Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 105.5KB
Покупки 3
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

824 Продаж

3-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida she’r oʻtish metodikasi

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI 4-KURS 406-GURUH TALABASI ESANOVA NAVRO’ZGUL TURAQUL QIZINING “ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI Mavzu: 3-SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA SHE’R O TISH METODIKASI.ʻ Bajardi: _______________________ Qabul qildi: _______________________ TERMIZ-2023 1 MAVZU:3-SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA SHE’R O TISH METODIKASI.ʻ REJA: Kirish ...............................................................................................................3 I.BOB.O’qish kitoblarida berilgan she’rlar haqida 1.1. Boshlang’ich sinflarda o’qish darslarini tashkil qilish ...............................6 1.2. O’qishning o’ziga xos turlari ....................................................................10 I.BOB. O’qish darslarida she’rlarni o’rgatish 2.1.She’r va uni o’qitishning usullari ..............................................................26 2.2. Sh е ’r o‘tish darsining ishlanmasini tuzish. (3-4-sinf) .............................19 Xulosa ............................................................................................................33 Foydalanilgan adabiyotlar ...........................................................................36 2 Kirish Bolalar tarbiyasi asosan ota-onalar va tarbiyachilar tomondan oshiriladi. Hali o’qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar dunyo sirlaridan mutloqo bexabar bo’ladilar. Shunga qaramay, bizni qurshagan olamni tezroq bilib olishga uning sirlarni o’rganishga intiladilar. Unda oilada ota-onalar, bog’chalarda esa tarbiyachilar, maktabda esa o’qituvchilar yaqinda yordam beradilar, ya’ni ular badiiy asarlardan parchalar o’qishni, mazmun va mohiyatini tushunishni o’rganadilar. Badiiy kitoblarning rasmlarini rang-barang harflarini o’qish o’rganishga muvaffaq bo’ladilar. Ulg’ayib ketayotgan yosh avlodni komil insonlar qilib tarbiyalashda kattalar adabiyotining ajralmas bir bo’lagi bo’lgan bolalar adabiyotining ham ahamiyati katta. Bolalar adabiyoti oz oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog’lom, iymon-e’tiqodi butun, bitimi ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi. Kadrlar tayyorlash milliy darsturda, «Ta’lim to’g’risida» qabul qilingan Qonunda ham xuddi ana shu masala ko’ndalang qilib quyilgan. Zotan xalqning bir bo’ladi sanalgan bu yosh avlod sal fursat ichida voyaga yetib ulg’ayib qoladi. Shuning uchun ham bu avlodga alohida e’tibor va hurmat bilan qarash lozim. Bolalar uchun yoziladigan har qanday badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga, saviyalariga mos bo’lishi, ular qalbida chuqur uy-fikrlar uyg’otishi, yorqin obrazlar va yuksak g’oyalarga boy bo’lishi, ularni ulkan va porloq ishlarga ilxomlantirishi zarur. Prezidentimiz I.A.Karimov alohida uqtirganidek, «Xalq-bamisoli ulug’ sharafli yo’ldan ilgarilab borayotgan karvon. Uni yo’ldan chalg’itishga urunuvchilar, payt poylab orqasidan hamda qiluvchilar hamisha bo’lgan, bundan keyin ham bo’lishi mumkin. Karvon bexatar bo’lmas, degangap bejiz aytilmagan. Ammo xalq karvonini hyech qanday kuch ortga qaytarolmaydi» 1 . Xudi shu g’oya maqsad va tushuncha «Kadrlar tayyorlash milliy dastur» hamda «Ta’lim to’g’risida» qonunda o’z ifodasini topgan. demak, shunday ekan, 3 tarbiyachilar, murabbiy va o’qituvchi ustozlarning, shoir va adib, olim va adabiyotshunoslarning oldida turgan eng asosiy vazifa yoshlarni barkamol qilib tarbiyalashdir. Yoshlarda milliy g’urur tushunchasini shakllantirish, tarix sahnasida chaqnagan ilm-fan, ma’rifat va ma’naviyat yulduzlarining asarlarini o’rgatish va shu e’tiqod asosida tarbiyalab voyaga yetkazish muhim ishdir. Biz, o’zimizning mazkur Kurs ishimizda yuqoridagi buyuk ma’suliyatini chuqur anglagan holda boshlang’ich sinflarning 1-2-3-4 sinf «O’qish kitobi» ga kiritilgan Safar Barnoyev, Miraziz A’zam Tursunboy Adashboyevlar ijodi namunalaridan kiritilgan asarlarni tahlil qilishni lozim topdik. Kurs ishining oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalari Kadrlar tayyorlash milliy dasturida alohida ta’kidlangan o’rta umumiy ta’lim maktablarining boshlang’ich sinf o’quvchilariga, xususan 1-2-3-4 sinflarga beriladigan bilim va tushunchalar hozirgi davr talabalari nuqtai-nazaridan ishlab chiqilmoqda. Shu nuqtai-nazardan, biz o’z Kurs ishimizda boshlang’ich sinf darsliklariga kiritilgan zamondosh shoirlar, yozuvchilar Safar Barnoyev, Miraziz A’zam Tursunboy Adashboyevlarning asarlarini tahlil qilishni o’z oldimizga maqsad qilib quydik. Darsda va darsdan tashqari vaqtlarda ham mazkur o’qish uchun topshiriladi. Albatta bu o’qishlarning boshida o’qituvchi-murabbiylar turadi. Bolalarning o’qishlariga rahbarlik qiladi. Shuning uchun bo’lsa kerakki, Prezidentimiz I.A.Karimov alohida ta’kidlaganidek boshlang’ich sinf o’qituvchilarining bunday buyuk xizmatlarini ta’riflab degan edi: «Dunyoda nufuzli kasblar ko’p, ammo ular orasida o’qituvchilik kasbi alohida yuksak mavqyeiga ega. Ayni zamonda o’qituvchi kasbiga nihoyatda katta talablar quyiladi, chunki biz murabbiy, muallimni qo’liga farzandlarimiz taqdirini ishonib topshiramiz» 1 4 Ishning amaliy ahamiyati Mazkur Kurs ishidan pedagogika va psixologiya, defektologiya bo’limlarining talablari kurs va Kurs ishlarini yozishda, o’zbek adabiyoti tarixini o’rganishda, shuningdek, boshlang’ich sinf o’qituvchilari fakultativ mashg’ulotlarda, sinf rahbarlari va adabiyot o’qituvchilari esa, sinfdan tashqari badiiy kechalarni o’tkazishda, xalq og’zaki ijodi va folklorga doir adabiy munozara va suhbatlar o’tkazishda foydalanishlari mumkin. Ishning muhokamasi Kurs ishning dastlabki muhokamasi pedagogika fakulteti Boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasida o’tkaziladi. Ishning tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5 Birinchi bob. O’qish kitoblarida berilgan she’rlar haqida. 1.1. Boshlang’ich sinflarda o’qish darslarini tashkil qilish Boshlang’ich sinf o’qish darsliklarida yuzdan ortiq shoirlarning ko’plab xilma-xil mavzulardagi she’rlari berilga. Albatta, ularning har biridan ulug’ maqsadlar ko’zlangan. Chunki sh’er ham, avvalo, badiiy adabiyotdir. Adabiyotni o’z mohiyatiga ko’ra jo’shqin daryoga qiyos qilsa bo’ladi. Daryo suvlaridan dalalar, dov-daraxtlar gullab-yashnasa, adabiyot inson qalbiga ezgulik urug’ini sepadi, uni hayotda to’g’ri yashashga, ulug’ maqsadlar yo’lida kurashishga o’rgatadi. Daryo irmoqlardan vujudga keladi. Adabiyotimiz irmoqlari esa adiblarimiz yaratgan asarlardan iborat. Daryolarning sersuvligi, hayqirib oqishi irmoqlar suviga bog’liq bo’lgani singari, adabiyotning jo’shqinligi, kurashchanligi – hayotda tutgan o’rni undagi asarlarning sifatiga qarab belgilanadi. 1 Shunga ko’ra adabiyot ta’limi o‘z oldiga bir qator maqsadlarni qo‘yadi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablaridagi adabiy ta’lim asosan sof ilmiy maqsadlarni emas, balki ma’naviy- axloqiy yo‘nalishlar ustuvorligini ko‘zda tutadi. Ular orasida eng muhimlari quyidagilar: · o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda, milliy va jahon adabiyotining eng munosib namunalari bilan tanishtirish asosida ularning qalbida vatanparvarlik, ezgulik, insonparvarlik singari yuksak insoniy fazilatlarga nisbatan rag‘bat, mehr va muhabbat uyg‘otish; · ularni fuqarolik va vatanparvarlik ruhida, adabiyotga, milliy, madaniy-ma’rifiy qadriyatlarga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalash; · ularning boy ma’naviy dunyosini shakllantirish; · badiiy asar va uning poetik xususiyatlarini o‘rganish asosida o‘quvchida tanqidiy fikrlashga oid ko‘nikma va malakalarni hosil qilish; · ulardagi mustaqil fikrlash, ijodkorlik qobiliyatlarining shakllanishi va rivoji uchun imkoniyat yaratish; 1 Qosimova K. va b. “Boshlang`ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi” T.,”Noshir”nashriyoti,2009y 6 · ularda har qanday ma’naviy xurujlarga nisbatan sog‘lom va baquvvat e’tiqodga tayanadigan immunitetni shakllantirish; · so‘z san’ati vositasida o‘quvchining individual va shaxslik fazilatlarini rivojlantirish. Kadrlar tayyorlash milliy darsturda, «Ta’lim to’g’risida» qabul qilingan Qonunda bola tarbiyasi asosiy masala qilib qo’yilgan. Bolalar tarbiyasi asosan ota-onalar va tarbiyachilar tomonidan oshiriladi. Hali o’qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar dunyo sirlaridan mutloqo bexabar bo’ladilar. Shunga qaramay, bizni qurshagan olamni tezroq bilib olishga uning sirlarni o’rganishga intiladilar. Unda oilada ota-onalar, bog’chalarda esa tarbiyachilar, maktabda esa o’qituvchilar yaqindan yordam beradilar, ya’ni ular badiiy asarlardan parchalab o’qishni, mazmun va mohiyatini tushunishni o’rganadilar. Badiiy kitoblarning rasmlarini rang-barang harflarini o’qish o’rganishga muvaffaq bo’ladilar. Ulg’ayib ketayotgan yosh avlodni komil insonlar qilib tarbiyalashda kattalar adabiyotining ajralmas bir bo’lagi bo’lgan bolalar adabiyotining ham ahamiyati katta. Bolalar adabiyoti o’z oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog’lom, iymon-e’tiqodi butun, bilimi ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi. Zotan xalqning bir bo’ladi sanalgan bu yosh avlod sal fursat ichida voyaga yetib ulg’ayib qoladi. Shuning uchun ham bu avlodga alohida e’tibor va hurmat bilan qarash lozim. Bolalar uchun beriladigan har qanday badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga, saviyalariga mos bo’lishi, ular qalbida chuqur uy-fikrlar uyg’otishi, yorqin obrazlar va yuksak g’oyalarga boy bo’lishi, ularni ulkan va porloq ishlarga ilxomlantirishi zarur. Yuqorida ta’kidlangan fikrlarga hamohang g’oya, maqsad va tushuncha «Kadrlar tayyorlash milliy dastur» hamda «Ta’lim to’g’risida» Qonunda o’z ifodasini topgan. demak, shunday ekan, tarbiyachilar, murabbiy va o’qituvchi ustozlarning, shoir va adib, olim va adabiyotshunoslarning oldida turgan eng asosiy vazifa 7 yoshlarni barkamol qilib tarbiyalashdir. Yoshlarda milliy g’urur tushunchasini shakllantirish, tarix sahnasida chaqnagan ilm-fan, ma’rifat va ma’naviyat yulduzlarining asarlarini o’rgatish va shu e’tiqod asosida tarbiyalab voyaga yetkazish muhim ishdir. Mustaqillik yillari mamlakatimiz ta’lim tizimida farzandlarimizni har tomonlama yetuk va barkamol qilib tarbiyalash maqsadida “Talim to’g’risida” gi Qonun “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. Ta’limning har bir bosqichida islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. 2004-yil esa Respublikamizda maktab ta’limini rivojlantirish bo’yicha muhim xujjatlar qabul qilingan yil sifatida yodimizda qoldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004-2009- yillarda maktab ta’limini rivojlantirish. “Davlat Umummilliy Dasturi to’g’risi” dagi farmoni va ushbu farmon asosida qabul qilingan qarorlarida maktablarimizning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash hamda uzluksiz ta’limining yagona tizimini shakllantirish bilan bog’liq ustuvor vazifalar belgilab berildi. Bugun ushbu farmon talablarini bajarish bo’yicha joylarda keng ko’lamli sa’y-harakatlar olib borilmoqda. Ta’lim tizimi islohotiga doir chiqarilgan farmon va qarorlar xalq ta’limi hodimlari, jumladan boshlang’ich ta’lim mutahassislariga ham ma’sulyatli vazifalarni yukladi. Boshlang`ich ta`limni takomillashtirish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biri xisoblanadi. Ma’lumki, boshlang’ich ta’lim fanlari orqali o’quvchilarning umuminsoniy va axloqiy ko’nikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari shakllantiriladi. Ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyatini, aqliy rivojlanishini dunyo qarashini, o’z-o’zini anglash, jismoniy sog’lom bo’lishga, milliy urf-odatlarni o’zida singdirishga, mamlakatimiz boyliklarini ko’z-qorachig’iday asrashga, tabiatga ongli munosabatda bo’lishga o’rgatadi. O`quvchi maktabga kelgan dastlabki kunidan boshlaboq o`qishga havas qo`yishi savodli o`qishi, dastlabki amallarni to`g`ri bajarishga o`rgatishi kerak O`qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O`qishni bilmagan odamning ko`zi 8 ojiz kishidan farqi yo`q. O`qish faoliyati boshlang`ich sinflarda barcha fanlar tarkibida amalga oshiriladi., lekin o`qishga o`rgatish o`qish darslarining asosiy vazifasidir. Kichik yoshdagi o`quvchini o`qishga o`rgatishda ularning umumiy rivojlanishini, psixologiyasini hisobga olish zarur. Ta`limga ilg`or pedagogik texnologiyalarni olib kirish va eng zamonaviy, takomillashgan o`qitish usullarini qo`llagan holda yuqori samaraga erishish bugungi kunning oldidagi dolzarb vazifalaridan biridir. O`quvchilarni qiziqarli topshiriqlar asosida o`qitish o`qishga o`yin tusini beradi. Bola o`ynab charchamaganidek, o`qib charchaganini sezmaydi. O`qishga qiziqmaydigan, darslarga kelib-kelmaydigan o`quvchilar ham o`yinga qiziqadi. Darslarda turli o`yin mashg`ulotlarini tashkil etish bu o`quvchilarda ham qiziqish uyg`otadi. O`quv materiali hajmini oshirib yuborish, tinmay bir maromdagi o`qishni tashkil etish, bolani o`qish mashg`ulotidan bezdiradi. Natijada o`quvcilarda bo`sh o`zlashtirush va ulgirmovcilik sabablari yuzaga keladi. O`qish fanlaridan bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlash samaradorligini oshirish uchun nimalarga alohida e`tibor qaratish lozim? -Darslarda yangi pedagogik, zamonaviy texnalogiyalar, noan`anaviy usullardan keng qo`llash; -Ko`rgazmali, didaktik, test, tarqatma materiallaridan keng foydalanish; -O`quvchilarga do`stona munosabatda bo`lish; -O`qish sifati va samaradorligiga e`tibor berish; -O`quvchilarni erkin va mustaqil fikrlashga orgatishda turli mashqlardan foydalanish; -Nutq o`stirishga alohida e`tibor qaratish; -Yanga axborot texnalogiyalardan foydalanish; -Lug`at ustuda ishlashga o`rgatish; -Xalq og`zaki ijodidan foydalanish; -“She`riyat gulshani”, “Ifodali o`qish” kabi to`garaklar tashkil etish; 9 -Bo`sh vaqtlarda ulgurmovchi o`quvchilar bilan alohida, yakka tartibda ish olib borish; - Fanlar a`robogjiqlikka ahamiyat berish. O`quvchilar bilishini nazorat qilib borishda albatta past o`zlashtirgan o`quvchiga alohida e`tibor qaratish lozim. 1.2. O’qishning o’ziga xos turlari. Boshlang`ich sinflarda o`quvchilarni o`qishning bir necha turlari yani, ongli, tez, to`g`ri va ifodali o`qishga o`rgatib boriladi. O`qituvchi ongli tez, to`g`ri, ifodali o`qishga o`rganishda ulgurmayotgan o`quvchilar bilan qanday ishlar olib borish kerak? To`g`ri o`qish tushinarli qilib xatosiz o`qishdir. Ma`lumki ayrim o`quvchilar ko`pincha ba`zi xarflarni tushurib, bog`inlar, so`zlarning o`rnini o`zgartirib o`qiydilar. Bunday xatolarga yo`l qo`ymasliklari uchun qiynalib o`qiydigan o`quvchilarga katta xajmdagi matnlarni qismlarga bo`lib o`qishni tavsiya qilish anchagina yengillik yaratadi. To`g`ri o`qishga o`rgatish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish mumkin: -dastlab 3-4 bo`g`inli so`zlarni o`qish , 5-6 bo`ginli so`zlarni esa bo`g`inlarga bo`lgan xolda o`qish; -tanish matnlarni o`qitishda o`qish surati biroz oshiriladi. Shunday qilinganda bolalar notanish matnlarni ham tutilmay o`qish malakasiga ega bo`ladilar; -to`g`ri o`qishni bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar o`zlashtirishi uchun tovush, bo`g`in va so`zlarni to`g`ri, aniq, sof talaffuz etish katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, talaffuzda p yozuvda esa b yoziladigan so`zlarni to`g`ri o`qushga o`rgatish (oftob,serob); r tovushini l , y deb (bayroq,-bayloq,o`rtoq-o`ytoq) talaffuz etishlarining oldini olish uchun bunday so`zlar yo`zilgan ko`rgazmalardan foydalanish maqsadga muvofiq. O`qish tezligini oshirish ancha murakkab jarayonlarini o`z ichiga oladi. Bola tez o`qiyman deb shoshiladi,natijada xatolarga yo`l qo`yadi. O`qituvchi bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarda yaxshi kayfiyat uyg`ota olishi, sinfda yaxshi muhit 10 yaratishi, har bir bolada “To`g`ri va ravon o`qiy olaman” degan ishonchni uyg`otishi lozim. Ongli o`qish jaroyonida o`qilayotgan matnni tushunib, asosiy maqsadni uqib, asardagi ayrim o`z va ko`chma ma`noli so`zlarni izohlash, bunday so`zlar ishtirokida gaplar tuzish, tuzilgan gaplarni mazmun tomondan jamlab, kichik hikoya hosil qilish, matnning tugallangan qismidagi asosiy fikrni topish mashqlarini tez-tez o`tkazish, matndagi tabiat tasvirini, insonlarning yaxshi- yomon odatlarini misollar yordamida, asardagi voqealarga bog`lab gapirib berish maqsadga muvofiq. Qaysi ishlar yaxshi va ularga ergashish mumkin, qaysilari yomon, ulardan nafratlanish kerakligini izohlab berishni o`quvchilarga topsjiriq tariqasida tavsiya etish mumkin. O`quvhilar to`g`ri, ongli, tez o`qishni egallagan taqdirdagina ifodali o`qiy oladilar . Ifodali o`qishga o`rgatish, o`qishga o`rgatish bilan bir paytda amalga oshiriladi. Ifodali o`qishga ulgurmayotgan o`quvchilarga kichik misrali she’rlardan yod olishga topshiriq berish, kichik misradagi she’rdagi ohangga, tinish belgilariga alohida e`tibor bilan yod olish aytiladi. 2 Mustaqil faoliyat faollikni oshiradi. bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni mustaqil ishlashga o`rgatish yaxshi samara beradi.Mustaqil faoliyat insonni ziyrak va hozirjavob qiladi. Bu faoliyat kichik yoshdagi maktab o`quvchilarida uyg`un holda rivojlanishi kerak. Buning uchun, avvalo, o`quvchilarni mustaqil faoliyatga ruhan tayorlash, ularda biror ishni qila olishga va shu ishni sifatli qilib bajarishga ishonch hosil qilish lozim. Mustaqil ish turlari qanday turlari bo`lishi kerak? Avvalo, ish turlari o`qituvchi tomonidan puxta o`ylangan, ta`lim maqsadiga asoslangan va surunkali bo`lishi kerak. Bunda har bir o`quvchining imkoniyati hisobga olinishi, ularning yosh xususiyati, nimalarga qiziqishi ham e`tibordan chetda qolmasligi kerak. O`quvchilarni aqliy rivojlantirishning sitatlaridan biri topshiriqlarni to`la “eslab qolib”bajarishlaridir. Bunda bajariladigan ishning maqsadini tushungan (tasavvur qilgan) holda, uning 2 Ikromova R., G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Shodmonqulova Sh. Ona tili 2-sinf uchun T.: O`qituvchi 2007. 11 rejasini belgilash va ish usulini tanlash, yo`l qo`yilgan xatolarni mustaqil topa olish va uni tuzata bilishlariga alohida e`tibor beriladi. O`quvchilarning topshiriqlarni tez, to`g`ri bajarishlari uchun qulay usullarni tanlash, uni tashkil etish uchun doimiy yetakchi savollar berib, tayanch so`zlar tavsiya etish foydalidir. O`quvchilarda mustaqil ishlarni sifatli qilib bajarishda qiyinchiliklar paydo bo`lishi tabiiy. Chunki hali ularning tasavvurlari yorqin, so`z boyligi yetarli emas. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, bolalar o`qituchi rahbarligida ishlaganda tez mushohada qiladilar. Bu holga o`rganib qolmasliklari uchun ko`proq ularning o`zlarini mustaqil fikrlashga da`vat etish lozim. O`quvchilar e`tiborini jalb etish maqsadida matndagi voqealarni eslatib:Nega?Nega shunday bo`ldi?Seningcha qanday bo`lishi kerak edi? kabi savollar berib, uning fikrini ma`qullab, yana o`ylasang topasan, juda yaxshi, juda soz! kabi rag`batlanttiruvchi so`zlarni ishlatish foydalidir. Masalan, “O`roq va Kombayn” masalasi yuzasidan: O`roq nega afsuslanadi? Kombayn unga nima dedi? Kabi savollar berib, har ikkisini solishtirish orqali texnikaning kuch-quvvatiga bolalar e`tiborini tortiladi, har bir texnika asbobining hayotimizdagi ahamiyatini baholashga o`rgatiladi. Dastlabki bajargan mustaqil ishdan bola mamnun bo`lsa, uning qiziqishlari ortib, yangi-yangi ish turlarini amalga oshirishga kirishadi. Mustaqil ish natijalarini hamisha tekrishish lozim. Tekshirish og`zaki yoki yozma tarzda bo`lishi mumkin. Bola yozishidan oldin o`ylaydi, fikrini og`zaki jamlaydi, so`ng uni yozishga kirishadi. O`z fikrini bayon qilish, yo`l qo`yilgan biror savol yoki masala yuzasidan mushohada yuritish uchun jiddiy fikrlaydi. Bu jarayon (og`zaki) nutq asosida paydo bo`ladi va mustahkamlanadi. Masalan, o`quvchi o`z fikrini yozma ifodalashdan ilgari o`ylaydi. Pichirlab allanimalar haqida o`z-o`zicha gapiradi (pedagogikada bu faol faoliyat hisoblanadi). Insho yozishning dastlabki shakllari ana shunday ishlardan boshlanadi. Bola matnni o`qib, og`zaki tahlil qiladi, sarlavhalar o`ylab topib, qanday rasmlar ishlash lozimligini rejalaydi. 12 O`quvchilarni mustaqil faoliyatga o`rgatishda quyidagilarga amal qilishi lozim: -beriladigan har bir topshiriq o`quvchilarning imkoniyatlariga mos bo`lsin va qiziqish uyg`ota olsin; -ish osondan qiyinga, soddadan murakkabga qarab yo`naltirilsin, o`quvchiga tushunarli bo`lsin; -ishni bajarishda bolalarda o`ziga ishonch hissi uyg`onsin, ishga kirishishda ular o`zlarida dadillik sezsin; -mustaqil bajariladigan topshiriqlar yakkama-yakka tarzda amalga oshirilsin (hamma o`quvchi uchun bir xil topshiriq berish bu mustaqil faoliyat emasligini eslatamiz), albatta bunda bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchiga e‘tibor berish kerak. -topshiriqlarni doimo navbatlashtirib, turini almashtirishga alohida ahamiyat berish kerak; 3 -topshiriqlarni hamma bir vaqtda boshlab, ma`lum vaqtda tugatishi kerakligini eslatib, bo`sh o`zlashtiruvchi bolalarni shu talabni bajarishga ko`niktirish lozim; -ish joyi hamisha qulay, saramjon-sarishta bo`lishi (parta ustida ortiqcha narsalar bo`lmasligi) kerak; -topshiriqlar darsning turli bosqichida bajarilishi mumkin; -darslik, didaktik materiallar bilan ishlashda uzviylik bo`lishi maqsadga muvofiqdir. Uyga beriladigan vazifalar ham mustaqil ishning bir turidir. Bolalarga, iloji boricha, sinf sharoitida asosiy bilim va malakalarni singdirish, uyga vazifalar berishni me`yorlash kerak. Bolalar darsdan keyin (og`ir, mashaqqatli mehnatdan keyin) tiniqib dam olsalar, ko`proq ochiq havoda bo`lib, harakatli o`yinlar, sayr, kuzatishlar bilan vaqtlarini o`tkazib, tunda osuda uxlab, ertangi kungi darslarga yaxshi kayfiyat bilan kelsalar, darsni o`zlashtirish yaxshi bo`ladi. Shuning uchun uy vazifalari oson bo`lishi, asosan, bolalarni kuzatishlarga undashi lozim. Boshlang`ich ta’limning asosiy vazifalaridan biri o`quvchilarning so`z 3 Fozilova S., Xudoberyonova M. Ona tili 2-sinf uchun T.: O`qituvchi 2005. 13 zahirasini boyitishdir. Bunda lug`at ustida ishlashga e’tibor qaratishimiz, lozim. Ona tili bilan o`qish fanlarini doimo bog`lab borish maqsadga muvofiq. Bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlashda testlar bilan ishlash ham yaxshi natija beradi. Ma’lumki respublikamizda o`quvchilar bilimini baholashda test sinovlaridan unumli foyalanilmoqdalar. Masalan asarni o`zlashtirishga ulgurmayotgan past o`zlashtiruvchi o`quvchilarga yozma yoki og`zaki holda quyidagicha testlar bilan murojaat etish mumkin. Kichkintoylarning katta dunyosini badiiy «kashf» etish, umuman intellektual lirik qahramon yaratishda har bir shoirning o’ziga xos, izdividual uslubi bor. Shunga muvofiq, qahramonlar bir tomondan o’zaro farqlansa, ikkinchi tomondan, mushtarak xususiyatlarga ham ega. Ayniqsa bu o’ziga xosliklar yosh shoirlar ijodida ham yaqqol kuzga tashlanadi. Chunonchim, Safar Barnoyev she’rlarining qahramoni-kurashchan obraz-o’qishda a’lochiligi, jamoat ishlarida ilg’orligi, tabiat sirlariga qiziquvchanligi, hayotda jasurligi bilan sadoqatli do’st va qadrdon o’rtoq sifatida alohida ajralib turadi. Uning hayot haqida o’z falsafasi bor. Bizni kurshagan olam qahramon nazarida sirli bir jumboq bo’lib gavdalanadi. Lekin jumboq jumboqligicha qochib ketavermaydi. Shoir uning siri va sababini bolalar dunyoqarashiga mos tarzda badiiy psixologik tahlil qilish orqali ocha boradi. Lirik qahramon bugungi farovon turmushimizning tub mohiyatini o’ylar ekan, uning osonlik bilan qo’lga kiritilmaganligini qalbdan his etadi. Otalar ishidan faxrlanish uning qalbida iftixor tuyg’ularini uyg’otadi: Dadamning ko’llari miltiq ham ushlagan, Gulni ham ekkandir dadamshshg qo’llari. Otalar yaratgan totli hayot nash’asi o’z navbatida uni sevishga, ardoqlashga burchli qilib qo’yadi. Buning uchun, avvalo, o’qish, mehnatga muhabbat bog’lash lozim. O’qish va mehnat jarayonida esa boshqalar bilan qudratli do’stlik rishtalari bog’lanadi. Shoirning lirik qahramoni tor hayot qobig’iga o’ralib qolgan emas, aksincha, ertangi kunga jiddiy boqadi. Undan yangicha ma’no, yetuklik izlaydi: Umrning yo’li-yu, mazmuni, 14 Kaftimda sanoqsiz chiziqlar. Kaftimning so’qmog’i, yo’llari. Bekorchi damlarga qiziqmay, Quyoshga cho’zganman qo’llarim. Shunisi diqqatga sazovorki, qahramon o’z baxtini, taqdirini xalq va Vatan taqdiri bilan bog’laydi. Uning uchun ona va Vatan mushtarak tushunchalar bo’lib, ular oldida o’zini qarzdor his etadi. Chunki ona unga jon baxsh etgan bo’lsa, Vatan o’z quchog’ida avaylab o’stirmoqda. «Shu tufayli ona, yurt, bizga doim suyuksiz», deydi u. Shu tariqa konkretlikdan umumiylikka qarab boriladi, muhim ijtimoiy xulosalar chiqariladi, hayot haqiqatini badiiy tasdiqlaydigan yorqin obrazlar qiyofasi tavdalantiriladi. Buni shoirning «Yuz dona lola», «Tinchlik qo’shig’i», «Ona madhi», «Samarqand bilan quyosh», «Dadamning qo’llari», «Dedi-dedi fosh bo’ldi» щ ye’rlarida qo’rsa bo’ladi. Yaxshi she’r she’rxonlar qalbiga hyech qanday vositasiz o’zi oqib kiradi, tillardan tushmay qoladi. Yosh shoir S.Barnoyev bolalarga o’rnak bo’larli darajadagi lirik qahramon yaratish ustida samarali ijod etgan. Uning she’rlarining qahramoni, shoirning o’zi e’tirof etganidek, qo’zichoq, qo’ng’iroq va qo’g’irchoq doirasidagi tor muhitda o’ralashib yurmaydi. U hayotni, tabiatni, ona-Vatanni jon-dilidan sevuvchi o’spirin bo’lib, ilmga chanqoq, olam oirlariiing mag’zini chaqishga harakat qiladi. Borliqni dialektik birlikda kuzatadi: Biri-biriga monand, Biri-biriga payvand. Birlashgan butun olam, Quchoqlashgan tog’lar ham. Bu birlik shunchaki qayd qilinmaydi, balki uning zamirida do’stlik iplari bor degan yuksak ijtimoiy ma’no chiqariladi: 15 Quyosh bobo himmati, Daryolarning qudrati, Shamolning harakati, Ona yerning mehnati Ulkan do’stlik hurmati. Qahramon hayot va taraqqiyot haqida falsafiy fikr yuritib, butun olam ijodkori insondir, degan haqqoniy xulosaga keladi: Inson qo’li — besh barmoq, Besh qit’ani zabt etgan. Muz-tog’larni eritgan. Olam inson kaftida. Inson-ijodkor. U tabiatni o’z mehnati bilan bo’ysundirib, unga chiroy baxsh etadi. Olam go’zalligidan zavqlanadi. Hayotga, tabiat va Vatanga bo’lgan muhabbat tuyg’usi ana shunday shakllanadi. Bu shoirning «Bahs», «Kech kuz», «Yur, dalalar qo’yniga», «Tog’lar bayrami», «Yurt mehri» singari she’rlarida ravshan ko’rinadi. Odam va olam, zamin va zamon o’rtasidagi doimiy aloqa, insonning hukmronlik roli Qambar O’tayevning «Qizil galstuk», «Tog’ boshidagi lola», «Soat», Mashrab Boboyevning «Qaldirg’och nima deydi?», «Yangra gornim!» kabi jajji kitobxonni o’ylashga majbur etadigan she’rlarida o’zining yaxshigina ifodasini topgan. Bolalar uchun jon kuydirib qalam tebratayotgan Miraziz A’zam, Tursunboy Adashboyev manzumalarining qahramoni kichik maktab yoshidagi bolalar bo’lsa ham, ziyrakligi tufayli tabiat jumboqlarini yechishga urinadi, insoniy munosabatlarni sinchkovlik bilan kuzatadi. M. A’zam «Azizning orzulari», «Yo’lchilar qo’shig’i», «Tong bilan birga turdik», «Yerga dovrug’ olamiz» hamda «Bir cho’ntak yong’oq» turkum she’rlarida g’oyaviy niyatini to’laroq ochish maqsadida so’z o’yinidan takrordan foydalansa, T. Adashboyev she’rlarida 16 yumoristik talqin asosiy o’rin tutadi. Ularda qadrdon qishloq dalalari, keng vodiylar tarannum etiladi. M. A’zam qo’liga qalam tutar ekan, o’quvchisining kimligini bir daqiqa ham unutmaydi, qahramon bilan birga o’ylaydi, uning uchqur xayollariga sherik bo’ladi. Bu — tizginni qahramon qo’liga tutqazib qo’yadi, degan so’z emas, albatta. Balki jo’shqin tuyg’ularini, qaynoq ehtirosini bosh maqsadga bo’ysundirishi samarasidir. Buni she’rlaridagi har bir so’zga katta mas’uliyat bilan yondoshishida, so’zlarni o’z o’rnida ishlatishida, bolalar psixikasiga mos o’ynoqi ruh baxsh eta olishida ko’rishimiz mumkin. Shoir xuddi shu yo’l bilan sovet xalqi o’rtasidagi qudratli do’stlikni ulug’laydi. Bizlar o’n besh bolamiz, Oqmiz, sariq, qoramiz. Oramizdan o’tmas qil, Garchi bizda har xil til. Tursunboy Adashboyev ijodida qishloq yoshlari hayoti badiiy tadqiq qilinadi. She’rlarining lirik qahramoni oddiygina qishloq bolasi. U qayerda bo’lmasii, tug’ilib o’sgan qishlog’ini, sevimli diyorini qo’msaydi, unga muhabbati jo’sh uradi. Qishloqning har bir qarich yeri unra to’tiyo. Chunki olam jamoliga ilk bor o’sha yerdan bokqan. Inson mehrini o’sha yerda tuygan. «Do’ngliklardan mis laganda sirpanib», bolalik zavqini surgan. Bu holni shoirning «Qishlog’im», «Yaylovda», «Zira» kabi she’rlari misolida ko’rish mumkin. «Hisob darsida», «Qatiq», «Oy», «Dazmol» singari qator she’rlarida esa asosny g’oyani yengil yumor vositasida ifodalaydi. Mazkur muloqazalarimiz yoshlar she’riyati faqat zafar quchyapti, u yuksak taraqqiyot bosqichida, degan fikrni tug’dirmasligi kerak. Chunki ular izlanish pallasidadir. Bu davrda ba’zan kamchiliklarning ro’y berishi hchm tabiiy. Asarning tematik doirasi, mavzu ulug’vorligi hamda g’oyaviy mundarijasi uning estetik-tarbiyavny qimmatini tayin qilolmaganidek, ma’lum g’oya atrofida ortiqcha takror jimjimadorlik, taqlidchilik, quruq didaktika ham fikrning 17 o’quvchiga to’liq yetib borishiga monelik qilishi sir emas. Bunday qusurlar M. A’zamning «Onam ishga ketganda», S. Barnoyevning «Shirinlik», G. Jo’rayevaning «Inoq oila», R. Tolipovning «Derlar: baxting qo’lingda» singari she’rlarida ko’zga tashlanadi. Davrimiz yuksalish davri. Kashf etilgan biron bir yangilik hali hayotga singib ketmasdan, ikkinchisi vujudga keladi. Yutuqlarimiz jasorat va kurash samarasidir. Bugungi kunda qahramonlikni hayotning o’zi tug’dirmoqda. Davrimizda qahramonlik an’anaga aylanib qoldi. Buni kattalar hayotida emas, balki o’quvchi bolalar hayotida ham ko’rish mumkin. Yosh grajdanlar kattalar mehnatiga o’z ulushlarini qo’shmoqdalar, tonnalab paxta termoqdalar. Turli hunar o’rganmoqdalar. Mehnat desantlari tashkil qilmoqdalar. Xullas, ularning o’qishi, mehnati, intilishi doston va balladalar yozishga arziydi. Afsuski bolalar shoirlari bu ishga qalam urmayotirlar. Katta janrlar e’tibordan chetda qolmoqda. Bu hol bolalar prozasiga nisbatan bolalar poeziyasida ochiq-oydin ko’zga tashlanadi. 18 II.BOB.O’qish darslarida she’rlarni o’rgatish 2.1.She’r va uni o’qitishning usullari. Ma’limki, o’qish kitoblaridagi aksariyat mavzularni she’rlar qamrab olgan. Quyidagi she’r nomlari va mualliflarining ro’yxatiga e’tibor beraylik: O’qish 1-sinf She’r: 1. Vatan – bu… Po’lat Mo’min, 5-bet. 2. O’zbekiston askarlari. Odil Abdurahmon, 8-bet. 3. Ota rozi – Vatan rozi. Eson Rahimov, 9-bet. 4. Qish. Tursunboy Aashboyev, 11-bet. 5. Oy allasi. Odil Abdurahmon, 13-bet. 6. Vatan. Miraziz A’zam, 1-bet. 7. Quyoshdan erta turib. Yo’ldosh Sulaymon, 17-18-bet. 8. Bahor kelgach. Tursunboy Adashboyev, 36-bet. 9. Lola. Hamid Olimjon, 37-bet. 10. Mehribon oyijonim. Po’lat Mo’min, 39-40-bet. 11. Bekinmachoq. Anvar Obidjon, 41-bet. 12. Navruz. Rauf Tolib, 44-bet. 13. Maktab – oftob qo’shig’i. Quddus Muhammadiy, 47-bet. 14. Kitob, mening do’stim. Zafar Diyor, 49-bet. 15. Yaxshi niyat. Anvar Obidjon, 53-bet. 16. Maslahat. Ikandar Rahmon, 74-75-bet. 17. Yer nima der? Po’lat Mo’min, 87-bet. 18. O’zbek elim. Odil Abdurahmon, 96-bet. 19. Ming yashang. Yo’ldosh Sulaymon, 99-100-bet. 19 20. Ulug’bek bobom. Po’lat Mo’min, 103-bet. 21. Boychechak. Muhtarama, 104-bet. 22. Ota – ona. Tolib Yo’ldosh, 105-bet. 23. Qushcha. Abdulla Oripov, 106-bet. 24. Oftob va odob. Po’lat Mo’min, 107-bet. 25. Dil so’zlari. Habib Rahmat, 110-bet. 26. Ochiq gap. Nurllo Oston, 112-bet. 27. Oltin quyosh. Miraziz A’zam, 119-bet. 28. Turnalar. Ilyos Muslim, 121-bet. O’qish 2-sinf She’r: 1. O’zbekiston. Abdulla Oripov, 4-bet. 2. O’zbekistonim. Hamza Imonberdiyev, 5-bet. 3. Istiqlol. Jumaniyoz Jabbor, 6-7-bet. 4. Humo qushi. Po’lat Mo’min, 7-bet. 5. O’lka. Erkin Vohidov, 11-bet. 6. Sohibqiron bobomiz. Muxtor Xudayqulov, 14-15-bet. 7. Vatan. Narimon Orifjonov, 15-bet. 8. Yur tog’larga. Usmon Nosir, 17-18-bet. 9. Tilagim. Yo’ldosh Sulaymon, 18-19-bet. 10. Kuz. Kavsar Turdiyev, 21-bet. 11. Olma. Erkin Vohidov, 22-bet. 12. Gilos. Erkin Vohidov, 22-bet. 13. Bog’da. Qambar ota, 24-bet. 20 14. Dehqonga ta’zim. Tursunboy Adashboyev, 25-bet. 15. Kuzda. Habib Rahmat, 26-bet. 16. O’quvchiga esdalik. Quddus Muhammadiy, 28-bet. 17. Kitob deydi. Quddus Muhammadiy, 29-bet. 18. Orzular Rauf Tolib, 30-31-bet. Bu ro’yxatni uchunchi hamda to’rtinchi sinf darslilaridagi she’rlar hisobiga yanada kengaytirish mumkin. Ammo shulardan ham ko’rinib turibdiki, she’r ilmi – jiddiy ilmdir. Albatta, darslikda berilgan har bir mavzu o’quvchilarning ongi va tushunchasi darajada berilib, mavzuning g’oyaviy-badiiy xususiyatlarini qanchalik idroq qila olishlari hisobga olinishi zarur. Prezidentimiz I.A.Karimov o’zining «Barkamol avlod o’rzusi» nomli kitobda «Farzandlarimiz bizdan ko’ra bilimli, kuchli dono va albatta baxtli bo’lishlari kerak» deb ta’kidladanidek, yosh o’sib kelayotgan avlod yoshligidanoq tarbiyali, o’qimishli qilib tarbiyalanishi kerak. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi hamda «Ta’lim to’g’risida» Qonun ham shu maqsadga qaratilgan. Boshlang’ich sinflarning o’qish darslari o’z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko’ra ta’lim tizimida alohida o’rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta’limini o’qish ta’limisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. O’quvchi matnni to’g’ri, tez, tushunib o’qish, mazmunini o’zlashtirish bilan ilk bor o’qish darslarida yuzlashadi. O’qish darslari orqali o’quvchilarning Davlat ta’lim standartli (DTS) talabalari bo’yicha o’zlashtirishlari ko’zda tutilgan o’quv- biluv ko’nikma-malakalari hamda bilimlari egallashlariga yo’l ochiladi. Aynan o’qish ta’limida insonning, avvalo, o’zligini, qolaversa olamni anglashga bo’lgan intilishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda «O’qish kitobi» darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o’rab turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do’stligi va 21 tinchlik kabi turli mavzular bo’yicha atroflicha tushunchalar berishga mo’ljallangan badiiy, axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi. O’qish darslari savod o’rgatish davrida o’quvchilarni bo’g’in, so’z va gaplar bilan tanishtirish va ularni o’qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida uyushtirilsa, o’qish texnikasi egallangandan so’ng o’qish muayyan mavzular bo’yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi. Boshlang’ich sinf «o’qish kitobi» darsliklariga kiritilgan muayyan mavzular o’quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib Kirishi, dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida to’g’ri shakllantirishga qaratilishi bilan belgilanadi. shunga ko’ra, o’qish darslarining yetakchi xususiyati o’quvchilarning savodxonligini ta’minlash bilan birga, o’quvchilarni milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlarruhida tarbiyalashga qaratiladi. Boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida o’rganiladishgan asarlarning mavzu doirasi ancha keng bo’lib, ular ona tabiat yil fasllari, xalq og’zaki ijodi, mehnatga muxabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va ma’naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan. O’qish darslari uchun tanlangan mavzular o’quvchilarga kundalik hayot, mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo’yicha ham bilim va tarbiya berishni ko’zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat mavzular alohida ajralib turadi. ulardan ko’zlangan maqsad o’zlikni anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog’liq tuyg’ularni uyg’otishdir. Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam. mehnatsevarlik kabi mavzular o’qish darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan bo’lib, 2 sinf «O’qish kitobi»dagi «Ona yurtim-oltin beshigim» bo’limiga kiritilgan «O’zbekistonim» (H.Imonberdiyev), «Istiqlol» (J.Jabborov), «O’lka» (E.Voxidov), «Yur tog’larga» (U.Nosir), 3-sinfda «Ona bita, Vatanyagona» bo’limidagi «Vatan haqida she’r» (A.Avloniy), «O’zbegim» (E.Voxidov), «Vatan mo’tabirdir» (X.Davron), «Bilib qo’yki, seni Vatan kutadi» (T.Malik), 4-sinfda «O’zbekiston» - Vatan manim bo’limidagi «Serquyosh o’lka» (Z.Diyor), «Iqboli buyuksan» (A.Oripov), «Toshkentnoma» (M.(Shayxzoda), «Xarita» (N.Norqobil) kabi asarlar misolida 22 atroflicha tahlilga tortiladi. Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o’tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ilug’ siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar to’g’risida muayyan tasavvur beradi. Beruniy, amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi asarlar o’quvchilarni faqat o’tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, vatan oldidagi farzandlik burchi va masuliyatini teran anglashga ham yordam beradi. ularda Vatanga muxabbat tuyg’usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o’timishi haqida hikoya qilingan asarlar bilan tanishish va ularni tahlil qilish jarayonida o’quvchilar o’tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo’ladilar, jamiyat taraqqiyoti xususida qisqacha bo’lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Tabiatga oid mavzular yordamida o’quvchilar tabiatdagi o’zgarishlar, yil fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Bunday mavzudagi asarlar o’quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga. unga nisbatan to’g’ri munosabatda bo’lishga o’rgatadi. Tabiat tasviriga oid matnlar ustida ishlashga tabiat bag’riga sayohat uyushtirilib, bolalar kuzatuvchanlikka o’rgatilsa, vatanparvarlikka oid asarlar tahlil vatanning dongdor kishilari bilan uchrashuvlar yoki mavzuga daxldor kinofilmlar namoyishi vositasida amalga oshirilsa, dars samaradorligi yanada ortadi. Umuman, «O’qish kitobi» darsliklaridagi barcha mavzular o’quvchilarga ta’lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug’atini boyitishga, og’zaki va yozma nutqini to’g’ri shakllantirish va nutq madaniyatini o’stirishga ham qaratiladi. Amaldagi «O’qish kitobi» darsliklarida materiallarning sinfdan sinfga o’tgan sari mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga olingan. Masalan, 1-sinfda o’rgatiladigan «Ajdodlarimiz - faxrimiz», «Ilm – aql chirog’i», «Zumrad bahor», «Kumush qish» kabi mavzular 2-4 sinflarda ham davom ettirilgan. Bu esa o’quvchilarning oldingi bilimlarini to’ldiradi va boyitadi. Uzluksiz ta’limning boshqa bosqichlaridan farqli o’laroq, boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalarini shakllantirish, 23 asar matni ustida ishlash ta’limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli mavzudagi matnlar ustida ishlash orqali ma’naviy-axloqiy, adabiy-estetik tarbiya bilan chambarchas bog’lab olib boriladi. Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang- barangligiga, poetik mukammalligiga, o’quvchilarning bilim darajasi va yosh xususiyatlariga mos kelishiga alohida e’tibor qaratiladi. O’quvchilar darsliklar yordamida o’zlashtiriladigan bilim, ko’nikma va malakalarning kelajak hayotda zarur bo’lishini tushunib yetishishlariga erishish o’quvchilar oldidagi muhim vazifalardandir. Boshlang’ich ta’lim bo’yicha DTS va «Ona tili» o’quv dasturida o’qish ta’limi oldiga qo’yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o’qishni to’g’ri tashkil qilish, o’qish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi navbatda, ilg’or pedagogik texnologiyalardan o’rinli foydalanishga ko’p jihatdan bog’likdir. Shu o’rinda, bir fikrni aytib o’tishni o’rinli hisoblaymiz. Bir qancha o’qituvchilar, metodik qo’llanmalarning avtorlari adabiyotni faqat o’quv materiali deb hisoblab, adabiyot darslari bolalarga faqat plan tuzishni, qahramonga xarakteristika berish yo’llarini, ularning og’zaki va yozma nutqini o’stirishni o’rgatadi, deb talqin qildilar. Ular adabiyotning estetik ta’sirini, shaxsning har tomonlama kamol topishiga yordam berishni ikkinchi o’ringa qo’ydilar, ba’zan adabiyotning bu xususiyatini batamom unutib qo’ydilar. Shuningdek maktabga adabiyot darsi hozirgi zamon hayoti bilan yaqndan bog’lanmadi va o’quvchilarni uncha qiziqtirmadi. Bu hol o’qituvchining zimmasiga adabiyot darsini qayta ko’rish va uni yangi talablarga mos shaklda tashkil qilish kabi g’oyat muhim vazifani qo’ydi. Hozirgi o’rta maktablarda adabiyot o’qitishni ijtimoiy hayot talablari bilan o’quvchilarning mehnati bilan uzviy bog’lash ta’limning bosh masalasidir. O’quvchilarga beriladigan bilim va ularga hosil qilinadigan ko’nikmalar ta’sirli, o’quvchilarning yangicha yashashlari va ijodiy mehnatlari uchun yordam beradigan bo’lishi lozim. Bu talab o’qituvchining diqqat markazida turishi kerak. 24 O’qituvchi o’quvchilarga adabiyot fani asoslarini, adabiyot tarixi va nazariyasi puxta tushuntirib borishi lozim. Lekin fan asoslarini tushuntirishda uning hayotiyligini, biror maqsadga qaratilganligini o’quvchilar ongiga singdirib borish zarur. Shundagina adabiyotning zamonaviyligi to’g’ri ochiladi va o’quvchilar adabiyotni o’z hayotiy tajribalari bilan bog’lay oladilar. O’quvchilarning hayotiy tajribalari cheklangan, ularning odamlar haqidagi tushunchalari hali zaif, subyektiv va beqaror bo’ladi. Badiiy adabiyot o’quvchilarning tasavvurini kengaytiradi, ularning ko’zi oldida yangi dunyo yangi hayot ochadi, ularning xilma-xil davrlarga olib kiradi, har xil odamlar va ijtimoiy sinflar bilan tanishtiradi. Shu tariqa, badiiy adabiyot o’quvchilarning inson va jamiyat haqidagi tasavvurlarini kengaytirib boradi, ularning shaxsiy tajribalarini tartibga soladi va chuqurlashtiradi, kuzatishlarini o’tkirlashtiradi, insonning tabiatini bilishga o’rgatadi. Adabiyot o’qitishning yana bir fazilati shundan iboratki, o’qish va asarni o’rganish o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirishga kuchli ta’sir etadi. Bolalar maktabga kirgan vaqtlarida ozgina so’z zapasiga ega bo’ladilar. Ular o’z nutqlarida shevaga xos so’z va iboralarni ko’proq ishlatadilar, jumladan ko’pincha noto’g’ri tug’ri tuzadilar. So’z san’atkorlarining programmaga kiritilgan asarlari nutq madaniyatini taraqqiy ettirishda asosiy rol o’ynaydi, o’quvchilarni adabiy nutqqa o’rgatishda katta yordam beradi. O’qituvchi esa o’quvchilar nutqining lug’aviy, mantiqiy va grammatik jihatdan o’sishiga alohida diqqat qilishi lozim. Demak, o’quvchilarga badiiy adabiyot vositasi bilan axloqiy-estetik tarbiya berish hozirgi maktablarimizning asosiy vazifasidir. O’quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga o’rgatish, kitobga muhammat uyg’otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko’tarish. O’quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va boyitish hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish. 25 O’quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yutuk va mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash. O’quvchilarning bog’lanishni nutqini va adabiy-estetik tafakkurini o’stirish. O’quvchilarning xayolot olamini boyitish. Elementar adabiy tasavvurini shakllantirish. Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta’limiy vazifani bajarishning aniq va ilmiy metodik usullari mavjud bo’lib ular zamonaviy o’qitish usullari bilan boyitib borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o’zaro bog’liq holda va sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlari jarayonida hal qilinadi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da ta’lim berishning ilg’or pedagogik texnologiyalarini, zamonaviy o’quv-uslubiy majmualarini yaratish kabilar umumiy o’rta ta’limning asosiy vazifalaridan biri sifatida ta’kidlangan. 2.2 Sh е ’r o‘tish darsining ishlanmasini tuzish. (3-4-sinf) 1.Amaliy mashg‘ulotining o‘qitish texnologiyasi Vaqti: 2 soat Talabalar soni: 3 0 ta Mashg‘ulot shakli Amaliy mashg‘ulot Amaliy mashg‘ulot rejasi : 1.Ma’ruza da o‘rganilgan nazariy bilimlarni takrorlash 2.Dars ishlanmasi muhokamasi 3.3-sinfda s he’r janriga oid asarlarni o‘ rganish darsi ishlanmasi tuzish va o‘tkazish yuzasidan tavsiyalar 4.Xulosa O‘quv mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarning she’r janriga oid asarlarni o‘ rganish darsi yuzasidan m a’ruzada o‘rganilgan nazariy bilimlarini amaliyotga tatbiq etish ko‘nikmalarini shakllantirish. O‘qituvchining vazifasi: O‘quv faoliyatining natijasi 26 1.Talabalarning she’r janriga oid asarlarni o‘rganish yuzasidan ma’ruzada o‘rganilgan nazariy bilimlarini amaliyotga tatbiq etish ko‘nikmalarini shakllantirish. 2. She’r janriga oid asarlarni o‘rganish darsi ishlanmasi tayyorlashni o‘rgatish. 3. Dars ishlanmasi yuzasidan fikr- muloxaza bildirishga o‘rgatish. 4 .Talabalarning bilimga bo‘lgan qiziqishlari va faolliklarini oshirish. Talabalar bilishi kerak 1. She’r janriga oid asarlarni o‘ rganish darsi ishlanmasi ni tuza olish. 2. Eshitilgan dars ishlanmasi yuzasidan o‘z fikr-muloxazasini bildirish. 3. “O‘qish” darsligida berilgan o‘quv materiallarini tahlil qilish. 4.Mashg‘ulotda faol qatnashish Ta’lim metodi va texnikasi Kuzatish,izlanish, savol-javob, klaster . Ta’lim vosit asi Darslik, metodik qo‘llanma, proyektor vatman, marker Ta’lim shakli Yakka tartibdagi savol-javob, kichik guruhlarda ishlash Ta’lim sharti Auditoriya . Texnologik xarita Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Dars bosqichlari va vaqti O‘qituvchi Talaba 1-bosqich 1.Amaliy mashg‘ulot mavzusini Eshitadi, 27 Kirish (5 daqiqa) ( She’r janriga oid asarlarni o‘ rganish darsi ishlanmasi . ) 2. Amaliy mashg‘ulot maqsadini 3. Amaliy mashg‘ulot rejasini e’lon qilish. yozadi, javob beradi. 2-bosqich Bilimlarni faollashtirish ( 1 5 daqiqa) Metod. «Bo‘sh xalqa» o‘yini o‘tkaziladi. O‘yinda o‘qituvchi tomonidan savollar beriladi, guruhlar savollarga bir daqiqa mobaynida javob beradilar. Javob topa olmagan guruh o‘yinni tark etadi. O‘yinda quyidagi savollardan foydalaniladi. 1.Badiiy asar nima? 2.Badiiy asarning turlarini ayting. 3.Boshlang‘ich sinf «O‘qish darsliklari»da qanday janrdagi asarlar berilgan? 4 .Biron bir she’rni yoddan ayting. 5 . 3-sinfda qaysi masallar o‘rganiladi? 6 . Boshlang‘ich sinfda she’rlarni o‘qitishdan maqsad nima? 7 . Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida qo‘llaniladigan metodlar. 8 . Asar mazmunini tahlil qilishdagi ish turlari. 9. She’r larni o‘rganish dars qurilishini ayting . Talabalarning nazariy bilimlarini baholash. Muhokama uchun savol- topshiriqlarga talabalarning javobi 3-bosqich Umumlashtirish ( 5 5 daqiqa) 1. Amaliy: 1.Guruhga she’r tarqatiladi. She’r yuzasidan yuzasida quyidagi topshiriq beriladi . She’rni ifodali o‘qishga tayyorlang. Bu topshiriqni bajarish uchun 2 daqiqa ajratiladi. 28 Har bir guruhdan xohlovchi talabalar she’rni ovoz chiqarib ifodali o‘qiydi . 2. Guruhdan har bir talaba quyidagi jadval tarqatilib , uning 1,2 to‘ldirish so‘raldi . Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldim Talbalar to‘ldirilgan jadval ko‘rib chiqib , ishning keyingi bosqichiga bilishni xohlayman qismiga yozilganlarga e’tiborga olinadi . 3. Venn texnologiyasi b i lan ishlanadi . Talabalarga quyidagi jadval tarqatiladi. Talabalar she’r so‘zi yozilgan joyga she’riy asarni o‘rganish darsi, qurilishi va metodikasini, masal so‘zi yozilgan joyga esa masal o‘rganish darsi qurilishi va metodini yozadilar. 4. Guruhlardagi talabalar tayyorlab kelgan dars ishlanmalarini o‘zaro almashadilar. C h unonchi, 1-guruhdagi talabalar o‘z dars ishlanmalarini 2- guruhga beradilar va x.k.z. Har bir guruh olgan dars ishlanmalarini guruh a’zolari ichida tahlil qilib, eng yaxshi dars ishlanmasi va ko‘rgazmani aniqlaydilar. Agar 29 bir dars ishlanmasi muhokama bo‘lmasa, bir necha darsdagi eng ma’qul ish turlarini tanlab, yaxlit dars reja-konspektni tuzishlari ham mumkinligi eslatiladi. Ish natijasida nima uchun ayni dars ishlanmasini yaxshi deb topganliklarini izohlaydilar. Guruhlar tomonidan yuqori baxolangan dars ishlanmasi o‘qib eshittiriladi, tahlil qilinadi. 4-bosqich Yakuniy bosqich ( 5 daqiqa ) Talabalarning ishlari yig‘ib olinadi. Mashg‘ulotda qatnashgan talabalarga reyting ballari qo‘yilib, mashg‘ulot yakunlanadi. Foydalanilgan adabiyotlar : 1.G‘affarova T. va boshqalar “O‘qish kitobi ”, 1-sinf , T. , 20 10 2. G‘ affarova T. va bosh q alar 1-sinfga o‘ q ish darslari , T. , 2003 3.Abdullayeva Q . va bosh q alar “ O‘ q ish kitobi ” 2- sinf ,T., 2010 4.Abdullayeva Q . va bosh q alar 2- sinfga o‘ q ish darslari , T., 2004 5. Umarova , Xakimova SH, “O‘ q ish kitobi ”, 3- sinf , T., 2010 6. Umarova M . va bosh q alar 3- sinfga o‘ q ish darslari , T., 2004 7. Matchonov S.. va bosh ya alar “ O‘ q ish kitobi ” , 4- sinf , T., 2010 8. Matchonov S. va bosh q alar 4- sinfga o‘ q ish darslari , T., 2010 9.K. Qosimova, S. Matchonov, X. G‘ulomova, SH. Yo‘ldosheva, SH. Sariev “Ona tili o‘qitish metodikasi”. T. “Noshir”. 2009. Fo 30 1-ilova . «Bo‘sh xalqa» o‘yini o‘tkaziladi . O‘yinda o‘qituvchi tomonidan savollar beriladi, guruhlar savollarga bir daqiqa mobaynida javob beradilar. Javob topa olmagan guruh o‘yinni tark etadi. O‘yinda quyidagi savollardan foydalaniladi. 1.Badiiy asar nima? 2.Badiiy asarning turlarini ayting. 3.Boshlang‘ich sinf «O‘qish darsliklari»da qanday janrdagi asarlar berilgan? 4 .Biron bir she’rni yoddan ayting. 5 .3-sinfda qaysi masallar o‘rganiladi? 6 .Boshlang‘ich sinfda doston,maqol, topishmoq larni o‘qitishdan maqsad nima? 7 .Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida qo‘llaniladigan metodlar. 8 .Asar mazmunini tahlil qilishdagi ish turlari. 9. She’rni o‘rganish dars qurilishini ayting O‘yinda g‘olib chiqqan guruh va talaba taqdirlanadi . 2-ilova . Guruhdan har bir talaba quyidagi jadval tarqatilib , uning 1,2 to‘ldirish so‘raldi . Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldim Talbalar to‘ldirilgan jadval ko‘rib chiqib , ishning keyingi bosqichiga bilishni xohlayman qismiga yozilganlarga etiborga olinadi . 3-ilova. Ven texnologiyasi b i lan ishlanadi . Talabalarga quyidagi jadval tarqatiladi. 31 Talabalar she’r so‘zi yozilgan joyga she’riy asarni o‘rganish darsi , qurilishi va metodikasini masal so‘zi yozilgan joyga esa masal o‘rganish darsi qurilishi va metodini yozadilar. 4-ilova . She’rni o‘qish darsini tuzilishi quyidagicha: 1. She’r mazmunini yaxlit idrok etish uchun uni ifodali o‘qib berish (birinchi sintez); 2. She’rda tasvirlangan payt, hodisa haqida suhbat(analiz); 3. She’rni ifodali o‘qishni mashq qilish (ikkinchi sintez); 4. She’rni yod aytib berishga tayyorlanish; 5. Epik (voqey) she’rlar ustida ishlash; 6. She’rdagi notanish so‘zlar ustida ishlash. 32She’r Masal XULOSA Ma’lumki, malakaviy bitiruv ishni yoritish o’ziga xos qiyinchiliklarga ega. Biz imkon qadar o’z oldimizga qo’ygan rejalarni uddalashga intildik. Zero, bolalar tarbiyasi asosan ota-onalar va tarbiyachilar tomondan oshiriladi. Hali o’qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar dunyo sirlaridan mutlaqo bexabar bo’ladilar. Shunga qaramay, bizni qurshagan olamni tezroq bilib olishga uning sirlarni o’rganishga intiladilar. Unda oilada ota-onalar, bog’chalarda esa tarbiyachilar, maktabda esa o’qituvchilar yaqinda yordam beradilar, ya’ni ular badiiy asarlardan parchalar o’qishni, mazmun va mohiyatini tushunishni o’rganadilar. Badiiy kitoblarning rasmlarini rang-barang harflarini o’qish o’rganishga muvaffaq bo’ladilar. Ulg’ayib ketayotgan yosh avlodni komil insonlar qilib tarbiyalashda kattalar adabiyotining ajralmas bir bo’lagi bo’lgan bolalar adabiyotining ham ahamiyati katta. Bolalar adabiyoti oz oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog’lom, iymon-e’tiqodi butun, bitimi ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi. «Kadrlar tayyorlash milliy dastur» hamda «Ta’lim to’g’risida» qonunda o’z ifodasini topgan. demak, shunday ekan, tarbiyachilar, murabbiy va o’qituvchi ustozlarning, shoir va adib, olim va adabiyotshunoslarning oldida turgan eng asosiy vazifa yoshlarni barkamol qilib tarbiyalashdir. Yoshlarda milliy g’urur tushunchasini shakllantirish, tarix sahnasida chaqnagan ilm-fan, ma’rifat va ma’naviyat yulduzlarining asarlarini o’rgatish va shu e’tiqod asosida tarbiyalab voyaga yetkazish muhim ishdir. Bolalar adabiyoti oz oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog’lom, iymon-e’tiqodi butun, bitimi ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi. Kadrlar tayyorlash milliy darsturda, «Ta’lim to’g’risida» qabul qilingan Qonunda ham xuddi ana shu masala ko’ndalang qilib quyilgan. Zotan xalqning bir bo’ladi sanalgan bu yosh avlod sal fursat ichida voyaga etib ulg’ayib qoladi. 33 Shuning uchun ham bu avlodga alohida e’tibor va hurmat bilan qarash lozim. Bolalar uchun yoziladigan har qanday badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga, saviyalariga mos bo’lishi, ular qalbida chiqir uy-fikrlar uyg’otishi, yorqin obrazlar va yuksak g’oyalarga boy bo’lishi, ularni ulkan va porloq ishlarga ilhomlantirish zarur. Biz o’zimizning mazkur bitiruv malakaviy ishimizda yuqoridagi buyuk ma’suliyatini chuqur anglagan holda boshlang’ich sinflarning 1-2-3-4 sinf «O’qish kitobi»ga kiritilgan Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz A’zam, Tursunboy Adashboyevlar ijodidan namunalardan kiritilgan asarlarni tahlil qilishni lozim topdik. Albatta, boshlang’ich ta’lim maktablarining 1-2-3-4 sinf «O’qish kitobi» darsliklariga kiritilgan mavzular, xususan Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz A’zam Tursunboy Adashboyev asarlarini, she’rlarini o’qish va o’rganish, mustaqil ishlar tashkil qilish o’qituvchi tomonidan uning rahbarligi ostida o’tkaziladi. Bu o’z navbatida, o’qituvchi tomonidan puxta o’ylangan, rejalashtirilgan, ma’lum sistemaga solingan va mazmunli bo’lishi talab qilinadi. Darhaqiqat, Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz A’zam, Tursunboy Adashboyevlarning asarlarini, she’rlarini dars jarayonida o’qish ishlarini, tahlil qilish, shuningdek, mustaqil o’qish ishlarini tashkil etish o’z e’tibori bilan yangilik sanaladi. Bitiruv ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Shoir Anvar Obidjon aytganidek: Obro’yingni baland tutmoq, E bolam, o’z qo’lingdadir. Sening olamdagi narxing Vatan, millat, tilingdadir. 34 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent.: O’zbekiston. NMIU, 2016, 56 bet 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalkimiz bilan birga quramiz. - Toshkent.: O’zbekiston. 2017. - 488 bet 3. Boshlang`ich sinflarning takomillashtirilgan o`quv dasturi. Boshlang`ich ta`lim. 2006, 5-son. 4. Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.: o`qituvchi 1999. 5. G`apporova T., Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.: o`qituvchi 1999. 6. G`ulomova X., G`apporova T. 1-sinf ona tili darsligi. T.: Sharq. 2003. 7. Qosimova K., Fuzilov S.,ne`matova A. Ona tili 2-sinf uchun darslik T.: Cho`lpon. 2005. 8. Qosimova K., Ne`matova A. 2-sinfda ona tili darsligi T.: Cho`lpon 2004. 9. Fozilova S., Xudoberyonova M. Ona tili 2-sinf uchun T.: O`qituvchi 2005. 10. Xudoberganova M., Muxtorova M. 2-sinfda Ona tili darsligi. T.: O`qituvchi 2005. 11. Ikromova R., G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Shodmonqulova Sh. Ona tili 2-sinf uchun T.: O`qituvchi 2007. 12. G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Shermatova U. 2-sinfda ona tili darslari T.: O`qituvchi 2003 13. Qosimova K. va b. “Boshlang`ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi” T.,”Noshir”nashriyoti,2009y 35 Internet saytlari 1. www.natlib.uz internet kutubxona 2. www.ziyonet.uz materiallari 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 6. www.testing.uz 7. www.math.com 36

3-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida she’r oʻtish metodikasi

Купить