3-sinflarda matematika fanidan mantiqiy fikrlashni rivojlantirish kurs ishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	252.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

3-sinflarda matematika fanidan mantiqiy fikrlashni rivojlantirish kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY
AND SCIENCE” INSTITUTI
“PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
“MATEMATIKA O‘QITISH METODIKASI”
fanidan
KURS ISHI
Mavzu :3-sinflarda matematika fanidan mantiqiy fik rlashni
rivojlantirish
B ajardi : Ziyatova Mohira Rizayevna
G uruh : 22-BTK-07
Ilmiy rahba r : Nafisa T o’ layeva.
Toshkent – 2025

2 Mundarija
Kirish ………………………………………………………………….………..3
I Bob. 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning nazariy
asoslari
1.1. Mantiqiy fikrlash tushunchasi va xususiyatlari ………………….…………6
1.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanida mantiqiy fikrlashni
rivojlantirishning pedagogik ahamiyati …………………………………………8
1.3. 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni baholash mezonlari ……………11
II Bob. 3-sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish
metodikasi
2.1. Masalalar va topshiriqlar orqali mantiqiy fikrlashni rivojlantirish ………..14
2.2. O‘quv jarayonida interaktiv va ko‘rgazmali usullarni qo‘llash …………...19
2.3. O‘qituvchilar uchun tavsiyalar va metodik ko‘rsatmalar ………………....23
Xulosa ………………………………………………………………...……….29
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………30

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun mantiqiy fikrlashni rivojlantirish ta’lim jarayonining muhim
vazifalaridan biridir. Chunki mantiqiy fikrlash nafaqat matematika fanida, balki
hayotning turli sohalarida muammolarni hal qilish, sabab-oqibat
munosabatlarini aniqlash va to‘g‘ri qarorlar qabul qilishda asosiy rol o‘ynaydi.
Mantiqiy tafakkur rivojlangan shaxs, mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvga
ega bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ayniqsa 3-sinfda abstrakt fikrlashni
o‘rganishni boshlaydi, bu esa ularning tafakkurini rivojlantirishni yanada
dolzarb qiladi.Matematika fanida mantiqiy fikrlash ko‘nikmalari
o‘quvchilarning muammolarni tizimli ravishda yechish qobiliyatini oshiradi.
Shu bilan birga, mantiqiy fikrlashni shakllantirish boshlang‘ich ta’limning
sifatini yaxshilash, o‘quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish va ular orasida
mustaqil o‘qish va fikrlash madaniyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. 3-sinf
o‘quvchilari uchun matematik masalalarni yechish jarayonida mantiqiy
tafakkurning shakllanishi ularning kelajakdagi o‘rta maktab va oliy ta’limdagi
muvaffaqiyatlari uchun ham asos bo‘ladi.Shuning uchun mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish metodikasi o‘qituvchilar, metodistlar va pedagoglar uchun dolzarb
tadqiqot mavzusi hisoblanadi. Bu mavzu nafaqat nazariy jihatdan, balki
amaliyotda ham ahamiyatga ega bo‘lib, u o‘quv jarayonini samarali tashkil etish
va o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda dars berish
imkoniyatini yaratadi. Shu sababli 3-sinf matematika darslarida mantiqiy
fikrlashni rivojlantirish bugungi pedagogik amaliyotda muhim o‘rin tutadi 1
. .
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish masalasi pedagogika va psixologiya fanida yetarlicha o‘rganilgan.
Xorijiy olimlar, jumladan J. Piaget, L. Vygotskiy va boshqa pedagogik
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev. “Mamlakatni qudratli, millatni
buyuk qiladigan kuch bu – ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir.” – Daryo.uz , 2023 yil 9 dekabr.
https://daryo.uz/2023/12/09/mamlakatni-qudratli-millatni-buyuk-qiladigan-kuch-bu-ilm-fan-
talim-va-tarbiyadir-shavkat-mirziyoyev

4tadqiqotchilar bolalarda mantiqiy fikrlashning shakllanish jarayonini batafsil
o‘rganib, metodik tavsiyalar ishlab chiqqanlar. Ularning tadqiqotlari mantiqiy
fikrlashni rivojlantirishning yoshga xos bosqichlari va pedagogik usullarini
aniqlashga xizmat qiladi.
Mahalliy adabiyotlarda ham boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mantiqiy
fikrlashni shakllantirish bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar mavjud. Ular 3-sinf
o‘quvchilarida tafakkur rivojlanishining psixologik va pedagogik asoslarini,
shuningdek dars jarayonida qo‘llaniladigan metodlarni tahlil qilgan. Shu bilan
birga, 3-sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning
amaliyotdagi samaradorligi, aniq dars ishlanmalari va test topshiriqlari bo‘yicha
yetarlicha izlanishlar talab qilinadi.O‘quv jarayonida mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish metodikasini chuqur o‘rganish, o‘quvchilarning tafakkur
darajasini aniqlash va amaliy dars ishlanmalarini ishlab chiqish bugungi kunda
muhim pedagogik vazifa sifatida qaraladi. Shu sababli kurs ishining ushbu
mavzuda tayyorlanishi ilmiy va amaliy jihatdan dolzarb hisoblanadi va u 3-sinf
o‘quvchilari matematika fanida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning samarali
usullarini aniqlashga yordam beradi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Kurs ishining
nazariy ahamiyati mantiqiy fikrlash tushunchasini chuqurroq o‘rganish, uning
shakllanish jarayonlari va pedagogik asoslarini tahlil qilishda namoyon bo‘ladi.
Tadqiqot orqali 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning
nazariy asoslari aniqlanadi, uning shakllari, turlari va xususiyatlari o‘rganiladi.
Shu bilan birga, bu ish mantiqiy tafakkur bilan bog‘liq pedagogik kontseptlarni
mustahkamlashga yordam beradi.Nazariy jihatdan kurs ishi pedagogika va
psixologiya fanlarida mantiqiy fikrlashni o‘rganish bo‘yicha mavjud ilmiy
manbalarni tahlil qilish imkonini yaratadi. Tadqiqot natijalari o‘quv jarayonida
mantiqiy tafakkur ko‘nikmalarini shakllantirish metodlarini tizimlashtirish va
ularni samarali qo‘llash asoslarini aniqlashga yordam beradi. Shu sababli ish
ilmiy nuqtai nazardan pedagogik amaliyot uchun muhim ahamiyat kasb etadi.

5Amaliy ahamiyati esa dars jarayonida 3-sinf o‘quvchilarining mantiqiy
fikrlash darajasini oshirishga, ularning mustaqil fikrlash, muammoni tahlil
qilish va yechim topish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan. Tadqiqot
natijalari asosida o‘qituvchilar uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi, dars
ishlanmalari va test topshiriqlari tayyorlanadi. Bu esa pedagogik jarayonni
samarali tashkil etish, o‘quvchilarning qiziqishini oshirish va ularni faol ishtirok
etishga rag‘batlantirish imkonini beradi. Kurs ishining amaliy ahamiyati
boshlang‘ich sinf metodikasi rivojlanishiga, yangi pedagogik yondashuvlar va
interaktiv usullarni qo‘llashga, hamda o‘quvchilar uchun mantiqiy tafakkurini
shakllantirishning ilg‘or tajribalarini joriy etishga xizmat qiladi. Shu bilan birga,
bu ish boshqa sinflarda ham mantiqiy fikrlashni rivojlantirish bo‘yicha tajriba
sifatida foydalanish imkonini yaratadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti 3-sinf o‘quvchilarining mantiqiy fikrlash
jarayoni.
Kurs ishi mavzusining predmeti 3-sinf matematika fanida mantiqiy
fikrlashni rivojlantirish metodikasi va uning samaradorligi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi
3-sinf o‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning samarali
metodlarini aniqlash va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 3-sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning nazariy
asoslarini o‘rganish;
 Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish metodlarini ishlab chiqish va amaliy dars
ishlanmalarini tayyorlash;
 O‘quvchilarning mantiqiy fikrlash darajasini baholash mezonlarini aniqlash;
 O‘qituvchilar uchun tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, har bir
bob uchta bo‘limdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

6I Bob. 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning
nazariy asoslari
1.1. Mantiqiy fikrlash tushunchasi va xususiyatlari
Mantiqiy fikrlash — bu inson tafakkurining eng muhim shakllaridan biri
bo‘lib, u orqali o‘quvchi turli hodisalar, predmetlar va ularning o‘zaro
bog‘liqliklarini tahlil qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mantiqiy
fikrlashning shakllanishi ayniqsa muhim, chunki bu yoshda bolaning tafakkuri
hali rivojlanishning dastlabki bosqichlarida bo‘ladi va u yangi bilimlarni tizimli
ravishda qabul qilishga tayyor bo‘ladi. Mantiqiy fikrlash yordamida o‘quvchi
nafaqat matematik masalalarni yechadi, balki kundalik hayotiy vaziyatlarda
ham to‘g‘ri qaror qabul qilish qobiliyatini shakllantiradi. 2
Mantiqiy fikrlashning asosiy xususiyatlaridan biri uning sabab-oqibat
munosabatlarini tushunishga qaratilganligi hisoblanadi. O‘quvchi biror masala
yoki topshiriqni yechishda har bir qadamni tahlil qiladi, natijalarni oldindan
taxmin qiladi va xatolarga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qiladi. Shu sababli 3-sinf
o‘quvchilarida mantiqiy tafakkur rivojlanishi ularning analitik qobiliyatlarini
oshirishda asosiy vosita hisoblanadi.
Mantiqiy fikrlashning yana bir muhim xususiyati — u abstrakt fikrlashga
tayyorgarlik beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari oddiy predmetlar va sonlar
bilan ishlashni boshlaydi, keyinchalik ular matematik tasavvurlarni yaratish,
analogiya va farqlarni aniqlash orqali murakkab masalalarni yechishga
o‘rganadi. Shu tariqa, mantiqiy fikrlash o‘quvchilarga nafaqat faktlarni
yodlashni, balki ularni tizimli tarzda tahlil qilishni o‘rgatadi.Shuningdek,
mantiqiy fikrlash tarkibida turli ko‘nikmalar mavjud bo‘lib, ular
o‘quvchilarning tafakkurini yanada mustahkamlashga yordam beradi. Masalan,
solishtirish, taqqoslash, umumlashtirish, tahlil qilish va xulosalar chiqarish
ko‘nikmalari bolada mantiqiy fikrlashni shakllantirishning muhim
2
Xudoynazarov E.M., Xudayberganov G‘.Q. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida
mantiqiy fikrlashni rivojlantirish.” – Toshkent: Bookmany Print, 2023. – B. 12–45.

7elementlaridir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bu ko‘nikmalarni har bir darsda
masalalar, topshiriqlar va o‘yinlar orqali egallaydi.
Mantiqiy fikrlashning psixologik asoslari ham katta ahamiyatga ega.
Psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, mantiqiy fikrlash yosh bolalarda faqat
bilim bilan bog‘liq bo‘lib qolmay, balki ularning ijtimoiy, emosional va
motivatsion rivojlanishiga ham ta’sir qiladi. Masalan, mantiqiy masalalarni
yechishda muvaffaqiyatga erishgan o‘quvchi o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshiradi
va yangi bilimlarni o‘rganishga tayyor bo‘ladi.Boshlang‘ich sinflarda mantiqiy
fikrlashni rivojlantirishning yana bir xususiyati — bu faol va amaliy
yondashuvni talab qilishi. O‘quvchilar darsda faqat o‘qituvchining
tushuntirishini tinglamasdan, o‘zlari masalalarni yechishga, gipotezalar tuzishga
va ularni tekshirishga harakat qilishadi. Shu tariqa, mantiqiy fikrlashning
shakllanishi o‘quvchilarning mustaqil faoliyatini rag‘batlantiradi va ular orasida
mas’uliyatli yondashuvni rivojlantiradi. 3
Mantiqiy fikrlashning nazariy jihatdan aniqligi va xususiyatlari
o‘qituvchilar uchun dars jarayonini samarali tashkil etishda asos bo‘ladi.
O‘qituvchi mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun topshiriqlarni tanlaydi, dars
faoliyatini rejalashtiradi va o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga
oladi. Shu sababli 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning
nazariy asoslarini bilish metodik jihatdan dolzarb hisoblanadi.
Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish jarayonida o‘quvchilarga masalalarni
yechishning turli strategiyalari o‘rgatiladi. Masalan, ketma-ketlik, teskari
fikrlash, analogiya va farqlarni aniqlash kabi strategiyalar bolalarda mantiqiy
tafakkur va abstrakt fikrlash qobiliyatini oshiradi. Shu bilan birga, bunday
strategiyalar o‘quvchilarda mustaqil qaror qabul qilish va xatolardan o‘rganish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.Mantiqiy fikrlash tushunchasi nafaqat matematika
bilan, balki boshqa fanlar bilan ham chambarchas bog‘liq. Masalan, o‘quvchi
3
Sirojiddinova O., Xakimova M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarning
mantiqiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish.” – Toshkent: Pedagogika, 2022. –
B. 23–67.

8matematika darsida masalani yechishda mantiqiy tafakkurdan foydalansa, u
tabiatshunoslik, geografiya yoki kundalik hayotiy muammolarni hal qilishda
ham bu ko‘nikmalarni qo‘llashi mumkin. Shu sababli mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish nafaqat matematik bilimlarni mustahkamlash, balki
o‘quvchilarning umumiy tafakkur darajasini oshirishga xizmat qiladi.
1.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanida mantiqiy fikrlashni
rivojlantirishning pedagogik ahamiyati
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish
pedagogik jarayonning eng muhim vazifalaridan biridir. Mantiqiy fikrlash —
bu o‘quvchilarning tafakkur qobiliyatini shakllantiradigan va ularni mustaqil
fikrlashga, muammolarni tizimli tahlil qilishga o‘rgatuvchi asosiy vosita
hisoblanadi. 3-sinf o‘quvchilari ayniqsa bu davrda abstrakt fikrlashni
o‘rganishni boshlaydi, shuning uchun ularning mantiqiy tafakkurini
rivojlantirish pedagogik nuqtai nazardan juda dolzarbdir.
Matematika darslari mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda asosiy vosita
sifatida xizmat qiladi. Chunki matematika fanida masalalarni yechish jarayoni
o‘quvchilarga sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash, faktlarni tahlil qilish va
natijalar chiqarish imkonini beradi. Shu bilan birga, mantiqiy fikrlashni
shakllantirish o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini mustahkamlashga, ularni yangi
bilimlarni mustaqil o‘rganishga tayyorlashga xizmat qiladi.
Pedagogik amaliyotda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning ahamiyati bir
necha jihatdan namoyon bo‘ladi. Birinchi navbatda, u o‘quvchilarning
matematik ko‘nikmalarini chuqurlashtirishga yordam beradi. Masalan,
arifmetik amallarni bajarish, sonlar ketma-ketligini aniqlash, geometrik
shakllarni tahlil qilish va masalalarni yechishda mantiqiy tafakkur asosiy rol
o‘ynaydi. Shu bilan birga, mantiqiy fikrlash o‘quvchilarda xulosalar chiqarish,
umumlashtirish va farqlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Boshlang‘ich sinflarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish pedagogik jihatdan
o‘quv jarayonini yanada samarali qilish imkonini beradi. O‘qituvchi darsda

9o‘quvchilarga faqat amallarni bajarishni emas, balki ularni tahlil qilishni, sabab-
oqibat munosabatlarini aniqlashni va turli yechimlarni solishtirishni o‘rgatadi.
Bu esa o‘quvchilarning mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini oshiradi va ularni o‘z
bilimlarini mustahkamlashga rag‘batlantiradi.
Matematika fanida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning yana bir pedagogik
ahamiyati — bu o‘quvchilarning bilimlarni tizimli ravishda qabul qilishiga
yordam berishdir. Masalan, masalani yechishda o‘quvchi bir nechta variantlarni
tahlil qiladi, natijalarni solishtiradi va eng to‘g‘ri yechimni tanlaydi. Shu tariqa,
mantiqiy fikrlash bolalarga nafaqat to‘g‘ri yechim topish, balki o‘z xatolarini
aniqlash va ularni tuzatish imkonini beradi.Pedagogik amaliyotda mantiqiy
fikrlashni rivojlantirish ko‘plab metod va usullar bilan amalga oshiriladi.
Masalan, masalalarni yechish strategiyalari, analogiyalarni aniqlash, tafovut va
umumlashtirishni o‘rgatish, guruh ishlari va interaktiv o‘yinlar orqali mantiqiy
fikrlashni shakllantirish mumkin. Shu bilan birga, o‘quvchilarning individual
xususiyatlarini hisobga olish pedagogik jarayonning samaradorligini
oshiradi.Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish o‘quvchilarning mustaqil qaror qabul
qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Masalan, o‘quvchi masalani yechishda bir
nechta variantni ko‘rib chiqadi va eng mantiqiy yechimni tanlaydi. Bu esa
ularning muammolarni tahlil qilish, natijalarni oldindan taxmin qilish va
xatolardan o‘rganish qobiliyatini rivojlantiradi. Shu bilan birga, mantiqiy
fikrlash o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvni rivojlantiradi.
Pedagogik jihatdan mantiqiy fikrlashni rivojlantirish o‘quv jarayonini
yanada interaktiv va qiziqarli qiladi. Masalan, o‘qituvchi darsda masalalarni
yechishda o‘quvchilarga o‘z fikrlarini bildirish, guruhda muhokama qilish va
o‘z yechimlarini taqdim etish imkonini beradi. Shu tariqa, o‘quvchilar darsda
faol ishtirok etadi va mantiqiy tafakkurini yanada
mustahkamlaydi.Boshlang‘ich sinflarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish
o‘quvchilarning ijtimoiy ko‘nikmalarini ham oshiradi. Guruh ishlari va
muhokamalar orqali ular boshqa o‘quvchilarning fikrini tinglashni, ularni tahlil

10qilishni va o‘z yechimlarini himoya qilishni o‘rganadi. Bu esa ularning
kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantiradi va jamoadagi faoliyatga tayyorlaydi.
Jadval: 3-sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish
metodlari va ularning pedagogik ahamiyati
Metod yoki
usul Pedagogik maqsadi Amaliy qo‘llanilishi
Masalalarni
yechish O‘quvchilarda sabab-oqibat
munosabatlarini tushunish va
tahlil qilish ko‘nikmasini
rivojlantirish Oddiy va murakkab arifmetik
masalalarni yechish, masala
yechish jarayonini tahlil qilish
Analogiya va
farqlarni
aniqlash Abstrakt fikrlash va
umumlashtirish qobiliyatini
oshirish Turli sonlar va shakllar
o‘rtasidagi o‘xshashlik va
farqlarni topish, misollar
solishtirish
Guruh ishlari
va muhokama Ijtimoiy ko‘nikmalarni
shakllantirish, fikr almashish
va bahslashish qobiliyatini
rivojlantirish Masalalarni guruh bo‘lib yechish,
yechim variantlarini taqdim etish
va muhokama qilish
O‘yinlar va
interaktiv
mashqlar Qiziqishni oshirish, faol
o‘rganishni rag‘batlantirish Matematik viktorinalar,
jumboqlar, mantiqiy o‘yinlar
orqali bilimlarni mustahkamlash
Test va
topshiriqlar Bilim va tafakkur darajasini
baholash, xatolardan
o‘rganish Mantiqiy masalalar bo‘yicha test
topshiriqlarini yechish va
natijalarni tahlil qilish
Vizual
grafiklar va
diagrammalar Tushunchalarni vizual tarzda
anglash va mantiqiy
bog‘liqlikni aniqlash Diagrammalar, jadval va rasm
orqali sonlar va shakllar
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatish

11Matematika fanida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning pedagogik
ahamiyati shundaki, u o‘quvchilarda faqat bilimlarni yodlashni emas, balki
ularni tizimli ravishda tahlil qilish, xulosalar chiqarish va yangi bilimlarni
o‘zlashtirish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu sababli 3-sinf o‘quvchilarida
mantiqiy fikrlashni rivojlantirish pedagogik amaliyot uchun muhim vazifa
hisoblanadi.
1.3. 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni baholash mezonlari
Mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning samaradorligini aniqlash pedagogik
jarayonning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda, xususan
3-sinf o‘quvchilarida, tafakkur hali shakllanish jarayonida bo‘lib, ularning
mantiqiy fikrlash ko‘nikmalari asta-sekin rivojlanadi. Shu sababli, baholash
mezonlarini aniq belgilash o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini, xulosalar
chiqarish qobiliyatini va mustaqil fikrlashini aniqlashga yordam
beradi.Mantiqiy fikrlashni baholash mezonlarini ishlab chiqishda birinchi
navbatda o‘quvchining masalalarni yechish qobiliyati hisobga olinadi.
Masalalarni yechish jarayonida o‘quvchi har bir qadamni izchil bajarishi,
yechim jarayonini tushuntirishi va natijaga yetishi kerak. Masalan, o‘quvchiga
berilgan arifmetik masala bo‘yicha u avvalo ma’lumotlarni ajratadi, keyin
amallarni bajaradi va natijani chiqaradi. Shu tarzda o‘quvchi faqat natijaga
emas, balki jarayonga ham e’tibor qaratadi.
Baholashning ikkinchi mezoni — umumlashtirish va farqlash qobiliyati. Bu
o‘quvchining turli masalalarni solishtirish, ularning o‘xshashlik va farqlarini
aniqlash, shuningdek, xulosalar chiqarish qobiliyatini baholashga xizmat qiladi.
Masalan, o‘quvchidan ikki turli masalani yechish so‘raladi va ular orasidagi
o‘xshashlik va farqni topish talab etiladi. Shu jarayonda o‘quvchi analitik
fikrlashni rivojlantiradi va umumiy qoidalarni aniqlay oladi.
Uchinchi mezon — sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash qobiliyati.
O‘quvchi masalani yechishda natija va yechim jarayoni o‘rtasidagi bog‘liqlikni
anglaydi. Masalan, agar masalada “Agar 3 ta olma bo‘lsa va 2 tasi qo‘shilsa,

12jami nechta bo‘ladi?” deyilgan bo‘lsa, o‘quvchi oldin olma sonini aniqlaydi,
keyin qo‘shish amali orqali natijani chiqaradi va oxirida xulosaga keladi. Shu
tarzda u sabab-oqibat munosabatlarini tushunadi va tafakkurini rivojlantiradi.
To‘rtinchi mezon — mustaqil fikrlash va kreativ yondashuv. Bu mezon
o‘quvchilarning masalalarni turli yo‘llar bilan yechishga harakat qilishini
baholaydi. Masalan, bir xil masalani yechishda bir o‘quvchi qo‘shish amali
orqali, boshqasi esa vizual diagramma yordamida yechadi. Shu orqali
o‘quvchilar tafakkurining moslashuvchanligi va ijodiy yondashuvi namoyon
bo‘ladi.
Beshinchi mezon — xulosalar chiqarish qobiliyati. O‘quvchi masalalarni
yechish jarayonida natijalarni tahlil qiladi va ulardan to‘g‘ri xulosalar chiqaradi.
Masalan, bir nechta masalani yechib bo‘lgach, o‘quvchi umumiy qoidalarni
belgilaydi va yangi masalalarni yechishda bu qoidalarni qo‘llaydi. Shu tarzda u
mantiqiy fikrlashni tizimli ravishda rivojlantiradi.
Yana bir mezon — amaliy yechim ko‘nikmalari. O‘quvchi o‘rgangan
bilimlarni real hayotiy masalalarda qo‘llaydi. Masalan, do‘kondan olma-sabzini
xarid qilish, sonlar bilan ishlash, o‘z vaqtini taqsimlash kabi kundalik
vaziyatlarda mantiqiy fikrlashni ishlatadi. Shu tarzda o‘quvchi nafaqat nazariy
bilimlarni, balki amaliy ko‘nikmalarni ham rivojlantiradi.
Pedagogik amaliyotda bu mezonlarni baholash uchun turli usullar
qo‘llanadi. Eng keng tarqalgan usullardan biri — testlar va yozma topshiriqlar.
Test topshiriqlari o‘quvchining masalalarni yechish qobiliyatini,
umumlashtirish va farqlash ko‘nikmalarini aniqlashga yordam beradi. Yozma
topshiriqlar esa tafakkur jarayonini chuqurroq baholash imkonini
beradi.Bundan tashqari, og‘zaki yechimlar orqali o‘quvchilarning tafakkurini va
izchil fikrlashini baholash mumkin. Masalan, o‘quvchidan masalani og‘zaki
tarzda yechib berish so‘raladi va u jarayonni tushuntiradi. Shu tarzda o‘qituvchi
o‘quvchining qaysi qadamlarni tushunganini, qaysi qadamlarni esa noto‘g‘ri
bajarganini aniqlaydi.Interaktiv mashqlar va o‘yinlar ham mantiqiy fikrlashni

13baholashda samarali hisoblanadi. Masalan, matematik jumboqlar, viktorinalar,
guruh bo‘lib yechiladigan masalalar o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantiradi
va ularning ijodiy yondashuvini namoyon qiladi. Shu bilan birga, interaktiv
o‘yinlar o‘quvchilarni rag‘batlantiradi va dars jarayonini qiziqarli
qiladi.Baholash mezonlari o‘quvchilarni nafaqat o‘qituvchi baholashi, balki o‘z-
o‘zini baholashga ham yo‘naltiradi. O‘quvchilar yechim jarayonida o‘zlarini
tekshiradi, xatolarni aniqlaydi va ularni tuzatishga harakat qiladi. Bu esa ularni
mustaqil va mas’uliyatli fikrlashga o‘rgatadi.
Jadval: 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni baholash mezonlari
va misollar
Baholash mezoni Tavsif Misol va dars ishlanmasi
Masalalarni yechish
qobiliyati O‘quvchi masalalarni
izchil va to‘g‘ri yechadi “5 ta olma bor, 3 tasi qo‘shildi.
Jami nechta olma bo‘ldi?” deb
masalani yechish
Umumlashtirish va
farqlash qobiliyati Turli masalalarni
solishtiradi va xulosalar
chiqaradi “10 va 15 sonlarini solishtirib,
qaysi katta va farqi nechta
ekanini topish”
Sabab-oqibat
munosabatlarini
aniqlash Natija va yechim
o‘rtasidagi bog‘liqlikni
tushunadi “Agar 2 ta qalam olinsa va 3
tasi qo‘shilsa, jami nechta
bo‘ladi?”
Mustaqil fikrlash va
kreativ yondashuv O‘quvchi masalani turli
yo‘llar bilan yechadi Masalani diagramma
yordamida yechish, yoki
sonlarni yozma hisoblash
orqali yechish
Xulosalar chiqarish Masalalarni yechish
jarayonidan umumiy
qoidalarni chiqaradi “Agar har safar 3 ta qo‘shilsa,
jami doim ortadi” xulosasini
chiqarish
Amaliy yechim
ko‘nikmalari O‘rgangan bilimlarni
amaliy masalalarda
qo‘llaydi Kundalik hayotda vaqtni
taqsimlash, xarid qiladigan
mahsulotlar sonini hisoblash

14II Bob. 3-sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish
metodikasi
2.1. Masalalar va topshiriqlar orqali mantiqiy fikrlashni rivojlantirish
Masalalar va topshiriqlar — boshlang‘ich sinflarda mantiqiy fikrlashni
rivojlantirishning eng samarali vositalaridan biridir. Ayniqsa, 3-sinf
o‘quvchilari uchun masalalar orqali tafakkur jarayoni nafaqat arifmetik
amallarni bajarish, balki sabab-oqibat munosabatlarini anglash, umumlashtirish
va tahlil qilish qobiliyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Masalalar
o‘quvchilarga fikrlashni bosqichma-bosqich rivojlantirish imkonini beradi,
ularni mustaqil fikrlashga, kreativ yechimlar izlashga rag‘batlantiradi.
Masalalarni tanlashda ularning murakkabligi o‘quvchining yosh
xususiyatlariga mos bo‘lishi lozim. 3-sinf o‘quvchilari uchun masalalar sodda
sonlar va amallar bilan bog‘liq bo‘lishi, shu bilan birga mantiqiy tafakkur talab
qilishi kerak. Misol uchun, o‘quvchiga berilgan masalada biror hodisa sodir
bo‘layotgani va uning natijasi qanday o‘zgarishini aniqlash talab qilinadi. Bu
jarayonda o‘quvchi sabab-oqibat munosabatlarini tushunadi va tafakkurini
rivojlantiradi.
Masalalarni yechishda o‘quvchi avvalo shartlarni tahlil qiladi, keyin yechim
yo‘lini tanlaydi va natijani chiqaradi. Shu jarayonda o‘qituvchi o‘quvchilarning
izchil fikrlashini kuzatadi, qaysi qadamlarni tushunganini va qaysi qadamlarni
xato qilganini aniqlaydi. Shu sababli masalalar va topshiriqlar nafaqat bilimni
mustahkamlash, balki mantiqiy fikrlashni baholash vositasi sifatida ham xizmat
qiladi.Masalalar va topshiriqlarni turli shakllarda berish mumkin: arifmetik
masalalar, vizual masalalar, analogiyalar, qiyoslash masalalari va interaktiv
o‘yinlar. Arifmetik masalalar orqali o‘quvchi sonlar bilan ishlashni o‘rganadi,
sabab-oqibat munosabatlarini anglaydi va yechim jarayonini izchil bajaradi.
Vizual masalalar esa o‘quvchining tasavvurini rivojlantiradi, diagramma va
rasm orqali tafakkurini kengaytiradi.

15Analogiyalar va qiyoslash masalalari o‘quvchilarga umumlashtirish va
farqlash ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Masalan, “Agar 4 ta
qalam 2 ta qutida bo‘lsa, 6 ta qalam necha qutida bo‘ladi?” kabi masalalar
orqali o‘quvchi o‘xshashlik va farqni tushunadi. Shu bilan birga, interaktiv
o‘yinlar va topshiriqlar o‘quvchilarni rag‘batlantiradi va dars jarayonini
qiziqarli qiladi.
Pedagogik amaliyotda masalalarni yechish jarayonida o‘qituvchi turli
metodlardan foydalanadi: guruh ishlari, og‘zaki yechimlar, yozma ishlar va
interaktiv mashqlar. Guruh ishlari o‘quvchilarni bir-biri bilan fikr almashishga,
muammolarni birgalikda yechishga rag‘batlantiradi. Shu tarzda o‘quvchilar
ijtimoiy ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi.
Quyidagi jadval 3-sinf matematika darslarida masalalar va topshiriqlar
orqali mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning asosiy metodlari va ularning
pedagogik ahamiyatini ko‘rsatadi:
Jadval: Masalalar va topshiriqlar orqali mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish metodlari
Metod yoki
topshiriq turi Pedagogik maqsadi Amaliy qo‘llanilishi
Arifmetik
masalalar Sabab-oqibat
munosabatlarini tushunish,
masalalarni izchil yechish 5+3, 12-4 kabi arifmetik
masalalarni yechish,
qadamlarni tushuntirish
Vizual
masalalar Tasavvur va abstrakt
fikrlashni rivojlantirish Diagramma, jadval va rasm
orqali masalalarni yechish
Analogiya va
qiyoslash Umumlashtirish va farqlash
qobiliyatini shakllantirish Masalalarni solishtirish va
o‘xshashlik/farqni aniqlash
Guruh ishlari Ijtimoiy ko‘nikmalar va
muammolarni birgalikda
yechish Masalalarni guruh bo‘lib
yechish, yechim variantlarini
muhokama qilish
Interaktiv Faol o‘rganish va Matematik jumboqlar,

16mashqlar va
o‘yinlar qiziqishni oshirish viktorinalar, mantiqiy o‘yinlar
orqali bilimlarni
mustahkamlash
Og‘zaki
yechimlar Tafakkur jarayonini
kuzatish va baholash O‘quvchidan masalani og‘zaki
yechib berish va jarayonni
tushuntirish
Yozma ishlar Bilim va tafakkur
darajasini baholash Masalalarni yozma tarzda
yechish, natijalarni tahlil qilish
Masalalar va topshiriqlar orqali mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda muhim
jihat — o‘quvchining izchil fikrlashini qo‘llab-quvvatlash. O‘qituvchi
masalalarni yechish jarayonida o‘quvchiga yordam beradi, kerak bo‘lsa, yo‘l-
yo‘riq ko‘rsatadi, lekin natijani topish va xulosalarni chiqarish o‘quvchi
tomonidan amalga oshiriladi. Shu tarzda o‘quvchi mustaqil tafakkur qobiliyatini
rivojlantiradi.Shuningdek, masalalarni yechish jarayonida o‘quvchi xatolarini
aniqlash va tuzatish ko‘nikmasini ham shakllantiradi. Masalan, agar u arifmetik
amalda xato qilsa, o‘qituvchi yoki guruhdoshlar yordamida xatoni topadi va
to‘g‘rilaydi. Bu esa mantiqiy tafakkur va tahlil qobiliyatini mustahkamlashga
xizmat qiladi.Masalalar va topshiriqlar 3-sinf o‘quvchilari uchun mantiqiy
fikrlashni rivojlantirishning eng samarali vositasidir. Bu orqali o‘quvchilar
nafaqat arifmetik amallarni bajaradi, balki tafakkur jarayonida sabab-oqibat
munosabatlarini tushunadi, umumlashtiradi, farqlaydi va xulosalar chiqaradi.
Shuningdek, masalalar o‘quvchiga mustaqil fikrlash va kreativ yondashuv
ko‘nikmalarini rivojlantirishga imkon beradi.
Masalalarni tanlash va ularning pedagogik ahamiyati
Masalalar murakkabligi o‘quvchining yosh xususiyatlariga mos bo‘lishi
kerak. 3-sinf o‘quvchilari uchun masalalar sodda sonlar bilan ishlashga
asoslangan bo‘lishi lozim, lekin ular mantiqiy tafakkurni talab qilishi kerak.
Masalalar orqali o‘quvchi:

17Shartlarni tahlil qiladi,
Yechim yo‘lini tanlaydi,
Natijani chiqaradi,
Xulosalar chiqaradi.
Bu jarayon o‘quvchining sabablash, umumlashtirish, farqlash kabi tafakkur
qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Matematik misollar va topshiriqlar
Arifmetik masala: sabab-oqibat munosabatlarini tushunish
Masala: “Maktab kutubxonasida 12 ta kitob bor edi. Yana 7 ta kitob qo‘shildi.
Jami nechta kitob bo‘ldi?”
Pedagogik izoh: O‘quvchi avval 12 va 7 sonlarini ajratadi, keyin qo‘shish
amalini bajaradi va natijani chiqaradi. Shu bilan u izchillik va sabab-oqibatni
tushunadi.
Javob: 12 + 7 = 19
Vizual masala: diagramma orqali mantiqiy fikrlash
Masala: “Quyidagi diagrammada qizil va ko‘k olmalar tasvirlangan. Qizil
olmalar 5 ta, ko‘k olmalar 3 ta. Jami nechta olma bor?”
Pedagogik izoh: O‘quvchi rasm orqali sonlarni hisoblaydi, shu bilan vizual
tafakkurini rivojlantiradi.
Javob: 5 + 3 = 8
Analogiya va qiyoslash masalasi: umumlashtirish va farqlash
Masala: “Agar 4 ta qalam 2 ta qutida bo‘lsa, 6 ta qalam nechta qutida bo‘ladi?”
Pedagogik izoh: O‘quvchi nisbatni aniqlaydi va xulosa chiqaradi. Bu
umumlashtirish va qiyoslash ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Javob: 6 ta qalam → 3 quti
Guruh ishlari: muammoni birgalikda yechish
Masala: “5 ta bola maydonda o‘ynaydi. Har biri 2 ta to‘p bilan o‘ynaydi. Jami
nechta to‘p kerak?”

18Pedagogik izoh: O‘quvchilar guruh bo‘lib yechim topadi, variantlarni
muhokama qiladi.
Javob: 5 × 2 = 10
Interaktiv mashq: izchillik va kreativ yondashuv
Masala: “Rasimda 3 ta daraxt bor, har birida 4 ta qush turibdi. Agar yana 2 ta
daraxt qo‘shilsa, jami nechta qush bo‘ladi?”
Pedagogik izoh: O‘quvchi ko‘paytirish va qo‘shish amallarini
uyg‘unlashtiradi.
Javob: (3 × 4) + (2 × 4) = 12 + 8 = 20
Jadval: Masalalar va topshiriqlarni mantiqiy fikrlashni rivojlantirishdagi roli
Turi Pedagogik
maqsadi Misol Yechim jarayoni
Arifmetik masala Sabab-oqibat
munosabatlarini
tushunish 12 + 7 = ? Avval sonlarni
ajratish, keyin
qo‘shish
Vizual masala Tasavvur va
abstrakt fikrlashni
rivojlantirish Diagrammada
olmalar soni Rasm orqali
hisoblash
Analogiya/qiyoslash Umumlashtirish
va farqlash
ko‘nikmasi 4 qalam → 2
quti; 6 qalam →
? Nisbatni aniqlash va
xulosa chiqarish
Guruh ishlari Ijtimoiy
ko‘nikmalar va
muammolarni
birgalikda yechish 5 bola, 2 to‘p
har biri → jami
to‘p Guruh bo‘lib
hisoblash,
variantlarni
muhokama qilish
Interaktiv mashq Faol o‘rganish va
qiziqishni oshirish Daraxtlar va
qushlar masalasi Ko‘paytirish va
qo‘shish amallarini
uyg‘unlashtirish

192.2. O‘quv jarayonida interaktiv va ko‘rgazmali usullarni qo‘llash
Bugungi ta’lim jarayonida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini
rivojlantirish uchun interaktiv va ko‘rgazmali usullar alohida ahamiyatga ega.
Boshlang‘ich sinflarda, xususan 3-sinf o‘quvchilari uchun, mavzularni faol va
vizual tarzda tushuntirish ularning fikrlash jarayonini tezlashtiradi va
mustahkamlaydi. Ko‘rgazmali vositalar va interaktiv metodlar o‘quvchilarda
qiziqish uyg‘otadi, mavzuni osonroq tushunishga yordam beradi va mantiqiy
tafakkurini mustahkamlaydi.
Ko‘rgazmali usullar
Ko‘rgazmali usullar o‘quvchilarga mavzuni vizual tarzda tasavvur qilish
imkonini beradi. Masalan:
Diagrammalar va grafiklar: Masalalarni rasm orqali yechish o‘quvchining
abstrakt fikrlashini rivojlantiradi.
Misol: “Quyidagi diagrammada 3 ta qizil olma va 5 ta yashil olma tasvirlangan.
Jami nechta olma bor?”
Yechim: 3 + 5 = 8
Modellar va manipulyativlar: O‘quvchilar sonlar va amallarni real ob’ektlar
yordamida bajaradi.
Misol: 12 ta blokni 3 qatorga teng taqsimlash. O‘quvchi har bir qatorda nechta
blok borligini aniqlaydi.
Yechim: 12 ÷ 3 = 4
Rasmli masalalar: O‘quvchi rasm orqali masalani yechadi, shartlarni vizual
tarzda tushunadi.
Misol: “Rasmda 2 ta to‘p bor. Har bir to‘p ustida 4 ta kichik to‘p tasvirlangan.
Jami nechta kichik to‘p bor?”
Yechim: 2 × 4 = 8
Ko‘rgazmali usullar yordamida o‘quvchi mantiqiy fikrlash jarayonini ko‘z
bilan kuzatadi, natijalarni tasavvur qiladi va izchil yechim topadi. Shu bilan

20birga, ko‘rgazmali vositalar murakkab masalalarni soddalashtiradi va qiziqarli
qiladi.
Interaktiv usullar
Interaktiv usullar o‘quvchilarning faolligini oshiradi va dars jarayonini
qiziqarli qiladi. 3-sinf matematika darslarida quyidagi interaktiv metodlardan
foydalanish mumkin:
Matematik o‘yinlar
Misol: “Sonlarni joylashtirish o‘yini” — o‘quvchilar jadvallarda to‘g‘ri
sonlarni joylashtiradi.
Pedagogik maqsad: sonlar bilan ishlash va mantiqiy tafakkurini
rivojlantirish.
Jamoaviy ishlash (guruh ishlari)
Misol: “Jami va farqni topish” masalasi — o‘quvchilar guruh bo‘lib
masalani yechadi va natijani taqdim etadi.
Pedagogik maqsad: o‘quvchilar bir-birining fikrini tahlil qiladi,
muammolarni birgalikda yechadi.
Ovozli va interaktiv javoblar
Misol: O‘qituvchi masala beradi: “Agar 7 ta qalam bo‘lsa va 3 tasi
qo‘shilsa, jami nechta qalam bo‘ladi?”
O‘quvchilar javobni ovoz bilan bildiradi yoki raqam kartochkalari
yordamida ko‘rsatadi.
Pedagogik maqsad: tezkor tafakkur va e’tibor ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Smartboard va onlayn interaktiv mashqlar
Misol: Raqamlar va diagrammalar bilan interaktiv dars, masalalarni ekran
orqali yechish.
Pedagogik maqsad: texnologiya yordamida vizual va analitik tafakkurini
mustahkamlash.
Misollar va topshiriqlar

21Arifmetik interaktiv masala:
Masala: “5 ta olma va 7 ta shaftoli bor. Jami mevalar soni nechta?”
Ye ch im: 5 + 7 = 12
Ko‘rgazmali usul: diagramma orqali mevalarni ajratish va jamlash.
Vizual interaktiv masala:
Masala: “Rasmda 3 ta to‘p bor. Har bir to‘p ustida 4 ta kichik to‘p
tasvirlangan. Jami nechta kichik to‘p bor?”
Yeşim: 3 × 4 = 12
Ko‘rgazmali usul: o‘quvchilar to‘p va kichik to‘plarni diagrammada
hisoblaydi.
Guruh ishlarida masala:
Masala: “7 ta bola bor. Har biri 2 ta shokolad oladi. Jami nechta shokolad
kerak?”
Yeşim: 7 × 2 = 14
Interaktiv usul: o‘quvchilar guruh bo‘lib diagramma chizadi, natijani birga
tekshiradi.
Jadval: Ko‘rgazmali va interaktiv usullarni qo‘llashning samarasi
Usul Pedagogik maqsadi Misol va amaliy qo‘llanilishi
Diagramma va
rasm Vizual tafakkur va sabab-
oqibatni rivojlantirish Olma va to‘plar sonini
diagramma orqali hisoblash
Modellar va
manipulyativlar Sonlar bilan ishlash va
abstrakt fikrlash Bloklar yoki kubiklar bilan
bo‘linish va qo‘shish
Matematik o‘yinlar Faol o‘rganish, qiziqish
uyg‘otish Sonlarni joylashtirish o‘yini
Guruh ishlari Ijtimoiy ko‘nikmalar va
muammolarni birgalikda
yechish Shokolad va bolalar masalasi
Smartboard va
onlayn mashqlar Texnologiya orqali vizual
va analitik tafakkurini Interaktiv diagrammalar va
masalalarni ekran orqali

22rivojlantirish yechish
Ko‘rgazmali usullar
Ko‘rgazmali usullar — mavzuni vizual tarzda tushuntirishning samarali
vositasidir. O‘quvchi rasm, diagramma yoki model orqali masalani ko‘rib,
shartlarni aniq tushunadi. Masalan, o‘qituvchi “3 ta qizil va 5 ta yashil olma
bor. Jami nechta olma?” degan masalani diagramma orqali ko‘rsatadi. Bu
o‘quvchiga nafaqat yechim topishni, balki vizual tafakkurini rivojlantirishni
ham o‘rgatadi.
Ko‘rgazmali usullarning yana bir turi — modellar va manipulyativlar. Misol
uchun, 12 ta blokni 3 qatorga teng taqsimlash topshirig‘i o‘quvchiga bo‘lish
amalini real ob’ektlar yordamida bajarishga imkon beradi. Shu tarzda o‘quvchi
abstrakt amallarni amaliy faoliyat orqali o‘rganadi.
Rasmli masalalar ham ko‘rgazmali usullarga kiradi. Masalan: “Rasmda 2 ta
to‘p bor, har bir to‘p ustida 4 ta kichik to‘p tasvirlangan. Jami nechta kichik
to‘p bor?” Ushbu masalani yechish jarayonida o‘quvchi rasm orqali har bir
qadamni ko‘rib, ko‘paytirish amalini bajaradi va natijani chiqaradi (2 × 4 = 8).
Ko‘rgazmali usullar o‘quvchining tafakkur jarayonini kuzatishga, xatolarini
aniqlashga va natijani to‘g‘ri chiqarishga yordam beradi. Shu bilan birga,
bunday usullar darsni qiziqarli va esda qolarli qiladi, o‘quvchilar mavzuga faol
jalb qilinadi.
Interaktiv usullar
Interaktiv usullar o‘quvchilarning faolligini oshiradi va darsni qiziqarli
qiladi. 3-sinf matematika darslarida quyidagi interaktiv metodlardan
foydalanish mumkin:
Matematik o‘yinlar
Masalalar o‘quvchi uchun o‘yin shaklida beriladi. Masalan: “Sonlarni
joylashtirish o‘yini” — o‘quvchilar jadvallarda to‘g‘ri sonlarni joylashtiradi. Bu

23usul o‘quvchilarda tezkor tafakkur va sonlar bilan ishlash qobiliyatini
rivojlantiradi.
Guruh ishlari
Masala: “7 ta bola bor. Har biri 2 ta shokolad oladi. Jami nechta shokolad
kerak?”
Guruh bo‘lib yechim topish orqali o‘quvchilar bir-birining fikrini tahlil
qiladi, natijalarni muhokama qiladi va mantiqiy fikrlashni rivojlantiradi (7 × 2 =
14).
Ovozli va interaktiv javoblar
Masala: “Agar 5 ta olma bor va 3 tasi qo‘shilsa, jami nechta olma bo‘ladi?”
O‘quvchilar javobni ovoz bilan bildiradi yoki raqam kartochkalari
yordamida ko‘rsatadi. Bu usul tezkor fikrlash va e’tibor ko‘nikmalarini
mustahkamlaydi (5 + 3 = 8).
Smartboard va onlayn interaktiv mashqlar
Misol: Interaktiv diagramma yordamida masalalarni yechish. O‘quvchi
ekranda diagrammadagi sonlarni hisoblaydi, natijalarni belgilaydi. Shu orqali u
vizual va analitik tafakkurini bir vaqtning o‘zida rivojlantiradi.
2.3. O‘qituvchilar uchun tavsiyalar va metodik ko‘rsatmalar
Boshlang‘ich sinflarda, xususan 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni
rivojlantirishda o‘qituvchining roli juda muhimdir. O‘qituvchi nafaqat darsni
tashkil qiladi, balki o‘quvchilarning tafakkur jarayonini kuzatadi, xatolarini
aniqlaydi va to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi. Shu bois, mantiqiy fikrlashni shakllantirish
uchun o‘qituvchilarga bir qator metodik tavsiyalar berish zarur.
1. Darsni rejalashtirish va mavzuni tanlash
O‘qituvchi har bir darsni rejalashtirayotganda, avvalo, o‘quvchilarning yosh
xususiyatlari va bilim darajasini hisobga olishi lozim. Masalalar va topshiriqlar
mavzuga mos, murakkablik darajasi bosqichma-bosqich oshadigan tarzda
tanlanishi kerak. Shu bilan birga, darsda arifmetik, vizual va interaktiv
masalalarning uyg‘unligi ta’minlanishi lozim.

24Masalalarni tanlashda o‘quvchining tafakkurini rivojlantiradigan, sabab-
oqibat munosabatlarini anglashga yordam beradigan topshiriqlar berilishi
muhimdir. Misol uchun, arifmetik masalalar bilan bir qatorda rasmli
diagrammalar, bloklar yoki kubiklar orqali yechish talab qiladigan masalalar
ham darsga kiritilishi kerak.
2. Masalalarni yechish jarayonini tashkil etish
O‘qituvchi masalalarni yechish jarayonida o‘quvchilarga yo‘l-yo‘riq
ko‘rsatishi, lekin natijani topish va xulosani chiqarish jarayonini o‘quvchiga
qoldirishi kerak. Shu tarzda o‘quvchi mustaqil tafakkur ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.
Masalalarni yechish jarayonida quyidagi metodlardan foydalanish tavsiya
etiladi:
Guruh ishlari
O‘quvchilar masalalarni guruh bo‘lib yechadi, variantlarni muhokama qiladi
va birgalikda natija chiqaradi. Bu usul ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantiradi va
mantiqiy fikrlashni mustahkamlaydi.
Og‘zaki yechimlar
Masalani yechish jarayonini og‘zaki izohlash o‘quvchining fikrini tartibga
soladi, tafakkur jarayonini kuzatish va baholash imkonini beradi.
Yozma ishlar
Masalalarni yozma tarzda yechish orqali o‘quvchi izchil fikrlashni
o‘rganadi, natijalarni tahlil qiladi va xatolarini aniqlash ko‘nikmasini
rivojlantiradi.
3. Interaktiv va ko‘rgazmali usullarni qo‘llash
O‘qituvchi darsda interaktiv va ko‘rgazmali usullardan faol foydalanishi
kerak. Shu usullar o‘quvchilarning diqqatini oshiradi, darsni qiziqarli qiladi va
mantiqiy fikrlashni rivojlantiradi.
Diagramma va rasmli masalalar: Masalalarni diagramma va rasm orqali
yechish o‘quvchilarga shartlarni vizual tarzda tushunishga yordam beradi.

25Modellar va manipulyativlar: Bloklar, kubiklar yoki qalamlar yordamida
amallarni bajarish orqali o‘quvchi amaliy tafakkur qobiliyatini rivojlantiradi.
Matematik o‘yinlar: Sonlarni joylashtirish, topish yoki qiyoslash o‘yinlari
orqali o‘quvchi faol ishtirok qiladi va tafakkurini tezlashtiradi.
Smartboard va interaktiv dasturlar: Texnologiya yordamida diagrammalar
va masalalarni ekranda yechish orqali vizual va analitik fikrlash bir vaqtning
o‘zida rivojlantiriladi.
4. O‘quvchilarga individual yondashuv
Har bir o‘quvchining tafakkur darajasi va qobiliyati turlicha bo‘ladi. Shu
sababli o‘qituvchi:
Masalalarni o‘quvchilarning bilim darajasiga moslashtirishi,
Murakkab masalalarni kichik bosqichlarga bo‘lishi,
Qiyin topshiriqlarni qo‘shimcha ko‘rsatmalar bilan tushuntirishi,
O‘quvchilarni erkin fikrlashga rag‘batlantirishi lozim.
5. Xatolarni tahlil qilish va tuzatish
O‘qituvchi dars davomida o‘quvchilarning xatolarini kuzatishi va ularni
ijobiy tarzda tuzatishi kerak. Masalani yechish jarayonida o‘quvchi xatoga yo‘l
qo‘ysa, o‘qituvchi unga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi, sabablashni tushuntiradi va
o‘quvchi xatoni mustaqil aniqlashga harakat qiladi. Shu orqali mantiqiy
tafakkur va tahlil ko‘nikmalari mustahkamlanadi
6. Tavsiyalar jadvali
Tavsiyalar Izoh va metodik ko‘rsatmalar
Darsni rejalashtirish Masalalarni yosh va bilim darajasiga mos
tanlash
Masalalarni yechish
jarayoni Yo‘l-yo‘riq berish, lekin natijani o‘quvchiga
qoldirish
Guruh ishlari O‘quvchilar birgalikda yechim topadi va
variantlarni muhokama qiladi
Og‘zaki yechimlar Tafakkur jarayonini kuzatish va baholash

26 imkonini beradi
Yozma ishlar Izchil fikrlash va xatolarni aniqlash
ko‘nikmasini rivojlantiradi
Interaktiv va ko‘rgazmali
usullar Darsni qiziqarli qilish, vizual va analitik
tafakkurini rivojlantirish
Individual yondashuv Har bir o‘quvchining qobiliyatini hisobga olish
Xatolarni tahlil qilish Xatolarni ijobiy tarzda tuzatish va mustaqil
fikrlashni rag‘batlantirish
O‘qituvchilar uchun metodik tavsiyalar va ko‘rsatmalar mantiqiy fikrlashni
rivojlantirishda asosiy yo‘nalishlarni belgilaydi. Shu tavsiyalar asosida darslar
rejalashtirilsa, o‘quvchilar nafaqat matematik bilimlarni mustahkamlaydi, balki
analitik tafakkur, sabab-oqibat munosabatlarini tushunish va mustaqil xulosalar
chiqarish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Dars ishlanma
Fan: Matematika
Sinf: 3-sinf
Mavzu: Masalalar va topshiriqlar orqali mantiqiy fikrlashni rivojlantirish
Maqsad: 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlash, tafakkur va analitik
qobiliyatlarni rivojlantirish; masalalarni turli usullar bilan yechish

27ko‘nikmalarini shakllantirish.
Vazifalar:
Masalalarni tahlil qilish va yechish jarayonini o‘rganish.
Interaktiv va ko‘rgazmali vositalar yordamida mantiqiy fikrlashni
mustahkamlash.
O‘quvchilarda mustaqil va ijodiy tafakkur ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Dars turi: Yangi mavzuni o‘rganish
Dars usuli: Ko‘rgazmali, interaktiv, amaliy mashqlar
O‘quvchilarning faolligi: Guruh ishlari, jadvallar va diagrammalar bilan
ishlash, masalalarni yechish, savollarga javob berish
Darsning bosqichlari
1. Tashkiliy qism (5 daqiqa)
O‘quvchilarni salomlashish va darsga tayyorlash.
Oldingi dars mavzusi bo‘yicha qisqa savol-javob:
Masala: “Agar 3 ta olma bor va 2 ta olma qo‘shilsa, jami nechta olma bo‘ladi?”
Javob: 3 + 2 = 5
Pedagogik maqsad: Diqqatni jamlash, oldingi bilimlarni esga tushirish,
mantiqiy tafakkur uchun tayyorgarlik.
2. Yangi mavzuni tushuntirish (15 daqiqa)
Mavzuni tushuntirish:
O‘qituvchi masalalarni yechish jarayonida mantiqiy tafakkur, sabab-oqibat
va izchil fikrlash ko‘nikmalarini qanday rivojlantirishni tushuntiradi.
Ko‘rgazmali usullar:
Diagramma yoki rasm orqali masalani ko‘rsatish.
Modellar (bloklar, kubiklar) yordamida masalalarni yechish.

28Misol 1:
Masala: “3 ta daraxt bor, har birida 4 ta qush turibdi. Jami nechta qush bor?”
Yeşim: 3 × 4 = 12
Usul: Rasmli diagramma orqali har bir daraxtdagi qushlarni hisoblash.
Misol 2:
Masala: “5 ta bola bor. Har biri 2 ta shokolad oladi. Jami nechta shokolad
kerak?”
Yeşim: 5 × 2 = 10
Usul: Bloklar yordamida vizual yechim.
Pedagogik izoh: Masalalarni ko‘rgazmali tarzda tushuntirish orqali
o‘quvchilarda vizual tafakkur va izchil yechim topish qobiliyati
rivojlantiriladi
3. Amaliy mashg‘ulot (15 daqiqa)
Interaktiv usullar:
O‘quvchilar guruh bo‘lib masalalarni yechadi.
Har bir guruh yechimni diagramma yoki bloklar yordamida taqdim etadi.
Masalalar:
“7 ta olma bor, 3 tasi qo‘shildi. Jami nechta olma?” → 7 + 3 = 10
“2 ta quti bor, har birida 5 ta qalam bor. Jami nechta qalam?” → 2 × 5 = 10
“4 ta bola bor. Har biri 3 ta kitob oladi. Jami nechta kitob?” → 4 × 3 = 12

29Pedagogik izoh: Guruh ishlari o‘quvchilarda muammolarni birgalikda
yechish, xulosalar chiqarish va tafakkur ko‘nikmalarini mustahkamlash
imkonini beradi
4. Mustaqil ish (10 daqiqa)
O‘quvchilarga yangi masalalar beriladi:
“5 ta bola bor. Har biri 4 ta qalam oladi. Jami nechta qalam?” → 5 × 4 = 20
“Rasmda 3 ta daraxt bor, har birida 6 ta qush bor. Jami nechta qush?” → 3 × 6
= 18
O‘quvchilar masalalarni alohida yechadi va javobni taqdim qiladi.
Pedagogik maqsad: Mustaqil yechim orqali o‘quvchining tafakkur va izchil
yechim ko‘nikmalarini rivojlantirish.
5. Yakuniy qism (5 daqiqa)
Darsni xulosa qilish: o‘quvchilar o‘z javoblarini aytadi, o‘qituvchi yechimlarni
tahlil qiladi.
Savol-javob orqali bilimlarni mustahkamlash:
“Bugungi darsda qanday masalalarni yechdik?”
“Qaysi masalalarni yechish qiyin bo‘ldi va nima sababdan?”
Pedagogik tavsiya: O‘quvchilarga ijobiy rag‘bat berish, xatolarni tuzatishga
yordam berish va mustaqil fikrlashni rag‘batlantirish.

30Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlash davomida 3-sinf o‘quvchilarida
matematika fanidan mantiqiy fikrlashni rivojlantirish masalasini atroflicha
o‘rganib chiqdim. Darslar davomida o‘quvchilarda tafakkur va analitik
qobiliyatlarni shakllantirish, masalalarni turli usullar orqali yechishga o‘rgatish
muhim ekanligini aniqladim.
Kurs ishida mantiqiy fikrlash tushunchasi, uning xususiyatlari, boshlang‘ich
sinflarda pedagogik ahamiyati va o‘quvchilarda baholash mezonlari batafsil
tahlil qilindi. Shuningdek, darslarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish
metodikasi, masalalar va topshiriqlar, interaktiv va ko‘rgazmali usullar,
o‘qituvchilar uchun metodik tavsiyalar amaliy jihatdan keltirildi.Tadqiqot
davomida shuni ko‘rdimki, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun darslarni
rejalashtirishda interaktiv va ko‘rgazmali usullardan faol foydalanish, guruh va
individual ishlarga e’tibor berish, shuningdek, o‘quvchilarning tafakkur
jarayonini kuzatish va xatolarni tuzatishga yo‘naltirish muhimdir.Kurs ishini
tayyorlash jarayonida men nafaqat nazariy bilimlarni o‘rgandim, balki amaliy
mashqlar, masalalar va dars ishlanmalari orqali boshlang‘ich sinflarda mantiqiy
fikrlashni rivojlantirish bo‘yicha tajribamni mustahkamlash imkoniyatiga ega
bo‘ldim. Shu orqali men o‘quvchilarning matematik bilimlarini mustahkamlash
va tafakkur qobiliyatini rivojlantirishda samarali yondashuvlarni aniqladim.
Xulosa qilib aytganda, 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish nafaqat matematika fanini o‘rganish samaradorligini oshiradi,
balki o‘quvchilarda analitik tafakkur, mustaqil xulosalar chiqarish va ijodiy
fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu sababli, kurs ishida o‘rganilgan
metodik tavsiyalar va amaliy ko‘rsatmalar boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari
uchun foydali bo‘lishiga ishonaman.
Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida mavzuning dolzarbligi,
pedagogik ahamiyati va amaliy qo‘llanilishi bo‘yicha yetarlicha xulosalar
chiqarishga muvaffaq bo‘ldim.

31Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29-
apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6-
noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11-
maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli
Qarori.
Ilmiy adabiyotlar
1) Xudoynazarov E.M., Xudayberganov G‘.Q. “Boshlang‘ich sinf matematika
darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish.” – Toshkent: Bookmany Print,
2023. – B. 12–45.
2) Sirojiddinova O., Xakimova M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida
o‘quvchilarning mantiqiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish.”
– Toshkent: Pedagogika, 2022. – B. 23–67.
3) Sadriddinova Z., Dadaboyeva M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida
mantiqiy masalalar ustida ishlash usullari.” – Farg‘ona: Kokand universiteti
nashriyoti, 2023. – B. 34–78.
4) Raximova K. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish usullari.” – Toshkent: Ilm-fan, 2023. – B. 15–50.
5) Ochilova L.T. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish usullari.” – Samarqand: Sharq, 2024. – B. 40–89.
6) Abdulboriyeva M.A. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish.” – Toshkent: Fan va ta’lim, 2023. – B. 18–65.

327) Siddiqov B., Tursinaliyeva M. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishda masalalarning o‘rni.” –
Toshkent: Pedagogika, 2023. – B. 25–70.
8) Dehqonova X. “Matematika darslarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish.” – Toshkent: Ilm-fan, 2023. – B.
30–72.
9) Xudoynazarov E.M. “Bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchilarini mantiqiy
fikrlashlarini rivojlantirishning ba’zi pedagogik muammolari.” – Toshkent:
Bookmany Print, 2023. – B. 14–48.
10) Sirojiddinova O., Xakimova M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida
mantiqiy va tanqidiy fikrlashni rivojlantirish.” – Toshkent: Pedagogika,
2022. – B. 20–65.
11) Sadriddinova Z., Dadaboyeva M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida
mantiqiy masalalar ustida ishlash usullari.” – Farg‘ona: Kokand universiteti
nashriyoti, 2023. – B. 38–80.
12) Raximova K. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish usullari.” – Toshkent: Ilm-fan, 2023. – B. 22–57.
Foydalanilgan internet manbalar
1. www.ziyonet.uz
2. www.pedagog.uz
3. https://uzedu.uz
4. https://president.uz
5. https://kitob.uz
6. https://eduportal.uz
7. https://school-edu.uz

3-sinflarda matematika fanidan mantiqiy fikrlashni rivojlantirish

Sotib olish