7-sinf Informatika va axborot texnologiyalari fanidan elektron o‘quv-uslubiy majmua yaratish metodikasi - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	50.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

7-sinf Informatika va axborot texnologiyalari fanidan elektron o‘quv-uslubiy majmua yaratish metodikasi

Sotib olish

7-sinf Informatika va axborot texnologiyalari fanidan elektron o‘quv-
uslubiy majmua yaratish metodikasi
MUNDARIJA:
Kirish
I.Bob. Interfaol metodlar va ulardan ta'lim Jarayonida foydalanish.
1.1 Interfaol metodlar va ulardan ta'lim
jarayonida foydalanish.
1.2 Java 8 dasturida 7 sinf talabalariga android platformasida o’quv qo’llanma
yaratish.
II. Bob.ta'lim jarayonida interfaol metodlardan foydalanishning amaliy
asoslari.
2. 1. Pedagogik jarayonni loyihalash texnologiyasining umumiy mohiyati.
2.2. Interfaol darslarda o'quvchilarning biluv faoliyatlarini tashkil etish
yo'llari.
2.3. Interfaol metodlar va ulardan ta'lim jarayonida foydalanish.
xulosa
foydalanilgan adabiyot
1

Kirish
O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni va
«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning maqsad va talablaridan kelib chiqqan
holda hozirgi kunda o’quv jarayonining moddiy-texnika va axborot bazasini
etarli darajada rivojlantirishga erishish, yuqori malakali pedagog-kadrlarga
bo’lgan ehtiyojni kamaytirish, sifatli o’quv-uslubiy va ilmiy adabiyot hamda
didaktik materiallar tanqisligini kamaytirish, ta’lim tizimi, fan va ishlab
chiqarish o’rtasida puxta o’zaro hamkorlik va o’zaro foydali aloqadorlikni
rivojlantirish orqali kadrlar tayyorlashning mavjud tizimidagi jiddiy
kamchiliklarni yo’qotishga alohida e’tabor berilmoqda. Shuning bilan bir qatorda,
ilg’or pedagogik texnologiyalarni yaratish va o’zlashtirish yuzasidan maqsadli
innovatsiya loyihalarini shakllantirish hamda amalga oshirish orqali ilm-
fanning ta’lim amaliyoti bilan aloqasini ta’minlash chora-tadbirlarini ishlab
chiqish, ilg’or axborot va pedagogik texnologiyalarni amalga oshirish uchun
tajriba maydonchalari barpo etish orqali esa ilmiy tadqiqotlar natijalarini
ta’lim-tarbiya jarayoniga o’z vaqtida joriy etish mexanizmini ro’yobga
chiqarish, zamonaviy axborot texnologiyalari, komp’yuterlashtirish va
kompyuterlar tarmoqlari negizida ta’lim jarayonini axborot bilan ta’minlash
rivojlanib borishi belgilab qo’yilgan. Bu manbalarning echimini topish axborot
texnologiyalarini ta’lim tizimiga qo’llashdek muhim masalani keltirib chiqaradi.
Shu nuqtai nazardan, axborot texnologiyalarining dunyo miqyosida
tutgan o’rniga nazar soladigan bo’lsak, bugungi kunda ko‘plab davlatlar
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari(AKT)ni iqtisodiy-ijtimoiy sohalarga,
xususan, ta’lim jarayoniga joriy etishdagi eng dolzarb muammoga, u ham bo‘lsa
fan o‘qituvchilarining AKT-savodxonligi, fanlarni o‘qitishda AKT vosita va
metodlaridan samarali foydalanish bo‘yicha tayyorgarligi muammosiga duch
kelmoqdalar. Mamlakatimizda ham mazkur muammoga jiddiy e’tibor qaratildi.
Chunki hozirgi davrda, jamiyatdagi jadal rivojlanish, o‘zgarishlar bilan bir
qatorda, ta’lim tizimida yangilanishlar yuzaga kelmoqda.
2

Kurs ishining maqsadi. 5-sinf “Informatika va axborot texnologiyalari”
fanidan elektron o’quv uslubiy majmuasini yaratish metodikasini yoritib berish
orqali ta’lim samaradorligiga erishish.
Kurs ishining vazifalari : mavzuga doir ilmiy-metodik adabiyotlar va
ilmiy tadqiqot ishlarini o’rganish hamda tahlil etish;
7 -sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fani mazmuni, maqsadi
va vazifalarini o’rganib chiqish;
7 -sinf “Informatika va axborot texnologiyalari” fanini o’qitish holati va
uni takomillashtirish yo’llarini o’rganib chiqish;
Kurs ishining ob’ekti – umumiy o‘rta ta’lim maktablari 1-sinfda
“Informatika va axborot texnologiyalari” fanini o’qitish jarayoni
3

I.Bob. Interfaol metodlar va ulardan ta'lim Jarayonida foydalanish.
1.1 Interfaol metodlar va ulardan ta'lim jarayonida foydalanish.
Zamonaviy ta'limni tashkil etishga qo'yiladigan muhim talablardan biri
ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga
erishishdir.
Bugunki kunda bir qator mamlakatlarda o'quvchilarning o'quv va ijodiy
faolliklarini oshiruvchi hamda ta'lim tarbiya jarayonini samaradorligini
kafolatlovchi interfaol metodlarni qo'llash borasida katta tajriba to'plangan bo'lib,
ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar I N T YE R F A O L M YE T OD
lar nomi bilan kiritilmoqda. Quyida ta'lim amaliyotida foydalanilayotgan interfaol
metodlardan bir nechtasining mohiyati va ulardan foydalanish borasida so'z
yuritamiz: Interfaol asosida dars jarayonini tashkil etilganda:
1. O'quvchining o'zaro faolligi oshadi, hamkorlik, ijodkorlikda ishlash
ko'nikmalari shakllanadi.
2. O'quv, reja, dastur, darslik, standart. meyor, qo'llanmalar, mavzu mazmuni
bilan ishlash malakalari shakllanadi.
3. Ta'lim mazmunini, ma'ruzasini mustaqil mutoola qilish, ishlash,
o'zlashtirish kundalik shaxsiy ishlariga aylanadi.
4. O'quvchi erkin fikr bildirish, o'z fikrini himoya qilish, isbotlay olish,
tasdiqlay olishga odatlanadi.
5. Eng muhimi o'quv jarayonida didaktik motivlar vujudga keladi. Ya'ni,
o'quvchining ehtiyoji, hoxish-istagi qondiriladi. O'quv-biluv
jarayonida o'quvchining manfaatdorligi oshadi. Bu holat o'quvchini o'quv
maqsadlariga erishishda yuqori bosqichga ko'taradi. Darsni interfaol metodlarda
tashkil etishning qanday afzalliklari mavjud. O'qitish mazmuni yahshi
o'zlashtirishga olib keladi. “O'z vaqtida o'quvchi-o'qituvchi-o'quvchilar orasida
ta'limiy aloqalar o'rnatiladi”. O'qitish usullari ta'lim jarayonida turli xil
ko'rinishlarda kechadi. O'quv jarayonida o'quv ehtiyojini qondirish bilan birgalikda
yuqori motivatsiyaga ega bo'ladi. O'quvchilarda o'zaro axborot berish, olish, qayta
ishlash orqali o'quv materiali yahshi o'zlashtiriladi.
4

O'quvchida o'zaro muloqotga kirishish, fikr bildirish, fikr almashinish
ko'nikmalari shakllanadi. O'quv jarayonida – o'quvchining o'z-o'ziga baho berishi,
tanqidiy qarashi rivojlanadi. O'quvchi uchun dars qiziqarli va mazmunli
o'qitilayotgan fanga aylanadi, o'qish jarayoniga ijodiy va mustaqil yondashishga
harakat qiladi va har bir daqiqani g'animat deb biladi. Muhimi o'quvchilarda:
- o'quv mehnatiga o'zida hoxish-istak uyg'ota olishga;
- har qanday vaziyatda faollik ko'rsata olishga;
- ayniqsa, hozirgi tezkor axborot manbalaridan unumli foydalana olishga
kunikmalari shakllanadi. Shuning uchun ham, hozirgi kunda o'quvchining o'z-
o'zini rivojlantirish texnologiyasini yaratish pedagogika va didaktika fanlari oldida
o'z yechimini kutayotgan dolzarb muammolardandir. Barkamol shaxs ta'limoti
tadriji.
Komil inson, barkamol shaxsni har tomonlama kamol toptirish muammosi
ko'pgina tadqiqotlarning predmeti bo'lib kelgan. Ayrim tadqiqotchilar –komil inson
muammosini hozirgi davrda o'rganish mumkin emas degan qarashlari, tasavvuf
tariqasi namoyondalari komil inson “Ollohning diydoriga erishgan, buyuk shaxs”
degan xulosaga kelganlar. Barkamol shaxsni shakllantirish ta'limoti bir necha yillik
tarixga ega. Komil inson, avvalo, qahramonlik eposlarida, ertaklarda, xalqning
ideali orzusi sifatida ifodalanadi. Ularning badiiy obrazi tasvirlanadi, ya'ni xalq
pedagogikasida barkamol shaxs metodi atroflicha o'z aksini topgan. Lekin, mavjud
real shaxsni har tomonlama kamol toptirish, barkamol shaxs sifatida shakllantirish
muammosi ilmiy jihatdan hal etilmog'i lozim.
Barkamol shahsning shakllantirish borasidagi ilmiy manbalar eng qadimgi
yozma yodgorliklardan bo'lmish “Avesto” da o'zining dastlabki ifodasini topgan. U
ko'p asrlar davomida ilmu ma'rifatni o'rgatish, axloq- odob fazilatlarini
tarbiyalashda dasturilamal vazifasini bajargan. Jumladan, yahshilik va ezgulikni
ulug'lab “Yahshilik va ezgulik yaratish uchun kishi tinmay mehnat qilishi, o'z
qo'llari bilan noz-ne'matlar yaratishi lozim”. “Mehnat qilmaydigan odam! Sen
haqiqatdan ham tilanchilar qatorida yot eshiklarga ta'zim qilib, abadul-abad bosh
egib turursan” deb dangasalik va ishyoqmaslikni qattiq qoralaydi. “Avesto”dagi
5

urf-odatlar, rasm-rusmlar, tabiatni e'zolash, atrof-muhitni pok saqlash borasidagi
fikrlar diqqatga sazovor bo'lib, ular inson kamoloti uchun “ahloq kodeksi”
vazifasini bajaradi. Komil inson ta'limoti tadrijida jahon pedagogikasi, falsafa
fanida tan olingan qadimgi boshqa mamlakatlar faylasuflarining qarashlari ham
o'ziga xos ahamiyatga ega.
Biz O'zbekistonda komil inson ta'limotining rivojlanishi mintaqa
xususiyatidan kelib chiqadigan barkamol shaxsni shakllantirish muammosini
o'rganishni – maqsad qilib qo'ydik. Chunki, ta'lim-tarbiya tizimini
takomillashtirish, uni amalga oshirishda barkamol shaxs – modelini aniqlash
muhimdir. Shuning uchun, barkamol shaxs ta'limoti taraqqiyotining har bir
bosqichini tahlil etish muhim ahamiyatga ega. Bu borada Sharq Renessanssining
birinchi bosqichi IX-XII asrda Farobiy, Al-Farg'oniy, Ahmad ibn Abdulloh at-
Termiziy (IX asr), Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Hos Xojib (IX asr) larning ta'limoti
alohida o'rin tutadi. Bu davrda barkamol shaxs modeli o'ziga hos kontseptsiyasida
ifodalanadi. Forobiy barkamol shaxsda aqliy, estetik, jismoniy, mehnat fazilatlari
uyg'unligini asoslaydi. O'zida 12 ta tug'ma hislatni mujassamlashtirishgan
kishigina ahloqiy komil inson bo'lishi mumkinligini ta'kidlab, ularni birma-bir
sanab o'tadi. U “Fozil jamoa”, “Fozil shaxar” barpo etishning mumkin sharti –
bilimlarni egallashdan iborat deb biladi va bilimlarni – til ilmi, tibbiyot ilmi,
mantiq ilmi, matematika ilmi, siyosiy bilimlarga ajratadi. Shuningdek, ta'lim-
tarbiyaning mohiyatini, bir-biridan farqini “Ilmlar tasnifi” asarida insonni
o'rganishni birinchi o'ringa qo'yadi. Insondagi bioquvvatlar tizimini beradi. Abu
Nasr Forobiy barkamol shaxsda kasb tarbiyasi yetakchilik qilishi “tarbiyaning
raisi” bo'lishini ta'kidlaydi. Beruniy esa barkamol shaxsni shakllantirishni butun
borliq, koinot bilan bog'liq holda o'rganishni tavsiya etadi. U insonning ahloqiy
kategoriyalari haqida “To'g'rilik va haqiqat”, “Yahshilik va yomonlik”“Rostlik va
yolg'onchilik”, “Fahrlanish va g'amginlik”, “G'azab va ilmsizlik”, “Halollik va
haromlik”, “Do'stlik va dushmanlik”, “Xalqlar do'stligi va tinchligi uchun kurash”
va boshqa xususiyatlarni kishilarning tabiati bilan bog'laydi. U o'zining “Qadimgi
xislatlari: taqvodorlik, to'g'rilik, o'zini saqlash, dindorlik, odillik, insoniy kamtarlik,
6

latofat, sobitqadamlik, ehtiyotkorlik, sahiylik, muloyimlik, siyosat va boshqarish
ishlarida bilimdonlik, tadbirkorlik, to'g'ri taxmin qila bilish va bulardan boshqa
aqlga sig'maydigan kishi bayon etib tugata olmaydigan (yahshi) sifatlardan
iboratdir” deydi. Shuningdek, ushbu asarda ko'pgina xalqlarning urf-odatlarini
tahlil etadi.
Buyuk tabib va olim Ibn sino insonni jismoniy va ma'naviy uyg'unlik
qonuniyatlari nuqtai nazardan o'rganadi. Uning tib, mantiq, hikmat, falakiyat va
boshqa qator ilmlarga doir asarlari asrlar davomida o'sha insonning jismoniy va
ma'naviy kamoloti uchun xizmat qilib kelmoqda. Uning asarlarida buyuk hakim
kishilardagi mehr-shavqat, sahovat, sabr-toqat, qat`iyat, jasorat, tirishqoqlik,
mehnatsevarlik, ahdga vafo, ziyraklik, kamtarlik, shirinso'zlik, burch, ishonch,
sadoqat kabi ezgu sifatlarni talqin qilingan, insonlarning bu sifatlarga erishish
yo'llariilmiy va amaliy jihatdan tahlil qilingan. Alloma “Tib qonunlari” asarida
insonni tug'ilgandan boshlab tarbiyalash lozimligi haqidagi fikrni tibbiy nuqtai
nazardan asoslab berish bilan birga, bu tarbiyani qay yo'sinda va qanday
yo'nalishlarda olib borish kerakligini batafsil bayon qiladi.
Yuqoridagi mavzuni o'quvchilar turli interfaol metodlar orqali mustaxkamlab
borishi maqsadga muvofiqdir. O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan
kundan boshlab xalq milliy ta'lim-tarbiyasiga juda katta e'tibor berib kelinmoqda.
Kasb- hunar kollejlari va akademik litseylar amaliyotida buning yaqqol
namunasini ko'rish mumkin. Davlatning bu boradagi sa`y harakatlarining ijobiy
natija berishi esa muayyan darajada mazkur muassasalarda o'qitiladigan umumiy
o'rta ta'lim o'quv fanlarini o'qitish saviyasi, darajasi va samaradorligiga bog'liq.
Zero, kadrlar jamiyat taraqqiyotining asosiy omilidir.
1.2 Java 8 dasturida 7 sinf talabalariga android platformasida o’quv
qo’llanma yaratish. SQLite haqida.
SQLite bir Open Source bazasi hisoblanadi. SQLite SQL sintaksisi, bitimlar
va tayyor jadvallar kabi standart ilişkisel bazasi xususiyatlarini qo'llab-quvvatlaydi.
Ma'lumotlar bazasi Runtime uni boshqa ish vaqti ko'milgan bo'lgan yaxshi nomzod
7

qiladi (taxminan. 250 KBayt) da cheklangan xotira talab qiladi. SQLite va (Java
ikki barobarga o'xshash) REAL (Java uzoq o'xshash), INTEGER (Java string
o'xshash) ma'lumotlar turlari bulsin qo'llab-quvvatlaydi. Boshqa barcha turdagi
ma'lumotlar bazasida saqlanadi olaman oldin bu sohalarda biriga aylanadi lozim.
Ustunlar uchun yozilgan turlari belgilangan xil, masalan, aslida bo'lsa, SQLite o'zi
tasdiqlamoq emas.
Android ichida SQLite.
SQLite har bir Android qurilmaning ichiga joylashganki. Android bir
SQLite ma'lumotlar bazasini foydalanish bazasi o'rnatish amaliyoti yoki
boshqaruvini talab qilmaydi. Siz faqat yaratish va ma'lumotlar bazasini yangilash
uchun SQL iboralar aniqlash kerak. Keyin bazasi avtomatik ravishda Android
platformasi tomonidan siz uchun boshqariladi. Bir SQLite ma'lumotlar bazasiga
Access fayl tizimini fosh o'z ichiga oladi. Bu sekin bo'lishi mumkin. Shuning
uchun u doim mos kelmaydigan ma'lumotlar bazasi operatsiyalarini amalga
oshirish tavsiya etiladi.Dastur ma'lumotlar bazasini yaratadi bo'lsa, bu ma'lumotlar
bazasi katalog DATA / Data / APP_NAME / bazalari / filename saqlangan sukut
hisoblanadi. Yuqorida axborotnamasining qismlari quyidagi qoidalar asosida
barpo etiladi. DATA yo'l qaysi Environment.getDataDirectory () usul qaytib
hisoblanadi. APP_NAME dastur nomidir. Filename siz bazasi uchun dastur kod
tanlashingiz nomidir. Yaratish va SQLiteOpenHelper bilan ma'lumotlar bazasini
yangilash. Yaratish va Android ilova bir ma'lumotlar bazasini yuksaltirish uchun
siz SQLiteOpenHelper sinfning bir kichik sinfida yaratish. Sizning kichik guruhi
konstruktor Siz bazasi nomini va joriy ma'lumotlar bazasi versiyasini aniqlash,
SQLiteOpenHelper super usulini chaqiradi. Bu sinfda yaratish va ma'lumotlar
bazasini yangilash uchun quyidagi usullari bekor qilish kerak. - 54 - • onCreate () -
ma'lumotlar bazasi murojaat lekin hali yaratilmagan bo'lsa, doirasida tomonidan,
deyiladi. • onUpgrade - ma'lumotlar bazasi versiya dastur kodi ko'paydi bo'lsa,
deb atalgan. Bu usul mavjud ma'lumotlar bazasi diagramma yangilash yoki
mavjud ma'lumotlar bazasini tomchi va onCreate () usuli orqali uni qayta imkonini
beradi. Har ikki uslub bazasi Java vakillik parametr sifatida bir SQLiteDatabase
8

ob'ekt olasiz.SQLiteOpenHelper sinf getReadableDatabase () va
getWriteableDatabase () anSQLiteDatabase ob'ektga kirish uchun usullar beradi;
ham o'qib yoki holatini yozish.
SQLiteDatabase.
SQLiteDatabase Android bir SQLite ma'lumotlar bazasi bilan ishlash uchun
asosiy sinf va ochish uchun usullarini, so'rog'ini, yangilash beradi va ma'lumotlar
bazasini yopish. Batafsil o'ziga xos SQLiteDatabase Insert (), yangilash () va
o'chirish () usullarini beradi. Bundan tashqari, u to'g'ridan-to'g'ri SQL iboralar
amalga oshirish imkonini beradi execSQL () usulini beradi. rawQuery ()
to'g'ridan-to'g'ri usuli sifatida bir SQL ni tanlang bayonot qabul qiladi.So'rovlar ()
SQL so'rovlar aniqlash uchun tuzilgan interfeysi beradi.
SQLiteQueryBuilder SQL so'rovlarni hosil qilishga yordam beradi, bir
qulaylik sinf. SQLite foydalanish Quyida bir SQLite ma'lumotlar bazasi bilan
ishlash uchun qanday qilib ko'rsatadi. Biz uchun ma'lumotlarni boshqarish uchun
ma'lumotlar kirish obyekti (DAO) foydalanadi. DAO bazasi aloqasi tashish uchun
va ma'lumotlarni kirish va o'zgartirish uchun mas'ul hisoblanadi. Bizning
foydalanuvchi interfeysi kodi shijoati qatlami bilan shug'ullanish kerak emas,
shuning uchun u ham, real Java ob'ektlariga ma'lumotlar bazasi moslamalarni
o'zgartiradi. - 55 - Olingan dastur quyidagi kabi paydo bo'ladi.
SQLite baza .
DAO foydalanish har doim ham to'g'ri yondashuv emas. A DAO Java model
moslamalarni yaratadi; Agar model ob'ektlarini yaratish oldini olish mumkin, deb
to'g'ridan-to'g'ri yoki ContentProvider orqali ma'lumotlar bazasi yordamida odatda
ko'proq resurs samarali hisoblanadi. SQLite MBBT bilan ishlash ilova
yaratilishida MBBTdan foydalaniladi. Ko’p hodisalarda ORM (Object-
Relationship Mapping) deb nomlanuvchi qulay instrumentalar ishlatiladi. Berilgan
ma’lumotlarni obyektlarga bir yoki bir necha jadvallarga joylashtirish dasturlash
tilida beriladi. Bundan tashqari ORM MBBT bilan birgalikda majburiyatlarni o’zi-
ga olib, jadval strukturasini va konkertlikdan qochib eng muhim tomonlaridan
foydalanishga harakat qiladi. Afsuski, hozirgi vaqtda ORM mobil platformasining
9

kuchi chegaralanganligi bois androidda amaliyotda qo’llanilamaydi. Ilova
ishlashi-da aql bilan yondashish MBBT bilan barcha o’zaro aloqalarni bir sinfda
inkapsyu-latsiya qilishdir. Metodlar esa ilova qolgan komponentlarning kerakli
xizmatlarini bajaradi.Yaxshi amaliyot MBBTdan o’zining ishiga olib, yordamchi
sinfining yaratilishidan iborat. Mazkur sinf odatda ma’lumotlar bazasi bilan o’zaro
birgalik-da inkapsyulatsiya bo’lib, obyektlarni qo’shish, o’chirish va
o’zgartirishning o’ziga xos usullarni intuitive ravishda qat’iy mazmunini beradi.
Ma’lumotlar bazasi adapteri shuningdek ma’lumotlar bazasini yaratish, yopish va
ochish uchun metodlarni hammasini aniqlaydi va ma’lumotlar bazasiga
so’rovlarni qayta ishlashga yuboradi. Adapterning ishlashi pastda berilgan.
II. Bob.Ta'lim jarayonida interfaol metodlardan foydalanishning amaliy
asoslari.
2.1 Pedagogik jarayonni loyihalash texnologiyasining umumiy mohiyati.
Loyihalash pedagogik jarayonini tashkil etish va uning muvaffaqiyatli
kechishini ta'minlovchi muhim shartlardan biridir. Pedagogik jarayonini
loyihalashda:
1) Pedagogik faoliyat mazmuni tahlil qilish.
2) Natijalarni oldindan ko'ra bilish.
3) Rejalashtirilgan faoliyatni amalga oshirish loyihasini yaratish kabi
vazifalar bajariladi.
Bu bosqichda o'qituvchining mustaqil, shu bilan birga o'quvchi bilan hamkorlikda
o'quv jarayonini mazmuni, vositalarini belgilash asosida loyihalashtirilgan faoliyat
yetakchi o'rin tutadi. Demak:
Pedagogik jarayonni loyihalash
Loyiha - mazmun - faoliyat. Uchligi asosida tashkil etiluvchi faoliyatning
umumiy mohiyatini yahlit ifodalashga xizmat qiluvchi loyihani yaratishdir.
Loyihalar predmeti va uning yo'nalishiga ko'ra bir biridan farq qiladi pedagoglar
tomonidan ketma-ket amalga oshiruvchi va tashhisning qo'yilishi bilan
yakunlovchi tahliliy faoliyat, oldindan ko'ra bilish va loyihalash har qanday
10

holatda ijodiy faoliyatlarni namoyon qiladi.
Pedagogik jarayonni loyihalashda pedagogik vositalarni qo'llash mazmuni va
ikoniyatigina hisobga olinmasligi kerak, u asosan alohida o'quvchilar-o'quvchi
guruhi tomonidan tashkil etiluvchi faoliyat mazmunini yoritish zarur. Loyihalash
ta'limning ijtimoiy, pedagogik maqsadlarga tayangan holda, pedagogik jarayonni
aks ettiruvchi umumiy strategiya hisoblanadi. Loyihalashda o'quv rejasi, dasturlari,
darslik metodik tavsiyalar va boshqa o'quv qo'llanmalar muhim manba bo'lib
xizmat qiladi.
Interfaol metod texnologiyasi.
1. Interfaol metod texnologiyasining mohiyati o'quchilarning ijodkorligiga
tayanish va darsda erkin baxs-munozara sharoitini tug'dirishdan iborat. Bu
metodga ko'ra darslar bir necha bosqichga bo'linadi. 1. Chaqiriq bosqichi. Bu
bosqichda o'quvchilarni faollashtirish, mavzuning mazmun-mohiyatiga kirib
borish, uni anglab yetish jarayoniga tayyorlash maqsadi ko'zda tutiladi.
2. Aqliy hujum. Bu usul darsning boshlanishida yoki istalgan joyida
qo'llanishi mumkin. Bu bosqichda muammo o'quvchilarga aqliy hujum yo'li bilan
beriladi va ularning fikrlari orqali ochiladi.
3. Anglash bosqichi. Mavzuga oid xulosaviy fikrlar eshitiladi va o'qituvchi
tomonidan yangi fikrlar bilan to'ldiriladi.
4. Fikrlash bosqichi. Mavzu yuzasidan o'zlashtirilgan bilim va tushunchalarni
qisqa jumlalarda qilish topshiriladi. Bu topshiriqni bajarish uchun sinf guruhlarga
bo'linadi. Har bir guruh topshiriq bo'yicha o'z fikrini yozadi va har bir guruh vakili
bajarilgan topshiriqni boshqalarga ma'lum qiladi.
Guruhlar bilan ishlash faqat fikrlash bosqichida emas, balki birinchi
bosqichdan boshlab yo'lga qo'yilishi mumkin. O'quvchilarni guruhlarga bo'lib
ishlash uchun quyidagi talablarga amal qilish zarur.
1. Guruhlarga ajratish o'qituvchi tomonidan amalga oshiriladi.
2. Har bir guruhga rahbar tayinlanadi.
3. Har bir guruhdagi o'quvchilar bilim darajasining teng
bo'lishiga erishish kerak.
11

4. Guruh doira shaklida o'tirishi lozim.
5. Ish jarayonida har bir guruhning faoliyatiga, g'oyalariga e'tibor beriladi.
Bulardan tashqari guruhlarga aniq yo'l-yo'riq ko'rsatish, topshiriqlarni bajarish
uchun yetarli vaqt ajratish, kuchli guruhlarni rag'batlantirib borish ishning
natijasini baholash kabilarga ham ahamiyat berish mumkin hisoblanadi. Dars
jarayonida guruh a'zolarini almashtirib borish ham mumkin. Interfaol metod o'z
ichiga “Kichik guruhlar bilan ishlash” “Baxs-munozara” “Guruhlar aro bellashuv”
“Aqliy hujum” “Tanqidiy fikrlash” kabi metodlarni qamrab oladi. Kichik guruhlar
bilan ishlash metodi.
Bu keng qo'llaniladigan interfaol metodlardan bo'lib, bu metod
o'quvchilarning darsdagi faolligini ta'minlaydi. Ularning munozarada qatnashish
huquqini ta'minlaydi, boshqalar fikrini qadrlashga o'rgatadi. Guruhlar bilan ishlash
o'quvchilar o'rtasida vazifalarni aniq taqsimlashga tayanadi.
I-guruhda o'tiladigan “Ta'lim metodlari” mavzusini interfaol metod asosida
o'rganish haqidagi fikrlarimizni bayon qilamiz. O'tilgan mavzu ta'lim metodlari
haqida bo'lib, unga doir bilimlar savol-javoblar va topshiriqlarni orqali
mustaxkamlangandan so'ng yangi mavzu e'lon qilinadi. O'qituvchi mavzuni e'lon
qilib, bugungi o'tiladigan darsning maqsadini tushuntiradi va bu maqsadga erishish
uchun sinfning guruhlarga bo'linib ishlashini aytadi. I- guruh o'quvchilari
o'qituvchi tomonidan to'rtta guruhga bo'linadi. (Bu guruhlar soni bundan
boshqacha bo'lishi ham mumkin, biz mavzuning mohiyatidan kelib chiqib to'rtta
guruhga ajratamiz).
1-guruh “Zukko”
2-guruh “Ziyo”
3-guruh “Ibora”
4-guruh “Bog'lovchi”
O'qituvchi guruhlarning vazifasini tushuntirib, ularga quyidagi
savollarni beradi.
1. Ta'lim metodlari deb nimaga aytiladiyo
2. Interfaol ta'lim deganda nimani tushunamizyo
12

O'quvchilar pedagogika fanidan o'tilgan “ Interfaol ta'lim” mavzusi bo'yicha
olgan bilimlari asosida savollarga javob beradilar.
“Aqliy hujum” metodi biror mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal
etishda keng qo'llaniladi. Mazkur metod o'quvchilarni muammo hususida keng va
har tomonlama fikr yuritishga undaydi. “Aqliy hujum” metodi yordamida qo'yilgan
muammo yuzasidan bir necha yechimlarni topish imkoniyati yuzaga keladi. “Aqliy
hujum” metodidan foydalanishda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim:
- Berilgan muammo yuzasidan o'quvchilarning atroflicha va chuqur
mulohazalar yuritishga undash va shunga erishish;
- O'quvchilarning fikrlari va g'oyalarini rag'batlantirib borish,
tanqid ostiga olinmaslik, ularning erkin fikrlashlariga sharoit yaratish;
- Har bir o'quvchi fikrlar va g'oyalarni baholamaslik;
- Bunday yo'l tutilsa, yangi fikr va g'oyalari baholansa o'quvchilar
fikrlaridan to'xtab qolishlari mumkin.
“Aqliy hujum” metodi asosida tashkil qilingan mashg'ulotlar
quyidagi tartibda o'tkaziladi. Muammo aniqlanadi va o'quvchilarni muammo
yuzasidan fikrlarni yozuv taxtasiga yoki varaqlarga yozib boriladi. Bildirilayotgan
g'oyalarning mualliflari tomonidan asoslab berishga erishiladi. Pedagogika fanida
ko'plab mavzularni shu metod yordamida o'rganish mumkin. Jumladan, ayrim
ma'ruzalarni o'rgatishni shu metod asosida tashkil qilish mumkin. Pedagogika
darsliklariga qarab ko'plab ilmiy, ma'rifiy ma'ruzalar kiritilgan. Ma'ruzalar ustida
ishlash o'qituvchidan katta mehnat va mahorat talab qiladi.
Pedagogika darsligida ham ko'plab ma'ruzalar berilgan bo'lib, shulardan biri
“Ta'lim metodlari” ma'ruzasidir. Ma'ruza ilmiy uslubda berilgan. Ma'ruzalarni
taqqoslab, ularning o'xshash va farqli tomonlarini aniqlash topshirilgan. Mazkur
ma'ruzani “Aqliy hujum” metodi yordamida o'rganish ko'zlagan maqsadga erishish
imkoniyatini yaratadi. Bu metod asosida ma'ruza bilan bir necha bosqichda olib
boriladi.
1-bosqich. O'quvchilarni mavzuni tushunishga tayyorlash. O'tgan
mashg'ulotlarda berilgan talim metodlarga oid ma'lumotlar esga olinadi va
13

takrorlanadi, har bir ta'lim metodlarga o'ziga xos xususiyatlari yodga olinadi.
Chunki, ma'ruzalarni taqqoslash uchun o'quvchilarda ta'lim metodlariga oid
ma'lumotlar yetarli bo'lishi kerak. Talim metodlarga oid bilimlar yodga olingandan
so'ng, har ikki ma'ruza o'quvchilar tomonidan mustaqil o'qib chiqiladi. O'quvchilar
ma'ruza mazmunini tushunishga harakat qiladilar.
2-bosqich. Berilgan ma'ruzalarning o'xshash tomonlarini aniqlash.
Buning uchun o'qituvchi o'quvchilarga quyidagi savolni beradi. Har ikki
ma'ruza qaysi jihatdan bir-biriga o'xshaydiyo O'quvchilar mazkur savolga shunday
javob beradilar:
- har ikki ma'ruza ham ta'lim metodlari haqida;
- mavzuning mazmuni bir xil;
- har ikki ma'ruzada ham ta'lim jarayonlarda interfaol metodlardan
foydalanish yo'llari haqida fikr bildirilgan.
O'qituvchi o'quvchilarning ta'lim metodlari xaqidagi fikrlarini
umumlashtiradi va o'z munosabatini bildiradi.
Xulosa qilib shuni aytish joizki, interfaol metodlar eng samarali
metodlardan bo'lib, barcha o'quvchilarni mustaqillikka va ijodkorlikka
undaydi.
2.2. Interfaol darslarda o'quvchilarning biluv faoliyatlarini tashkil etish
yo'llari.
Interfaol darslarda o'quv-biluv faoliyatini guruhlarda tashkil etishning o'ziga
xosliklari mavjud:
- Bu shaklda kollej o'quvchilari guruhlarga bo'linib, har bir guruhga aniq,
alohida vazifalar beriladi.
- Har bir guruh alohida (ya'ni bir xil yoki tabaqalashgan) topshiriqlar ustida
ishlaydi.
- Topshiriq o'zaro muloqotga asoslanadi yoki biror yetakchi rahbarligida
tashkil etiladi.
- Guruhlarda topshiriq shunday amalga oshiriladiki, mashg'ulot yakunida har
bir ishtirokchi yoki guruh a'zosining qanchalik xissa qo'shganini hisobga olinadi.
14

- Guruh tarkibi doimiy bo'lmasligi mumkin, ular shunday guruh a'zosiga
o'zining maksimal xissasini qo'shish imkoniyati yaratiladi.
- Guruhlar turli kattalikda shakllantirilishi mumkin. Odatda guruhlarda 4-6
nafar a'zo ishtirok etadi.
Uning tarkibiga beriladigan topshiriqlarning mazmuni va xarakteriga qarab
o'zgartirishlar kiritilishi mumkin.
Guruhni shunday shakllantirish kerakki, har bir guruh tarkibida mustaqil
ishlash ko'nikmalariga ega bo'lgan o'quvchilarning bo'lishi kutilgan natijalar
beradi.
Guruhli o'quv-biluv ishlarini tashkil etishda ayrim o'quvchilarning individual
yordamga muhtojliklari seziladi. Shunday vaziyatlarda o'qituvchi tayyorgarlik
darajasi yuqori bo'lmagan o'quvchilarga yordam berib borishi maqsadga muvofiq.
Guruhli o'quv-biluv faoliyati laboratoriya ishlari, amaliy mashg'ulotlar, tabiiy
fanlardan tashkil etilgan amaliyot, nutq o'stirish mashg'ulotlari (dialog)
ma'ruzalarni o'zlashtirish, tarixiy materiallarni o'rganish darslarda juda qo'l keladi.
Bu holatlarda guruhlarda o'zaro muloqot o'rnatish, mustaqil ishlash yaxshi natija
beradi.
Guruhli o'quv-biluv faoliyati yana o'quv-mavzuviy konferentsiyalar,
munozara, mushoira, debat, savol-javob, ma'lum mavzudagi kichik ma'ruzalar,
qo'shimcha mashg'ulotlar, o'quv dasturlaridan tashqari mavzularni o'rganishda ham
juda qo'l keladi. Bunday o'quv-biluv faoliyatida guruh a'zolari juda faollik
ko'rsatadilar, o'z fikr, pozitsiyalarini himoya qilish ko'nikmalari shakllanadi. Guruh
hamkorligida, kuchli o'quvchilar kuchsiz o'quvchiga yordam berish bilan ularni
qo'llab quvvatlaydi, guruhda ham ijodkorlik vujudga keladi. Guruhli o'quv-biluv
faoliyatini tashkil etishda guruh a'zolari orasida vazifalar aniq tasdiqlansa, o'zaro
hamkorlik yo'lga qo'yilsa, samarali natijalar beradi. O'quvchilarni o'quv-biluv
faoliyatini guruhni tashkil etishda quyidagi elamentlar hisobga olinmog'i zarur.
1. O'quvchilarni guruhlarda ishlashga tayyorlash, o'quv topshiriqlarini aniq
qo'shish, guruhda ishlash bo'yicha tushuncha berish, reglament o'rnatish.
2. O'quv topshiriqlarini bajarish bo'yicha reja tuzish, uni muhokama etish. Uni
15

hal etish yo'llarini aniqlash va ishni olib boorish bo'yicha o'zaro vazifalarni
taqsimlash.
3. O'quv topshiriqlarini bajarish bo'yicha ishni tashkil eta olish.
4. Guruhdagi ishni tashkil etishda ish jarayoni va a'zolar ish
joylarini kuzatish va zarur hollarda yordamga kelish.
5. Guruhlarda topshiriqlarni bajarish natijalari bo'yicha
axborot berish, sinfda munozaralar o'tkazish, ish jarayonini borishiga
qo'shimcha va tuzatishlar kiritib borish. O'qituvchi tomonidan ishning natijalari
bo'yicha xulosalar chiqarish va yakun yasash.
6. Guruhda topshiriqlarni bajarish jarayonida o'zaro tekshiruv va
nazorat olib borishni yo'lga qo'yish.
7. Har bir guruhning ish natijalariga, sinf ishiga tahliliy baholar berish.
Guruh ishining muvaffaqiyatli chiqish o'qituvchining o'quv faoliyatini tashkil
eta olish harakati, mahoratiga bog'liq.
Ya'ni o'qituvchi guruhda ishtirok etayotgan har bir o'quvchining shaxsiy
faoliyatini tashkil eta olish, har bir o'quvchi o'qituvchi ko'magini olishi, ishning
borishi bilan pirovard natijani muvaffaqiyatli ko'rsata olishga bog'liq. Guruhlar
ishini o'quv-biluv jarayonida tashkil etishda bir qator kamchiliklar sodir bo'lishi
mumkin. Qiyinchiliklardan biri guruhlarni to'g'ri maqsadli shakllantira olish va
unda ishni tashkil eta olinishidir. Guruhlarda ishlash jarayonida o'quvchilar ayrim
qiyin topshiriqlarni mustaqil yechishga qiynaladilar. Shu sababli guruhlarda ishni
tashkil qilishda umumiy ishni tashkil etish bilan bir vaqtda individual ishlarni
ham tashkil etishga to'g'ri keladi. Bunday hollarda ko'pincha yaxshi
natijalarga erishish mumkin. Umuman o'quv predmetlari bo'yicha beriladigan
topshiriqlarning qiyinchilik darajasiga qarab guruhda
ijodiy muhit yaratiladi. Guruhlarda ishlash davrida o'quvchi, o'quvchi-
o'quvchi orasida o'zaro hamkorlik, o'zaro yordam muhiti o'rnatilsa, guruhlar ishi
kutilgan natijalarni beradi.
Trening. Interfaol metodlarda ishlash va o'sha sharoitlarda ishlash
malakalarini hosil qilish uchun treninglar tashkil etiladi. Treningda ishtirok
16

etuvchilar ma'lum bo'lgan metodlarni o'z o'quv faoliyatlarida foydalanish uchun
malaka va ko'nikmalarni hosil qiladilar. Treninglar davomida mavjud bo'lgan
yangi metodlar muhokama qilinadi, o'rganiladi, ko'nikmalar hosil qilinadi. O'zlari
shu asosida yangicha ishlash faoliyatini o'rganadilar.
Umuman treninglar qo'shimcha ta'lim olishning asosiy
formalaridandir. Treningning o'ziga xosligi shundaki, mutaxassisni o'z
faoliyatini, qobiliyatini oshirishga yo'naltirilgan bo'ladi. O'qituvchi o'z
o'quv-biluv faoliyatida vaqtdan unumli foydalanishni, mustaqil ish
yuritishni, qarorlar qabul qilishni o'rganadilar.
Mutaxassislar treningni to'rt guruhga bo'lishni tavsiya etadilar.
- o'z faoliyatini tashkil etuvchi mashg'ulotlar;
- komanda bo'lib ishlashga tayyorlanish;
- boshqalarni o'qitish ko'nikmasini olish;
- qo'shimcha ta'lim oluvchi ehtiyojni qondirish;
Birinchidan, “Shu yerda va hozir” qoidasi, guruhni tashkil etish
momentida qoida, fikr, mulohazalar, jarayon kechishi hisobga olinishi
kerak. Shu yo'sinda har bir ishtirokchining diqqat e'tiborini shaxsan o'ziga
va atrofida kechayotgan voqealarga torta olish, ishtirokchi o'zini qanday tuta
olishi, ko'rsata olishiga e'tibor qaratilishi kerak.
Ikkinchidan, “Samimiyat va ochiqchasiga” qoidasi, shunga erisha olish
kerakki, guruh a'zolari ko'zbo'yamachilik va yolg'ondan holi bo'lishlari shart,
guruhdagi shaxslarni o'ziga ishonchi va sog'lom vaziyatning maqsadli borishiga
turtki bo'ladi. Bunday muhitni yaratish shaxslar orasidagi muloqotning samarali
kechishini ta'minlaydi. Albatta guruhlarda boshlangandan bunday vaziyatni hosil
qilish mumkin. Har doim ham guruhlarda ishni tashkil etishda bir-birini qo'llash,
hayri hohlik, ochiqchasiga samimiy fikr bildirish imkoniyatlari bo'lavermaydi.
Bunday holda trener har bir ishtirokchining himoyalanganligi, ochiqchasiga o'z
fikrini bayon eta olishga muhit yaratishi kerak. Shundagina guruh ishtirokchisi
muloqot jarayonida o'zi o'ylagan, aytishi mumkin bo'lgan fikrni o'sha zahotiyoq,
o'z vaqtida aytadi, bildiradi, Uchinchidan, “Men” qoidasi, uruhlarda hammaning
17

fikri undoq yoki bundoq deb aytish man etiladi. Fikrlar faqat ayrim shaxslar
tomonidan, uning o'z nomidan fikr-mulohazalari alohida-alohida bildirilishi kerak.
Bunda bildirilayotgan fikr yoki g'oya shaxs mas'uliyatiga yuklanadi. U
qanday bo'lsa shunday qabul qilinadi. Shu yo'sinda guruhda har bir shaxsning roli
va o'rni bo'lishiga erishiladi.
To'rtinchidan, “Faollik qoidasi”, guruh ishida passiv kuzatuvchi bo'lmasligi
kerak. Topshiqlar yechimida hamma qatnashchilar shaxsan ishtirok etishi zarur.
Agar guruh a'zolaridan birortasi faol qatnashishdan bosh tortsa, uni kelgusi ishda
qatnashishi yoki qatnashmasligini ko'rib chiqishga to'g'ri keladi.
Beshinchidan, “Guruhda nima sodir bo'lsa o'z joyida qolish” qoidasi, guruhda
etik talablar, ruhiy xolatlarni vujudga keltirish uchun guruhda sodir bo'ladigan
noo'rin, noto'g'ri fikrlar tanqid ostiga olinmasligi, muhokama qilinmasligi juda
muhimdir. Nimaiki aytilsa va gapirilsa guruhda qolib ketishi kerak.
Treningni tashkil etish va o'tkazishda shunday metodlar mavjudki ular
universal xarakterga ega. Masalan, guruhiy munozaralar, o'yin asosidagi metodlar,
vaziyatlarni modullashtirish, inson sezgilarini rivojlantirish texnikalari, mediativ
texnikalar va boshqalardir. Lekin biror maqsadni ko'zda tutadigan treninglarning
o'ziga xos metodlari ham mavjud. Guruhli-munozara bu metod muammoli
savollarni hamkorlikda muhokama etishda qatnashchilarni nazariy va strategiyalari
asosida kechadi. Bunday metodlar masalaning yechimiga turli tomonlardan
qarashga mo'ljallanadi, masalani yechimiga har bir ishtirokchi alohida fikr bildiradi
va shular asosida qandaydir yechimga olib kelinadi. Trener munozarani turli
savollarni qo'yish asosida boshqaradi va ularni yechimi sari boshlaydi. Agar guruh
a'zolari biror savolni o'rtaga tashlasalar, boshqaruvchisiz o'zlari yechimini izlab
topishlari ham mumkin. Birorta ta'lim tashkilotida komandani tashkil etish maqsad
qilib olishi ham mumkin.
Trening qoidani tashkil etish bo'yicha munozara o'tkazish bilan boshlanishi,
komanda deganda nimani tushuniladi, komandaning shakllanishi qaysi mezonlar
asosida shakllantiriladi kabi savollar muhokamasi bilan yakunlanishi mumkin.
Bunda komandaning shakllanishi turlicha bo'lishi mumkin. Shunday guruhlar
18

shakllanishi mumkinki ular shaxsiy tarkibda samarali ishlashni yoqlab chiqishlari
mumkin. Bunday munozaralar komanda tuzishda diagnostika rolini o'ynashi va
trening oldiga aniq maqsadlarni qo'yishga yordam berishi mumkin. Trening
o'tkazishning didaktik vaziyati, ijodkorlik, faoliyatini tashkil etish, imittsiya,
ishchanlik, o'yinli metodlarga bo'lishi mumkin. Treninglarni o'yinli metodlar bilan
o'tkazilishi juda sermahsul yo'ldir. Guruhlarda ishlash jarayonida ishtirokchilarni
o'zaro tanishtirish, o'yinlari ular orasida tortishish zo'riqishlarning oldini olish,
o'zini ruhiy himoyalashda katta rol o'ynaydi. O'yin faoliyatini tashkil etish guruh
a'zolari orasida qiyinchilik, muloqotlarni olib borishdagi psixologik holatlarni
yahshilaydi. Trening samarali kechishi, yangi ko'nikmalarni egallash, kasbiy
mahoratlarni olish, ijodiy faoliyatning rivojlanishiga olib keladi. Tortinchoqlikdan
holi bo'lish, ochiq-oydin fikr aytish holatlariga olib keladi.
Vaziyatlarni modellashtirish. Treninglar jarayonida ishtirokchilarning o'zini
qanday tutishi, qanday bir qolipdagi hulqi bilan ishtirok etilayotganligini tushinish,
kuzatilishga to'g'ri keladi. Vaziyatni modellashtirishda ishtirok etuvchi jarayonning
borishida o'ziga foyda yoki ziyon keltiradigan holatlarini ko'ra bilish, kuzatish va
tahlil qilish orqali eng qulay tomonlarini ajrata bilishi zarur.
Sensorik sezgilikni rivojlantirish texnikasi. Bu sezgirlik orqali ishtirokchilar
boshqa ishtirokchini qabul qila olishi, tushinishi, sezishi va baholashga
o'rganadilar, o'zini-o'zligini, guruhni tushunib boradilar. Maxsus mashqlar orqali,
verbal va noverbal axborotlarni olish orqali, boshqa odamlar uni qanday qabul
qilayotganliklarini bilish orqali ishtirokchi o'z qarashiga ega bo'ladi, tashqi
qiyofadan shaxsiy qarashlar shakllanishini tushunib boradi. Xulosa o'rnida shuni
aytish kerakki, treningda metodlar quyidagicha bo'lishi mumkin. Komanda bo'lib
ishlash, kichik guruhlarga bo'linib ishlash, rolli o'yinlar, mini ma'ruzalar (15-
minutgacha), ular trening a'zolariga o'quv-metodik qo'llanma materiallar tarqatish
orqali amalga oshiriladi. Treninglarning mazmun jihatidan yo'nalishlari:
- treninglarga ehtiyojni o'rganish bo'yicha foks-guruhli ishini tashkil etish,
bunda tashkilotni o'rganayotganida trening rolm va uni bilish; - trening maqsadini
belgilash va uni himoyachi bilan kelishishi. O'quv maqsadiga qarab trening turini
19

tanlash; - treningning mazmuniga, kutilayotgan natijalariga qarab uning
davomiyligi belgilash, vaqt hisobini olish; - trening korporativ xususiyati,
tayyorgarlik fazolari va o'tkazish jarayonini belgilash;
- treningga tayyorgarlik – “nimaga”, “kim”, “nimani”, “qachon” va
“qaerda”ligining hisobini olish; trening qatnashuvchilaridan tahminiy anketalar
olish;
- trening dasturi va o'quv-metodik meyoriy hujjatlarni tayyorlash;
- korporativ treninglar porodokslarini olib borish, baholashni oldindan ko'ra
bilish;
- trening olib borishda o'quv jarayoniga ketadigan taxminiy vaqt,
ishtirokchilarni joylashtirish, o'tiladigan joyni tartibga keltirish;
- treningning boshlanishi (ochilishi) va tugallanishi (yakunlanishi);
- tabriknoma, tanishish, o'quv jarayoniga ishtirokchilarni jalb etish
metodlarini ishlab chiqish.(Ularning o'zaro muloqotini tashkil etish);
- treningdan kutilmagan natijalarni aniqlashtirish. Ishtirokchilar bilan
treningning so'ngi dasturini kelishib olish, trening jarayonidagi o'zaro
munosabatlar qonun-qoidalarini kelishish “o'yin qoidalari”;
- murakkab xarakterli ishtirokchilar bilan ish yuritish, o'ziga xos
shtirokchilarning tiplarini, konfliktli vaziyatlarni oldindan ko'ra bilish,
ularni vaqtida bartaraf etish.
- tadqiqot va qayta aloqa o'rnatish, trening yakunida trening ishtirokchilaridan
anketa olish. Trening o'tkazishning tuzilishi; - maqsadni belgilash, o'qitiladigan
dasturning mazmunini belgilash;
- ishtirokchilarning kasbiy tayyorgarlik darajasini diagnostic tahlil qilish;
- programma mazmunini muhitga moslashtirish va trening o'tkazish
metodlarini belgilash; - trening o'tkazish jarayoni;
- trening natijasida olgan bilimlarini baholash. Trener kimyo U nima bilan
shug'ullanadiyo Trener o'quv dasturi, trening mazmunini, trening faoliyatini olib
borish, trening natijalarini baholash bilan shug'ullanadi. Uning bosh maqsadi
mavjud bo'lgan yangi metodlarni, interfaol usullarini o'quvchilarga o'rgatish orqali
20

ularda yangi sharoitda, ehtiyoji mo'ljallangan ta'lim jarayonini olib borish
ko'nikmalarini shakllantiradi. Shu bilan barcha o'quvchilarning interfaol usullarga,
metodlarga bo'lgan ehtiyojini o'rganib boradi. Shu asosda treninglarni ehtiyojlarga
moslab, loyihalash ishlarini olib boradi. Shu bilan birgalikda trener o'quv kursi
dasturini, mazmunini shakllantiradi, u bir vaqtning o'zida trening qatnashchilari
hisobini olib, jarayonni tashkil etish instruktsiyasi, talab etilgan barcha o'quv
materiallari, tarqatma materiallari, zaruriy texnik jihozlarning hisobini qiladi.
Trener faoliyatidagi eng muhim davr trening jarayonini tashkil etish va olib
borishdir. U o'quv kursining taqdimotidir. Amaliy sessiyalar menejmenti,
munozaralar olib borish, qatnashchilardan olingan javoblarni koordinatsiya qilish,
qayta aloqani o'rnatish, har bir borayotgan jarayonni nazorat etish, vaqtida dam
berish, ularni o'quv jarayonida ruhiy va ijtimoiy himoya qilish talab etiladi.
Trenerlar trening materiallarini to'plash, tanlash, taqdim etishga yuborish
kasbiy mahoratini namoyon etishi kerak. Ular juda oson muloqatga kirishuvchi
suhbatdosh va tashkilotchi, kamtar inson bo'lmog'i lozim. Albatta trening yakunida
trenerdan olingan natijani tahlil qila olish, baholash kerak. Tahlillar har doim
sistemali bir tizimda tashkil etilishi kerak. Trenerdan treninglarning tashkiliy
muammolarini hal qilishi, tajribasiga suyanishi, maslahat berib borishi talab etiladi.
Trener yuksak kasb egasi, kommunikativ ko'nikma, yuqori malakali o'qituvchi,
liderlik funktsiyasini bajara oladigan, menedjerlik darajasida rivojlangan shaxsdir.
So'zsiz aytish mumkinki, o'qituvchilarni yangi talablar asosida ishlashga
o'rgatishda trenerning o'rni va roli beqiyosdir. Ta'lim sifati va samaradorligini
oshirish trenerlarning ish faoliyatiga ko'p jihatdan bog'liqdir. Interfaol metodlarni
maktab ta'limiga kiritishdan oldin qilinadigan ish o'qituvchilarni shu jarayonga
tayyorlash va malakasini oshirishdan boshlanadi. Uning uchun o'qituchilarni
tayyorlashda interfaol seminar, trening, maxsus maqsadli kurslarda, doimiy
harakatdagi o'quv kurslarida ayrim hollarda shaxsiy dastur asosidagi mustaqil
malaka oshirish jarayonida amalga oshiriladi. Ularning interfaol metodlarni
o'zlashtirishlari maxsus o'quv guruhlarida shakllanali. Guruhlar va trenerlar bilan
yonma-yon fasilitatorlar ish yuritadilar. Shu munosabat bilan fasilitator kimyo Uni
21

funktsiyalari nimalardan iborat degan savolga javob berish zaruriyati tug'iladi.
FASILITATOR – davra suhbatlarini, munozara, mushoira, debat, seminar,
treninglarni olib boruvchining yordamchisidir.
Uning maqsadi – guruhda guruh a'zolarini qo'llab-quvvatlash, oldida turgan
vazifani bajarishga yo'naltirishdir. U guruh a'zolarining shaxsiy va kasbiy
rivojlanishlariga qulay muhit yaratib beruvchi shaxs. Fasilitator guruhlarda o'zaro
borayotgan muloqot jarayonini olib boruvchidir.
Fasilitator guruhda ishni tashkil etishda, olib borishda jarayonning samaradorligini
ta'minlaydi. Uning vazifasi guruhda hamkorlikni, hamfikrlikni, ijodiy muhitni
yaratish, guruhni jipslashtirish va vaqt reglamentini boshqarish. Fasilitator
guruhlarni bir-birini qo'llab-quvvatlashga, o'zaro yordam berish muhitida ish
yuritishga yo'llovchidir. Guruhlardagi ishning muvaffaqiyatli kechishi, sessiyalarda
ishning jonli muloqotlarga boy bo'lishi fasilitatorning faolligi yoki befarqligi bilan
belgilanadi. Guruhlarda sessiyalarni olib borishda ko'p qirrali ishlar yo'lga
qo'yilishi kerak, ruhiy holatni boshqarish, vaziyatlardan chiqa olish, ko'pchilikning
diqqat-e'tiborini yo'naltira olish bilan belgilanadi. Guruhlarda ish olib borish
jarayonida ishning muvaffaqiyatli kechishga olib keladigan fasilitator funktsiyalari
quyidagicha bo'lishi kerak: 1.Fasilitator ushbu faoliyatga dirijyorlik qiladi. U
guruhdagi har bir a'zoni payqash, rivojlantirish, eng kichik g'oya o'rtaga tashlansa
ham darhol uni qo'llash kerak. E'tiborni kam tashabbusli a'zoga qaratib hammani
shu g'oyani rivojlantirish, xulosalarga kelishga undaydi.
2.Bu faoliyat fasilitatordan “bashorat” qila olish qobiliyatini talab etadi. Ya'ni,
guruhdagi tug'ilayotgan vaziyatni payqay olish, qisqa vaqtda masalani yechimi
tomon borish. Erkin fikr yuritishga, tortinmasdan o'z g'oyalarini ayta olishga
yo'llaydi. 3. Fasilitator vaqt kelganda (raqqos) o'yinchi hamdir. Ya'ni, guruh ishini
dadil, qo'rqmasdan o'z ortidan ergashtirish kerak. Guruhdagi vaziyatni
sekinlashtirish, tezlashtirish, jonlantirish, goho ilgari ko'zda tutilgan stsenariyadan
chiqishga ham borishi mumkin. Tinib-tinchimay olg'a bosish uning shioriga
aylanmog'i zarur.
4. Tinib-tinchimaydigan, izlanuvchan fasilitator tajriba-sinov ishlarini yo'l-
22

yo'lakay yecha oluvchi, kerak bo'lsa ilgari uchramagan, ko'zda tutilmagan yo'llarni
izlab topib nostandart yo'llar bilan mantiqan o'ylab katta g'oyalar yechimini topa
oluvchidir.
5. Olmosdek qayralgan inson sifatida guruhdagi ish jarayonini
biror kichik g'oya tanlash, kutilmagan biror savol tashlash orqali sifatli,
samarali kechishga yo'naltiradi, maqsadga erishadi. Guruhda ijodiy innovatsion
faoliyat yarata oladi.
2.3. Interfaol metodlar va ulardan ta'lim
jarayonida foydalanish.
Zamonaviy ta'limni tashkil etishga qo'yiladigan muhim talablardan
biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay qisqa vaqt ichida yuksak
natijalarga erishishdir.
Bugunki kunda bir qator mamlakatlarda o'quvchilarning o'quv va ijodiy
faolliklarini oshiruvchi hamda ta'lim tarbiya jarayonini samaradorligini
kafolatlovchi interfaol metodlarni qo'llash borasida katta tajriba to'plangan bo'lib,
ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar I N T YE R F A O L M YE T OD
lar nomi bilan kiritilmoqda. Quyida ta'lim amaliyotida foydalanilayotgan interfaol
metodlardan bir nechtasining mohiyati va ulardan foydalanish borasida so'z
yuritamiz: Interfaol asosida dars jarayonini tashkil etilganda:
1. O'quvchining o'zaro faolligi oshadi, hamkorlik, ijodkorlikda
ishlash ko'nikmalari shakllanadi.
2. O'quv, reja, dastur, darslik, standart. meyor, qo'llanmalar, mavzu
mazmuni bilan ishlash malakalari shakllanadi.
3. Ta'lim mazmunini, ma'ruzasini mustaqil mutoola qilish,
ishlash, o'zlashtirish kundalik shaxsiy ishlariga aylanadi.
4. O'quvchi erkin fikr bildirish, o'z fikrini himoya qilish,
isbotlay olish, tasdiqlay olishga odatlanadi.
5. Eng muhimi o'quv jarayonida didaktik motivlar vujudga keladi.
Ya'ni, o'quvchining ehtiyoji, hoxish-istagi qondiriladi. O'quv-biluv
jarayonida o'quvchining manfaatdorligi oshadi. Bu holat o'quvchini o'quv
23

maqsadlariga erishishda yuqori bosqichga ko'taradi. Darsni interfaol metodlarda
tashkil etishning qanday afzalliklari mavjud. O'qitish mazmuni yahshi
o'zlashtirishga olib keladi. “O'z vaqtida o'quvchi-o'qituvchi-o'quvchilar orasida
ta'limiy aloqalar o'rnatiladi”. O'qitish usullari ta'lim jarayonida turli xil
ko'rinishlarda kechadi.
O'quv jarayonida o'quv ehtiyojini qondirish bilan birgalikda yuqori
motivatsiyaga ega bo'ladi. O'quvchilarda o'zaro axborot berish, olish, qayta ishlash
orqali o'quv materiali yahshi o'zlashtiriladi. O'quvchida o'zaro muloqotga kirishish,
fikr bildirish, fikr almashinish ko'nikmalari shakllanadi.
O'quv jarayonida – o'quvchining o'z-o'ziga baho berishi, tanqidiy qarashi
rivojlanadi. O'quvchi uchun dars qiziqarli va mazmunli o'qitilayotgan fanga
aylanadi, o'qish jarayoniga ijodiy va mustaqil yondashishga harakat qiladi va har
bir daqiqani g'animat deb biladi. Muhimi o'quvchilarda:
- o'quv mehnatiga o'zida hoxish-istak uyg'ota olishga;
- har qanday vaziyatda faollik ko'rsata olishga;
- ayniqsa, hozirgi tezkor axborot manbalaridan unumli
foydalana olishga kunikmalari shakllanadi. Shuning uchun ham, hozirgi
kunda o'quvchining o'z-o'zini rivojlantirish texnologiyasini yaratish
pedagogika va didaktika fanlari oldida o'z yechimini kutayotgan dolzarb
muammolardandir. Barkamol shaxs ta'limoti tadriji. Komil inson, barkamol
shaxsni har tomonlama kamol toptirish muammosi ko'pgina tadqiqotlarning
predmeti bo'lib kelgan. Ayrim tadqiqotchilar –komil inson muammosini hozirgi
davrda o'rganish mumkin emas degan qarashlari, tasavvuf tariqasi namoyondalari
komil inson “Ollohning diydoriga erishgan, buyuk shaxs” degan xulosaga
kelganlar. Barkamol shaxsni shakllantirish ta'limoti bir necha yillik tarixga ega.
Komil inson, avvalo, qahramonlik eposlarida, ertaklarda, xalqning ideali orzusi
sifatida ifodalanadi. Ularning badiiy obrazi tasvirlanadi, ya'ni xalq pedagogikasida
barkamol shaxs metodi atroflicha o'z aksini topgan. Lekin, mavjud real shaxsni har
tomonlama kamol toptirish, barkamol shaxs sifatida shakllantirish muammosi
ilmiy jihatdan hal etilmog'i lozim.
24

Barkamol shahsning shakllantirish borasidagi ilmiy manbalar eng qadimgi
yozma yodgorliklardan bo'lmish “Avesto” da o'zining dastlabki ifodasini topgan. U
ko'p asrlar davomida ilmu ma'rifatni o'rgatish, axloq- odob fazilatlarini
tarbiyalashda dasturilamal vazifasini bajargan. Jumladan, yahshilik va ezgulikni
ulug'lab “Yahshilik va ezgulik yaratish uchun kishi tinmay mehnat qilishi, o'z
qo'llari bilan noz-ne'matlar yaratishi lozim”. “Mehnat qilmaydigan odam! Sen
haqiqatdan ham tilanchilar qatorida yot eshiklarga ta'zim qilib, abadul-abad bosh
egib turursan” deb dangasalik va ishyoqmaslikni qattiq qoralaydi. “Avesto”dagi
urf-odatlar, rasm-rusmlar, tabiatni e'zolash, atrof-muhitni pok saqlash borasidagi
fikrlar diqqatga sazovor bo'lib, ular inson kamoloti uchun “ahloq kodeksi”
vazifasini bajaradi. Komil inson ta'limoti tadrijida jahon pedagogikasi, falsafa
fanida tan olingan qadimgi boshqa mamlakatlar faylasuflarining qarashlari ham
o'ziga xos ahamiyatga ega. Biz O'zbekistonda komil inson ta'limotining
rivojlanishi mintaqa xususiyatidan kelib chiqadigan barkamol shaxsni
shakllantirish muammosini o'rganishni – maqsad qilib qo'ydik. Chunki, ta'lim-
tarbiya tizimini takomillashtirish, uni amalga oshirishda barkamol shaxs –
modelini aniqlash muhimdir. Shuning uchun, barkamol shaxs ta'limoti
taraqqiyotining har bir bosqichini tahlil etish muhim ahamiyatga ega. Bu borada
Sharq Renessanssining birinchi bosqichi IX-XII asrda Farobiy, Al-Farg'oniy,
Ahmad ibn Abdulloh at-Termiziy (IX asr), Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Hos Xojib
(IX asr) larning ta'limoti alohida o'rin tutadi. Bu davrda barkamol shaxs modeli
o'ziga hos kontseptsiyasida ifodalanadi. Forobiy barkamol shaxsda aqliy, estetik,
jismoniy, mehnat fazilatlari uyg'unligini asoslaydi. O'zida 12 ta tug'ma hislatni
mujassamlashtirishgan kishigina ahloqiy komil inson bo'lishi mumkinligini
ta'kidlab, ularni birma-bir sanab o'tadi. U “Fozil jamoa”, “Fozil shaxar” barpo
etishning mumkin sharti – bilimlarni egallashdan iborat deb biladi va bilimlarni –
til ilmi, tibbiyot ilmi, mantiq ilmi, matematika ilmi, siyosiy bilimlarga ajratadi.
Shuningdek, ta'lim-tarbiyaning mohiyatini, bir-biridan farqini “Ilmlar tasnifi”
asarida insonni o'rganishni birinchi o'ringa qo'yadi. Insondagi bioquvvatlar tizimini
beradi. Abu Nasr Forobiy barkamol shaxsda kasb tarbiyasi yetakchilik qilishi
25

“tarbiyaning raisi” bo'lishini ta'kidlaydi. Beruniy esa barkamol shaxsni
shakllantirishni butun borliq, koinot bilan bog'liq holda o'rganishni tavsiya etadi. U
insonning ahloqiy kategoriyalari haqida “To'g'rilik va haqiqat”, “Yahshilik va
yomonlik” “Rostlik va yolg'onchilik”, “Fahrlanish va g'amginlik”, “G'azab va
ilmsizlik”, “Halollik va haromlik”, “Do'stlik va dushmanlik”, “Xalqlar do'stligi va
tinchligi uchun kurash” va boshqa xususiyatlarni kishilarning tabiati bilan
bog'laydi. U o'zining “Qadimgi xislatlari: taqvodorlik, to'g'rilik, o'zini saqlash,
dindorlik, odillik, insoniy kamtarlik, latofat, sobitqadamlik, ehtiyotkorlik, sahiylik,
muloyimlik, siyosat va boshqarish ishlarida bilimdonlik, tadbirkorlik, to'g'ri taxmin
qila bilish va bulardan boshqa aqlga sig'maydigan kishi bayon etib tugata
olmaydigan (yahshi) sifatlardan iboratdir” deydi. Shuningdek, ushbu asarda
ko'pgina xalqlarning urf-odatlarini tahlil etadi Buyuk tabib va olim Ibn sino
insonni jismoniy va ma'naviy uyg'unlik qonuniyatlari nuqtai nazardan o'rganadi.
Uning tib, mantiq, hikmat, falakiyat va boshqa qator ilmlarga doir asarlari asrlar
davomida o'sha insonning jismoniy va ma'naviy kamoloti uchun xizmat qilib
kelmoqda. Uning asarlarida buyuk hakim kishilardagi mehr-shavqat, sahovat, sabr-
toqat, qat`iyat, jasorat, tirishqoqlik, mehnatsevarlik, ahdga vafo, ziyraklik,
kamtarlik, shirinso'zlik, burch, ishonch, sadoqat kabi ezgu sifatlarni talqin qilingan,
insonlarning bu sifatlarga erishish yo'llari ilmiy va amaliy jihatdan tahlil qilingan.
Alloma “Tib qonunlari” asarida insonni tug'ilgandan boshlab tarbiyalash lozimligi
haqidagi fikrni tibbiy nuqtai nazardan asoslab berish bilan birga, bu tarbiyani qay
yo'sinda va qanday yo'nalishlarda olib borish kerakligini batafsil bayon qiladi.
Yuqoridagi mavzuni o'quvchilar turli interfaol metodlar orqali mustaxkamlab
borishi maqsadga muvofiqdir. O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan
kundan boshlab xalq milliy ta'lim-tarbiyasiga juda katta e'tibor berib kelinmoqda.
Kasb- hunar kollejlari va akademik litseylar amaliyotida buning yaqqol
namunasini ko'rish mumkin. Davlatning bu boradagi sa`y harakatlarining ijobiy
natija berishi esa muayyan darajada mazkur muassasalarda o'qitiladigan umumiy
o'rta ta'lim o'quv fanlarini o'qitish saviyasi, darajasi va samaradorligiga bog'liq.
Zero, kadrlar jamiyat taraqqiyotining asosiy omilidir.
26

XULOSA

Shuni ham ta‘kidlash lozimki, hozirda axborot sohasini rivojlantirish va
faoliyatini yaxshilash bo'yicha ham O'zbekistonda bir qator Prezident Farmonlari
va qonun hujjatlari ishlab chiqilmoqda. Bular esa o'z navbatida aholi ongini
oshirish va malakali servis xizmatni tashkil qilishga qaratilgandir.
Xulosa qilib aytganda, hozirgi kunda axborotni istalgan vaqtda va ishonchli
manba orqali qabul qilish va undan samarali foydalanish eng asosiy masaladir.
Ayniqsa, ommalashib borayotgan mobil texnologiya sohasida. Yurtimizdagi
mobil texnologiya sohasidagi o'zgarishlarni olib qarasak, boshqa hech bir
davlatdan qolishmagan holda endilikda O'zbekistonda ham Android operatsion
tizimida o’quvchilarga bilim va malaka o’rgatishni ta’minlab beradi. Kelajakda
o’quvchilarning darslarini Android telefonlar orqali o’qish va kerakli resusrslarni
o’rganib olishga kata hissa qo’shadi. Interfaol darslarda o quv-biluv faoliyatiniʼ
guruhlarda tashkil etishning o ziga xos hususiyatlari, interfaol metodlar va
ʼ
ularning turli usullari trening asosida o rganilgan. Interfaol metodlarni ta lim
ʼ ʼ
jara ѐ
U nlarida qo llash, avvalo o qituvchilarni shu jarayonga tayyorlash va ʼ ʼ
malakasini oshirishdan boshlanadi. Uning uchun o qituvchilarni tayyorlashda,
ʼ
interfaol seminar,trening, maxsus maqsadli kurslar, doimiy xarakatdagi ta lim
ʼ
jarayonlarini tashkil qilish orqali amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
27

ADABIYOTLAR RO’YXATI
1) Mirziyoyev Sh. M. “Tanqidiy taxlil, qat`iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak”. T:
O`zbekiston, 2017
2. Karimov I. A. ―Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston
sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari ― O'zbekiston, 2009.
3. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni. Barkamol
avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydyevori. - Toshkyent.: 1997.
4. O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi».
Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydyevori. -T.:1997.
5. Isoqov I., Qulmamatov S.I. “Informatikani o qitishda innovatsion ʻ
texnologiyalar fanidan ma’ruza matnlari, Guliston sh., 2014 y.
ˮ
6. Qosimov S. S ― А xborot texnologiyalari texnika OO'Yu talabalari uchun
o'quv qo'llanma - Toshkent 2006.
7. Abduqodirov A. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida yangi axborot
texnologiya-laridan foydalanish muammolari .Uzluksiz ta’lim jarayoni.- 2002. № 4
8. « Pedagogika » V.A.Slastenin, I.F.Isayev, A.I.Mihyenko, Y.N.Shiyanov.
Moskva . Shkolnaya pressa. 2004 .
9. Pedagogika professionalnogo obrazovaniya. Pod. red . V.A.Slastenina.
Moskva
. Akademiya. 2003 .
10. Abduqodirov A.A., Pardayev A.X. Masofali o‘qitish nazariyasi va
amaliyoti.
-T.: Fan, 2008.
11.Платонов К. К. Краткий словарь сист
ѐмы психологич ѐских понятий.
М., “Высшa школа”, 1981.
12. С
ѐлѐвкэ Г. К Совр ѐмѐнны ѐ образоват ѐльны ѐ тѐхнологии. М.,
“Народно
ѐ образовани ѐ”, 1998.
28

7-sinf Informatika va axborot texnologiyalari fanidan elektron o‘quv-uslubiy majmua yaratish metodikasi

Sotib olish