Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 160.5KB
Покупки 5
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

737 Продаж

4-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida yordamchi so`z turkumlarini o’rgatish metodikasi.

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI 4-KURS 406-GURUH TALABASI BEKMIROVA MUSALLAMNING “ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI MAVZU: 4-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida yordamchi so`z turkumlarini o’rgatish metodikasi. Bajardi :___________________________ Ilmiy rahbar:_______________________ TERMIZ-2023 1 MAVZU:4 -SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA YORDAMCHI SO`Z TURKUMLARI NI O’RGA TISH METODIKASI. Reja: Kirish ..................................................................................................3 I.Bob.4 -sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida yordamchi so`z turkumlarini o’rgatish metodikasi. 1.1 So’z turkumlarini o’rganish metodikasi ............................................................................................6 1.2 Yordamchi so’z turkumlarini o’qitish .................................................................................................8 II.Bob.Yordamchi so‘z turkumlari va ularning uslubiyati 2.2 Bog‘lovchi vazifasini bajaruvchi so‘zlar ..................................................................................................13 2.1 Y o rdamchi so‘z turkumlari va ularning uslubiyati ..............................................................................................20 Xulosa ..................................................................................................24 Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................25 2 Kirish O`quvchiga bilim berish, har bir dars mazmunini boyitish, qiziqarli mashg`ulotlarni dars jarayoniga singdirishni talab qiladi. Psixologlarning aniqlashicha bolalar o`qituvchining oddiy tushuntirishi orqali egallab olgan ma`lumotlarga qaraganda turli xil ruhiy kec hinmalar orqali o`zlari mulohaza yuritib mustaqil bajargan ishlari vositasida o`zlashtirilgan bilimlarini uzoq esda saqlab qoladilar. Chunki o`quvchi mustaqil mashqlarni bajarishda faoliyat ko`rsatib, ilgari olgan bilimlariga tayangan holda ko`plab o`quv materiallarini hayolidan o`tkazadi. O`xshash hodisalarni taqqoslaydi. O`zicha mulohaza yuritib mustaqil hukm chiqaradi. O`qituvchilarning tayyor holda bergan ma`lumotida esa o`quvchi fikrlash faoliyati to`la ishga kirishmasdan to`g`ri javobni o`zlashtirib oladi. O`xshash hodisalarga duch kelishi bilan o`qituvchi bergan bilimni amaliyotga taqbiq qilishda qiynalib qoladi. Davlat ta`lim standarti va amaldagi maktab dasturlarida o`quvchi egallashi lozim bo`lgan materiallar ancha murakkab bo`lib, bolalarning bu bilimlarni bosqichma-bosqich egallab olishlarini, kengaytirib va rivojlantirib borishlarini taqozo etadi. Bugungi Davlat ta`lim standarti va ta`lim tizimi o`qituvchilar oldiga o`ta mas`uliyatli vazifalar yuklamoqda. Muallim har bir o`tilayotgan darsga ijodiy yondashishi, mashg`ulotlarni ilg`or pedagogik texnologiyalar asosida qurishi, darsning har bir minutidan unumli foydalanishi zarur. Mashg`ulotlarni shunday tashkil etish kerakki, o`quvchi har bir dars davomida egallashi lozim bo`lgan bilimlar hajmini, o`zida hosil qiladigan ko`nikma va malakalarni oldindan belgilab olishi lozim. Bu o`z navbatida o`quvchining mashg`ulotlarga aniq maqsad bilan qatnashishini taqozo qiladi. Chunki o`quvchi darsning oxirida belgilangan maqsadga erishganligini bilish imkoniyatiga ega bo`lishi zarur. O`yinlar bolalarda jamoatchilikni his etish, intizomli bo`lish, jasur, qat`iyatli bo`lish, qiyinchiliklarni yenga bilish kabi sifatlarning tarkib topishida yordam beradi.Bola kattalarning kundalik hayotiy faoliyatidagi yumushlarni o`yin orqali bajarishga intiladi. Garchi bolalar o`yinlari 3 mazmunan kattalar faoliyatining bir ko`rishini bo`lsa-da, uning o`ziga xos jihatlari bor. Birinchidan, bola o`yinni o`z xohishi bilan erkin va ijodiy bajaradi. Bu o`yinlar emotsional bo`lib, bolani o`ziga rom qilib oladi. Bola o`yinga qiziqib ketadi, zavqlanadi, o`rtoqlik hissi kuchayadi. Bolalar o`yinlari mazmuniga ko`ra o`yinchoqli, harakatli va didaktik turlarga bo`linadi. Bu o`yinlarning barchasi bolalarni faoliyat yuritishga chor laydi. Didaktik o`yinlar esa bolaga ta`lim berishga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Kurs ishining maqsadi : boshlang'ich ta'lim jarayonida yordamchi so’zlardan foydalanish texnologiyalardan foydalanish metodikasini ishlab chiqishdan iboratdir. Kurs ishining vazifalari sifatida quyidagilar: 1. Boshlang'ich ta'lim jarayonini texnologiyalashtirish muammolari o'rganish. 2. Ta'limiy o'yinlar va ularning ta'lim samaradorligini oshirishdagi o'rnini tadqiq etish. Kurs ishi obyekti : boshlang'ich ta'lim tizimida yordamchi so’zlardan foydalanish jarayoni. Kurs ishi predmeti: boshlang'ich sinflarda ta'limiy o'yinlardan foydalanish yo'llari va usullaridan iborat. Kurs ishining nazariy ahamiyati: ta'limiy va ularning boshlang'ich sinf o'quvchilari ta'lim-tarbiyasidagi o'rniga doir nazariy tahlillar bilan belgilanadi. Kurs ishining amaliy ahamiyati: Izlanishlarimiz davomida ishlab chiqilgan ta'limiy o'yinlardan boshlang'ich sinf ona tili va o'qish darslarida foydalanishga doir tavsiyalar bilan belgilanadi. Kurs ishining tuzilishi: kirish, ikki bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 4 I.BOB.4 -SINF ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA YORDAMCHI SO`Z TURKUMLARI NI O’RGA TISH METODIKASI. 1.1 So’z turkumlarini o’rganish metodikasi O’quvchilarda so’z turkumlarini bilish ko’nikmasi ularning belgilari yig’indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, guldor, gulladi so’zlarining qaysi so’z turkumiga kirishini bilish uchun II sinf o’quvchisi quyidagicha fikr yuritadi: nima? – gul, bu so’z narsani bildiryapti, ko’plikda qo’llanadi – gullar, bu ot; guldor so’zi qanday? so’rog’iga javob bo’lyapti, narsaning belgisini bildiryapti, bu – sifat; gulladi so’zi nima qildi? so’rog’iga javob bo’lyapti, narsaning holatini bildiryapti, bo’lishsiz shaklda qo’llanadi – gullamadi, bu – fe’l. 1 Boshlang’ich sinflar dasturi o’quvchilarni so’z turkumlari mustaqil va yordamchi so’z turkumlariga bo’linishi bilan maxsus tanishtirishni ko’zda tutmaydi, ammo o’qituvchi bolalarni so’z turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi. Masalan, o’quvchilar mustaqil so’z turkumlari: ot, sifat, son, olmosh, fe’lning gap bo’lagi vazifasida kelishini, bog’lovchi gap bo’lagi bo’lmasligini biladilar. So’z turkumlarini o’rganishdagi asosiy vazifa o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish, lug’atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish, o’quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so’zlarning ma’nosini aniq tushunishiga erishish, bog’lanishli nutqda u yoki bu so’zdan o’rinli foydalanish malakasini o’stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so’z turkumlarini o’rganish jarayonida sinonim, antonimlar (terminlar berilmaydi) ustida muntazam ish olib boriladi, o’quvchilar ko’p ma’noli so’zlar, ularning o’z va ko’chma ma’noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni 1 Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b. 5 o’quvchilarnipg shaxsiy tajribalari, bevosita ko’rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bog’lash muhim ahamiyatga ega. O’quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko’nikmalarini shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o’stirish vazifasi ham amalga oshiriladi. S O’ Z TURKUMLARI OT SIFAT SON OLMOSH FE’L 1. SHaxs, narsa va joy nomini bildiradi 1. SHaxs va narsaning belgisini bildiradi 1. SHaxs, narsaning sanog’i va tartibini bildiradi 1. Kishilik olmoshlari shaxsni bildiradi va ot o’rnida qo’llaniladi 1. SHaxs, narsaning harakatini bildiradi 2. Kim?, nima?, qaer? so’roqlariga javob bo’ladi 2. Qanday? yoki qanaqa? so’rog’iga javob bo’ladi 2. Necha? yoki nechanchi? so’rog’iga javob bo’ladi 2. Kishilik olmoshlari kim? so’rog’iga javob bo’ladi 2. Nima qil- di?, Nima qiladi?, Nima qilyapti? Nima qilmoqchi kabi so’roqlarga javob bo’ladi 3. Birlik va ko’plikda qo’llanadi 3.O’zgarmaydi 3. Asosan o’zgarmaydi 3. Ular birlik va ko’plikda bo’ladi 3. Bo’lishli va bo’lishsiz shaklda qo’llanadi 4. Egalik qo’shimchalari bilan o’zgaradi 4. Gapda ikkinchi darajali bo’lak 4. Gapda ikkinchi darajali 4. Kishilik olmoshlari kelishik 4. SHaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanadi 6 vazifasida keladi bo’lak vazifasida keladi qo’shimchalari bilan qo’llanadi 5.Kelishiklar bilan turlanadi 5. Sifatlar yasaladi 5. Sonlar yasalmaydi 5. Ular gapda bosh va ikkinchi darajali bo’laklar vazifasida keladi 5. Uch zamonni bildiradi 6. Gapda ega yoki ikkinchi darajali bo’lak vazifasida keladi 6. Olmoshlar yasalmaydi 6. Gapda kesim vazifasida keladi 7. Otlar yasaladi 7. Fe’llar yasaladi 1.2 Yordamchi so’z turkumlarini o’qitish Ma’lumki, yordamchi so’zlar haqida ilk ma’lumotlar boshlang’ich sinflarda beriladi. 7-sinfda so’zlar ikki guruhga – atash ma’nosiga ega bo’lgan va atash ma’nosiga ega bo’lmagan, ma’lum bir so’roqqa javob bo’lib gap bo’lagi vazifasida keluvchi hamda ma’lum so’roqqa javob bo’lmaydigan va gap bo’lagi vazifasida kela olmaydigan so’zlarga bo’linadi. O’qituvchi yuqoridagi tasnifdan kelib chiqib, yordamchi so’z turkumlari haqidagi ma’lumotni quyidagi tarzda boshlashi ma’qul: 7 .Ot,sifat,son,fe’l,ravishlar atash ma’nosiga ega(olmosh esa atash ma’nosiga ishora qiladi), muayyan so’roqlarga javob bo’la oladi, ma’lum sintaktik vazifani bajara oladi. 2.Ko’makchi, bog’lovchi va yuklamalar esa atash ma’nosiga ega bo’lmagan, ma’lum so’roqqa javob bo’lmaydigan, gap bo’lagi vazifasida kela olmaydigan yordamchi so’zlardir. Shuningdek, lug’aviy ma’no bildirmaydigan, ammo ba’zan gap bo’lagi vazifasida kela oladigan alohida guruh so’zlar – modal, undov, taqlid so’zlar haqida ham ma’lumot beriladi.Yordamchi so’zlarning muhim qismini ko’makchilar tashkil qiladi. Ot, olmosh, harakat nomi va sifatdoshlardan keyin kelib, ularni hokim so’zga bog’lash uchun xizmat qiluvchi bilan, uchun, kabi, singari, orqali, sayin kabi so’zlar ko’makchi ekani aytilib, ular o’sha so’z bilan birgalikda bir savolga javob bo’lishi, bir xil gap bo’lagi vazifasida kelishi tushuntiriladi. Men ashulani zavq bilan tingladim. (zavq bilan – qanday? – hol) O’quvchilar sof ko’makchilar hamda vazifadosh ko’makchilar haqida tasavvurga ega bo’lishlari uchun quyidagi topshiriq beriladi. 2 Berilan ko’makchilarning sof yoki vazifadoshligini aniqlab, misollar tuzing. Bilan, sari, kabi, tomon, uchun, ko’ra, bo’ylab, keyin, avval, tepada v.h. Akam bilan Chimyonga sayohat qildik. Uy tomon ketdim. Atash ma’nosini tamoman yo’qotib, faqat o’zi birikkan so’zni boshqa so’zga bog’lash uchun xizmat qiladigan ko’makchilar sof ko’makchilar (bilan, uchun, sari), aslida ot, ravish, ravishdosh kabilardan ko’makchiga o’tgan so’zlar (avval, ostida, qarab) vazifadosh ko’makchilar ekani aytiladi. 2 Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b. 8 Sof ko’makchilar vazifa jihatidan kelishik qo’shimchalariga yaqin turishi nazarda tutilib, quyidagi mashqlar bajartiriladi. Kitobni sen uchun oldim – sen ga oldim Radio orqali eshitdim – radiodan eshitdim. Vazifadosh ko’makchilarni mustahkamlashda esa quyidagi topshiriq tavsiya etiladi. Gapdagi ajratib ko’rsatilgan so’zlarning mustaqil so’z va ko’makchi vazifasida kelgan o’rinlarini aniqlang. 1.Gap futbol o’yini ustida ketardi. 2.Qoziq ustida qor turmas. Men keyin boraman. Darsdan keyin yig’ilish bo’ladi. Dars jarayonida ko’makchilarning ma’no turlariga alohida e’tibor qaratish lozim. Ko’makchilar yetakchi so’zga bog’lanib unga turli qo’shimcha ma’nolar – maqsad, sabab, yo’nalish, o’xshtish – qiyoslash, fikr mavzusi kabi ma’nolar yuklaydi. Buni tushuntirishda quyidagi topshiriqlar berish mumkin. Nuqtalar o’rniga kerakli ko’makchilarni qo’yib ko’ring hamda uning ma’no turlarini ayting. Otasidan bir kun olib pul, kitob do’kon… soldi yo’l. Nuqtalar o’rni sari ko’makchisi qo’yiladi; u yo’nalish ma’nosini ifodalamoqda. Ko’makchilarni o’rgatishda yana quyidagilarga e’tibor qaratmoq lozim. -bosh, jo’nalish, chiqish kelishiklari bilan qo’llanadigan ko’makchilar (sen uchun, mehnatiga yarasha, kechadan boshlab) -ko’makchilarning ayrim qo’shimchalar bilan ma’nodoshligi (gul singari – gul dek ) -ko’makchili so’z birikmalari hosil qilish va mazkur birikmalardan gap tuzish -ayrim ko’makchilarning qisqargan holda qo’llanishi (akam uchun akam -chun, sen -bilan sen-la) 9 Bog’lovchi mavzusini o’tishda uning asosiy vazifasi va ko’makchidan farqi izohlanadi. Ya’ni, bog’lovchilar gapning uyushiq bo’laklarining va qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni o’zaro bog’lash uchun xizmat qiluvchi yordamchilar bo’lib, ko’makchidan quyidagi xusuiyatlariga ko’ra farqlanadi. -ko’makchi gap tuzishda faol ishtirok etadi, u gapdan tushib qolsa, fikr anglashilmaydi. Bog’lovchi tushirib qoldirilsa ham, gap ohangida o’zgarish bo’lsa ham fikr anglashilaveradi; -ko’makchi ot, olmosh, otlashgan so’zlardan keyin ishlatiladi, bog’lovchi esa barcha mustaqil so’zlar: ot, sifat, son, fe’l, ravishlardan keyin kelaveradi; -ko’makchilar o’zi bog’langan so’zning bosh, jo’nalish, o’rin – payt, chiqish kelishiklarining biri bo’lishini talab qiladi, ot ko’makchilar esa barcha kelishik qo’shimchalari bilan kelishini ham ko’rish mumkin. Bog’lovchilar kelishik qo’shimchalari olmaydi, o’zi bog’layotgan so’zlarni qaysi kelishikda bo’lishidan qat’i nazar, o’zaro bog’layveradi. Bog’lovchilarning vazifasiga ko’ra turini tushuntirishda quyidagi ko’rgazmali quroldan foydalanilsa maqsadga muvofiqdir. Bog’lovchilar o’rganilayotganda quyidagilarga e’tibor qaratiladi. 10inkor bog’lovc hisi na…na ayiruv bog’lovc hilari yo..yo goh..goh bazan… bazanzidlov bog’lovc hilari ammo, lekin biroq balki u(yu) Bog’lovchilar Teng bog’lovchilar Ergashtiruvchi bog’lovchilar birik- tiruv bog’lovc hilari va, hamda, bilan sabab bog’lovc hilari chunki, negaki aniqlov bog’lovc hisi ya’ni shart bog’lovc hilari agar, aragda, basharti garchi -teng bog’lovchilar gapning uyushiq bo’laklarini va qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog’lashi; -yakka (va,chunki, ammo) va takror (goh..goh, yo…yo) qo’llanuvchi bog’lovchilar ustida ishlash. -ergashtiruvchi bog’lovchilar (chunki, agar) ishtirok etgan gaplar hosil qilib, bog’lanish yo’llarini tushuntirish; -ohang va bog’lovchilarning o’zaro vazifadoshligi haqida misollar asosida ma’lumot berish. 3 So’z yoki gaplarga so’roq, ta’kid, ayirish- chegaralash, gumon, o’xshatish, inkor kabi ma’nolarni yuklovchi so’z va qo’shimchalar yuklamalardir. Ualar tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1.So’z yuklamalar (faqat, ham, axir, hatto…) Qo’shimcha yuklamalar (-ku, -mi –chi –a…) Yuklamalarni o’rganish jarayonida berilgan gaplarni o’zaro qiyoslab, ma’no farqlarini, bu farq nima bilan berilayotgani aniqlanadi. Gullarga suv berdim. – Gullarga suv berim-ku. O’quvchilarga sof va vazifadosh yuklamalar haqida ma’lumot berishda quyidagi topshiriqdan foydalanish mumkin.Ona-yu bolalar saylga jo’nashdi. G’alabaga erishdim-u, suyunchi olgani jo’nadim. Yuqoridagi –yu, -u yordamchilari o’rniga qaysi bog’lovchilarni qo’yish mumkin savoliga o’quvchilar, shubhasiz, va bog’lovchisini qo’llash mumkin deb javob beradilar. Demak, u (yu), bazan –da yuklamalari bog’lovchi vazifasida kelishi mumkin ekan. Hozirgi maktab darsliklarida yuklamalar anglatayotgan ma’nosiga ko’ra quyidagi guruhga bo’linadi 1.So’roq va taajjub yuklamalari: -mi, -chi, -a(-ya), nahotki 3 Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48- 11 2.Ayiruv – chegaralov yuklamalari: faqat, gina (kina, qina) 3.Kuchaytiruv – ta’kid yuklamalari: hatto, nahotki, ham, g’irt, -ku, -u(yu), da, oq(yoq) 4.O’xshatish – qiyoslash yuklamalari: xuddi, yo…yo, ki 5.Gumon yuklamasi: -dir O’qituvchi yuqorida berilgan yuklamalarning ma’nosini, gapdagi vazifalarini aniqlashni, ularning nutqda qo’llanishi va yozilishini o’quvchilarga o’rgatish uchun so’z birikmalari, gaplar tuzdirish va matn yaratish kabi ijodiy ishlar bajartiradi. So’zlovchining o’z fikriga bo’lgan munosabatini modal , his-hayajon, haydash- chaqirishni undov , tovushga va holatga taqlidni bildirgan so’zlarni va taqlid so’zlar deyiladi. O’qituvchi modal so’zlar mavzuini o’tishda, avvalo, uning gapda anglatilgan fikrga, voqea-hodisalarga munosabatini bildirajagini u’qtirishi lozim. Modal so’zlarning ma’nolari va (ishonch, gumon,xulosa, faraz, zaruriyat), ot, sifat, fe’l kabi mustaqil so’zlardan modal so’zga o’tgan birliklarni matn ustida ishlash jarayonida o’rganiladi. Undov so’zlarni o’tishda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim: -undov so’zlar ishtirokida gap tuzish va izohlash; -undov so’zlarning boshqa so’z turkumiga ko’chishi (bemorlarning oh-vohlari), undov so’zli gaplardagi tinish belgilarining ishlatilishi. Taqlid so’zlar mavzui o’tib bo’lingach, uni mustahkamlash va umumlashtirish uchun quyidagi topshiriqlarni bajartirish mumkin: - taqlid so’zlarni undovlardan farqi va o’xshash tomonlarini aniqlash; -taqlid so’zlardan ot, fe’l, sifat so’z turkumlari yasash(qarsak, dukulla, likkildoq) 12 II.Bob. Y o rdamchi so‘z turkumlari va ularning uslubiyati 2.1 Y o rdamchi so‘z turkumlari va ularning uslubiyati Yordamchi so‘z turkumlari mustaqil so‘z turkumlaridan farqlanadi. Ular lug‘aviy ma’noga ega emas, morfologik jihatdan o‘zgarmaydi, gapda sintaktik vazifa bajarmaydi, yasalish xususiyatiga ega emas. Mustaqil lug‘aviy ma’noga ega bo‘lmay, gap bo‘laklari va gaplarni o‘zaro bog‘lash, xilma-xil munosabatlarni ko‘rsatish yoki ularga qandaydir qo‘shimcha ma’no qo‘shishga xizmat qiladigan so‘z turkumlari yordamchi so‘z turkumlari deyiladi. YOrdamchi so‘z turkumlariga bog‘lovchi, ko‘makchi va yuklama kiradi. 13 Ko’makchi haqida ma'lumot Ot, va otlashgan so’zlardan keyin kelib, ularni boshqa so’zlarga tobelanish yo’li bilan bog’laydigan yordamchi so’zlar ko’makchi deyiladi: O’z qo’li bilan to’g’riladi. Ko’makchi qaysi so’zdan keyin kelsa, o’sha so’z bilan birgalikda bir so’roqqa javob bo’lib, bir xil gap bo’lagi vazifasini bajaradi. Ko’makchilar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Sof ko’makchilar lug’aviy ma'nolarini butunlay yo’qotib, vazifa jihatidan kelishik qo’shimchalariga yaqin turadigan so’zlardir: bilan, uchun, kabi, sari, singari, sayin, uzra , qadar, yanglig’. Bunday ko’makchilar urg’u olmaydi, urg’u ko’makchidan oldingi so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi (22; 61). 2. Ko’makchi vazifasida qo’llanuvchi so’zlar (vazifadosh ko’makchilar (22; 63) gapda o’rni bilan mustaqil so’z, o’rni bilan ko’makchi bo’lib keladi. Bular quyidagi turkumlardan ko’makchilarga ko’chadi: 1) ot turkumidan: tomon, tashqari, bo’yi, chamasi, holda, yo’sinda; 2) sifatdan : sababli, tufayli, qarshi, chog’li, doir, muvofiq, o’zga, boshqa; 3) fe'ldan : qarab, qaraganda, ko’ra, tortib, degan, deydigan, osha, bo’ylab, yarasha, qaramasdan, qaramay, qarata; 4) ravishdan: avval, so’ng, keyin, burun, ilgari, beri, beri, buyon, asosan, binoan. 3. Ko’makchi-bohlovchilar bog’lovchi vazifasini ham bajaradigan ko’makchilar: bilan, deb, deya. Masalan: daftar bilan qalam; Umrim shirin o’tsin deb(deya), u ko’p mehnat qildi. 4. Ko’makchi otlar o’z lug’aviy ma'nolarini saqlagan holda ko’makchi o’rnida kelib, harakat bilan predmet o’rtasidagi turli munosabatlarni ifodalaydigan so’zlardir. Bu so’zlar o’rin-payt, chiqish kelishigi va egalik qo’shimchalarini qabul qiladi: old, o’rta, yon, orqa, ket, ich, ust, tepa, ost, tag, ora, bosh, o’rin, qosh, yoqa, tomon . Bu so’zlar belgisiz qaratqich kelishigidagi so’zdan keyin kelgandagina ko’makchi ot hisoblanadi: ish ustida, siqig’i ostida. Aks holda, ular o’rin otlari hisoblanadi: stolning ustida (stolning qayerida?), uyning oldida . 14 Ko’makchi otlarni quyidagi turlarga bo’lish mumkin: 1) vertikal yo’nalishni bildiruvchi: ost, ust, tag . 2) gorizontal yo’nalishni bildiruvchi: old, orqa, yon, ich, tomon; 3) aralash yo’nalishni bildiruvchi: o’rta, ora, bosh. Ko’makchilarning qo’llanishi va ma'nolari 1) bosh kelishikdagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar: Bilan (qisqa shakllari: -la, ila) ko’makchisi birgalik, vosita, tez bosg’lanish, payt, ish-harakat ob'ekti, holat, maqsad ma'nolarini bildiradi: Ukasi bilan keldi. Qalam bilan yozdi. Eshik ochilishi bilan kirishdi. Tuni bilan uxlamadi. Baxtiyorlik bilan jilmaydi. Uchun (qisqa shakli: -chun) ko’makchisi maqsad, sabab, atash, evaz ma'nolarini ifodalaydi: Bolalar uchun qurildi. O’qimagani uchun bilmadi. Sen uchun oldim. Yordamingiz uchun rahmat. D i q q a t ! -la, -chun shakllari o’zi bog’lanib kelgan so’zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi: qo’llarim-la, Vatan-chun. Uchun , bilan, kabi , singari ko’makchilari qaratqich kelishigidagi so’zlar bilan ham qo’llanishi mumkin: shuning uchun , bunung kabi , shuning singari . 2. Ko’makchilar va kelishiklar Ko’makchilar vazifasi jihatidan kelishiklarga o’xshaydi. Ayrim hollarda ko’makchi kelishik qo’shimchasi o’rnida yoki kelishik qo’shimchasi ko’makchi o’rnida almashib kelishi mumkin. Ko’makchilar tushum, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklari o’rnida almashib kelishi mumkin: Radio orqali eshitdik - Radio dan eshitdik. Ukam uchun oldim - Ukam ga oldim. Qalam bilan yozdi – Qalam da yozdi. Borgani haqida gapirib berdi - Borgani ni gapirib berdi. Biroq hamma vaqt ham ko’makchi o’rnida kelishik qo’shimchasi ishlatilaver maydi: Do’sti ga yordamlashdi gapida jo’nalish kelishigi qo’shimchasi o’rnida ko’makchini qo’llab bo’lmaydi. 15 Bog‘lovchi Gap bo‘laklarini yoki qo‘shma gapning qismlarini bog‘laydigan yordamchi so‘zlar bog‘lovchi deyiladi. Bog‘lovchilar gap bo‘laklari va ayrim sodda gaplarni o‘zaro qanday munosabatda ekanliklarini ko‘rsatadi. Farzand olgan tarbiyasiga qarab ota-onasiga rohat yoki jazo keltiradi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur») Kumush ichkariga kirib ko‘zdan g‘ oyib bo‘ldi, lekin Otabek yana bir necha daqiqa erga mixlangandek qotib turdi. (A.Qod.) Bog‘lovchilar qo‘llanishiga ko‘ra ikki turli bo‘ladi: 1. YAkka bog‘lovchilar. 2. Takroriy bog‘lovchilar. YAkka bog‘lovchilar uyushgan bo‘laklar va ayrim gaplar orasida yakka holda qo‘llanadi. Bular va, hamda, lekin, biroq, -ki (-kim), chunki, agar, gar, balki, go‘yo, basharti, garchi, go‘yoki, holbuki, vaholanki. Xazon qilmas Zaynabni zamon Va otashda o‘rtanmas Omon (H.O.) Bu gullarni Azizxon, go‘yo ona o‘z farzandini ardoqlagan kabi ardoqlardi. (S. Jamol). Ahli majlis Otabekni ko‘klarga ko‘tarib maqtar edi, lekin Homid bu maqtashlarga ishtirok etmas va nimadandir g‘ijingandek ko‘rinar edi. (A.Qod.) Takroriy bog‘lovchilar bir gapda ikki yoki undan ortiq o‘rinda gap bo‘laklari, shuningdek qo‘shma gaplarda ayrim sodda gaplar bilan birga aynan takrorlanadi. Bular dam..., dam, goh..., goh, xoh..., xoh, yo..., yo, yoki..., yoki, ham..., ham, ba’zan..., ba’zan, bir...,bir. Masalan, U goh dashtdagi otlarning kishnashiga, goh yaqin chodirdagi go‘zal kanilarning mayin kulgulariga quloq solib yotarkan, olam beg‘ubor bo‘lib tuyular edi. (O.YO.) YO bir maslahatni aytib bo‘ladi, yo ro‘zg‘ or ishni. (CHo‘lpon). Dam bobomga, dam uning o‘rtog‘iga tikilaman. (O.) Dadasi... erkatoy o‘g‘lining bu arzini eshitib, bir hayratga tushdi, bir quvondi. (O.YO.) Takroriy bog‘lovchilardan yo,yoki yakka holda ham qo‘llanishi mumkin, ham, ba’zan, bir so‘zlari esa yakka holda qo‘llansa bog‘lovchi bo‘la olmaydi. 16 Navoiy Xuroson va Movarounnahrda yashamoqda bo‘lgan yoki dunyodan ko‘z yumgan yuzlarga shoirlarni xotirga oldi. (O.) Bu erda qovun tekin. Uzib beraymi yo o‘zingiz uzasizmi? (S.Ahmad). Bog‘lovchilar gapdagi vazifasiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 1) teng bog‘lovchilar; 2) ergashtiruvchi bog‘lovchilar. 1. Teng bog‘lovchilar Teng bog‘lovchilar grammatik jihatdan teng huquqli gap bo‘laklarini va gaplarni o‘zaro bog‘lashga xizmat qiladi. Masalan, Kitob har qanday bilimning joni va yuragi, har qanday fanning ibtidosidir. (Stefan TSveyg). Agar so‘zlar va Zaynab qalbi Tol bargiday dir-dir qaltirar. (H.O.) Teng bog‘lovchilar biriktiruv, zidlov va ayiruv bog‘lovchilariga bo‘linadi. 1) biriktiruv bog‘lovchilar guruhiga va, hamda, bilan, ham kabi so‘zlar kiradi. Bu bog‘lovchilar gapning uyushiq bo‘laklarini, qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir-biriga bog‘laydi. Biriktiruv bog‘lovchisi va eng ko‘p qo‘llanadigan bog‘lovchidir. Bu bog‘lovchi: 1) gapning uyushiq bo‘laklarini bog‘laydi: Aqlli odam olimlar, fozillar va tadbirli xunarmandlarning suhbatlarida bo‘ladi, ulardan bahra oladi («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»); 2) qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog‘lashga xizmat qiladi va turli ma’no munosabatlarini ifodalaydi. Masalan: Hamid Rahmat bilan birga Otabekni Ziyo akanikiga taklif qilgali kelgani edi va biz ularni osh-suv qilib jo‘natgan edik. (A.Qod.) Ham, hamda bog‘lovchilari ham gapning uyushiq bo‘laklarini va qo‘shma gap qismlarini bog‘lash uchun qo‘llanadi. Sultonmurod ham do‘st Zayniddin cheksiz quvondilar. (O.) Kun sovidi hamda erlar muzladi. 17 Ham so‘zi bog‘lovchi bo‘lib emas, balki gap ma’nosini yoki ayrim gap bo‘laklarini ta’kidlash, kuchaytirish uchun ko‘p ishlatiladi. Quyosh ham oltin to‘rlarini to‘kib, mag‘ rur ko‘tariladi (O.) Biriktiruvchi bog‘lovchilari bilan ko‘makchisi, -da, -u(-yu) yuklamalari ham qo‘llanadi. Bobom asta ko‘zlarini yumadi-da, allaqanday uzoq bir xayolga ketadi. (O.) Onayu bola – gulu lola. (Maqol). SHudgorda Jannatxola bilan Zebixon qoldi. (S.A.) 1) zidlov bog‘lovchilari guruhiga biroq, ammo, lekin, balki, holbuki kabi so‘zlar kiradi. Bu bog‘lovchilar mazmunan bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilgan bo‘laklarni yoki gaplarni bog‘lash uchun xizmat qiladi. Biroq, ammo, lekin bog‘lovchilari gap bo‘laklarini bog‘lab kelganda zidlik ma’nosini, shu bilan birga, gap mazmunini to‘ldirish, izohlash, qiyoslash uchun ham xizmat qiladi. Qo‘shma gap qismlari tarkibidagi sodda gaplarni bog‘lashda esa keyingi qism avvalgi qismda aytilgan fikrga qarama-qarshi, zid faktlar ifodalanadi. SHuning uchun bu faktlar, voqea-hodisalardan faqat bittasining bo‘layotganini, ikkinchisi inkor etilganigi ma’nosi anglashiladi. Masalan, Mahallada bolalar ko‘p, lekin bir-biriga o‘xshamaydi. (O.) Har narsaning yangisi, ammo do‘stning eskisi yaxshi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). O‘xshash mevalarni saralaydi, xidlaydi, biroq egisi kelmaydi. (O.) Zidlov bog‘lovchilari gap boshida kelib, avval aytilgan fikrga zid bo‘lgan yangi fikrli gapni oldingi gapga bog‘laydi: Mazmunan bir-biriga qarama-qarshi gap bo‘laklari va gaplarni bog‘lashda – da, -u (-yu) yuklamalari ham qo‘llanadi. Sobir kichkina-yu, pishiqqina (O.) 2) ayiruv bog‘lovchilar guruhiga yo, yoki, yo..., yo, yoxud, dam..., dam, goh..., goh, xoh..., xoh, ba’zan..., ba’zan, bir-bir kabi so‘zlar kiradi. 18 Bu bog‘lovchilar narsa, voqea-hodisalarni boshqarishdan ajratish yoki ularning galma-gal bo‘lishini ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Bulardan yo, yoki, yo..., yo, xoh..., xoh bog‘lovchilari uyushgan bo‘laklarning birini ikkinchisidan, biror voqea, hodisa yoki ish-harakatni boshqasidan ayirib ko‘rsatish uchun ishlatiladi: Poshshaxon Umrinisabibining qizini yo ko‘rmadi, yo ko‘rsa ham nazarga ilmadi. (CHo‘lpon). «YO podshoh biron erga chiqadi yoki elchi kelishi kutiladi», - dedi Zayniddin. (O.) Xoh ishoning, xoh ishonmang, birinchi kuniyoq to‘qqiz tonna paxta teribman. (S. A.) Ba’zan..., ba’zan, dam..., dam, goh..., goh bog‘lovchilari esa galma-gallikni, navbat bilan almashinib, takrorlanib turishni ifodalaydi. Dam tekisliklar bo‘ylab balandga, dam pastga tushib boramiz. (O.) Nimqorong‘i shiftga tikilib yotgancha xayol suraman: goh katta shaharlarga borib qolaman, goh daryolarda suzaman. (O‘.Hoshimov) Hasanali eshitmadimi yoxud eshitsa ham eshitmaganga soldimi, har nechuk javob bermadi (A. Qod.) 2. Ergashtiruvchi bog‘lovchilar Ergashtiruvchi bog‘lovchilar qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir- biriga tobelanish yo‘li bilan bog‘laydi. Ergashtiruvchi bog‘lovchilar grammatik aloqalarni ifodalash va ma’nolariga qarab: 1) aniqlov bog‘lovchisi; 2) sabab bog‘lovchilari; 3) chog‘ishtiruv bog‘lovchilari; 4) maqsad bog‘lovchisi; 5) shart va to‘liqsizlik bog‘lovchilariga bo‘linadi. 1) aniqlov bog‘lovchlariga ya’ni, -ki (-kim) so‘zlari mansub bo‘lib, ular ergash gaplarni bosh gapga bog‘lash uchun qo‘llanadi. Bilib qo‘yki, seni Vatan kutadi. Mirzo Ulug‘ bek joyiga o‘tirmagan ham ediki, saroybon kirib, ikkinchi nomani tutdi. (O.Y.) 2) sabab bog‘lovchilariga chunki , shuning uchun, negaki, zeroki, nainki kabi so‘zlar kiradi. Bu bog‘lovchilar ergash gapni bosh gapga bog‘lab, sabab, payt 19 ma’nolarini ifodalaydi. Chorasi bo‘lmagan ishga kirishma, chunki undan qutilib bo‘lmaydi. (Amir Temur o‘gitlari) Ko‘chadagi suv ariqning tegidan sayoz oqar, shuning uchun undan foydalanish qulay emas edi. (A.Qod.) U ikki, balki uch yildan buyon o‘z to‘yini kutar edi. (O.) 3) chog‘ishtiruv bog‘lovchilari: go‘yo, go‘yoki. Bu bog‘lovchilar bosh gapda ifodalangan fikrni ergash gapdagi fikr bilan qiyoslab ko‘rsatadi. Sen menga baxsh etding ko‘rkam bir yoshlik, go‘yo qalbimda ulg‘aydi quyoshday viqor. (J.Jabborov). Nihoyat chollar jim bo‘lishadi, go‘yo yoshliklarini sog‘inganday boshlarini quyi solishadi (O.) 4) maqsad bog‘lovchisi toki qo‘shma gap tarkibidagi maqsad ma’nosini ifodalagan ergash gapni bosh gap bilan bog‘laydi. Yomonlarning jazosini berish kerak, toki ular yaxshilarning boshiga yomon kunlarni solmasinlar. (H.G‘ .) 5) shart va to‘liqsizlik bog‘lovchilari: agar (gar), modomiki, basharti, garchi, garchand, mabodo. Bu bog‘lovchilar shart va to‘liqsiz ergash gaplarning bosh gapga bo‘lgan munosabatdagi shartni, shu bilan birga to‘liqsizlik ma’nolarini anglatadi: Agar kishining hayoti biror maqsad, biror g‘ oya uchun kurash bilan o‘tsa, bunday hayotga hech afsus qilmaslik kerak. (M.Ibr.) Bu oqshom, garchi tevarak tinch bo‘lsa ham, kechagidan ko‘ra qo‘rqinchliroq, ezuvchanroq tuyular edi. (O.) 2.2 Bog‘lovchi vazifasini bajaruvchi so‘zlar Boshqa so‘z turkumiga oid ba’zi so‘zlar ham bog‘lovchi o‘rnida qo‘llanadi: bilan , deb, degan, bordi-yu, u(-yu), -da. Masalan: Umrim shirin o‘tsin deb , tilni tiydim hamisha. Ayvonda Hurmatbibi bilan onam choy ichib, gaplashib o‘tirishibdi (O.) Yuklama 20 Ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no berish uchun qo‘llanadigan yordamchi so‘zlar yuklamalar deb ataladi. Masalan: Haqiqiy kasbu kamol faqat ilm bilan hosil bo‘ladi. (M.Hasaniy). Quyosh ham atayin nurlarini to‘kib, mag‘ rur ko‘tarildi. (O.) YUklamalar tuzilishiga ko‘ra ikki xil: a) qo‘shimcha holatdagi yuklamalar: - mi, -chi, -a, -ya, -oq (-yoq), -da, -u (-yu), -gina (-kina, -qina), -ku; b) so‘z holatidagi yuklamalar: axir, faqat, xudi, nahotki, ham, naq, xolos. To‘ydan faqat Anor xabardor (H.O.) Eshik «g‘irch etib ochildi-da, ruxsat so‘rab ukasi Darvishali kirdi. (O.) Bir vaqi G‘iyosiddin Kichkina, xudi shu erda, daricha ostida o‘tirib, uni erkalatmasmidi. 1. Yuklamalarning turlari Hozirgi o‘zbek adabiy tilida gapga yoki ayrim so‘zlarga beradigan qo‘shimcha ma’nolariga ko‘ra yuklamalarni quyidagicha turlarga bo‘lish mumkin. 1. So‘roq va taajjub yuklamalari: -mi, -chi, -a, -ya. -mi yuklamasi so‘roq, taajjub, hayrat kabi ma’nolari bildiradi. Masalan: - Kelinning suluvligi Marg‘ilonda ma’lum ekanmi? (A.Qodiriy) Men dalada ishlashish kerakmishmi? (O.) -chi yuklamasi so‘roq, kuchaytiruv, harakatga undash, buyruq, iltimos, ta’kid ma’nolarini bildiradi. Masalan, - Sizga-chi, Anvar (A.Qodiriy) - O‘g‘ling qaytsin-chi, bo‘lmasa... (A.Qod.) - Loaqal bir og‘iz o‘g‘lingizga aytib o‘tishga va’da bering-chi, -dedi (A.Qod.) - O‘rtoqjon, bir narsa desang-chi. (Cho‘lpon). -a (-ya) yuklamalari so‘roq, taajjub, hayratlanish ma’nolarini bildiradi. Masalan, Bu gap oramizda qolsin-a! (T.Malik) Gulnorni sevishimni bilardi-ya (O.) - Qizim, bugun mehmonlaringni Sultonxonlarnikiga olib chiqasan-a? – deb qolmasinmi! (A.Qod.) 2. Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari: -ku, -u, -yu, -da, -oq (-yoq), -ki (- kim), ham, hatto, hattoki, axir, nahot (nahotki). 21 -ku, -u, -yu, -da, -oq (-yoq), -ki (-kim) yuklamalari ma’noni kuchaytirish, to‘liqsizlik, tezlik va davomiylik ma’nolarini ifodalash uchun qo‘llanadi. Masalan, Shundan keyin men uzoq safarga ketdim-u, Masturaning taqdiridan bexabar bo‘ldim (A.Q.) - O‘z qizingiz-ku, tengini topib bering-da! (Cho‘lpon) Mirzo Ulug‘ bek maktubni o‘qib tugatmasdanoq o‘rnidan turib ketdi. (O.Yo.) Ko‘plar yomg‘irdan qochib ulgirmasdayoq, oftob charaqlab ketdi. (S.A.) Ham, axir, hatto, hattoki, nahot (nahotki) so‘z yuklamalari fikrni ta’kidlash, avvalgi voqeani eslatish kabi ma’nolarni ifodalaydi. Masalan, Tursunboy hamma narsadan kechganda ham birgina shu Zebidan kechmas edi. (S.A.) Oyim o‘rta bo‘yli, oppoq, nozik tabiat ham ipakday muloyim, istarasi issiq xotin edi. (Zarifa Saidnosirova) Axir bu qal’ani olguncha ozmuncha talofat berildimi? (P.Q.) Sizni otasi o‘rnida ko‘rsak-u, nahotki sizdan beso‘roq ish tutsak (A.Q.) Uzoq cho‘zilgan bu suhbatda Miryoqubning qulog‘i bir marta g‘alati dingkaydi, hatto uning qop- qora chiroyli ko‘zlarida allaqanday sehrli olovlar yondi. (Ch.) Bir qissakim, buning so‘ngida Sevishganlar topishgusidir. (H.O.) 3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari: faqat, faqatgina, -gina (-kina, -qina). Bu yuklamalar turli so‘z turkumlari bilan kelib, ularni chegaralab ko‘rsatish va ma’no jihatdan ajratish uchun qo‘llanadi. Masalan, O‘zi haqida o‘ylamay, faqat xalqqa ilm berishga bel bog‘lagan olim kishi xudi shamga o‘xshaydi, sham o‘zini yondiradi, xalqqa ziyo bag‘ishlaydi. (M.Xasaniy) Yoqimli do‘stgina suhbati olis yo‘lni yaqin qiladi. (M.Xasaniy) Dunyoda ko‘rib o‘taturgan barcha orzuimiz, havasimiz faqat sengagina qarab qolgan (A.Qod.) Faqat yuklamasi o‘rnida yolg‘iz so‘zi qo‘llanishi ham mumkin. Miryoqubning topishi yolg‘iz mingboshi orqali bo‘lsa, unga «epaqa» nomini qo‘yish to‘g‘ ri bo‘larmidi. (Cho‘lpon) 22 4. Aniqlov yuklamasi: xuddi, naq. Bu yuklamalar o‘zi mansub bo‘lgan so‘zning ma’nosini aniqlab ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. Ilm o‘rganib, ilmiga amal qilmagan kishi naq er haydab, uni ekmagan kishiga o‘xshaydi. (M.Xasaniy) Hayosi yo‘q po‘sti shilib olingan yog‘ och va xuddi yog‘i tugagan chiroqqa o‘xshaydi. (M.Xasaniy) 5. Gumon yuklamasi: -dir barcha so‘z turkumlariga qo‘shilib kela oladi va o‘zi aloqador bo‘lgan so‘zga gumon, noaniqlik ma’nosini qo‘shadi: - Sizga nimadir va’da bergandir-da? (Isfandiyor) 6. Inkor yuklamasi na... na uyushiq bo‘laklar va qo‘shma gap tarkibidagi ayrim gaplar oldidan kelib, ularning mazmunini inkor etadi, bo‘lishsizga aylantiradi. Inkor shaklli gap bo‘laklari va gaplar oldida kelganda, bo‘lishsizlik kuchaytiriladi, ta’kidlanadi. Bu buyruqqa na ona e’tiroz qildi va na qiz (Cho‘lpon). Na qor, na yomg‘irdan darak bor. (O.) 2. Yuklamalarning yozilishi 1) -mi, -oq(-yoq), -gina (-kina,-qina), -dir yuklamalari o’zidan oldingi so’zga qo’shib yoziladi: Shu bugunoq ota-onasigagina emas, butun mahallaga yetib bormaydimi? 2) -chi,-ku,-u(-yu), -da, -a(-ya) yuklamalaridan oldin chiziqcha qo’yiladi: Sen- chi? Keldi-ku! D i q q a t! Juft so’zlar tarkibida bog’lovchi vazifasida kelgan - u(-yu) yuklamasi kirilcha yozuvda so’zga qo’shilib yoziladi: Gapu sўz kўpaydi. Yangi alifboda esa chiziqcha bilan ajratib yoziladi: Gap- u so’z ko’paydi. 3) faqat, ham, hatto, axir kabi so’z yuklamalar ayrim yoziladi: Tog’larda hatto yoz oylarida ham yomg’ir yog’adi. 23 Xulosa Dunyoni bilish nazariyasi ona tili o’qitish m е todikasining m е todologik asosi hisoblanadi. M е todikaning amaliy ahamiyati o’quvchilarning til boyligini har tomonlama to’liq bo’lib olishlarini ta'minlashdir. Buning uchun biz quyidagilarni yodda tutushimiz lozim: til kishilar o’rtasidagi aloqaning zaruriy vositasidir; tilsiz jamiyatning yashashi mumkin emas; tilning aloqa vositasi sifatidagi ahamiyati uzluksiz ortib boradi; maktabning vazifasi tilni aloqa-kishilar orasidagi munosabatning rivojlangan nozik quroliga aylantirish hisoblanadi. Til oqilona, mantiqiy bilish vositasidir; til birliklari va formalari yordamida bilish jarayonida umumlashtirish, tushunchani muhokama va xulosa bilan bog’lash amalga oshiriladi; til va nutq tafakkur bilan uzviy bog’lanadi; biz fikrni nutqda shakllantiramiz; tilni egallash va nutqni o’stirish bilan o’quvchining fikrlash qobiliyati ham o’sadi. M е todik fan sifatida ona tili o’qitish m е todikasi maktabda o’qitishning o’quvchilar nutqining yaxshi rivojlanishiga kafolat b е radigan tilni har tomonlama bilishning ijtimoiy rolini tushuntiradigan yo’llari bilan ta'minlashi k е rak. D е mak, nutq o’stirish maktabning muhim vazifasidir. 24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b. 2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b. 3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48- 4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b. 5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b. 6.Abdullayeva Q. Va b. O’qish axborot vositalarii. (Bilim bog’i) 2-sinf. – T.: O’qituvchi, 2003 y., 192 7. Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. 13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b. Internet saytlari 1. www.natlib.uz internet kutubxona 2. www.ziyonet.uz materiallari 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 6. www.testing.uz 7. www.math.com 25

4-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida yordamchi so`z turkumlarini o’rgatish metodikasi.

Купить