Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 68.6KB
Покупки 4
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

330 Продаж

4-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida “Ot” mavzusini o‘rgatishda o‘quvchilarning yozma nutqini o‘stirish metodlari.

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI 4-KURS 406-GURUH TALABASI XURRAMOVA NASIBANING “ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI MAVZU: 4-SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA “OT” MAVZUSINI O‘RGATISHDA O‘QUVCHILARNING YOZMA NUTQINI O‘STIRISH METODLARI. Bajardi :___________________________ Ilmiy rahbar:_______________________ TERMIZ 2023 1 MAZVU: 4-SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA “OT” MAVZUSINI O‘RGATISHDA O‘QUVCHILARNING YOZMA NUTQINI O‘STIRISH METODLARI. Reja: Kirish………………………………………………………………………2 I.Bob. 4-sinf ot so’z turkumini o’rgatishda mustaqil ishlarni tashkil etish usullari 1.1 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida ot so’z turkumini o’rgatish metodikasi………………………………………………………………….3 1.2 Otlarning grammatik belgilari: ………………………………………..5 II.Bob. 4-sinfda Ot ustida ishlashning asosiy vazifasi 2.1 Ko'plikdagi otlarning turlanishi……………………………………….12 2.2 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida ot so’z turkumini o’rgatishda interfaol usullardan foydalanish…………………………………………...17 Xulosa ……………………………………………………………………..25 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………26 2 Kirish O’zbekiston Respublikamizning «Ta’lim to’g’risida» gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilingach, ta’limning isloh qilish sohasida keng imkoniyatlar vujudga keldi. Bugungi kunda jahon ta’lim tizimining rivojlanishi dinamikasi ta’lim jarayonini tashkil etish, o’quvchining mustaqil shaxs sifatida erkin faoliyat ko’rsatishni ta’minlash maqsadida bir qator muhim izlanishlar olib borish, jiddiy qadamlar qo’yishni taqozo qilmoqda. Biz bo’lajak o’qituvchilar bu borada mas’uliyatni chuqur his qilmog’imiz, erkin fikrli, mustaqil barkamol avlodni, komil insonni voyaga etkazishimiz lozim. Huquqiy demokratik jamiyatda bolalar umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o’rganmasa, berilgan ta’lim samarasi past bo’lishi muqarrar. Albatta buning uchun ularga mustahkam bilim kerak. Ammo bilim o’z yo’liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir. Bu o’rinda shuni aytish lozimki, boshlang’ich sinf ona tili darslarida ot so’z turkumini o’rgatish orqali o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqni rivojlantirishga, so’zamon bo’lishga, o’z fikrini mustaqil bayon qilishga erishmog’imiz lozim. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida ot so’z turkumini o’rgatishda interfaol usullardan samarali foydalanish o’quvchilar faolligini oshirish, lug’atini boyitish, ona tili faniga bo’lgan qiziqishini ta’minlaydi. 3 I.BOB.. “4-SINF OT SO’Z TURKUMINI O’RGATISHDA MUSTAQIL ISHLARNI TASHKIL ETISH USULLARI” 1.1 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida ot so’z turkumini o’rgatish metodikasi So'z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi so'zlarning leksik-grammatik, morfologik va sintaktik belgilariga ko'ra turli guruhlarga ajratilishi, ya'ni so'z turkumlari haqidagi ilm hisoblanadi. Boshlang'ich sinflar dasturi o'quvchilarni so'z turkumlari mustaqil va yordamchi so'z turkumlariga bo'linishi bilan maxsus tanishtirishni ko'zda tutmaydi, ammo o'qituvchi bolalarni so'z turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi. 1 So'z turkumlarini o'rganishdagi asosiy vazifa o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqini o'stirish, lug'atini yangi ot, sifat, son, fe'l-lar bilan boyitish, o'quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so'zlarning ma'nosini aniq tushunishiga erishish, bog'lanishli nutqda u yoki bu so'zdan o'rinli foydalanish malakasini o'stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so'z turkumlarini o'rganish jarayonida sinonim, antonimlar (atamalar berilmaydi) ustida muntazam ish olib boriladi, o'quvchilar ko'p ma'noli so'zlar, ularning o'z va ko'chma ma'noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta'limni o'quvchilarning shaxsiy tajribalari, bevosita ko'rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bog'lash muhim ahamiyatga ega. O'quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko'nikmalarini shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o'stirish vazifasi ham amalga oshiriladi. “Ot" mavzusini o'rganish tizimi maqsadga yo'naltirilgan jarayon bo'lib, 1 Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016. 4 bunda shu so'z turkumining umumlashtirilgan ma'nosi va grammatik belgilari aniq izchillikda, bir-biri bilan ilmiy asoslangan bog'liqlikda o'rganiladi, shuningdek, otdan nutqda to'g'ri foydalanish va to'g'ri yozish malakasini shakllantirish maqsadida bajariladigan mashqlar asta murakkablashtira boriladi. Til hodisasi sifatida otning xususiyatlari, uni o'rganish vazifalari, o'quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf uchun material hajmi, ularni o'rganish izchilligi belgilangan. Boshlang'ich sinflarda otni o'rganish vazifalari quyidagilar: 1) ,,Ot" haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish; 2) kim? so'rog'iga javob bo'lgan (shaxs bildirgan) otlardan so'rog'iga javob bo'lgan (narsa, hayvon, jonivor va boshqalarni gan) otlarni farqlash ko'nikmasini hosil qilish; 3) kishilarning familiyasi, ismi, otasining ismi, hayvonlarga qo'yilgan ornlar va geografik nomlarni bosh harf bilan yozish ko'nikmasini shakllantirish; 4) otlarda son (otning birlik va ko'plikda qo'llanishi) bilan tanishtirish; 5) otlarni egalik qo'shimchalari bilan to'g'ri qo'llash ko'nikmasini shakllantirish; 6) otlarning kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo'shimchalarining yozilishi haqida malaka hosil qilish; 7) o'quvchilar lug'atini yangi otlar bilan boyitish va ulardan nutqda aniq, o'rinli foydalanish malakasini o'stirish; 8) so'zlarni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirishni bilish. Bu vazifalarning har biri alohida etnas, balki bir-biri bilan o'zaro bog'liq holda hal etiladi. Shu bilan birga, ,,Ot" mavzusini o'rganishning muayyan bosqichida bajarish lozim bo'lgan bir vazifani hal qilishga ko'proq ahamiyat beriladi. 5 Masalan, 1-2-sinflarda so'z turkumi sifatida otning belgilari (nimani bildirishi, so'roqlari) o'rganiladi, 3-sinfda esa otga atama beriladi, birlik va ko'plikda qo'llanishini o'zlashtirishga ahamiyat beriladi. 4-sinfda otning egalik qo'shimchalari bilan qo'llanishi, kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo'shimchalarining yozilishini o'rganishga e'tibor qaratiladi. O'quvchilarning nutqi va tafakkurini o'stirish vazifasi esa mavzuni o'rganishning barcha bosqichlarida hal qilinadi. Grammatik materialni o'rganish va orfografik malaka hosil qilishning butun jarayoni o'quvchilar lug'atini boyitishga, bog'lanishli nutq malakalari va fikrlash qobiliyatlarini o'stirishga qaratiladi. So'z turkumi sifatida ot muayyan leksik ma'nolari va grammatik belgilari bilan ajralib turadi. Barcha otlarning umumiy leksik ma'nosi shaxs va narsani ifodalash hisoblanadi. Ot jonli mavjudotlar (kishi, (lush, hayvon, asalari), yer va osmonga oid narsalar (quyosh, yulduz, daryo, tog'), o'simliklar (paxta, beda, gul), voqealar (yig'in, majlis), tabiat hodisalari (shamol, bo'ron, yomg'ir, momaqaldiroq), belgi-xususiyat (ahillik, kuchlilik, samimiyat), harakat-holat (uyqu, sevinch, kurash), o'rin va vaqt (yoz, bahor, joy) nomlarini bildiradi. 1.2 Otlarning grammatik belgilari : otlar birlik va ko'plikda qo'llanadi, egalik qo'shimchalari bilan o'zgaradi, kelishiklar bilan turlanadi, gapda ko'proq ega, to'ldiruvchi, aniqlovchi, shuningdek, hol vazifasida keladi. Ot nutqda sifat, son, olmosh, fe'l bilan birika oladi. Otning ma'nolari va grammatik belgilari xiyla murakkab, shuning uchun ham ot haqidagi bilim o'quvchilarda amaliy vazifalarni bajarish jarayonida asta shakllantira boriladi. Otni o'rganishda izchillik. Otni o'rganishga tayyorlov bosqichi savod o'rgatish davriga to'g'ri keladi. Bu bosqichda o'quvchilar shaxs-narsalarni va 6 ularning nomi bo'lgan so'zlarni farqlashga o'rganadiiar, so'zning leksik ma'nosiga e'tibor ko'proq qaratiladi ma'nolarini hisobga oigan holda so'zlar (qushlar, meva va sabzavot-lar, kiyimlar va hokazolarni bildirgan otlar)ni guruhlash ko'nikmasi shakllantiriladi. So'zlarni leksik ma'nosi asosida guruhlash mashqlari otiarni taqqoslash, o'xshash tomonlarini aniqlash, umumlashtirish ko'nikmasini o'stiradi. Shunga qaramay, grammatik tushunchani shakllantirish uchun o'quvchilar so'zning aniq rna'nosini yetarli bilmaydilar, so'zning leksik ma'nosini bilish bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham o'zlashtirish zarur. Keyingi bosqichda otning leksik ma'nolari va grammatik belgilari ustida maxsus ishlanadi (kim? yoki nima? so'rog'iga javob bo'lishi shaxs, narsani bildirishi tushuntiriladi). O'quvchilar kim? so'rog'iga javob bo'lgan otiarni nima? so'rog'iga javob bo'lgan otlardan farqlashni, ularni so'roq berish bilan ajratishni o'rganadiiar, o'quvchilarda mavhum grammatik tafakkur o'sa boradi, ularda atoqli otlarni bosh harf bilan yozish ko'nikmasi shakllana boradi. 2- sinfda otlarning leksik ma'nosi, atoqli va turdosh otlar (atamasiz) haqidagi bilim chuqurlashtiriladi. ,,Ot" tushunchasini shakllantirish uchun shu so'z turkumiga kiradigan otiarni asosiy leksik guruhlarga ajratish, barcha otlarga xos bo'lgan belgilarni, ularning nutqimizdagi o'rnini ko'rsatish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda mavzuni o'rganishga bag'ishlangan birinchi darslardayoq shaxs va narsani bildiradigan so'zlar bir tizimga solinadi, kishilarni, buyum, o'simliklar va hayvonlarni, tabiat hodisalarini, voqealarni bildiradigan so'zlar guruhlarga ajratiladi. Shu so'zlarning hammasi uchun umumiy bo'lgan belgilar aniqlanadi: bu so'zlar shaxs, narsalarni bildirib kim?yoki nima? so'rog'iga javob bo'ladi. 7 Dasturga ko'ra, boshlang'ich sinf o'quvchilarini sifat va boshqa so'z turkumlaridan yasalgan mavhum ma'nodagi (yaxshilik, go 'zciG'lik. ishonch, sevinch, o'kinch, qo'rqinch, tayanch kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi. Ammo matnda uchrasa va o'quvchilar qiziqib so'rasalar, otning bolalar o'rgangan belgilari asosida (nima? so'rog'iga javob bo'lishi, shaxs yoki narsa nomini bildirishi) tushuntiriladi. Otlarning nutqda katta ahamiyatga ega ekanini ko'rsatish uchun o'qituvchi o'qish kitobidan matn tanlab, o'quvchilarga matndagi otlarni topishni, so'ngra matnni shu so'zlarsiz o'qishni topshiradi. O'quvchilar matndagi otlarni tushirib qoldirib o'qiganda, matn mazmunini tushunib bo'lmasligini anglaydilar. Xulosa chiqariladi: ot atrofimizni o'rab olgan shaxs va narsalarning nomi, bu so'zlarsiz bir- birimizga o'z fikrimizni tushuntira olmaymiz. 2 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida ot so’z turkumini o’rgatishning o’ziga xos xususiyatlari 3- sinfda ,,Otlar, ya'ni otlarning birlik va ko'plikda qo'llanishi" ustida ishlash jarayonida o'quvchilarda: 1) birlik va ko'plikda qo'llangan otlarning ma'nosi va qo'shimcha orqali farqiash, 2) birlikdagi otdan ko'plik shaklidagi va, aksincha, ko'plikdagi otdan birlik sondagi ot hosil qilish, 3) gapda so'zlarning bog'lanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda to'g'ri foydalana olish ko'nikmalari shakllantiriladi. Otlarning birlik va ko'plikda qo'llanishi taqqoslash usulidan foydalanib tushuntiriladi. Buning uchun bir predmetni va shunday bir necha predmetni bildirgan otlar taqqoslanadi: daftar — dafiarlar, qalam — qalamlar, nok ~ noklar kabi. Suhbat asosida daftar so'zi nechta (bitta) predmetni va dafiarlar so 'zi nechta (ikki va undan ortiq) predmetni bildirishi aniqlanadi. Boshqa so'zlar bilan ham shunday ishlanadi. Oddiygina xulosa chiqariladi va fikrlar 2 Husanboeva Q. Adabiy ta’limda mustaqil fikrlashga o’rgatish asoslari. - T.: «Sharq», 2003 8 umumlashtiriladi: agar otlar bir predmetni bildirsa, birlikda qo'llanadi, agar ikki va undan ortiq shaxs yoki narsani bildirsa, ko'plikda qo'llanadi. Ko'plikdagi otni yasash uchun birlikdagi otga -lar qo'shimchasi qo'shiladi. Birlikdagi otlar kim? yoki nima? so'rog'iga, ko'plikdagi otlar esa kimlar? yoki nimalar? so'rog'iga javob bo'ladi. Bu sinf o'quvchilariga faqat birlikda qo'llanadigan otlar, birlik shaklida qo'llangan armiya, qo'shin, xalq kabi otlar ko'plik ma'nosini bildirishi, bunday otlarga ko'plik qo'shimchasi qo'shilganda anglatadigan ma'nosi maxsus tushintirilmaydi. Agar o'quvchilar bu haqda savol bersalar, soddagina shaklda tushuntirish mumkin. Otlarning birlik va ko'piikda qo'llanishini kuzatish aslida so'z shakli ustida ishlashning boshlang'ich bosqichi hisoblanadi. Bunda o'quvchilar otlarni ko'plik qo'shimchasi bilan o'zgartirish, ya'ni otga shakl yasovchi qo'shimcha qo'shish bilan so'zning leksik ma'nosi o'zgarmasligiga ishonch hosil qiladilar. Otlarning egalik qo'shimchalari bilan qo'llanishhini o'rgatish. Bu rnavzu boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun murakkab hisoblanadi, chunki bu mavzu o'rganilgunga qadar, o'quvchilar ,,shaxs" tushunchasi bilan hali tanishtirilmagan, kishilik olmoshlarini hali o'rganmagan bo'ladilar. O'quvchilarga egalik qo'shimchasi shaxs, narsa birlik va ko'plikdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanini bildirishini tushuntirish qiyin. Shularni hisobga olib, o'quvchilarni otlarning egalik qo'shimchalari bilan qo'llanishini o'rgatishda o'qituvchi ishni sar- lavhadagi ,,egalik" so'zining leksik ma'nosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq: „egalik" ega bo'lish, qarashlilik, tegishlilik, oidlik ma'nolarini bildiradi, demak, egalik qo'shimchasi deganda biror narsaga ega bo'lishni, shu narsa tegishli, shu narsaning egasi ekanini bildiradigan qo'shimchalar tushuniladi. Otlar egalik qo'shimchalari bilan qo'llanadi. Otga qo'shilgan egalik qo'shimchasi shu ot 9 ifodala- gan shaxs, narsaning kimgadir qarashli ekanini, shu narsaning egasi ekanini bildiradi. Misollarni kuzataylik: Kecha o'qigan kitobim juda qiziqarli ekan. Sening kitobing ham qiziqarlimi? Ra'noning kitobi ham qiziqarli edi. Kitobim, kitobing, kitobi so'zlari so'z tarkibiga ko'ra tahlil qilinadi va o'quvchilar kitob — o'zak, -im, -ing, -i qo'shimcha ekanini aniqlaydilar. O'qituvchi kitob va kitobim so'zlarini taqqoslashni, -im qo'shimchasining ma'nosi haqida o'ylab ko'rishni topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi; o'quvchilar qo'shimchaning ma'nosi haqida fikr yuritadilar, ammo kitobim so'zining ma'nosiga (mening kitobim - kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini shakllantirib aytib berolmaydilar. O'qituvchi qisqa tushuntiradi: — Tilda uchta shaxs mavjud: I shaxs — so'zlovchi II shaxs — tinglovchi III shaxs — o'zga Hozir men sizga so'zlayapman, tushuntiryapman, demak, men - so'zlovchi, hozir siz meni tinglayapsiz, demak, siz (sen) tinglovchi, hozir tinglashga qatnashmayotganlar ham bor, u (ular) - o'zga hisoblanadi. Siz otlar birlik va ko'plik sonda qo'llanishini bilasiz. Ma'lumki, biror narsa bir shaxsga yoki ikki va undan ortiq shaxsga tegishli bo'lishi mumkin. Mana shu ma'nolarni, ya'ni biror shaxs va narsaning birlik yoki ko'plikdagi uch shaxsdan biriga qarashli ekanini otga qo'shilgan egalik qo'shimchalari bildiradi. Masalan, kitobim so'ziga qo'shilgan -im qo'shimchasi kitobning I shaxsga taalluqli ekanini, ya'ni kitobing egasi I shaxs ekanini bildiradi (-mg, -i qo'shimchalari ham shunday tushuntiriladi). Kitobimiz so’zidagi -imiz qo'shimchasi kitob so'zlovcl shaxsga, shu bilan birga, ko'p shaxsga (ko'p so'zlovchiga) tegishli ekanini bildiradi (-ingiz, -i qo'shimchalari ham shunday tushuntiriladi). Qisqa xulosa chiqariladi: otlarga qo'shilgan mana shunday 10 qo'shimchalar egalik qo’shimchalari deyiladi. Egalik qo'shimchalari tegishlilik, egalik ma'nosini bildiradi. Egalik qo'shimchalari otlarga ikki variantda qo'shiladi. Akam va kitobim, akang va kitobing, akasi va kitobi kabi oxiri unli hamda undosh tovush bilan tugagan otlar so'z tarkibiga ko'ra tahlil qilinadi, qo'shimchalar taqqoslanadi, suhbat asosida xulosa chiqariladi: oxiri unli tovush bilan tugagan otlarga -m, -ng, -si, -mil, -ngiz, -si egalik qo'shimchalari, oxiri undosh tovushlar bilan tugagan otlarga -im, - ing, -i, -imiz, -ingiz, -i egalik qo'shimchalari qo'shiladi. Shundan so'ng o'quvchilar ,,Ona till" darsligidagi qoidani o'rganadilar, jadvalni tahlil qiladilar. O'quvchilarga egalik qo'shimchalari haqidagi ko'nikmani shakllantirish uchun matndan egalik qo'shimchasi bilan qo'llangan otni topish, uni tarkibiga ko'ra tahlil qilib, egalik qo'shimchasining shaxs-sonini aniqlash, matnda berilgan otga tushirib qoldirilgan egalik qo'shimchasini qo'shish, narsa qaysi shaxs yoki shaxslarga qarashli ekanini aytish kabi mashqlardan foydalaniladi. Egalik qo'shimchasi ustida ishlash bu bilan tugamaydi. Otlarning kelishiklar bilan turlanishini o'rganish jarayonida egalik qo'shimchasi bilan qo'llangan ot qaratqich kelishigida kelgan boshqa ot bilan (kitobning muqovasi, Rahimning kitobi), kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini o'rganish jarayonida esa egalik qo'shimchasi bilan kelgan ot qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bilan bog'lanib, so'z birikmasi hosil qilishi haqida bilim beriladi. Otlarning kelishik qo'shimchalari bilan qo'llanishini o'rgatish. Kelishiklar sintaktik kategoriya hisoblanadi. Kelishik otlarning gapda boshqa so'zlar bilan munosabatini ifodalaydi. Demak, kelishiklarni o'rgatishda o'quvchilarning gapda so'zlarning bog'lanishini bilishlari nazarda tutiladi. Kelishiklar ustida ishlashni o'quvchilar gapda ma'no v a grammatik tomondan 11 bog'langan so'zlarni (so'z birikmalarini) ajratishga o'rganganlaridan so'ng boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda so'zlarning bog'lanishi ustida ishlash hamdir. Kelishiklarni bilish uchun o'quvchi ot gapda qaysi so'z bilan bog'langanini aniq bilishi kerak. Ot gapda boshqa so'zlar bilan bog'langanda qo'shimchalar bilan o'zgarishi ancha oldindan kuzatib boriladi. Aslida o'quvchilar sinfdayoq so'z shakllarining o'zgarishi bilan amaliy tanishadilar, ular so'z shakli nimaligini hali bilmaydilar. O'quvchilar keyingi sinfda shakl yasovchi (so'z o'zgartuvchi) qo'shimchalar bilan tanishadilar, bu qo'shimchalar gapda so'zlarni bog'lash uchun xizmat qilishini tushunadilar. 12 II.BOB. 4-SINFDA OT USTIDA ISHLASHNING ASOSIY VAZIFASI 2.1 Ko'plikdagi otlarning turlanishi 4-sinfda Ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda otning kelishik shakllaridan ongli foydalanish va kelishik qo'shimchalarini to'g'ri yozishga o'rgatish hisoblanadi. Bu sinfda ot quyidagi izchillikda o'rganiladi: 1) otlarning kelishiklar bilan turlanishi haqida tushuncha berish; 2) ko'plikdagi otlarning turlanishini o'rgatish; 3) har bir kelishikning xususiyatlarini alohida o'rganish va u bilan bog'liq holda kelishik qo'shimchaiarining yozilishi haqida ko'nikma hosil qilish. Otlarning kelishik qo'shimchalari bilan o'zgarishi - turlanish haqida tushuncha berish bilan o'quvchilarga kelishik qo'shimchalari gapda so'zlarni bog'lash uchun xizmat qilishi, o'zbek tilidagi olti kelishik, ularning nomi, so'roqlari, qo'shimchalari va joylashish tartibi tushuntiriladi. O'quvchilar turlanish bilan kelishiklarning mohiyatidan kelib chiqib gapni tahlil qilish jarayonida tanishtiriladi, gapning asosi (ega va kesim) va so'z birikmalari ajratiladi. Ular gapda bir otning boshqa har xil so'zlar bilan shakl yasovchi qo'shimachalar (ning, -ni, -ga, -da, -dan) yordamida bog'lanishini kuzatadilar, bu qo'shimchalar kelishik qo'shimchalari ekanini, otlarning kelishik qo'shimchalari bilan o'zgarishi turlanish deyilishini bilib oladilar. Bolalarga kelishiklarning joylashish tartibi, so'roqiari va bosh kelishikdan boshqa kelishiklarning aniq qo'shimchalari mavjudligi darslikda berilgan jadval yordamida tushuntiriladi. Bosh kelishikdagi ot gapda ega vazifasida, boshqa kelishikdagi otlar esa ikkinchi darajali bo'lak vazifasida kelishi bilan ham tanishtiriladi. O'quvchilar o'zlashtirgan grammatik bilimlarini o'zlashtirishda foydalana olishlari uchun ishni bajarishda izchillikka katta ahamiyat beriladi. 13 Bajarilgan ish yozib boriladi: o'quvchilar avval gapda ot bog'langan so'zdan shu otga savol beradilar va savolni qavs ichiga yozadilar; keyin so'roqqa qarab kelishikni aniqlaydilar. Masalan, o'qidi (nimani?). - kitobni, tushum kelishigi). Ular buni yaxshi o'zlashtirganlaridan so'ng, mashq tez bajariladi, yozish talab etilmaydi. Ko'plikdagi otlarning turlanishi o'rganishda nutqda ko'plikdagi otlardan to'g'ri foydalanish ko'nikmasini takomillashtirish maqsadi ko'zda tutiladi. O'quvchilar suhbat yordamida bosh kelishikdagi otning so'rog'ini va bitta shaxs, narsani bildirishini aytadilar, (nima? — kitob, kim? — o'quvchi); o'qituvchi agar shu ot ikki va undan ortiq, shaxs yoki narsani bildirsa, qanday so'roqqa javob bo'lishini, qaysi kelishikni bildirishini so'raydi, ular qiynalmay javob beradilar (nimalar? — kitoblar, kimlar? — o'quvchilar). Xulosa chiqariladi: ko'plikdagi otlar bosh kelishikda nimalar? yoki kimlar? so'rog'iga javob bo'ladi. O'quvchilar otlarning kelishiklar bilan turlanishi jadvalidan foydalanib, shu otlarni ko'plikda turlaydilar va ko'plik qo'shimchasi doim kelishik qo'shimchasidan oldin qo'shilishini, so'roqlarini bilib oladilar. Har bir kelishikni alohida o'rganishning vazifasi kelishikni o'rganish bilan bog'liq holda kelishik qo'shimchaiarining yozilishi haqidagi malakani shakllantirish va o'quvchilarning kelishiklar bilan turlangan otlardan ongli foydalanishlariga erishish hisoblanadi. Kelishiklarni bilib olish maqsadida so'roqlardan foydalaniladi. Buning uchun o'quvchilar, birinchidan, so'roqni otning yakka o'ziga emas, balki gapda ot ma'no tomondan bog'langan so'zdan shu otga berishni o'rganishlari, ikkinchidan, kelishiklarning so'roqlarini yaxshi bilishlari zarur. Kelishiklarni o'zlashtirishda gapning asosini aniqlagach, gapda o'zaro bog'langan so'zlarni (so'z birikmalarini) belgilash, ot bog'langan so'zni topish, so'roq berib, qaysi kelishik bilan turlan- ganini, birlik yoki ko'plikda qo'llanganini aniqlash 14 izchilligida ishni uyushtirish maqsadga muvofiq (Masalan, Alisher Nodirni muzeyga taklif qildi. Gap Alisher haqida aytilgan. (Kim?) Alisher — ega (bosh kelishikda, birlik); Alisher (nima qildi?) — taklif qildi — kesim; taklif qildi (kimni?) — Nodirni (ot, tushum kelishigida, birlik); taklif qildi (nimaga? yoki qayerga?) — muzeyga (ot, jo'nalish kelishigida, birlik). Kelishiklarning xususiyatlarini o'rganishga qulaylik yaratish uchun har bir kelishikni quyidagi umumiy reja asosida o'rganish maqsadga muvofiq: 1 . Kelishikning grammatik ma'nosi. 2 . So'roqlari. 3 . Qo'shimchasi. 4 . Gapdagi vazifasi. Kelishiklarni shu tarzda o'rganish ularni o'zaro taqqoslashni yengillashtiradi va ongli o'zlashtirishni ta'minlaydi. Bir kelishik o'zining muhim belgilari (ma'nosi, so'rog'i, qo'shimchasi, sintaktik vazifasi) bilan boshqa kelishiklardan farqlanadi. Muayyan bir kelishikdagi otdan ongli foydalanish va kelishik qo'shimchalarini to'g'ri yozish uchun o'quvchilar kelishiklarning muhim beigilarini puxta o'zlashtirishi talab etiladi, shuning uchun ham kelishiklarning muhim beigilarini o'zlashtirib, bir kelishikni ikkinchisidan farqlash ko'nikmasini shakllantirishga katta o'rin beriladi. Bosh kelishikning xususiyatlarini o'rganish bilan otning kelishik qo'shimchasi yo'q holati bosh kelishik ekani, bosh kelishikdagi ot boshqa so'zni o'ziga tobe qilishi, kirn?, kimlar?, nima?, nimalar? so'roqlariga javob bo'lishi, gapda ega vazifasida kelishi haqida o'quvchilarda ko'nikma hosil qilinadi; lug'atlarda otlar bosh kelishik shaklida berilishi va bosh shakl hisoblanishi, ba'zan egalik qo'shimchasi olib qo'llanishi bilan tanishtiriladi. O'quvchilar qaratqich va tushum kelishigini farqlashda qiynaladilar, bir 15 qo'shimcha o'rniga ikkinchisini ishlatadilar. Bu kelishiklarning xususiyatlarini o'rganishda bunday qiyinchilikning oldini olish va o'quvchilarda kelishiklardan to'g'ri foydalanish ko'nikmasini hosil qilish maqsadi ko'zda tutiladi. Bu maqsadga erishish uchun bu ikki kelishikning ma'nosi, so'roqlari, qo'shimchasi va gapdagi vazifasi taqqoslanadi va suhbat asosida xulosa chiqariladi. Qaratqich kelishigida turlangan ot: 1) qarashlilik ma'nosini bildirib, gapda boshqa otga bog'lanadi, u bog'langan ot egalik qo'shimchasi bilan qo'llanadi (o'quvchining daftari, daraxtning bargi kabi); 2) kim(lar) ning?, nima(lar)ning?, ba'zan qayerning? so'roqlariga javob bo'ladi; 3) -ning qo'shimchasi bilan qo'lianadi; 4) gapda ikkinchi darajali bo'lak vazifasida keladi. Tushum kelishigida turlangan ot: 1) harakatni o'ziga olgan shaxs, narsa ma'nosini bildiradi, gapda doim fe'lga bog'lanadi (vazifani bajardim, kitobni o 'qidi kabi); 2) kim(lar)ni?, nima(lar)ni? ba'zan qayerni? so'roqlariga javob bo'ladi; 3) - ni qo'himchasi bilan qo'llanadi; 4) gapda ikkinchi darajali bo'lak vazifasini bajaradi. O'quvchilarning bu ikki kelishik qo'shimchasidan nutqda to'g'ri foydalanish va uiarni to'g'ri yozish haqidagi bilimini takomillashtirish uchun gapda otning qaysi so'z bilan bog'langanini aniqlash so'roqlar o'rniga gapning mazmuniga mos so'zni kelishik bilan turlab qo'yish, tushirib qoldirilgan kelishik qo'shimchalaridan mosini qo'yib ko'chirish, tanlab ko'chirish mashqlaridan, saylanma va eslatish dik- tantlaridan ko'proq foydalaniladi. Boshlang'ich sinflar dasturiga ko'ra, o'quvchilarni qaratqich tushum kelishigida otning belgisiz qo'llanishi bilan tanishtirish tavsiya etilmaydi. O'quvchilar jo'nalish kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, jo'nalish kelishigi qo'shimchasining yozilishi tushuntiriladi: oxiri jarangsiz undosh tovush bilan tugagan so'zlarga jo'nalish kelishigi qo'shimchasi -ga 16 qo'shilganda talaffuzda -ka eshitilishi, ammo aslicha yozilishi sinfga, ishga, Shavkatga kabi so'zlarni tovush-harf tornonidan tahlil qilish bilan tushuntiriladi; b) o'quvchilar ,,Mehnat yetkazar har tilakka" kabi gapni o'qib, tilak so'zining o'zgarishini kuzatadilar; gapdagi tilakka bog'langan so'zni topadilar va shu so'zdan otga so'roq beradilar (yetkazar (nimaga?) tilakka); bu jo'nalish kelishigining so'rog'i ekanini aytadilar; tilakka so'zi so'z tarkibiga ko'fa tahlil qilinadi va tilak — o'zak, -ka qo'shimcha ekani aniqlanadi; so'ng u tovush-harf jihatidan tahlil qilinib, o'zakning oxiri -k undoshi bilan tugagani, qo'shimcha ham k undoshi bilan boshlanishi aniqlanadi. Suhbat usuli bilan xiilosa chiqariladi: jo'nalish kelishigi qo'shimchasi oxiri k undoshi bilan tugagan otlarga -ka shaklida qo'shiladi. ,,Baliq qarmoqqa ilindi" gapidagi qarmoqqa so'zi ustida ham yuqoridagi kabi ishlanadi. Xulosani o'qituvchi rahbarligida o'quvchilarning o'zlari chiqaradilar: oxiri q undoshi bilan tugagan otlarga jo'nalish kelishigi qo'shimchasi -qa shaklida qo'shiladi. O'quvchilar o'rin-payt kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, -da kelishik qo'shimchasi -ta bo'lib eshitilsa ham, -da shaklida yozilishi tushuntiriladi. Ba'zi o'quvchilar o'rin-payt kelishigi o'rniga jo'nalish kelishigi qo'shimchasini ishlatib, xatoga yo'l qo'yadilar. Bunday xatoning oldini olish uchun o'quvchiiar bilan fe'ldan jo'nalish va o'rin-payt kelishigida qo'llangan otga so'roq berib, so'z birikmasini topishni ko'proq mashq qilish va kelishiklarning so'rog'i va ma'nosiga qarab farqlashga o'rgatiladi. Masalan, bordi (qayerga?) - maktabga, (qayerda?) -- maktabda; oldim (kimga?) -- ukamga, ko'rdim (kimda?) - ukamda. O'quvchilar chiqish kelishigining xususiyatlari bilan ham reja asosida tanishtirilib, ularga kelishik qo'shimchasining yozilishi tushuntiriladi. Keiishiklar haqidagi malakani shakllantirish ustida ishlashning ta'minlaydigan shartlar, birinchidan, maqsadga muvofiq tanlash, mashq materialini asta murakkablashtirib borish bilan o'quvchilarning mustaqilligini 17 oshirish, ikkinchidan, imloni takomillashtirib borish va o'quvchilarning nutqini o'stirish bog'lab o'rgatishdir. Shunday qilib, boshlang'ich sinflarda ot yaxlit holda o'rganiladi va uni o'rganish o'quvchilar shu so'z turkumining belgilarini, vazifasini o'zlashtirishiga, shuningdek, ularda kelishik qo'shimchalarini to'g'ri yozish ko'nikmasini shakllantirishga qarati 2.2 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida ot so’z turkumini o’rgatishda interfaol usullardan foydalanish Ta’limning yangi mazmuni boshlang’ich sinf o’quvchilarini ona tili darslarida savodxon, bilimli, nazariyani amaliy ishlarda tushuntira oladigan, o’quvchi o’z ehtiyoji talab qilgan darajadagi o’quv materialini o’zlashtiradigan darajada tarbiyalab berishni nazarda tutmoqda. O’quvchilarni faollikka undashda darsda interfaol usullardan samarali foydalanish yaxshi natija beradi. O’qituvchi nuqtai-nazardan turib yondashish o’quvchilarda o’quv-biluv faoliyati mustaqilligini ta’minlashga xizmat qiladi. O’quvchilar boshlang’ich sinflarda o’zlashtirgan bilim, ko’nikmalardan amaliy faoliyatlarida foydalanadilar. Mashqlarni aniq bajarish usulari va texnikalarning chuqurroq o’zlashtirish imkoniyatiga ega bo’ladilar. O’quvchilar bilan o’qituvchi o’rtasida yo’l qo’yilishi lozim bo’lgan amaliy mashq usullaridan bir bu yozma bahs usulidir. Bunday usulda muloqat o’rnatish natijasida o’quvchilarning erkin tarzda mustaqil fikrni ifodalash imkoniyati kengayadi, yozma nutqi rivojlanadi. Og’zaki muloqat jarayonida bayon qila olmagan fikrlar bemalol yozma shaklda bildirish uchun sharoit yaratiladi. Ona tili darslarida so’z turkumlarini chuqur o’zlashtirishda hmkorlikda o’qitish usullari bizga yaqindan yordam beradi. O’qituvchi o’quv dsturidan o’rin olgan «Ot» mavzusini o’tishda 18 o’quvchilar guruhi uchun materialini mustaqil ishlab o’rganishlariga imkon beradigan o’quv topshiriqlarini tuzadi. Ona tili darsini boshlashdan oldin o’quvchilarni bir necha guruhga ajratib, mavzu bo’yicha tuzilgan o’quv topshiriqlari asosida ularning mustaqil va ijodiy ishlarini tashkil qilish mmkin. Har bir topshiriq bo’yicha savol-javob o’tkazilib, o’quvchilarning javoblari tegishli ballar bilan baholab boriladi. Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining guruhlarda o’qitish usulidan foydalanib, o’tiladigan darsning borishini quyidagicha loyihalash tavsiya etiladi: I. Tashkiliy qism: II. O’tgan mavzu yuzasidan o’quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash: III. O’quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish. IV. Yangi mavzuni o’rganish: A) o’quvchilarni guruhlarga ajratib, guruh a’zolari tomonidan belgilangan o’quv topshiriqlarini mustaqil ravishda sifatli bajarilishiga erishish: B) o’quv materialini yaxlit holda qayta ishlab chiqilishini amalga oshirish. V. Yangi mavzu yuzasidan guruhlar o’rtasida savol-javob, o’quv bahsi o’tkazish. VI. Mavzu matnida berilgan o’quv mashg’ulotini uyushtirish. VII. Test savollari yordamida o’quvchilar bilimini nazorat qilishva baholash. VIII. Yangi mavzuni qayta ishlash va yakunlash. IX. Uyga vazifa berish. Guruhlar o’rtasidagi o’quv bahsi, munozara o’quvchilar jamoasining hamkorlikda bajargan mustaqil faoliyatining natijasi, yakuni sanaladi. BOSHLANG`ICH SINFLARDA OT TURKUMINI O`RGANISHDAGI 19 UZVIYLIK VA UZLUKSIZLIKNING TA'MINLANISHINI TAHLIL QILISH 20 S O’ Z TURKUMLARI OT SIFAT SON OLMOSH FE’L 1. SHaxs, narsa va joy nomini bildiradi 1. SHaxs va narsaning belgisini bildiradi 1. SHaxs, narsaning sanog’i va tartibini bildiradi 1. Kishilik olmoshlari shaxsni bildiradi va ot o’rnida qo’llaniladi 1. SHaxs, narsaning harakatini bildiradi 2. Kim?, nima?, qaer? so’roqlariga javob bo’ladi 2. Qanday? yoki qanaqa? so’rog’iga javob bo’ladi 2. Necha? yoki nechanchi? so’rog’iga javob bo’ladi 2. Kishilik olmoshlari kim? so’rog’iga javob bo’ladi 2. Nima qil- di?, Nima qiladi?, Nima qilyapti? Nima qilmoqchi kabi so’roqlarga javob bo’ladi 3. Birlik va ko’plikda qo’llanadi 3.O’zgarmayd i 3. Asosan o’zgarmayd i 3. Ular birlik va ko’plikda bo’ladi 3. Bo’lishli va bo’lishsiz shaklda qo’llanadi 4. Egalik qo’shimchalar i bilan o’zgaradi 4. Gapda ikkinchi darajali bo’lak vazifasida keladi 4. Gapda ikkinchi darajali bo’lak vazifasida keladi 4. Kishilik olmoshlari kelishik qo’shimchalar i bilan qo’llanadi 4. SHaxs-son qo’shimchalar i bilan tuslanadi 5.Kelishiklar 5. Sifatlar 5. Sonlar 5. Ular gapda 5. Uch 21 bilan turlanadi yasaladi yasalmaydi bosh va ikkinchi darajali bo’laklar vazifasida keladi zamonni bildiradi 6. Gapda ega yoki ikkinchi darajali bo’lak vazifasida keladi 6. Olmoshlar yasalmaydi 6. Gapda kesim vazifasida keladi 7. Otlar yasaladi 7. Fe’llar yasaladi O’quvchilarda so’z turkumlarini bilish ko’nikmasi ularning belgilari yig’indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, guldor, gulladi so’zlarining qaysi so’z turkumiga kirishini bilish uchun II sinf o’quvchisi quyidagicha fikr yuritadi: nima? – gul, bu so’z narsani bildiryapti, ko’plikda qo’llanadi – gullar, bu ot; guldor so’zi qanday? so’rog’iga javob bo’lyapti, narsaning belgisini bildiryapti, bu – sifat; gulladi so’zi nima qildi? so’rog’iga javob bo’lyapti, narsaning holatini bildiryapti, bo’lishsiz shaklda qo’llanadi – gullamadi, bu – fe’l. Boshlang’ich sinflar dasturi o’quvchilarni so’z turkumlari mustaqil va yordamchi so’z turkumlariga bo’linishi bilan maxsus tanishtirishni ko’zda tutmaydi, ammo o’qituvchi bolalarni so’z turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi. Masalan, o’quvchilar mustaqil so’z turkumlari: ot, sifat, son, olmosh, fe’lning gap bo’lagi vazifasida kelishini, bog’lovchi gap bo’lagi 22 bo’lmasligini biladilar. So’z turkumlarini o’rganishdagi asosiy vazifa o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish, lug’atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish, o’quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so’zlarning ma’nosini aniq tushunishiga erishish, bog’lanishli nutqda u yoki bu so’zdan o’rinli foydalanish malakasini o’stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so’z turkumlarini o’rganish jarayonida sinonim, antonimlar (terminlar berilmaydi) ustida muntazam ish olib boriladi, o’quvchilar ko’p ma’noli so’zlar, ularning o’z va ko’chma ma’noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni o’quvchilarnipg shaxsiy tajribalari, bevosita ko’rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bog’lash muhim ahamiyatga ega. O’quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko’nikmalarini shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o’stirish vazifasi ham amalga oshiriladi. “Ot” mavzusini o’rganish tizimi maqsadga yo’naltirilgan jarayon bo’lib, bunda shu so’z turkumining umumlashtirilgan ma’nosi va grammatik belgilari aniq izchillikda, bir-biri bilan ilmiy asoslangan bog’liqlikda o’rganiladi, shuningdek, otdan nutqda to’g’ri foydalanish va to’g’ri yozish malakasini shakllantirish maqsadida bajariladigan mashqlar asta murakkablashtira boriladi. Til hodisasi sifatida otning xususiyatlari, uni o’rganish vazifalari, o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf uchun material hajmi, ularni o’rganish izchilligi belgilangan. Boshlang’ich sinflarda otni o’rganish vazifalari quyidagilar: 1) “ot” haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish; 2) kim? so’rog’iga javob bo’lgan (shaxs bildirgan) otlardan nima? so’rog’iga javob bo’lgan (narsa, hayvon, jonivor va boshqalarni bildirgan) 23 otlarni farqlash ko’nikmasini hosil qilish; 3) kishilarning familiyasi, ismi, otasining ismi, hayvonlarga qo’yilgan nomlar va geografik nomlarni bosh harf bilan yozish ko’nikmasini shakllantirish; 4) otlarda son (otning birlik va ko’plikda qo’llanishi) bilan tanishtirish; 5) otlarni egalik qo’shimchalari bilan to’g’ri qo’llash ko’nikmasini shakllantirish; 6) otlarning kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo’shimchalarining yozilishi haqida malaka hosil qilish; 7) o’quvchilar lug’atini yangi otlar bilan boyitish va ulardan nutqda aniq, o’rinli foydalanish malakasini o’stirish; 8) so’zlarni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirishni bilish. Bu vazifalarning har biri alohida emas, balki bir-biri bilan o’zaro bog’liq holda hal etiladi. SHu bilan birga, “Ot” mavzusini o’rganishning muayyan bosqichida bajarish lozim bo’lgan bir vazifani hal qilishga ko’proq ahamiyat beriladi. Masalan, I-II sinflarda so’z turkumi sifatida otning belgilari (nimani bildirishi, so’roqlari) o’rganiladi, III sinfda esa otga atama beriladi, birlik va ko’plikda qo’llanishini o’zlashtirishga ahamiyat beriladi. IV sinfda otning egalik qo’shimchalari bilan qo’llanishi, kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo’shimchalarining yozilishini o’rganishga e’tibor qaratiladi. O’quvchilarning nutqi va tafakkurini o’stirish vazifasi esa mavzuni o’rganishning barcha bosqichlarida hal qilinadi. Grammatik materialni o’rganish va orfografik malaka hosil qilishning butun jarayoni o’quvchilar lug’atini boyitishga, bog’lanishli nutq malakalari va fikrlash qobiliyatlarini o’stirishga qaratiladi. So’z turkumi sifatida ot muayyan leksik ma’nolari va grammatik belgilari bilan ajralib turadi. Barcha otlarning umumiy leksik ma’nosi shaxs va narsani ifodalash hisoblanadi. Ot jonli mavjudotlar (kishi, qush, hayvon, 24 asalari), ye r va osmonga oid narsalar (quyosh, yulduz, daryo , tog’ ), o’simliklar (paxta, beda, gul), voqealar (yig’in, majlis), tabiat hodisalari (shamol, bo’ron, yomg’ir, momaqaldiroq), belgi-xususiyat (ahillik, kuchlilik, samimiyat), harakat-holat (uyqu, sevinch, kurash), o’rin va vaqt (yoz, bahor, joy) nomlarini bildiradi. Otlarning grammatik belgilari: otlar birlik va ko’plikda qo’llanadi, egalik qo’shimchalari bilan o’zgaradi, kelishiklar bilan turlanadi, gapda ko’proq ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi, shuningdek, hol va kesim vazifasida keladi. Ot nutqda sifat, son, olmosh, fe’l bilan birika oladi. Otning ma’nolari va grammatik belgilari xiyla murakkab, shuning uchun ham ot haqidagi bilim o’quvchilarda amaliy vazifalarni bajarish jarayonida asta shakllantira boriladi. Otni o’ rganishda izchillik. Otni o’rganishga tayyorlov bosqichi savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi. Bu bosqichda o’quvchilar shaxs-narsalarni va ularning nomi bo’lgan so’zlarni farqlashga o’rganadilar, so’zning leksik ma’nosiga e’tibor ko’proq qaratiladi, ma’nolarini hisobga olgan holda so’zlar (qushlar, meva va sabzavotlar, kiyimlar va hokazolarni bildirgan otlar)ni guruhlash ko’nikmasi shakllantiriladi. So’zlarni leksik ma’nosi asosida guruhlash mashqlari otlarni taqqoslash, o’xshash tomonlarini aniqlash, abstraktlashtirish ko’nikmasini o’stiradi. SHunga qaramay, grammatik tushunchani shakllantirish uchun o’quvchilar so’znnng aniq ma’nosini yetarli bilmaydilar, so’zning leksik ma’nosini bilish bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham o’zlashtirish zarur. Keyingi bosqichda otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida maxsus ishlanadi ( kim? yoki nima? so’rog’iga javob bo’lishi, shaxs, narsani bildirishi tushuntiriladi). O’quvchilar kim? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlarni nima? so’rog’iga javob bo’lgan otlardan farqlashga o’rganadilar. Bu bosqichda ular so’z larni so’roq berish bilan farqlashni o’rganadilar, 25 o’quvchilarda mavhum grammatik tafakkur o’sa boradi, ularda atoqli otlarni bosh harf bilan yozish ko’nikmasi shakllana bo radi. II sinfda otlarning leksik ma’nosi, atoqli va turdosh otlar (atamasiz) haqidagi bilim chuqurlashtiriladi. “Ot” tushunchasini shakllantirish uchun shu so’z turkumiga kiradigan otlarni asosiy leksik guruhlarga ajratish, barcha otlarga xos bo’lgan belgilarni, ularning nutqimizdagi o’rnini ko’rsatish muhim ahamiyatga ega. SHu maqsadda mavzuni o’rganishga bag’ishlangan birinchi darslardayoq shaxs va narsani bildiradigan so’zlar bir tizimga solinadi, kishilarni, buyum, o’simliklar va hayvonlarni, tabiat hodisalarini, voqealarni bildiradigan so’zlar guruhlarga ajratiladi. SHu so’zlarning hammasi uchun umumiy bo’lgan belgilar aniqlanadi: bu so’zlar shaxs, narsalarni bildirib kim? yoki nima? so’rog’iga javob bo’ladi. Dasturga ko’ra, boshlang’ich sinf o’quvchilarini sifat va boshqa so’z turkumlaridan yasalgan mavhum ma’nodagi ( yaxshilik, go’zallik, ishonch, sevinch, o’kinch, qo’rqinch, tayanch kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi. Ammo matnda uchrasa va o’quvchilar qiziqib so’rasalar, otning bolalar o’rgangan belgilari asosida ( nima? so’rog’iga javob bo’lishi, shaxs yoki narsa nomini bildirishi) tushuntiriladi. Otlarning nutqda katta ahamiyatga ega ekanini ko’rsatish uchun o’qituvchi o’qish kitobidan matn tanlab, o’quvchilarga matndagi otlarni topishni, so’ngra matnni shu so’zlarsiz o’qishni topshiradi. O’quvchilar matndagi otlarni tushirib qoldirib o’qiganda, matn mazmunini tushunib bo’lmasligini anglaydilar. Xulosa chiqariladi: ot atrofimizni o’rab olgan shaxs va narsalarning nomi, bu so’zlarsiz bir-birimizga o’z fikrimizni tushuntira olmaymiz. Otlarda son bilan tanishtirish . 3-sinfda “Otlarda son”, ya’ni otlarning birlik va ko’plikda qo’llanishi ustida ishlash jarayonida o’quvchilarda: 1) birlik va ko’plikda qo’llangan otlarning ma’nosi va qo’shimcha orqali 26 farqlash, 2) birlikdagi otdan ko’plik shaklidagi va, aksincha, ko’plikdagi otdan birlik sondagi ot hosil qilish, 3) gapda so’zlarning bog’lanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda to’g’ri foydalana olish ko’nikmalari shakllantiriladi. 27 Xulosa Maktabda o’quvchilarga faqat umumiy ta’lim berish bilan cheklanilmaydi, unda boshlang’ich ta’limning zaruriy sharti bo’lgan mustaqil fikrlash, ijodiy qobiliyat, mavzuni o’zlashtirish ko’nikmasi ham rivojlantirilib, har bir darsga ta’limiy-tarbiyaviy yondashish hissi shakllantiriladi va kamol toptiriladi.O’quvchilarga ta’lim berishda asosiy maqsad ular ongiga fan asoslarini puxta singdirish orqali ularni diyonatli, e’tiqodli qilib o’stirish, ijtimoiy hayotdagi har bir hodisaga ongli yondashishni tarbiyalash, egallangan bilim va ko’nikmalarni hayotga tatbiq etish qobiliyatini o’stirishdan iboratdir. Bu jihatdan ham ona tili darslari boshlang’ich sinf o’quvchilarini jamiyatimiz olg’a surayotgan yuksak g’oyalar ruhida tarbiyalash vositasi hisoblanadi. Bunda eng avvalo ona tilimizga bo’lgan hurmat va ehtirom, tilni chuqur o’zlashtirish qobiliyatini shakllanadi. Bunda boshlang’ich sinf o’qituvchisining o’rni va ahamiyati juda katta zaruriy hodisa hisoblanadi. Buning uchun oldindan hal qilinishi zarur bo’lgan pedagogik masalalarni aniq belgilab olish muhim ahamiyat kasb etadi. 28 Foydalangan adabiyotlar ro’yxati 1. Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016. 2. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 3. Ikromova R. va boshq. Ona tili 4-sinf uchun darslik. - T.: «O’qituvchi», 2009. 4. Ro’ziboeva O’. va boshq. Kichik yoshdagi bolalar nutqini o’stirish. -T.: «O’zbekiston», 2001. 5. Umarova M. O’qish kitobi-3 sinf uchun. -T.: 2003. 6. Husanboeva Q. Adabiy ta’limda mustaqil fikrlashga o’rgatish asoslari. - T.: «Sharq», 2003 7. Shojalilov A. va boshq. O’qish kitobi. -T.: «O’qituvchi», 2003 8. Qosimova K. Ona tili o’qitish metodikasi. -T.: «Nosir», 2009. 9. Qosimova K. Ona tili. 2-sinf uchun darslik. 10-nashr. -T.; “O’qituvchi” Internet saytlari 1. www.natlib.uz internet kutubxona 2. www.ziyonet.uz materiallari 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 6. www.testing.uz 7. www.math.com 29

4-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida “Ot” mavzusini o‘rgatishda o‘quvchilarning yozma nutqini o‘stirish metodlari.

Купить