 576,64 7 552 137,00 10289006.762 7 582 449,48 7 566 576,64 10289006.762 7 437565,507 8.682456 O rtachasi ʻ Х  D = 7 437565,507 Y  D = 10289006.762 Tuzatma tenglamasini «a» va «v» koeffitsiyentlarni va direksion burchaklarning taqribiy qiymatlarini hisoblash. Taqribiy direksion burchaklar teskari geodezik masala yechish orqali formula bilan yetti xonali logarifm jadvaldan foydalanib topiladi. Ishchi formulasi: lg tg α= lg Δy − lg Δx . Direksion burchaklar 0,1'' aniqlikda hisoblanadi. «a» va «b» koeffitsiyentlari quyidagi formula bilan topiladi: a=−20 .63 sin α d ; в=+20 .63 cos α d , Taqribiy direksion burchaklar topiladi a va b koeffitsiyentlarni hisoblash jadvali. Jadval- 4 Punkt nomi Formula elementlari . D А D В D С Х 2 Х 1 Δ Х=Х 2 -Х 1 6 123977,56 6 112939,75 11037.81 6 123977,56 6 101725, 75 22251.81 6 101725,34 6 123977, 75 -22252. 41 Y 2 Y 1 Δ Y= Y 2 - Y 1 7 566 576,64 7 552 137,00 14439.64 7 566 576,64 7 552 137,00 4439.64 7 582 449,48 7 566 576,64 +15872.84 lg Δ Y 3.845537 3.705035 3.705928 33 lgΔ X lg tg α12 r α12 3.867166 0.017357 41 34 26 223 34 26 3.773553 0.017138 41 00 04 318 59 56 3.773668 0.017141 41 1 06 138 58 54 lg Δ Y lg sin α12 lgd 3.8455 01616 4.0071 3.7050 0.1830 3.8958 3.7059 0.1829 3.8961 lg a lg sin α12 доп . lgd lg ( ρ''/10 ) lg cos α12 lg в 2.8861 0.1616 3.6839 4.3144 0.1397 2.8239 2.8239 0.1830 3.522 4.3144 0.1222 2.5376 2.8239 0.1829 3.524 4.3144 0.1226 2.5528 а в 0.0013 -0.0015 -0.0015 +0.0029 0.0015 -0.0028 Tuzatma tenglamasining ozod xadlarini hisoblash Jadval- 5 Punkt nomi Yo nal ʻ nomi Dereksion burchaklar α ' Burchak lar № Xisoblangan burchaklar M α'=α2′− α1′ O lchangan ʻ burchaklar M ' Ozod burchaklar l= M α'− M ' 1 2 3 4 5 6 7 Д А В С А 41 34 18.7 160 49 26.4 297 48 21.3 41 34 15.4 8 9 7 119 15 7.8 136 58 54.8 103 45 54 119 15 09.1 136 58 55.7 103 45 55.0 -1.3 -0.9 -1.1 А В Д С 8 17 03.3 41 34 25 83 16 10.4 1 2 33 17 22.8 41 41 44.3 33 17 15.4 41 41 51.1 +7.1 -7.1 В С Д А 139 28 32.6 160 49 26.6 188 17 3.2 4 3 21 20 52 27 27 36.1 21 20 54.1 27 27 31 0 -0.3 С А Д В 263 16 10.7 297 48 21.2 319 28 32.5 6 5 34 32 12 21 40 11.27 34 32 10 21 40 12.7 +0.2 -1.5 34 3.3 Muruntog’ koni tarmog’ining dastlabki hisoblari va t riangulya t siya to‘rini korrelat usuli bilan tenglashtirish . 2 -rasm. Triangulya t siya to‘ri sxemasi . Boshlang‘ich ma’lumotlar Boshlang‘ich punktlarning koordinatalari: 6 -jadval Punkt nomlari X Y A 5932939,91 9652136,89 V 5926845,17 9637526,94 S 5935105,4 9640836,23 D 5945311,8 9640836,23 Tekislikka reduksiyalangan va belgilar markaziga keltirilgan burchaklar 7 - jadvalda keltirilgan . 7 -jadval. Uchburchaklar № Burchaklar № Keltirilgan burchaklar . I 1 2 11 32 19 34.4 25 22 15.4 138 34 52 II 3 4 12 46 55 14.6 41 11 0.82 138 34 44 III 5 6 13 18 08 10.5 16 03 37.4 120 34 27 IV 7 8 14 138 31 29 100 45 0.85 35 120 45 8 V 9 10 15 100 45 0.85 138 21 34 121 22 16 I . Boshlang‘ich tomonlar direksion burchagini va uzunligini hisoblash 8 -jadvalda keltirilgan 8 -jadval Formula e lement lari A V V S S D Δ X 20704,69 - 5398,12 - 16377,90 Δ Y - 8515,21 - 11122,44 - 4034,90 tg α - 2,431495 + 0,485336 + 4,059060 α 44 24 34 Sin α 0.51 1.7 1.1 Cos α 1.3 0.52 0.47 S 1 (m) 54 35 21 S 2 (m) 66 65 15 S sr. (m) 59 21 34 lg S sr 34 27 31 Tekshirish : Δ X + Δ Y + 20704,69 - 5398,12 - 16377,90 Δ X - Δ Y - 8515,21 - 11122,44 - 4034,90 tg ( α + 45°) - 2,431495 + 0,485336 + 4,059060 α + 45° 112° 21' 21,"15 205° 53°20,"29 256° 09' 36,"29 II. S h artli tenglamalarni tuzish . Birinchi guruh shartli tenglamalari. S h akl shartli tenglamalari : 1. (1) + (2) + (11) + W 1 = 0 2. (3) + (4) + (12) + W 2 = 0 3. (5) + (6) + (13) + W 3 = 0 4. (7) + (8) + (14) + W 4 = 0 5. (9) + (10) + (15) + W 5 = 0 Ikkinchi guruh shartli tenglamalari . Gorizont shartli tenglamasi . 6. (11) + (12) + (13) + (14) +(15) + W 6 = 0 Burchak yig‘indi sharti . 7. (2) + (3) + W 7 = 0 8. (4) + (5) + W 8 = 0 36 Qutb shartli tenglamasi . 9 .FA FB ∗FB FC ∗FC FD ∗FD FE ∗FE FA =1; SinII ∗SinIV ∗SinVI ∗SinVIII ∗SinX SinI ∗SinIII ∗SinV ∗SinVII ∗SinIX =1; – δ 1 (1) + δ 2 (2) – δ 3 (3) + δ 4 (4) – δ 5 (5) + δ 6 (6) – δ 7 (7) + δ 8 (8) – δ 9 (9) + δ 10 (10) + +W 9 = 0 Tomonlar shartli tenglamasi . SBC =SAB ( BF AB ∗BC BF ); SBC =SAB ( SinI ∗SinXII SinXI ∗SinIV ); 10 . δ 1 (1) – δ 4 (4) – δ 11 (11) + δ 12 (12) + W 10 = 0; SСD = SBC ( CF BC ∗CD CF ); SCD = SBC ( SinIII ∗SinXIII SinXII ∗SinVI ); 11. δ 3 (3) – δ 6 (6) – δ 12 (12) + δ 13 (13) + W 11 = 0; III. Birinchi guruh tenglamalarini y echish . 9 -jadval Uchbur. № Burchak- lar № Keltirilgan burchaklar Birlamchi tuzatma ( V '') Birlamchi tuzatma hisobiga tuzatil- gan burchaklar Ikkilamchi tuzatma ( V ") Tenglashtiril- gan burchaklar I 1 2 11 39° 16' 33,19" 23° 50' 29,37" 116°52'47,51" +3,31 +3,31 +3,31 39° 16' 36,5" 23° 50' 32,68" 116°52'50,82" +6,76 -1,13 -5,63 39° 16' 43,26" 23° 50' 31,55" 116°52'45,19" II ∑ 3 4 12 179°59'50,07" W 1 = - 9,93 62° 37' 25,70" 70° 17' 02,45" 47° 05' 30,70" +9,93 +0,38 +0,38 +0,39 180°00'00,00" 62° 37' 26,08" 70° 17' 02,83" 47° 05' 31,09" 0 +1,22 -2,92 +1,70 180°00'00,00" 62° 37' 27,30" 70° 16' 59,91" 47° 05' 32,79" ∑ 5 179°59'58,85" W 2 = - 1,15 59° 26' 48,31" +1,15 -2,67 180°00'00,00" 59° 26' 45,64" 0 +3,19 180°00'00,00" 59° 26' 48,83" 37 III 6 13 54° 22' 55,94" 66° 10' 23,75" -2,66 -2,67 54° 22' 53,28" 66° 10' 21,08" -7,75 +4,56 54° 22' 45,53" 66° 10' 25,64" IV ∑ 7 8 14 180°00'08,00" W 3 = +8,00 36° 17' 50,95" 89° 29' 50,24" 54° 12' 09,15" -8,00 +3,22 +3,22 +3,22 180°00'00,00" 36° 17' 54,17" 89° 29' 53,46" 54° 12' 12,37" 0 -5,32 +3,94 +1,38 180°00'00,00" 36° 17' 48,85" 89° 29' 57,40" 54° 12' 13,75" V ∑ 9 10 15 179°59'50,34" W 4 = -9,66 54° 59' 18,62" 49° 21' 45,92" 75° 39' 08,89" +9,66 -4,48 -4,47 -4,48 180°00'00,00" 54° 59' 14,14" 49° 21' 41,45" 75° 39' 04,41" 0 -4,26 +6,29 -2,03 180°00'00,00" 54° 59' 09,88" 49° 21' 47,74" 75° 39' 02,38" ∑ 180°00'13,43" W 5 = +13,43 -13,43 180°00'00,00" 0 180°00'00,00" IV. Ikkinchi guruh shartli tenglamalarining ozod xadlarini hisoblash . 1. Gorizont shartli tenglamasining ozod xadini hisoblash . W 6 = [11 + 12 + 13 + 14 +15 ] – 360° 10 -jadval Burchakla r № Birlamchi tuzatma kiritilgan burchaklar 11 12 13 14 15 116°52'50,82" 47° 05' 31,09" 66° 10' 21,08" 54° 12' 12,37" 75° 39' 04,41" ∑ 359° 59' 59,77" W 6 = - 0,23 2. Burchak yig‘indi shartli tenglamasining ozod xadini hisoblash . W 7 = [2+3] - [ α AV ± 180° - α VS ] W 7 = [23° 50' 32,68"+ 62° 37' 26,08"] - [67° 21' 21'' + 180° - 160° 53' 21''] = +1,23" W 8 = [4+5] - [ α VS ± 180° - α SD ] W 8 = [70° 17' 02,83" + 59° 26' 45,64"] - [160° 53' 21'' + 180° - 211° 09' 36'']=+3,47" 3. Qutb shartli tenglamasining ozod xadini hisoblash .W 9=lg Sin 2∗Sin 4∗Sin 6∗Sin 8∗Sin 10 Sin 1∗Sin 3∗Sin 5∗Sin 7∗Sin 9 ; 1 1 -jadval Burchak- lar № Birlamchi tuzatma kiritil- gan burchaklar Burchaklar lg Sin δ Burchak -lar № Birlamchi tuzatma kiritilgan burchaklar Burchaklar lg Sin δ 38 2 4 6 8 10 23° 50' 32,68" 70° 17' 02,83" 54° 22' 53,28" 89° 29' 53,46" 49° 21' 41,45" 9,606620 9,973764 9,910044 9,999983 9,880147 4,76 0,76 1,51 0,02 1,81 1 3 5 7 9 39° 16' 36,5" 62° 37' 26,08" 59° 26' 45,64" 36° 17' 54,17" 54° 59' 14,14" 9,801450 9,948415 9,935079 9,772315 9,913297 2,58 1,09 1,24 2,87 1,48 ∑ 1 = 9,370558 ∑ 2 = 9,370549 W 9 =∑ 1 - ∑ 2 4. Tomon shartli tenglamasining ozod xadi .W 10=[lg SAB +lg Sin 1∗Sin 12 Sin 11 ∗Sin 4]− lg SBC ; W 11=[lg SBC +lg Sin 3∗Sin 13 Sin 12 ∗Sin 6]−lg SCD ; 1 2 -jadval Burchak- lar № Birlamchi tuzatma kiritilgan burchaklar Burchaklar lg Sin δ Burchak -lar № Birlamchi tuzatma kiritilgan burchaklar Burchakla r lg Sin δ 1 12 39° 16' 36,5" 47° 05' 31,09" 9,801450 9,864776 2,58 1,96 11 4 116°52'50,82" 70° 17' 02,83" 9,950340 9,973764 1,07 0,76 ∑ 1 = 9,666218 ∑ 2 = 9,924104 3 13 62° 37' 26,08" 66° 10' 21,08" 9,948415 9,961310 1,09 0,93 12 6 47° 05' 31,09" 54° 22' 53,28" 9,864776 9,910044 1,96 1,51 ∑ 1 = 9,909726 ∑ 2 = 9,774820 W 10 = - 17,0 W 11 = - 14,0 A] B ] C ] D ] E ] F ] S ] Nazorat [ A +30,00 - 6,00 - 6,00 + 0,39 + 4,26 - 1,62 +21,03 +21,03 [ B +12,00 - 3,00 + 9,18 - 4,86 + 4,14 +11,46 +11,46 [ C +12,00 - 1,38 - 3,48 + 1,44 - 0,42 - 0,42 [ D +44,29 - 9,77 - 3,51 +39,20 +39,20 [ E + 7,30 - 3,49 -10,05 -10,04 [ F + 7,83 + 4,79 + 4,79 VI. Normal tenglama koeffitsiyent lari hisoblash . 1 3 -jadval 39 40 V. Ikkinchi guruh shartli tenglamasining o‘zgartirilgan koeffits iy entlarini hisoblash. 1 4 -jadval uchbur . № Burch. № a b C d e f A/K 1 B/K 2 C/K 3 D/K 4 E/K 5 F/K 6 S 2-chi tuzatma V" V" 2 I 1 2 11 +1 +1 -2,58 +4,76 +2,5 8 +1,0 7 -1 -1 +2 -1 +2 -1 -3 , 31 +4 , 04 -0 , 73 +1 , 36 -1 , 22 -0 , 14 -3,95 +3 , 82 +0 , 13 +6,76 -1,13 -5,63 45,70 1,28 31,70 ∑ +1 +1 2,18 3,65 0 0 0 0 0 0 II 3 4 12 +1 +1 +1 -1 , 09 0 , 76 -0,76 +1,9 6 +1,09 -1,96 -1 -1 +2 +2 -1 -1 -1 +2 -1 -0,98 +0,87 +0,11 -0,40 -1,16 +1,56 +1,38 +0,29 -1,67 0 0 0 +1,22 -2,92 +1,70 1,49 8,53 2,89 ∑ +1 +1 +1 -0,33 +1,2 0 -0,87 0 0 0 0 0 0 0 0 III 5 6 13 +1 +1 -1,24 +1,51 -1,51 +0,93 -1 -1 +2 +2 -1 -1 -1,33 +1,42 -0,09 +0,19 -1,32 +1,13 -0,14 -1,9 +2,04 +3,19 -7,75 +4,56 10,18 60,06 20,79 ∑ +1 +1 +0,27 -0,58 0 0 0 0 0 0 IV 7 8 14 +1 -2,87 +0,02 -1 -1 +2 -1,92 +0,97 +0,95 -2,92 -0,03 +2,95 -5,32 +3,94 +1,38 28,30 15,52 1,90 ∑ +1 -2,85 0 0 0 0 V 9 10 -1,48 +1,81 -1 -1 -1,59 +1,70 -2,59 +0,70 -4,26 +6,29 18,15 39,56 41 15 +1 +2 -0,11 +1,89 -2,03 4,12 ∑ +1 +0,33 0 0 0 0 290,17 W -0,23 +1,23 +3,47 +9,0 -17,0 -14,0 +0,05 -0,28 -0,80 +9,0 -17,0 -14,0 42 VII. Gaussning qisqartirilgan sxemasi bo‘yicha normal tenglamani y echish. 1 5 -jadval K 1 K 2 K 3 K 4 K 5 K 6 W S Nazorat +30,0 0 - 1 - 6,00 +0,2000 +12,00 - 6,00 +0,2000 - 3,00 + 0,39 -0,0130 + 9,18 + 4,26 -0,1420 -4,86 - 1,62 +0,0540 + 4,14 + 0,05 -0,0017 - 0,28 +21,08 -0,7027 +11,18 -0,7027 +10,8000 -1 -4,2000 +0,3889 +12,00 +9,2580 -0,8572 -1,38 -4,0080 +0,3711 -3,48 +3,816 -0,3533 +1,44 -0,2700 + 0,025 - 0,80 +15,3960 -1,4255 -1,22 +15,3960 -1,4255 +9,1666 -1 +2,2984 -0,2507 +44,29 -4,1867 +0,4567 -9,77 +2,6000 -0,2836 -3,51 -0,8950 +0,0976 + 9,0 +8,9835 -0,9800 + 48,2 +8,9833 -0,9800 +35,7728 -1 -5,3401 +0,1493 +7,30 -7,4118 +0,2075 -3,49 +9,4552 -0,2643 - 17,0 +32,4763 -0,9078 -27,05 +32,4761 -0,9075 +2,4984 -1 -1,7630 +0,7056 +7,83 - 16,1044 +6,4459 - 14,0 -15,3784 +6,1553 - 9,21 -15,3690 +6,1515 +2,8729 -1 - 23,0494 +8,0230 -20,1710 +7,0211 -20,1765 +7,0230 - 0,8352 -0,0760 -0,0152 +2,5472 +0,9906 +0,5094 +3,2081 -0,8043 -2,7500 -0,0417 +12,106 9 +1,8076 +5,5292 +4,4929 -1,7192 +8,0230 +5,6610 +1,6648 -2,2753 -2,8345 +0,4332 +6,4459 -0,2643 +0,0976 +0,0250 -0,017 43 Xulosa Davlatimiz mustaqilikka erishgandan so’ng xalq xo’jaligining konchilik sohasiga e’tibor yanada ortdi. Shu bilan birgalikda konchilik sohasida ishlovchi mutaxassislarga bo’lgan talab ham oshib bormoqda. Ushbu kurs ishida Muruntog’ koni geodezik tarmoqlari va ularning ahamiyati, davlat geodezik tarmog’ini barpo etishning zaruriy aniqliklari va usullari; yuqori aniqlikdagi optik teodolitlar teodalitlarni tadqiq qilish, tekshirish va foydalanish tartib qoidalari, shuningdek triangulyatsiya punktida kuzatish tartibi va dasturi 3-klass triangulya t siya tarmog’ining dastlabki hisoblari va u ni parametrik va korelat usulida tenglashtirish haqida nazariy ma’lumotlar va matematik hisoblashlar keltirilgan. Milliy tayanch tarmoqlarini quyidagilar tashkil etadi: Davlat geodezik asosiy, ko‘pchilik holda planli tarmog‘i deb ataluvchi, davlat nivelirlash tarmog‘i (balandlik) va davlat gravimetrik tarmog‘i. Bu tarmoqlar bir-biri bilan o‘zaro juda yaqin bog‘liqlikga ega, ular biri-birini to‘ldiradi va ulardan birgalikda foydalanib bajariladigan kompleks astronomo-geodezik va gravimetrik o‘lchash ishlari punktlarning aniq koordinatalarini va balandliklarini aniqlash, hamda mamlakat hududida gravitatsiya maydoni va Yerning shaklini xarakterlovchi parametrlarini aniqlash imkonini beradi . Ushbu kurs ishida Muruntog’ konning qisqacha geografik o’rniga, geologiyasiga, konchilik ishlari holatiga, Muruntog’ oltin konida III klass triangulyatsiya to‘rini parametrik usul bilan tenglashtirish hamda Muruntog’ koni tarmog’ining dastlabki hisoblari va t riangulya t siya to‘rini korrelat usuli bilan tenglashtirish amaliy ishlarini bajardik. 44 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. I.A. Karimov O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent 1997 y. 2. Sh. K. Avchiyev Injenerlik geodeziyasi. Toshkent 2007. 3. X.M. Muborakov, S.A. Tashpo’latov, B.R. Nazarov “Oliy geodeziya 4. B.R. Nazarov “Oliy geodeziya asoslari” 2013. 5. D. N. Oglobin va boshq. « Маркшейдерское дело » - М. Недре 1981. 6. Sagatov H.X. Kon ishlari asoslari. Toshkent 2004 y. 7. T.M. Abdullayev, A.N. Inamov, J.O.Lapasov “ Injenerlik geodzeiyasi”. 8. NKMK ”Markaziy kon boshqarmasi” O’quv markazining axborot resurs markazi. 9. ”Sanoatgeokontexnazorat” Davlat inspeksiyasi. Foydali qazilma konlarini ochiq usul bilan qazib olishda xavfsizlik qoidalari. Toshkent 2010. 10. BMI oldi amaliyoti yuzasidan to’plangan hisobot materillari. 11. www.muruntau.uz 12. www.elbrary.uz 13. www.lex.uz 45

3-klass triangulyatsiya tarmog’ining dastlabki hisoblari va uni parametrik va korelat usulida tenglashtirish

Купить