Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	61.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	04 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Литература

8-sinf adabiyot darslarida Alisher Navoiyning ruboiylari va tuyuqlarini oʻrgatish yoʻllari

10maktubi deb hisoblaydilar. Chamasi, shoir safar oldida Ardasher bilan
xayrlashmoqchi bo lgan, lekin uni topmagan. So ng ushbu maktubni yozib qoldirgan.ʻ ʻ
Maktub Alisherning safar oldidagi kechinmalari va o z otasidek yaqin ko rgan Sayyid
ʻ ʻ
Hasan Ardasherning sifatlarini ta rif etish bilan boshlanadi. Vatan va do stlarni
ʼ ʻ
tashlab ketish og ir. Xayrlashmay ketish undan ham og ir. U ulug do stiga ketishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
sabablarini tushuntirmoqchi. Xat shu munosabat bilan yozilgan. Inson so z bilan
ʻ
ulug dir, „falak jismining joni“ — so z, ayqisa „nazm“ (she r), deydi shoir. Va o zida
ʻ ʻ ʼ ʻ
she r yozishga juda katta kuch-qudrat sezayotganini aytadi. Shunday qudratki, agar
ʼ
Firdavsiy o z „Shohnoma“sini 30 yilda yozgan bo lsa, u o shanday asarni 30 oyda
ʻ ʻ ʻ
yoza oladi. Nizomiy Ganjaviyning 30 yil sarflab maydonga keltirgan „Xamsa“si
uning oldida 2-3 yillik ishdir. Faqat unga imkon kerak. Yurt esa notinch, odamlarda
vafo yo q. Insoniylik qolmagan, zulm avjida. Hatto tasalli beruvchi kishi ham yo q.
ʻ ʻ
Ketaman, desang etagingdan tutadigan umr yo ldoshing, ketsang, ayriliqdan
ʻ
eziladigan do sting bo lmasa.
ʻ ʻ
Navoiy 60-yillarning ikkinchi yarmida Samarqandda yashadi. Uning bu
shaharga kelishi sababini turlicha talqin qiladilar. Xondamir, o qish uchun keldi,
ʻ
deydi. To g ri u Samarqandda din huquqshunosi va faylasuf Fazulloh Abullays
ʻ ʻ
qo lida o qidi. Zahiriddin Muhammad Bobur uni „Abusaid surgun qildi“, deydi.
ʻ ʻ
Bunda ham asos bor. Abusaidning Alisherga munosabati yomon edi. Shoir
Samarqandda dastlab moddiy qiyinchilik ichida yashaydi. Keyinroq unga shahar
hokimi Ahmad Hojibek rag bat va hoiylik ko rsatadi. Nihoyat, Samarqand o z
ʻ ʻ ʻ
go zalligi bilan ham Navoiyni maftun etadi. Shoir uni „firdavsmonand“(jannatmisol)
ʻ
deb ataydi va unga hech qachon „gardi fano“ o ltirmasligini — zavolikka yuz
ʻ
tutmasligini istaydi. Navoiy shu yillari shoir sifatida juda katta shuhrat topa bordi.
1465–1466-yillarda uning muxlislari she rlarini to plab, „devon“ tuzadilar. Bu kitob
ʼ ʻ
bugun „Ilk devon“ nomi bilan mashhurdir. 1468-yil oxirida Eronni eggalash uchun
bo lgan jangda Abusaid halok bo ladi. Husayn Bayqaro 1469-yilning boshida Hirotni
ʻ ʻ
qo lga oladi va Samarqandga xat yo llab, Navoiyni o z yoniga chaqiradi. Husayn
ʻ ʻ ʻ
Bayqaro uni davlat ishlariga jalb etadi va muhrdor qilib tayinlaydi.

224. Mustahkamlash: savol-javoblar, ruboiy asosida sinkveyn tuzish, asosiy g‘oyani
topish
5. Baholash: o‘quvchilarning ishtirokini baholash
2.2.Dars jarayonida ijodiy topshiriqlar va FSMU texnologiyasidan foydalanish
tajribalari.
TUYUQLAR
Yo rab, ul shahdu shakar, yo labdurur,
Yo magar shahdu shakar yolabdurur.
Jonima payvasta novak otqali
G`amza o`qin qoshig`a yolabdurur.
Javr o`qin jonimg`a soqiy yozmadi,
Vasl jomidin xumorim yozmadi.
Kilki qudrat sabz xatlar ishqidin
O`zga ish ollimg`a go`yo yozmadi.
Yo qoshingdin necha bir o`q ko`z tutay,
Otki, o`trusig`a aning ko`z tutay.
Necha ko`rgach o`zga mahvashlar qoshin,
Yangi oy ko`rgan kishidek ko`z tutay.
La`lidin jonimg`a o`tlar yoqilur,
Qoshi qaddimni jafodin «yo» qilur.
Men vafosi va`dasidin shodmen,
Ul vafo, bilmonki, qilmas yo qilur.

14lug atayn“da „Zubdat ut-tavoxir“(„Tarixlar qaymog i“) deb ham ataladi. 1480-ʻ ʻ
yillarning oxiri, 1490-yillarning boshida Navoiyning yaqin do stlari, ustozlaridan
ʻ
Sayyid Hasan Ardasher (1489), Abdurahmon Jomiy (1492), Pahlavon Muhammad
(1493) ketma-ket vafot etdilar. Navoiy ularga bag ishlab „Holoti Sayyid Hasan
ʻ
Ardasher“, „Xamsat ul-mutahayyirin“, „Holoti Pahlavon Muhammad“ asarlarini
yozadi. Bu asarlar nasriy bo lib, shoirning bu ulug zamondoshlari haqidagi memuar
ʻ ʻ
xotiralaridan tashkil topgan edi. 1491-yilda muammo janriga bag ishlangan „Risolayi
ʻ
muammo“ (ikkinchi nomi „Mufradot“) risolasini yozi. Navoiy zamonasida muammo
janri keng tarqalgan bo lsa — da, asosan, fors tilida yozilar edi. Navoiy o zbek tilida
ʻ ʻ
muammo yozgan ilk o zbek shoirlaridan bo ldi. „Xazoyin ul-maoniy“ga uning 52
ʻ ʻ
muamosi kiritilgan. Shoirning fors tilidagi muammolarini esa 500 chamalaydilar.
Navoiyning 1490-yillardagi eng katta xizmatlaridan biri „Xazoin ul maoniy“
(„Ma nolar xazinasi“)ni tuzish bo ldi. 1492–1498-yillarda tartib qilingan 4 qism
ʼ ʻ
devondan iborat bu ulkan she riy kulliyot shoirning turkiy tilda yozilgan deyarli
ʼ
barcha lirik she rlarini qamrab olgan edi. Shoir 7-8 yoshidan 20 yoshigacha bo lgan
ʼ ʻ
davrni umrining navbahori hisobladi va shu davr devonini „G aroyib us-
ʻ
sig ar“(„Yoshlik g aroyibotlari“) deb atadi
ʻ ʻ

6 I BOB.Alisher Navoiy ijodining 8-sinf adabiyot darslaridagi o’rni.
1.1. Alisher Navoiy ruboiylari va tuyuqlari-o’zbek adabiyotining bebaho
durdonalari.
Alisher Navoiy (chig atoycha: ʻ ریشیلع ییاون forscha: ماظن نیدلا یلع ریش ییاون ; 1441-yil
9-fevral — 1501-yil 3-yanvar) — Temuriylar davridagi turkiy xalqlarning shoiri[2],
mutafakkir va davlat arbobi G arbda Chig atoy adabiyotining buyuk vakili deb
ʻ ʻ
qaraladi.
Tarixchi Ali Yazdiy nazariga tushgan, shoir Lutfiy yosh shoir iste dodiga
ʼ
yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy e tirofini qozongan. Sayyid Hasan Ardasher,
ʼ
Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan ta lim olgan, Abdurahmon Jomiy bilan ijodiy
ʼ
hamkorlikda bo lgan. Navoiy 1469-yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar
ʻ
sababli Hirotdan yiroqroqda yashagan.
Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga o tirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida
ʻ
yangi bosqich boshlanadi, muhrdorlik (1469-yilda) mansabiga, vazirlik (1472-yilda)
va Astrobod hokimligi (1487-yilda) lavozimiga tayinlanadi. 1480–1500-yillar
mobaynida o z mablag lari hisobidan bir necha madrasa, 40 rabot (safardagi
ʻ ʻ
yo lovchilar to xtab o tish joyi), 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko prik, 20 ta
ʻ ʻ ʻ ʻ
hovuz qurdiradi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga „muqarrabi hazrati sultoniy“
(„sulton hazratlarining eng yaqin kishisi“) degan unvonni beradi. Unga ko ra Navoiy
ʻ
davlatning barcha ishlariga aralasha olardi.
Alisher Navoiy tarjimai holi o z davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, Bobur
ʻ
kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan.
Alisher Navoiy 1441-yil 9-fevralda Amir Temurning o gli Shohruh Mirzo
ʻ
shohligi davrida Hirotda tug ildi. Zamondoshlari uning haqida ko pincha
ʻ ʻ
„Nizomiddin Mir Alisher“ deb yozadilar. Nizomiddin — din-diyonat nizomi degani
bo lib, donishmand mansab egalariga beriladigan sifat, „mir“ amir demakdir. Uning
ʻ
otasi G iyosiddin Muhammad (uni G iyosiddin Kichkina ham der edilar) temuriylar
ʻ ʻ
saroyining amaldorlaridan, xonadonning ishonchli kishilaridan edi. Onasi amirzoda
Shayh Abusaid Changning qizi bo lgan, ismi ma lum emas. Alisherning bobosi
ʻ ʼ
Temurning o g li Umarshayx bilan emikdosh (ko kaldosh) bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ

23Bovujud ul yuz erur gulgunasiz
Kim, ko`runur ollida gulgunasiz.
Hajr sahrosidur ohim o`tidin,
Anda gul yoxud giyohe butmagan.
Shayx Ahmad bin Xudoydod Taroziy “Funun al-balog a” asarida (hijriy 840–milodiyʻ
1436–1437-yillar) o z davridagi o nta she riy janrlarga tavsif beradi (qasida, g azal,
ʻ ʻ ʼ ʻ
qit a, ruboiy, masnaviy, tarje , musammat, mustazod, mutavval, fard). Biz yaxshi
ʼ ʼ
bilamizki, Navoiy ijodida – “Xazoyin ul-ma oniy”da she riy janrlarning 16 ta xili
ʼ ʼ
mavjud. Ularning orasida eng barakalilaridan biri ruboiy ekanligini mutaxassislar
ko p marta ta kidlashgan.
ʻ ʼ
“Nazm ul-javohir” (“Gavharlar tizmasi”) asari, asosan, tasavvuf g oyalari targ ibiga
ʻ ʻ
bag ishlangan. Unda tasavvufdagi asosiy tushuncha va tamoyillar nihoyatda sodda va
ʻ
tushunarli tilda talqin qilinadi. Masalan, “Ro a aboka yuro uka” (“Otangga rioyat qil
ʻ ʻ
– bolangdan qaytadi”) hadisi uchun quyidagi ruboiy keltirilgan:
Farzand ato qullig in chu odat qilg ay,
ʻ ʻ
Ul odat ila kasbi saodat qilg ay,
ʻ
Har kimki atog a ko p rioyat qilg ay,
ʻ ʻ ʻ
O g lidin anga bu ish siroyat qilg ay.
ʻ ʻ ʻ
Adib otaga xizmat qilishning sharofatini birinchi ikki misrada ko rsatib bermoqda.
ʻ
Keyingi misrada esa yana shu fikrga qaytilgandek ko rinadi, ammo endi natijada
ʻ
ayirma bor. Har kim ekkanini o radi, deganlaridek, otaga qilingan hurmat va ehtirom,
ʻ
albatta, qaytadi, ammo uni qaytaruvchi odam mutlaqo boshqa bo ladi. Mana shu
ʻ
boshqa odam esa keyingi avlod vakili – otasiga yaxshi munosabatda bo lgan
ʻ
o g ilning farzandlaridir.
ʻ ʻ
Yoki insoniy fazilatlar mavzusida boshqa bir to rtlik yaratiladi:
ʻ
El qochsa birovdin, el yomoni bil oni,

30qolishi, shuning uchun qo`ldan kelgancha yaxshilik qilish kerakligi” g‘oyasi ilgari
surilgan.
Kichik yoshidan ta'lim olib, maktabda o'qib yurgan kezlari forsiy tildagi tasavvufiy
adabiyotning asoschilaridan biri hisoblanmish Farididdin Attorning mashhur «Mantiq
ut-tayr» («Qush nutqi») dostonini sevib, berilib o'qidi (asarni yoddan bilishidan
xabardorsiz).
Siyosiy vaziyatlar taqozosi bilan Navoiylar oilasi bir muddat Iroqqa ko'chib
yashaganidan xabaringiz bor. Hozirgi Eronning Mashhad shahriga ko'chirilganda
yosh shoir saroy xizmatchisi sifatida u yoqqa borganini, shu yerdagi madrasalarda
ta'lim olganini ham bilishingiz lozim.
Alisher Navoiy adabiyotimiz tarixida tuyuqning nazariyotchisigina bo'lib qolmay,
bu janrda ham o'z iste'dodini sinab ko'rgan va o'z devonidan bu janrdagi she'rlarga
alohida o'rin ajratgan san'atkordir.Shoir tuyuqlari turkiy she'riyatning eng yuksak
namunalari ekanligi bilan ahamiyatlidir. Navoiy tuyuqlari mahoratining yangi
qirralarigina emas, ayni zamonda, har bir badiiy detaldan muhim fikrlarni bayon etish
vositasi sifatida foydalanishga harakat qiluvchi san'atkorligi ko'zga yaqqol tashlanadi.
Shoir qofiya uchun tajnisning turli ko'rinishlarini istifoda etar ekan, shu vositalarni
quruq so'z o'yini uchun emas, balki o'zining chuqur kechinmalarini ifoda etish
maqsadiga bo'ysundiradi.

16yorning lablari ta'rifini keltirar ekan, uni labmikan, shakarmikan, asalmikan yoki
yorim shakar, asal yalaganmikan, deya hayratlanadi. Keyingi misralarda
ma'shuqaning qoshi tasvirlanadi. Bunda bu qoshmikan yoki u mening jonimga o'q
otish uchun g'amza o'qlarini qoshlariga tizib yoylabmikan, deydi. Bunda shoir
tajohilu orif vositasida oshiqning yorga munosabati mahorat bilan ifodalangan.Shoir
o zining tuyuqlarini jamlab , "Badoye' ul-vasat"devoni tarkibiga kiritgan. Devondagi ʻ
tuyuqlarning jami soni-13ta. Ammo Alisher Navoiy faqat shu devonidagina
emas,boshqa asarlarida ham tuyuq janri haqida to xtalib o tgan.Masalan, "Majolis
ʻ ʻ
un-nafois" asarida ham tuyuq namunalari va ularning mualliflari haqida so'z yuritadi,
tuyuq va tajnis haqidagi o'z qarashlarini to'ldiradi. U o'z asarida Mirsaid taxallusli
shoirning quyidagi tuyug'ini keltiradi va bu tuyuq ancha mahorat bilan bitilganligini
qanoat bilan qayd qilib o'tadi:
Ey muhiblar etsangiz gar yoza siz,
Gul adoqinda humori yozasiz.
Gar men o'lsam turbatimning toshig'a,
"Kushtai bir sho'x erur" deb yozasiz.
Bu orqali Navoiy tuyuq janrida faqat o zini emas,boshqa ijodkorlar fikrini bilish
ʻ
hamda bu janrni mukammallashtirishni xohlaydi.
Tuyuqlarni ularda tajnisning ishtirok etishi yoxud etmasligiga qarab ikki guruhga
bo'lish mumkin:
1) tajnisli tuyuqlar;
2) tajnissiz tuyuqlar.
Bular hajmi, vazni jihatidan bir- biriga mos keladi.
Tajnisli tuyuqlarning o'zbek adabiyotida eng ko'p tarqalgani va rivoj topgani
a,a,b,a tarzida qofiyalanib, 1,2,4- misralarida tajnislar ishlatilgan tuyuqlardir. O'zbek
shoirlari,asosan, tuyuqning shu turida asarlar yaratganlar, tuyuq deganda ko'proq
shunday asarlarni ko'zda tutganlar. Hatto Alisher Navoiyning o'zi ham «shoirlar
tuyuqda tajnis qo'llashga harakat qiladilar», desa ham tuyuqnavislikda uning tajnisli
shaklidan chekingan emas. Navoiyning tajnissiz yozilgan tuyuqlari umuman
yo'qdir.Tajnisli tuyuqlarning ikkinchi bir turida har to'rttala misrada hamjins,

27yaratadi. Ruboiyni tushunib, undan zavq olish uchun, avvalo, misralar zamiridagi
ma`nolarni obdon anglab olish lozim. Zero, Sharq adabiyotining o‘ziga xos jihati, har
bir shakliy vosita muayyan mazmunning ifodasiga mutanosib ekanligidadir. Navoiy
ruboiylarida aynan shu narsani ko‘rishimiz mumkin. Kalit so‘zlar Navoiy, ruboiy,
komil inson, antetizis, to‘rtlik. Sharq mumtoz she’riyatida keng tarqalgan lirik janr,
hazaj bahrining axrab va axram shajaralarida yozilib, ko`proq a-a-b-a tarzida
qofiyalanuvchi mustaqil lirik asar. Hazrat Navoiyni o‘zbek adabiyotida ruboiy
janrining asoschisi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Lekin, 8-sinf adabiyot darsligida
turkiy adabiyotga birinchilarda bo’lib ruboiy janrini olib kirgan shoir sifatida
Mavlono Lutfiy ko‘rsatilgan. Dilmurod Quronovning “Adabiyotshunoslik lug‘ati”
kitobida esa Lutfiy to‘rtliklari ramal bahrida yaratilganligi aytilgan. Demak, Lutfiy
to‘rtliklari ruboiy bo‘la olmaydi. Chunki, Yoqubjon Is’hoqov:”Biror to`rtlikni ruboiy
deb atash uchun unda tugal mazmun, ruboiy shakli bo`lishidan tashqari ruboiy vazni
ham bo‘lishi kerak. To‘rtlik qanchalik chuqur ma’no va go‘zal
shaklga ega bo‘lmasin, agar u ruboiyning maxsus vazniga tushmasa, ruboiy bo‘la
olmaydi” – deydi. Bu haqda Navoiyning o‘zi ham yozgan edi: “Ruboiy vaznikim, oni
“dubaytiy” va “tarona” ham derlar, hazaj bahrining axram va axrabidan istixroj
qilibdurlar va ul vaznedur asru xushoyanda va nazmedur bag‘oyat raboyanda”.
Shuningdek Xondamir o‘zining “Makorimul-axloq” asarida: “Ko‘rinishicha, ul
hazratdan ilgari hech kim turkiy tilda ruboiy aytmagan” – deya Navoiy haqida fikr
bildiradi. Ushbu ilmiy dalillarga asoslangan holda biz yuqoridagi fikrga keldik. Lekin
Lutfiy to‘rtliklari o‘zbek yozma adabiyotida klassik ruboiy janrining shakllanishida
muhim bosqich bo‘lgan. Ammo, bu faktlar bilan “Navoiygacha ruboiy janrida hech
kim ijod qilmagan ekanda?” – degan
fikrga kelish noto‘g‘ri, albatta. Ruboiy so‘zining kelib chiqishi arabcha bo`lsa-da, bu
janr dastlab fors
adabiyotida paydo bo’lgan. Keyinchalik esa arab va turkiy adabiyotga ham ko`chgan.
Fors adabiyotida bu janr asoschisi sifatida Rudakiy ko`rsatiladi. Keyinchalik esa,
Shahid Balxiy ijodida ham ko`zga tashlangan. Turkiy adabiyotimizda ruboiy janrida
xo’p va ko’p baytlari bilan o’zbek adabiyotiga benazir hissa qo’shgan Navoiyning

32 Foydalanilgan adabiyotlar
1. Alisher Navoiy. "Devonlar" (Tanlangan ruboiylar va tuyuqlar). – Toshkent: G‘afur
G‘ulom nomidagi nashriyot, 2015.
2. O‘zbekiston Respublikasi umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun adabiyot fani
bo‘yicha darslik (8-sinf). – Toshkent: O‘qituvchi, 2022.
3. G‘ulomov N. “O‘zbek adabiyoti tarixi”. – Toshkent: Fan, 2006.
4. G‘aniyeva S. “Alisher Navoiy ruboiylari”. – Toshkent: Yozuvchi, 1992.
5. Axmedova Z. “Adabiyotdan interfaol metodlar”. – Samarqand: SamDU, 2018.
6. Mahmudov N. “O‘zbek tilshunosligining dolzarb masalalari”. – Toshkent: Fan,
2003.
7. Adabiyot o‘qitish metodikasi. Darslik. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021.
8. www.ziyouz.uz – Alisher Navoiyga oid elektron manbalar
9. www.navoiy.uz – Alisher Navoiy nomidagi davlat portali
10. O‘qituvchilarning tajriba va metodik ishlanmalar to‘plami

26Dastlab yuzning yuqori qismidagi uzvlar ko z, qosh va qaboq qalamga olinadi. ʻ
Ularning barchasi yor uchun mos va munosib. Bu hukm “yaxshi” so zi orqali
ʻ
ravshanlashadi. Bu so zning misra oxirida kelishi uning gapdagi vazifasi kesim
ʻ
ekanligini ko rsatib turibdi. Odatda, gapdagi hukmning asosiy mazmun va mohiyati
ʻ
kesimda o z ifodasini topadi.
ʻ
Keyingi qismda yuzning navbatdagi uzvlar: yuz bilan dudoq qo yiladi. Ayni paytda
ʻ
ro yxatga yuz bilan bevosita bog lanmagan yana bir jumla (“so z”) ham jalb etiladi.
ʻ ʻ ʻ
Demak, shoir ma shuqaning faqat tashqi ko rinishini emas, balki uning ma naviy
ʼ ʻ ʼ
olamini ham nazarda tutadi. Zero, inson ma naviyati uning nima deyishida, nimani
ʼ
qanday aytishida ham o z aksini topadi.
ʻ
So ng yana zohiriy belgilarga o tiladi: yuz, yuzdagi xol, iyaklarning mos va
ʻ ʻ
mutanosibligi qayd etiladi.
Oxirgi bayt ruboiyga yakun yasaydi. Bu yerda yana bir yangi so z o yiniga
ʻ ʻ
duch kelamiz. U “boshdin oyog ing yaxshi” tarzida shakllantirilgan. Bu yerda ham
ʻ
so zlarning o z va ko chma ma nolari mujassamlashgan. Ya ni, “boshing ham,
ʻ ʻ ʻ ʼ ʼ
oyog ing ham yaxshi” degan sanoq va boshingdan oyog inggacha bo lgan hamma
ʻ ʻ ʻ
uzvlaring go zal degan mulohaza o z ifodasini topgan.
ʻ ʻ
“Adabiyot” (Boqijon To xliyev, Bahodir Karimov, Komila Usmonova. O rta ta lim
ʻ ʻ ʼ
muassasalarining 10-sinfi va o rta maxsus, kasb-hunar ta limi muassasalarining
ʻ ʼ
o quvchilari uchun darslik-majmua. “O zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat
ʻ ʻ
ilmiy nashriyoti, Toshkent–2017) darsligidan.
Turkiy adabiyot tarixida bunday asarlar ramziy-majoziy obrazlarning turli
masalalarga oid savol javobi (Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”) yoki asar
muallifining hadislarga tayanib insonning ma'naviy kamolatga yetkazuvchi fazilatlari
hamda uni jaholat botqog'iga chorlovchi nuqsonlarini qiyoslash (Ahmad Yugnakiy
“Hibat ul-haqoyiq”) uslubi bilan vujudga kelgan bo‘lsa, Nizomiy Ganjaviyning
“Maxzan ul-asror”dostoni kuzatilgani singari “Hayrat ul-abror”da ham ijodkorning
barkamol shaxs haqidagi o‘ylari maqolatlarda yorqin inikosini topgan. Asardagi
hikoyatlar esa maqolatlarda ilgari surilgan tayanch g‘oyalarni kitobxon shuuriga
yanada teranroq ta’sir etishi, uning mavzu bilan mukammalroq tanishishiga imkon

19o'zgarishlar bilan qo'llaydi. Masalan, birinchi tuyuq qofiyasi "yo qilg usi", Navoiyda ʻ
"yo qilur", Boburda "yoqildi", ikkinchi tuyuqning qofiyasi "yozmadi", Mirsaidda
"yozasiz",Navoiyda "yozmadi" Lutfiyda "yozamen" . Bu fikrlar orqali Navoiy ijodi
o z zamonasi va undan keyingi shoirlar uchun xamirturush vazifasini ham o tagan.
ʻ ʻ
Alisher Navoiy adabiyotimiz tarixida tuyuqning nazariyotchisigina bo'lib qolmay,
bu janrda ham o'z iste'dodini sinab ko'rgan va o'z devonidan bu janrdagi she'rlarga
alohida o'rin ajratgan san'atkordir.Shoir tuyuqlari turkiy she'riyatning eng yuksak
namunalari ekanligi bilan ahamiyatlidir. Navoiy tuyuqlari mahoratining yangi
qirralarigina emas, ayni zamonda, har bir badiiy detaldan muhim fikrlarni bayon etish
vositasi sifatida foydalanishga harakat qiluvchi san'atkorligi ko'zga yaqqol tashlanadi.
Shoir qofiya uchun tajnisning turli ko'rinishlarini istifoda etar ekan, shu vositalarni
quruq so'z o'yini uchun emas, balki o'zining chuqur kechinmalarini ifoda etish
maqsadiga bo'ysundiradi.
Yog'di javrung o'qi hajring toshidek,
Qildi qon ko'nglum ichin ham toshidek.
Sochqali mohim ayog'iga sipehr,
Ko'z yoshimning la'lu durrin toshidek.
Ushbu tuyuqda oshiqning ayriliq tufayli chekkan iztiroblari haqida so'z yuritiladi.
Ma'shuqaning jabr o'qlari shu qadar kuchli yog'ildiki, u ayriliq toshi singari qattiqdir
va bu ko'nglimning ichi ham, tashqarisini ham birdek qon qildi. Sevgilimning
oyog'iga sochilayotgan ko'z yoshim xuddi marvarid, dur toshidekdir. She'rdagi
"toshidek" so'zi birinchi misrada tosh ma'nosida, ikkinchi misrada tashqari, oxirgi
misrada dur toshi ma'nosida qo'llanilgan. Mazkur tajnis vositasida shoir oshiqning
ishqda sobitligi, sabru qanoati, iztiroblarining cheksizligini shoirona tasvirlagan.
Xulosa qilib aytadigan bolsak, yuqorida aytilgan fikrlar va misollar orqali tuyuq
janrida so zlarni tajnis sifatida qo llash so z o ynoqiligini,turkiy janr bo lib, o zbek
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tilining boy ekanligi va birgina ijodkor, o zbek tilining rivojiga katta hissa qo shgan
ʻ ʻ
Mir Alisher Navoiy tuyuq janri orqali misollar isbotlab berganlar.

18uning aksar namunalarida qofiyaga olingan tajnislar, asosan, turkiy so z va ʻ
qo'shimchalar vositasida shakllantiriladi.
Ammo bu tuyuqda shoir aynan kelib chiqishi forscha-tojikcha bo'lgan so'zlar
vositasida tajnis yaratadi.Navoiy tuyuq yaratishda tajnis usullarining barcha xillarini
ishga soldi, tarkibli so'zlarni ham turli ma'nolarda tuslay oldi.
Navoiy tuyuqlarida sho'x yumor, serzavq hissiyot, ba'zan esa satira tig'i ham bo'rtib
ko'zga tashlanadi. Jumladan, ushbu tuyuqda shayx-zohidlarga qarshi nafrat
ifodalangan:
Bovujud ul yuz erur gulgunasiz,
Kim ko'rinur oldida gul gunasiz,
Yuz qiziqlik yo'qturur ey ahli zuhd,
Toki munkirsiz mayi gulgunasiz.
Alisher Navoiyning talantli izdoshi Zahiriddin Muhammad Bobur ham tuyuq janri
takomilida katta iz qoldirdi, ya'ni original tuyuqlar yaratdi. U tuyuq nazariyasiga doir
estetik qarashlarda ham, uning namunalarini yaratishda ham, o z yaqin
ʻ
o tmishdoshlarining, birinchi galda Navoiyning yo lini davom ettirdi. Navoiy va
ʻ ʻ
Boburdan keltirilgan mana bu ikki tuyuqdagi mazmun va forma hamohangligi,
tajnisli so'zlarni tanlash va qo llashdagi yaqinlik buni isbotlaydi:
ʻ
Navoiy:
La'lidin jonimg'a o'tlar yoqilur,
Qoshi qaddimni jafodin yo qilur,
Men vafosi va'dasidan shodmen,
Ul vafo, bilmonki, qilmas, yo gilur.
Bobur:
Qaddimni firoq mehnati yo qildi,
Qo'nglima g'amu anduh o'ti yoqildi.
Holimni sabog'a aytib erdim, ey gul,
Bilmon sanga sharh qilmadi, yo qildi.
Munis va Ogahiy tuyuqlaridagi tajnis qofiyalar ilgarigi shoirlarda uchraydi va

7Buyuk shoir o z asarlarida bu qutlug dargohga yaqinligidan iftixor etishini bayon ʻ ʻ
qiladi. Shuningdek, uning tarjimai holiga oid ayrim lavhalar asarlarida uchraydi. Bu
shaxs to g risidagi ba zi ma lumotlarni esa uning zamondoshlari o z kitoblarida tilga
ʻ ʻ ʼ ʼ ʻ
oladilar.
Alisher saroy muhitida yashaganligi uchun alohida tarbiya va nazoratda o sgan.
ʻ
Kichiklik chog idan she r va musiqaga ishqi tushgan. Olim-u fozillar davrasida
ʻ ʼ
bo lgan. Uch-to rt yoshlarida davrining mashhur shoiri Qosim Anvorning bir she rini
ʻ ʻ ʼ
yod aytib, mehmonlarni hayratga soladi. Bir yildan so ng uni maktabga beradilar. U
ʻ
bo lajak sulton Husayn Bayqaro bilan birga o qiydi. Uning zehni va iqtidori haqidagi
ʻ ʻ
gaplar esa el orasida tarqaladi.
1447-yilda Shohruh Mirzo vafot etib, temuriy shahzodalar o rtasida taxt uchun
ʻ
kurash boshlanadi. Hirot notinch bo lib qoladi. Alisherning oilasi Iroqqa yo l oladi.
ʻ ʻ
Yo lda, Taft shahrida Alisher zamonasining mashhur tarixchisi, „Zafarnoma“ning
ʻ
muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi.
Alisher xonadoni 1451-yilda Hirotga qaytadi. Tarixchi Xondamir bu bilan
bog liq shunday bir hikoyani keltiradi:
ʻ
Karvon Yazd cho li bilan Hirotga borarkan, tungi yurishlardan birida ot-ulov ustida
ʻ
hammani uyqu bosadi. Alisher mingan ot, ittifoqo, yo ldan chiqib, bo lajak shoir
ʻ ʻ
egardan tushib qoladi, uyqu zo rlik qilib, uyg onmaydi. Horigan ot ham egasi
ʻ ʻ
yonidan ketmay, to xtab qoladi. Alisher tong otib, quyosh qiziganda uyg onadi.
ʻ ʻ
Qarasa, poyonsiz sahro, atrofida hech kim yo q. Yolg iz otigina yovshan ildizlarini
ʻ ʻ
chimtib turibdi. O n yoshli bola o zini qo lga oladi. Otini minib, zehn bilan yo lni
ʻ ʻ ʻ ʻ
topib ilgari yuradi. Kun qizib, chanqoqlik boshlanadi. Shu payt uzoqdan bir narsa
qorayib ko rinadi. U suv to la mesh ekan, Allohga shukronalar aytib, Alisher yo lini
ʻ ʻ ʻ
davom ettiradi. Uning ota-onasi manzilga yetgach, o g illarining yo qligini biladilar
ʻ ʻ ʻ
va mulozimni shoshilinch orqaga qaytaradilar. Mulozim ko p yurmay, Alisherga
ʻ
duch keladi. Alisherni, go yo u qayta tug ilganday, quvonch bilan kutib oladilar.
ʻ ʻ
1452-yilda Abulqosim Bobur Xuroson taxtiga o tiradi, notinchliklar bosiladi.
ʻ
G iyosiddin Muhammad Sabzavorga hokim qilib tayinlanadi. Alisher esa o qishini
ʻ ʻ

28lirik merosi bilan o’ziga xos o‘rin egallaydi. Alisher Navoiyning turkona
ruboiylarining 133 tasi “Xazoyin ul-maoniy”ning birinchi devoni – “G’aroyib
us-sig‘ar”ga, “Badoye` ul-bidoya” debochasiga 8 ta, “Mahbub ul-qulub”ga 12 ta,
“Majolisun- nafois”ga 8 ta, “Vaqfiya”ga 15 ta, “Munshaot”ga 58 ta, “Holoti Pahlavon
Muhammad”ga 1 ta, “Holoti Sayid Hasan Ardasher”ga 2 ta, “Mezonul-avzon”ga 7 ta,
“Muhokamat ulug’atayn”ga 3 ta, “Xamsatul-mutahayyirin”ga 3 ta kiritilgan. Olima
Ma’rifat Rajabova o‘zining “”Nazm ul-javohir” manbalari va badiiyati” nomli
nomzodlik dissertatsiyasida shoirning tarjima asari “Nazm ul-javohir”
(“Nasr ul-laoliy”- “Marvarid hikmatlar” asarining she’riy tarjimasi)da ruboiylar soni
268 ta ekani aytilgan. Demak, Navoiy turkiy tilida 500 ga yaqin ruboiy bitgan.
Eykim, qilasen jilva-u ishrat chog‘i zeb, Mustahsan emas er kishining qilmog`i zeb,
Gar bo‘lsa ishing kopragi yo ozrog‘i zeb, Zohirdin erur sutuda botindog‘i zeb. “Nazm
ul-javohir” devonidan olingan ushbu ruboiyda shoir birinchi, ikkinchi va uchinchi
misralarda kitobxonga tanbeh berib, to‘rtinchi misrada bevosita yakuniy xulosa
beradi. Dilmurod Quronov bu haqida: “dastlabki ikki misrada ‘oya va maqsad,
keyingi ikki misrada dalil va xulosa o`z aksini topadi. Shundan kelib chiqib hozirgi
adabiyotshunoslikda ruboiyni birinchi misrasi tezis, ikkinchisi antitezis, uchinchisi
moddai ruboiya (yoki xulosa uchun asos bo`ladigan ko‘prik), to’rtinchi misra esa
sintez deyiladi” [B-262] – deydi. Ya’ni ushbu ruboiyning xulosasi: “botiniy husn
zohiriy husndan yaxshiroqdir”. Shoir kitobxonga qalb go‘zalligi hamma narsadan
ustunligini uqtirmoqda. Ushbu g‘oya hozirgi davr muammosiga aylandi desak
mubolag‘a bo‘lmaydi, menimcha. Chunki ko‘pchiligimiz insonning tashqi
ko‘rinishiga, kiyimiga qarab muomala qilamiz, do‘st tanlaymiz. Bundan necha asrlar
avval Hazrat Navoiy buning noto‘g‘ri ekanligini ta`kidlab o`tgan. Gardun gah manga
jafo-u dunluq qildi, Baxtim kibi, har ishta zabunluq qildi, Gah kom sari rahnamunluq
qildi, Alqissa, base buqalamunluq qildi. Ruboiylar qofiyalanishiga ko‘ra 2 ga
bo‘linadi: ruboiyi xosiy va ruboiyi tarona. Ruboiyi xosiy a-a-b-a tarzida, ruboiyi
tarona esa a-a-a-a tarzida qofiyalanadi. Navoiyning o‘zbekcha ruboiylarining 95 foizi,
forsiy ruboiylarining hammasi ruboiyi taronaga to‘g‘ri keladi. “Mahbub ul-qulub”dan
olingan yuqoridagi ruboiy ham ruboiyi taronada yozilgan. Ya’ni to‘rttala misra ham:

25Adib she riyatining mavzu qamrovi nihoyatda keng. Ularda falsafiy, ijtimoiy-siyosiy,ʼ
axloqiy-ta limiy fikr va mulohazalar yuksak badiiylik bilan ifoda etilgan.
ʼ
Navoiy she riyati bilan muloqot kitobxonlarning ichki olami, ma naviyatining
ʼ ʼ
boyishiga katta hissa qo shadi.
ʻ
Navoiyning vatan va vatanparvarlik haqidagi she rlari faqat o sha davr kishisining
ʼ ʻ
kechinmalari sifatidagina emas, balki bugungi avlod, xususan, yoshlar uchun ham
ibrat va namuna maktabi bo lishi tabiiydir.
ʻ
G urbatda g arib shodmon bo lmas emish,
ʻ ʻ ʻ
El anga shafiq-u mehribon bo lmas emish.
ʻ
Oltun qafas ichra gar qizil gul bitsa,
Bulbulg a tikandek oshiyon bo lmas emish.
ʻ ʻ
Navoiy ruboiylari tuyg ular va fikrlarning yetukligi, tabiiyligi, favqulodda go zal va
ʻ ʻ
ta sirchanligi, so z ma nolarining kamalakdek tovlanishi bilan ajralib turadi.
ʼ ʻ ʼ
Navoiy she riyati bilan muloqot kitobxonlarning ichki olami, ma naviyatining
ʼ ʼ
boyishiga katta hissa qo shadi.
ʻ
Navoiyning vatan va vatanparvarlik haqidagi she rlari faqat o sha davr kishisining
ʼ ʻ
kechinmalari sifatidagina emas, balki bugungi avlod, xususan, yoshlar uchun ham
ibrat va namuna maktabi bo lishi tabiiydir.
ʻ
Ko z bila qoshing yaxshi, qabog ing yaxshi,
ʻ ʻ
Yuz bila so zing yaxshi, dudog ing yaxshi,
ʻ ʻ
Eng bila menging yaxshi,saqog ing yaxshi.
ʻ
Bir-bir ne deyin, boshdin ayog ing yaxshi.
ʻ
Mazkur ruboiy turkiy tilning ichki imkoniyatlarini, har qanday hol va holatning, narsa
va predmetning, hodisaning tasvirini ona tilida yaratib bera olish imkoniyatini yaqqol
ko rsatib berishi bilan ham e tiborga molik. Unda ma shuqa portretini chizib
ʻ ʼ ʼ
ko rsatish asosiy maqsad sifatida namoyon bo lgan.
ʻ ʻ

4Kurs ishining quyidagi aniq maqsadlari belgilangan:
- O‘quvchilarga Alisher Navoiy ruboiy va tuyuqlari orqali mumtoz she’riyatga
xos xususiyatlarni anglatish;
- She’riy matnlar asosida o‘quvchilarning tahliliy va estetik tafakkurini
shakllantirish;
- Zamonaviy pedagogik texnologiyalar (klaster, insert, aqliy hujum, Venn
diagrammasi, FSMU va boshqalar) asosida ruboiy va tuyuqlarni dars jarayoniga
samarali kiritish yo‘llarini aniqlash;
- O‘quvchilarda badiiy matnga nisbatan qiziqish uyg‘otish, uni tushunish va
ifodali tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirish;
- Adabiyot darslarini jonlantirish, interaktiv, qiziqarli va mazmunli o‘tkazish
orqali o‘quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirishga xizmat qilish.
Shuningdek, bu kurs ishi orqali o‘qituvchilarga amaliy tavsiyalar, dars ishlanmalari
namunalarini taqdim etish va bu mavzuni o‘qitishda duch kelinadigan muammolarga
yechimlar izlash ham maqsad qilingan.
Mazkur kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
- Alisher Navoiy ruboiy va tuyuqlarining adabiy-badiiy xususiyatlarini tahlil
qilish;
- Mumtoz she’riyat janrlarini o‘quvchilar yoshiga mos holda tushuntirish
usullarini ishlab chiqish;
- 8-sinf adabiyot darslarida Alisher Navoiy ruboiy va tuyuqlarini o‘rgatishda
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash imkoniyatlarini ko‘rsatib berish;
- O‘quvchilarda badiiy matnni anglash, tahlil qilish, estetik baholash
ko‘nikmalarini shakllantirish usullarini aniqlash;
- Amaliy dars ishlanmalari orqali o‘qituvchilar uchun metodik tavsiyalar ishlab
chiqish;
- Darslik va qo‘llanmalarda berilgan ruboiy va tuyuqlarning tahliliy jihatdan
chuqurroq o‘zlashtirilishiga xizmat qiluvchi metodlarni ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti – 8-sinf adabiyot darslarida Alisher Navoiy ijodiga
mansub ruboiy va tuyuqlarni o‘qitish jarayonidagi ta’limiy, tarbiyaviy hamda

12Donishmadnligi, tadbirkorligi bilan ko plab g alayonu qon to kishlarning oldini oldi, ʻ ʻ ʻ
urushlarni yarashishga aylantirdi.
Uning bu fazilati, ayniqsa, 1472–1476-yillardagi vazirlik faoliyatida yaqqol
namoyon bo ldi. Husayn Bayqaro hokimyat ishlarida Navoiyning aql va sadoqatiga
ʻ
tayanib ish ko rdi. Uni, qarshiligiga qaramasdan, yuqori martabalarga tayinladi,
ʻ
1472-yilda esa „amir“(vazir)likka qo ydi. Buyuk shoir „amiri kabir“ (ulug amir),
ʻ ʻ
„amirul muqarrab“ (podshoga eng yaqin amir) unvonlariga musharraf bo ldi. Uning
ʻ
vazirlik yillari Hirotda obodonlik avj olgan, madaniyat gullab, yashnagan davr bo ldi.
ʻ
Ulug amir o zi bosh bo lib, suvsiz yerlarga suv chiqardi, eski ariqlarni tozallatirdi,
ʻ ʻ ʻ
yangi kanallar qazdirdi. Eski binolarni ta mir qildirib, yangilarini qurdirdi. Ko plab
ʼ ʻ
madrasalar, xonahoqlar soldirdi.
Ijod og ushida
ʻ
Alisher Navoiy she rni, shoirlikni hamma narsadan baland tutdi. Vazirlik
ʼ
martabasida turib ham she r yozishni to xtatmadi. Atrofidagilar uning bu ishiga
ʼ ʻ
rag bat va hurmat bilan qaradilar. Shoh Husayn Bayqaroning o zi unga rahnamolik
ʻ ʻ
qildi. Ulug shoirning ilk she riy devonini muxlislari tuzgan bo lsalar, birinchi devoni
ʻ ʼ ʻ
— „Badoye ul-bidoya“ („Badiiylik ibtidosi“)ni 1472–1476-yillarda shohning amri va
istagiga ko ra o zi kitob qildi. 1485–1486-yillarda ikkinchi devon — „Navodir un-
ʻ ʻ
nihoya“(„Nihoyasiz nodirliklar“) maydonga keldi. Alisher Navoiy 1481–1482-
yillarda „Vaqfiya“ asarini yozadi. Vaqf deb biror xayrli ishning sarf-u xarajatini
ta min qilmoq uchun ajratilgan yer yoki mulkka aytiladi. Alisher Navoiyning eng
ʼ
katta orzusi doston yozish, birinchi navbatda, XII asrning buyuk shoiri Nizomiy
Ganjaviy (1141–1209) dan keyin shoirlik qudtarining mezoniga aylanib qolgan
„Xamsa“ yaratish edi. Nizomiyning „Panj ganj“ nomi bilan tarixga kirgan „Xamsa“si
5 masnaviydan tashkil topgan edi: „Maxzan ul-asror“(„Sirlar xazinas“), „Xusrav va
Shirin“, „Layli va Majnun“, „Hayf paykar“(„Yetti go zal“), „Iskandarnoma“. Yuz
ʻ
yildan keyin unga Xusrav Dehlaviy (1253–1325) javob qildi. U o z dostonlarini
ʻ
„Matla ul-anvor“ („Nurlar boshlanishi“), „Shirin va Xusrav“, „Majnun va Layli“,
„Hasht behisht“(„Sakkiz jannat“), „Oynayi Iskandariy“ (Iskandar oyinasi) deb
ataladi. Lekin bular hammasi forsiy tilda yozildi. Ulardan forslar, shu tilni

5metodik yondashuvlardir. Ushbu predmet orqali dars jarayonida qo‘llaniladigan
metodlar, texnologiyalar, o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish
usullari o‘rganiladi.
Kurs ishining obyekti – umumta’lim maktablarining 8-sinf adabiyot darslari,
xususan Alisher Navoiy ruboiy va tuyuqlari asosida tashkil etiladigan ta’lim
jarayonidir. Bu obyekt doirasida o‘quvchilar, o‘qituvchilar, darsliklar, dars rejasi va
ta’limiy vositalar o‘rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish,ikkita bob,xulosa va foydalanilgan adabiyotlar.

29“dunluq”, “zabunluq”, “Rahnamunluq”, “Buqalamunluq” – o‘zaro qofiyalangan.
Ushbu ruboiyda “inson Alloh tomonidan yuborilgan har qanday sinovga – hoh
shodlik bo‘lsin, hoh g‘am bo‘lsin sabr bilan chidashi kerakligi” haqidagi g‘oya ilgari
surilgan. Xalqimiz donoligi bo‘lmish “oyning o‘n beshi yorug‘, o‘n beshi qorong‘u”
degan maqolga ham to‘g‘ri keladi. G‘urbatda g‘arib shodmon bo‘lmas emish, El anga
shafiqu mehribon bo‘lmas emish. Oltun qafas ichra gar qizil gul butsa, Bulbulg‘a
tikandek oshyon bo‘lmas emish. Bu ruboiy “G‘aroyib us-sig‘ar”dan olingan bo‘lib,
shoir uni hozirgi Eronning Mashhad shahrida musofirlikda yurgan vaqtlarida
yozganligi aytiladi. Buni ruboiy mazmunidan ham bilish mumkin. Ya’niki,
ruboiyning birinchi va ikkinchi misrasida: “musofirlikda inson xursand bo‘la
olmasligi, o‘zga yurt vakillari begonaga mehribonlik qilmasliklari”, – aytilgan.
Buning dalili sifatida esa: “bulbul qafas oltindan bo‘lsa ham o‘zining tikonli erkin
vataniga alishmasligi” – keltirilgan. Buni dastlabki ikki satrda aytilgan umumiy
fikrning qiyosiy isboti deyish mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Navoiy
ruboiylarining 95 foizi taronai ruboiyda yozilgan. Ushbu ruboiy esa qolgan 5 foiz
tarkibidagi ruboiylardan. Ya’ni, ruboiyi xosiyda yozilgan. O‘lsam yasamang munda
mozorimni mening, Yuklab eliting jismi firog`imni mening, O‘tru chiqarib ahli
diyorimni mening, Ko‘yida qo‘yung tani nizorimni mening. To‘rt tomlik “Alisher
Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati”da: firoq-ayriliq, uzoqlashish, judolik [3-
tom.-B 347], o‘tru-qarshi, muqobil ro‘para , ko‘y-ko‘cha, mahalla, kata yo‘l [2-tom.-
B 148], nizor- ozg‘in, sust, zaif [2-tom.-B 459] tarzida izohlangan. Shundan kelib
chiqqan holda “G‘aroyib us- sig‘ar”dan olingan yuqoridagi ruboiyni quyidagicha
tahlil qilish mumkin: birinchi misrada Navoiy “ o‘lsam mozorimni ya’ni qabrimni
yasamanglar” – demoqda. Buning sababini esa qolgan misralarda tushuntiradi.
Ikkinchi misrada jonidan judolikdagi jismini yuklab eltishlikni; uchinchi va
to‘rtinchi misralarda zaif tanasini ahli diyoriga ya’ni xalqqa ro‘para qilib katta
ko‘chaga qo‘yishlikni aytadi. Bizga ma’lumki, Navoiy o‘z davrining o‘ziga to‘q
amaldorlaridan bo‘lgan. Lekin shuncha boyligi bo‘lsa ham hech nima olib keta
olmasligini xalq ko`rishini istaydi. Bu ruboiyda “Insondan faqatgina yaxshi amallari

24Ahvolida idbor nishoni bil oni,
Fe l ichra ulus baloyi joni bil oni,ʼ
Olam elining yamon yamoni bil oni.
Demak, ko pchilik (“el”) bir fikr bildirar ekan, bu tasodifiy bo lmaydi. Ular bir
ʻ ʻ
kishidan o zini olib qochsa, o sha odam elning yomoni bo ladi. Buning sababi esa
ʻ ʻ ʻ
o sha kishining fe l-atvoridir (“ahvolida idbor nishoni”). Bunday odamning
ʻ ʼ
yomonligi faqat o zi uchun emas, balki barcha uchun ham zararlidir. Adib uni “ulus
ʻ
baloyi joni”, ya ni “elning joniga bitgan balo” sifatida ta riflamoqda. Tugal xulosa
ʼ ʼ
esa oxirgi misrada ifodalangan. Bunday odam o zining yoki o zi mansub bo lgan
ʻ ʻ ʻ
elninggina emas, balki butun “olam elining yomoni”dir. Shoirning “yamon” so zini
ʻ
ikki marta qo llashi orqali aytmoqchi bo lgan fikri alohida ta kidlanyapti.
ʻ ʻ ʼ
Navoiy lirikasida odam va olam, hayot va uning go zalliklari madh etiladi. Adib
ʻ
lirikasida yuksak insonparvarlik, ezgulik g oyalari ruboiy orqali ham aks etgan.
ʻ
Navoiyning “Xazoyin ul-ma oniy” asari, aslida, to rtta mustaqil devondan tashkil
ʼ ʻ
topgan. Shuning uchun ham u xalq orasida “Chor devon” – “To rt devon” nomi bilan
ʻ
mashhur bo lgan edi. Navoiy ijodini uzoq yillar davomida jiddiy o rgangan taniqli
ʻ ʻ
adabiyotshunos Abduqodir Hayitmetov shunday deb yozgan edi: “Mabodo Navoiy
boshqa asar yozmasdan faqat “Xazoyin ul-ma oniy”ni, hatto uning tarkibidagi bitta
ʼ
devon – “G aroyib us-sig ar” yoki “Navodir ush-shabob”, yoxud “Favoyid ul-
ʻ ʻ
kibar”ni yaratganda ham adabiyotimiz tarixida eng ulug shoirlarimizdan biri bo lib
ʻ ʻ
qola berar edi”.
Alisher Navoiy
Bunga qo shimcha qilib aytish mumkinki, agar Navoiy boshqa janrlarda ijod
ʻ
qilmasdan, faqat ruboiylari tufayli ham mana shunday ulkan obro va martabaga ega
ʻ
bo laverar edi.
ʻ
“Xazoyin ul-ma oniy”da Navoiy o z zamonasidagi deyarli barcha lirik janrlar
ʼ ʻ
namunasini bergan. Ular orasida g azal, qasida, ruboiy, tuyuq, qit a, muxammas,
ʻ ʼ
musamman, tarji band, tarkibband, mustahzod, masnaviy, soqiynoma, muammo,
ʼ
sevgi va sadoqat ulug lanadi. Ayni paytda adolatsizlik, jaholat, loqaydlik,
ʻ
e tiqodsizlik qoralanadi.
ʼ

9bilan zamonasining mashhur shoirlari diqqatini tortgan. Xondamirning yozishicha,
she rlari bilan endigina tanilib kela boshlagan Alisher o z davrining dongdor shoiri ʼ ʻ
Mavlono Lutfiy xizmatiga boradi. Mavlono undan she r o qishni iltimos qiladi.
ʼ ʻ
Alisher o zining:
ʻ
Orazin yopg och, ko zimdin sochilur har lahza yosh,
ʻ ʻ
Bo ylakim, paydo bo lur yulduz nihon bo lg och quyosh.
ʻ ʻ ʻ ʻ
matla i bilan boshlanadigan g azalini o qiydi. She rdan hayratga tushgan keksa shoir
ʼ ʻ ʻ ʼ
bunday deydi: „Valloh, agar muyassar bo lsa edi, o zumning forsiy va turkiy tillarda
ʻ ʻ
aytgan o n-o n ikki ming baytimni shu g azalga almashtirardim va buni o zimning
ʻ ʻ ʻ ʻ
katta yutug im deb hisoblar edim“. Bu turkiy (o zbek) she riyatiga juda katta iste dod
ʻ ʻ ʼ ʼ
kirib kelayotganidan nishona edi.
Yigitlik yillari
1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etdi. Hokimyat tepasiga Abusaid Mirzo keldi.
Husayn Boyqaro taxt uchun kurashga sho ng ib ketdi.
ʻ ʻ
Navoiy esa Mashhad madrasalarida o qishni davom ettirdi. Do stlar orttirdi. Keksa
ʻ ʻ
shoir Kamol Turbatiyni shu yerda uchratdi. Turbatlik bu shoir Alisher bilan bir bayt
muhokamasi ustida tanishib qoldi. Shoir 1464-yilda Hirotga qaytadi. Biroq poytaxtda
uni noxushliklar kutadi. Abusaid Mirzo u bilan taxt talashayotgan Husayn Bayqaroni
yaqin kishilarini ta qib va tayziq ostiga olgan, jumladan, tog alari Mirsaid Kobuliy va
ʼ ʻ
Muhammad Ali G aribiylarni oldinma-keyin qatl ettirgan edi. Ular iste dodli shoirlar
ʻ ʼ
edi. Alisherning ota mulki musodara qilingan, hatto yashab turgan boshpanasi ham
qolmagandi. U shaharda uzoq qola olmadi. Holbuki, yosh shoirning ijodi barq urgan
payti edi. Abdurahmon Jomiydek zamonasining alloma adibi bilan yaqindan tanishib,
saboqlar olgani, mehr qozongan edi. Navoiy — „Mahmud Nuran“ deb e zozlagan bu
ʼ
mashhur shoir va olim o zini siyosatdan uzoq tutar, hatto shahar tashqarisidagi
ʻ
Sa diddin Koshg ariy (1456-yilda vafot etgan mashhur shayx, Jomiyning ustozi)
ʼ ʻ
mozori yonidan joy qilib, o sha yerda yashar edi.
ʻ
Navoiyning Sayyid Hasan Ardasherga yozgan she riy maktubi bor. U
ʼ
„Masnaviy“ nomi bilan „Xazoyin ul-maoniy“ning birinchi devoniga kiritilgan.
Mutaxasisslar uni Navoiyning Hirotdan Samarqandga jo nash oldidan yozgan
ʻ

3 Kirish
Mavzuning dolzarbligi : Mumtoz adabiyotimiz xazinasining bebaho durdonasi
bo‘lgan Alisher Navoiy ijodi nafaqat o‘z davrida, balki bugungi kunda ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotmagan, aksincha, har bir yosh avlod tarbiyasida muhim manba
bo‘lib xizmat qilmoqda. Uning ruboiy va tuyuqlari insoniylik, ezgulik, go‘zallik,
vatanparvarlik, sabr-toqat, aql va tafakkur kabi olijanob fazilatlarni targ‘ib etishi bilan
o‘ziga xos didaktik xarakter kasb etadi. Shu sababli umumta’lim maktablarida
ayniqsa 8-sinf adabiyot darslarida ushbu asarlarni o‘qitish va o‘rgatish muhim
ahamiyatga ega.
Zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularni
mustaqil fikrlashga undash, badiiy matn bilan ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish,
eng avvalo, adabiy-badiiy matnlarni to‘g‘ri anglay olishdan boshlanadi. Alisher
Navoiy ruboiy va tuyuqlari mazmunining chuqurligi, shaklining ixchamligi, ifoda
uslubining betakrorligi bilan ajralib turadi. Bu esa ularni dars jarayonida tahlil
qilishni o‘quvchi tafakkurini rivojlantiruvchi muhim vositaga aylantiradi. Shu nuqtayi
nazardan qaralganda, bu mavzuni chuqur o‘rganish va amaliyotda qo‘llash nafaqat
adabiyot fani samaradorligini oshiradi, balki o‘quvchilarda milliy qadriyatlarga
hurmat, she’riyatga mehr va estetik didni shakllantirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Yana bir muhim jihati shuki, Alisher Navoiy ijodini o‘rganish orqali o‘quvchilar
o‘zbek adabiyotining tarixiy ildizlari, badiiy obrazlar olami, mumtoz she’riyat janrlari
haqida bilimga ega bo‘lishadi. Ayniqsa, ruboiy va tuyuqlarning yaratilish tarixi,
g‘oyaviy yo‘nalishi, badiiy tahlili va zamonaviy hayot bilan uyg‘unligi orqali
o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash, tahlil qilish, obrazli tafakkur kabi ko‘nikmalar
shakllanadi. Shu boisdan bu mavzuning tanlanishi dolzarb ilmiy-amaliy ahamiyatga
ega.
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – 8-sinf adabiyot darslarida Alisher Navoiy
ruboiy va tuyuqlarini o‘rgatishning zamonaviy, samarali, interaktiv usullarini
aniqlash hamda bu jarayonda qo‘llaniladigan metodik yondashuvlarni ilmiy-amaliy
jihatdan asoslashdan iborat.

2 MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………………3
I BOB.Alisher Navoiy ijodining 8-sinf adabiyot darslaridagi o’rni.
1.1. Alisher Navoiy ruboiylari va tuyuqlari-o’zbek adabiyotining bebaho
durdonalari…………………………………………………………………. …………5
1.2. 8-sinf adabiyot darslarining mazmunida Navoiy asarlarining
o’rganilishi……………………………………………………………………….…..15
II BOB.Alisher Navoiy ruboiy va tuyuqlarini o’rgatishning samarali usullari
2.1.Ruboiy va tuyuqlarni tahlil qilishda innovatsion yondashuvlar……………...….20
2.2.Dars jarayonida ijodiy topshiriqlar va FSMU texnologiyasidan foydalanish
tajribalari……………………………………………………………………………..22
Xulosa………………………………………………………………………….…….31
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………….….32

13bilganlargina bahramand bo ldilar. O z xalqining shunday hazinadan bebahra qolishi ʻ ʻ
Navoiyni qiynadi.
Navoiy maslahatga ustozi Abdurahmon Jomiy huzuriga boradi. Jomiy Navoiyni bu
ishga tezlikda kirishishga undaydi, uning o z kuchi va imkoniyatlariga ishonchini
ʻ
mustahkamlaydi. Navoiy besh dostonni ikki yilda tamomlaydi. 1483-yilda o z
ʻ
„Xamsa“sini yoza boshlab, 1485-yilning boshida yugatadi. Shoir ishlagan kunlar
hisobga olinsa, 54 ming misralik ulkan obida 6 oyda bitkaziladi. Turkiy tilda birinchi
marotaba „Xamsa“ yaratiladi. Olimu fuzalo — barcha bu hodisani zo r olqish bilan
ʻ
kutib oldilar. Zayniddin Vosifiyning „Badoye ul-vaqoe“sidan: "Shoh Navoiyga: „Bir
ʼ
mojaro Siz bilan bizning oramizdan ko pdan hal bo lmay keladi, shuni bugun bir
ʻ ʻ
yoqlik qilaylik“, deydi. Bu mojaro shundan iborat ediki, Sulton Husayn Alisherning
muridi bo lishini ko pdan orzu qilar va uni „pirim“ deb atar edi.
ʻ ʻ
Alisher esa har gal: „Yo Ollo, yo Ollo, bu qanday gap bo ldi! Aslida — biz
ʻ
muridmiz, siz — hammasiga pirsiz“, der edi. Endi Sulton Husayn Alisherdan so radi:
ʻ
— Pir nima-yu, murid nima?
Alisher javob berdi:
Pirning tilagi — muridning tilagi bo lishi kerak.
ʻ
Shunda Sulton Husayn o zining oq otini olib kelishni buyuradi. Ot juda asov,
ʻ
chopag on edi.
ʻ
Sulton Husayn aytdi:
Siz pir, men murid bo ladigan bo lsam, Siz shu otga minasiz, men uni yetaklayman.
ʻ ʻ
Alisher noiloj otga minishga majbur bo ladi. Ot g oyat asov bo lib, shohdan boshqani
ʻ ʻ ʻ
o ziga yaqinlashtirmas edi. Alisher oyog ini uzangiga qo yishi bilan ot tipirchilay
ʻ ʻ ʻ
boshladi, Sulton Husayn otiga o shqirdi, ot itoat qilib, Alisherning minishini kutdi.
ʻ
Alisher egariga o tirishi bilan Sulton Husayn otining jilovidan ushlab yetaklay
ʻ
boshladi. Alisher hushidan ketdi. Uni egardan ko tarib oldilar. Tarihda bunday hol
ʻ
ko rilmagan edi. Hech bir zamonda shoh shoirga jilovdorlik qilmas edi. 1480–1490-
ʻ
yillar Navoiy uchun badiiy ijodda samarali davr bo ldi. Shoir „Xamsa“ dan keyin
ʻ
ko p o tmay, ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi. U 1488-yilda yozgan „Tarixi mulki
ʻ ʻ
ajam“ („Ajam shohlar tarixi“) shularning biri edi. Bu asar „Muhokamat ul-

20II BOB. Alisher Navoiy ruboiy va tuyuqlarini o’rgatishning samarali usullari.
2.1.Ruboiy va tuyuqlarni tahlil qilishda innovatsion yondashuvlar.
O zbek adabiyotining zabardast vakili Alisher Navoiy ijodi maktab darsliklarida ʻ
alohida o rganiladi. Ayniqsa, 8-sinf adabiyot darslarida shoirning ruboiy va tuyuq
ʻ
janrlaridagi ijodi alohida o rin egallaydi. Ruboiy va tuyuqlar o zining qisqa, lo nda,
ʻ ʻ ʻ
mazmunan chuqurligi bilan o quvchilarda badiiy tafakkurni shakllantirishda muhim
ʻ
vosita hisoblanadi. Ushbu kurs ishida Alisher Navoiyning ruboiy va tuyuqlari orqali
o quvchilarning estetik didini oshirish, ularni badiiy tafakkurga yo naltirish yo llari
ʻ ʻ ʻ
ko rib chiqiladi.
ʻ
Alisher Navoiy o‘zbek adabiyoti tarixida betakror shaxs bo‘lib, uning ijodi
orqali nafaqat o‘zbek xalqi, balki butun turkiy dunyo adabiyoti taraqqiy topgan.
Navoiy asarlari turkiy tilning boyligini, ifoda imkoniyatlarini namoyon etadi.
Shoirning asarlari doimo ilmiy, ma’naviy-ma’rifiy manba bo‘lib xizmat qilmoqda.
Navoiy o‘z ijodida axloqiy-pedagogik g‘oyalarni ilgari surgan. U badiiy asarlar orqali
insonparvarlik, adolat, do‘stlik, vatanparvarlik kabi g‘oyalarni targ‘ib etgan. Ayniqsa,
uning g‘azal, ruboiy va tuyuq janrida...
Ruboiy - fors-tojik adabiyotidan kirib kelgan, to‘rt misrali she’r shakli bo‘lib,
o‘zbek adabiyotida ham keng tarqalgan. Ruboiylar qisqa, ammo chuqur ma’no
ifodalovchi janr hisoblanadi. Bu janr orqali Navoiy insoniy fazilatlar, umrning qadr-
qimmati, vaqtning bebaho ne’mat ekanligini ifodalagan.
Tuyuq esa turkiy xalqlarga xos bo‘lgan she’riy shakldir. Tuyuq ham ruboiy kabi
to‘rtlikdan iborat bo‘lib, lekin unda qofiyalash usuli o‘ziga xos: a-a-a-a. Tuyuqda so‘z
o‘yinlari, majoziy ifodalar, kalit so‘zlar keng qo‘llaniladi. Navoiy bu janrni...
8- sinf adabiyot darsligida Alisher Navoiyga oid materiallar alohida bob sifatida
kiritilgan. Unda Navoiy ruboiylari, tuyuqlari, g‘azallari va ularning mazmun-
mohiyati haqida ma’lumotlar mavjud. O‘quvchilarga ushbu janrlarni o‘rgatishda
o‘qituvchi mazmunni tushuntirish bilan birga, ularning badiiy-estetik didini

17hamshakl so'zlar qofiya o'rnida keladi, bu so'z kamida to'rt xil ma'noni anglatishi
mumkin, lekin adabiyot tarixida uning namunalari juda kam uchraydi.
Tuyuq haqidagi nazariy ma'lumotdan ma lumki, badiiy asarda tajnis hosil qilish ʼ
uchun faqat tildagi tayyor shakldosh (omonim) so'zlardangina foydalanish shart
emas.
Chunki qalam sohibi bir necha so'z qo'shilmasi orqali ham ohoriy, ilgari tutilmagan,
ya'ni tamoman yangi tajnislar ijod qilishi ham mumkin.Masalan:
O'tkali ul sarvi gulrux soridin,
Yo'q xabar ul sarvi gul ruxsoridin.
Hajridin bog' ichra berur yodima
Qomatidin sarvu, gul - ruxsoridin.
Ushbu tuyuqda ham Navoiy shunday yo'l tutgan. 1-misradagi "sarvigul
ruxsoridin" so'zlar tarkibiga 2-misrada "sarvigul ruxsoridin" va 4- misrada "sarvigul
ruxsoridin" degan so'z tarkibi qofiya bo'lib kelgan.Lekin bu uch qofiyadagi
so'zlarning har biri alohida-alohida ma'noga ega. Lekin eski o'zbek alifbosida bu
tajnis tarkibi bir xil yozilgan.1-misrada "sarvi gulrux" so zi istiora bo'lib, tik qomatli
ʼ
va gul yuzli yorni anglatib kelgan. Natijada satrdan: "Gul yuzli yor (yonidan)
o'tgani", degan ma'no uqamiz.2-misrada buning iloji yo'qligi mantiqan asoslanadi:
"U sarvdek tik qomatli gulning yuzidan xabar yo'q".Bu yerda endi "gul" istiora
sifatida to'g'ridan to'g'ri yorni anglatib kelyapti. "Ruxsor" so'zi esa o'z ma'nosida
"yuz"nі bildirib turibdi. Lekin bunda ham so'z ko'chimi metonimiyaning "sinekdoxa"
degan turi bor: uzv, ya'ni butunning bir bo'lagi ("yuz") tilga olinib, amalda butun
(ya'ni yor)ning o'zi ko'zda tutilgan.3- misrada: Yorning hajridan bog' ichra yodimga
soladi..."- degan fikr ifodalangan. 4-misrada shoir endi "sarv" va "gul" so'zlarini o'z
ma'nosida ishlatadi: "(Bog'dagi) sarv yorning qomatini, gul esa uningyuzi (ruxsori)ni
(yodga soladi)"."Sarv"so'zi o'zbek mumtoz she'riyatida ko'p qo'llanadigan so'z
timsollardan biri hisoblanadi. Aslida, u ignabarglilar turkumiga kiradigan archasifat
daraxt turini anglatadi. U ingichka bo'lib o'sadi.Shuning uchun ko plab ijodkorlar
ʻ
ma shuqani sarv daraxtidek tik deb keltirishadilar. Tuyuq turkiy janr bo'lgani uchun
ʼ

11Davlat va jamoat arbobi
Alisher Navoiy 1469–1472-yillarda muhrdor, 1472–1476-yillarda vazir bo lib ʻ
ishlaydi. 1487–1488-yillarda Astrobodga hokimlik qildi. Husayn Boyqaro uni o ziga
ʻ
g oyat yaqin tutar, har bir narsada u bilan maslahatlashar va buni nihoyatda qadrlar
ʻ
edi. To g ri, Bayqaro va Navoiy o rtasiga uchinchi kishi aralashgan, sovuqchilik
ʻ ʻ ʻ
tushgan paytlar ham bo ldi, lekin o z davrining ikki atoqli arbobi hamkorligi juda
ʻ ʻ
ko p sinovlardan muvaffaqiyat bilan o tib, avlodlarga o rnak bo ldi. Husayn Bayqaro
ʻ ʻ ʻ ʻ
saltanatining daslabki yillarida juda notinch kechdi. Xondamirning yozishicha, u
taxtga chiqqan yilning o zida Abusaid Mirzoning o g li Yodgor Muhammad taxt
ʻ ʻ ʻ
da vosi bilan qo zg aldi. Husayn Bayqaro unga qarshi qo shin tortadi va g alaba
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
qozonadi.
1470-yilning bahorida Yodgor Mirzo Astrobodda yana bosh ko taradi. Husayn
ʻ
Bayqaro Navoiyni yoniga olib, qo shin bilan yana yo lga tushadi. Xuddi shu payt
ʻ ʻ
Hirotda qo zg olon bo lganligi xabari keladi. Husayn Bayqaro Navoiyni unga katta
ʻ ʻ ʻ
vakolatlar berib poytaxtga qaytaradi. Navoiy shaharda adolatni tiklab, xalqni
tinchlantiradi. Shunday to qnashuvlarning birida Yodgor Mirzoning qo li baland
ʻ ʻ
kelib, poytaxdagi ayrim kishilar unga qo shiladilar. Mojarolarni tinchlantirish
ʻ
maqsadida uylangani Abusaidning qizi Robiya Sultonbegim eriga hiyonat qilib, u
safariga ketganida poytaxtda inisi Yodgor Mirzo nomiga xutba o qitadi. Yurt bir
ʻ
muddat Yodgor Mirzo qo liga o tadi. Bu hol Husayn Bayqaroga qattiq ta sir etadi va
ʻ ʻ ʼ
u tushkunlikka tushadi. Navoiy shunday paytda uning yonida turadi, tassali beradi.
O sha 1470-yilning o zida payt poylab, Navoiyning maslahati bilan Murg ob daryosi
ʻ ʻ ʻ
bo ylaridan juda qisqa muddatda Hirotga yetib keladi va Bog i Zog onda maishatdan
ʻ ʻ ʻ
charchab uxlab yotgan Yodgor Mirzoni qo lga oladi. Shundan keyingina Xurosonda
ʻ
ma lum muddat tinchlik, osoyishtalik qaror topadi. Alisher ijod kishisi edi. U tabiatan
ʼ
buyruqvozlikdan va hukmfarmonlikdan yiroq, tafakkur hamda taxayyulga moyil,
g oyat nozikta b bir kishi edi. Mansab-lavozimlar har qancha yuksak bo lmasin uning
ʻ ʼ ʻ
uchun zil-zambil yuk bo lib, Husayn Boyqaroga bo lgan ixlos va muhabbatigina uni
ʻ ʻ
iste fo berishdan saqlab turar edi. Shunga qaramasdan, u sadoqat bilan xizmat qildi.
ʼ

15 1.2.8-sinf adabiyot darslarining mazmunida Navoiy asarlarining o’rganilishi.
``Mumtoz o'zbek she'riyatida shunday janrlar borki, she'riy san'atlarni mohirona
qo'llash natijasida hosil bo'ladi. Bu esa asarning ta'sirchanligini hamda shoirning so'z
qo'llash mahorati qanchalik yuksak ekanligini ko'rsatib beradi. Shunday she'riy
janrlardan biri tuyuqdir. Ushbu she'riy jaur tajnis san'atini yuksak cho'qqiga olib
chiqdi desak, mubolag'a bo'lmaydi.Mumtoz adabiyotda Lutfiy, Navoiy, Ogahiy,
Bobur ijodida tuyuqning yetuk namunalarini uchratamiz.
Tuyuq sof turkiy she riyatgagina xos janrlardan bo lib, turkiy she riyatni haddi ʼ ʻ ʼ
a losida taraqqiy ettirishni ko zlab qalam tebratgan Alisher Navoiy bu janrni chetlab
ʼ ʻ
o tishi mumkin emas edi.Hazrat Navoiy «Mezon ul-avzon» asarida boshqa bir qator
ʻ
she'rnavlari qatorida tuyuq haqida fikr yuritib, o'sha davr shoirlari ijodidan keltirilgan
qator namunalarni tahlil etdi."Va yana turk ulusi bataxsis chig'atoy xalqi aro shoyi
avzonkim (ayniqsa, mashhur vaznlar), alar surudlarni (qo'shiqlarni) ul vaznlar bilan
yasab, majolisda ayturlar: birisi tuyuqdirkim, ikki baytg'a muqarrardur va sa'y
qilurlarkim tajnis aytilg'ay va ul vazn: ramali musaddasi maqsurdir, mundoqkim,
Tuyug ':
Yo rab, ul shahdu shakar yo labmudur,
Yo magar shahdu shakar yolab mudur.
Jonima payvasta novak otqoli,
G'amza o'qin qoshig'a yo lab mudur?
Navoiy tuyuq va uning xususiyatlari bilan ham jiddiy shug'ullangan hamda bu
janr uchun xos bo'lgan yetakchi belgilar, uning tarqalish doirasini ham ko'rsatib
berishga muvaffaq bo'lgan. Navoiy fikrlaridan shu anglashiladiki, tuyuq turkiy
xalqlar
orasida keng tarqalib, to'ylarda, bazmlarda, yig'inlarda qo'shiq qilib aytiladigan
vaznlarda yaratilar ekan. Tuyuq ikki bayt, ya'ni to'rt misradan iborat bo'ladi. Tuyuq
tajnisli qofiyaga asoslangan va albatta ramali musaddasi maqsur vaznida bitiladi.
Yuqorida Navoiy keltirgan tuyuq "yolabmudur" tajnisi asosiga qurilgan. Unda shoir
ma'shuqa go'zalligini ta'riflaydi. Bu so'z birinchi misrada labmikan, ikkinchi misrada
yalaganmikan, to'rtinchi misrada yoylabdimikan ma'nolarida qo'llanilgan. Shoir

8davom ettiradi. Maktab yosh Alisherni she riyat, adabiyot olamiga olib kirgan. ʼ
Bo lajak shoir Sa diy Sheroziyning „Guliston“ va „Bo ston“, asarlarini, Farididdin
ʻ ʼ ʻ
Attorning „Mantiq ut-tayr“ („Qush mantig i“) asarini so ngsiz ishtiyoq bilan o qiydi.
ʻ ʻ ʻ
Ayniqsa, qushlar tilidan keltirilgan hikoyatlar va ularning chuqur mazmuni
Alisherning o y-xayolini tamom egallab oldi:
ʻ
Bir kuni qushlar jam bo libdi. Har xil: to ti, qumri, tovus, bulbul va hokazo.
ʻ ʻ
O rtaga hudhud (sassiqpopishak) chiqibdi. Boshidagi tojini selkillatib, o zini ta rif-u
ʻ ʻ ʼ
tavsif etibdi. So ng u hammani olam podshosi Semurg ni izlashga undabdi. Qushlar
ʻ ʻ
uni surishtira boshlabdilar. „Zotini, naslini, sifatini ayt, bizga nishon ber!“ —
deyishibdi ular. Hudhud hikoya boshlabdi: Semurg bir kecha dunyoni aylanib, uchib
ʻ
yurar edi. Nogoh yo li Chin shahri ustidan tushdi. Bir silkingan edi, mamlakat nurga
ʻ
g arq bo ldi. Patidan biri tushib qolgan ekan. Ogoh bo lganlar bundan aql-u shuurini
ʻ ʻ ʻ
yo qotdilar. Chin mulki esa hashamat (ulug vorlikka) chulg andi.
ʻ ʻ ʻ
Qushlar zavq-u shavq bilan yo lga tushadilar. Biroq bu zavq-shavq uzoq davom
ʻ
etmaydi. Qushlar e tiroz bildirib, uzr aytib, o zlarini chetga ola boshlaydi. Hudhud
ʼ ʻ
har biriga javob aytadi. Semurg ga yetishish baxti oldida bu dunyoning tashvishlari
ʻ
hechligini isbot etuvchi biror hikoya keltiradi. Hudhudning gaplari, hikoyalari
qushlarga yangi bir kuch bag ishlaydi. Ular hudhudni boshliq qilib, yo lga tushadilar.
ʻ ʻ
Hudhud bu yo lning ishq yo li ekanligi, unga kirgan odam Shayx San on singari
ʻ ʻ ʼ
o zligidan kechishi lozimligini aytadi. Yana bir-biridan jozibali hikoyalar: Nihoyat,
ʻ
qushlar yetti vodiyni bosib o tadilar va o zlarining Semurg ekanligini anglab
ʻ ʻ ʻ
yetadilar.
„Mantiq ut-tayr“ hayoli Alisherga bir umr hamroh bo ldi. Umrining so ngida
ʻ ʻ
esa „Lison ut-tayr“(„Qush tili“) nomi bilan kitob yozdi. Bo lajak shoir yana Nizomiy
ʻ
Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy asarlarini ham sevib o qigan.
ʻ
1453-yilda Alisherning otasi G iyosiddin Muhammad vafot etadi. Alisher Abulqosim
ʻ
Bobur xizmatiga kiradi. Avval Sabzavorda, so ng Mashhadda yashaydi. Ikki
ʻ
maktabdosh do st — Husayn va Alisher yana birga bo ladilar. Bir munosabat bilan u
ʻ ʻ
50 ming bayt, 100 ming misra she r yod olganini aytadi. She r shunchaki nutq
ʼ ʼ
o stirish emas, ma rifat, taffakur mashqi ham edi. Navoiy 15 yoshlarida o z she rlari
ʻ ʼ ʻ ʼ

21shakllantirishga harakat qiladi.Navoiy asarlarini o‘rganish orqali o‘quvchilar nafaqat
adabiy bilimga ega bo‘ladilar, balki til boyligi ortadi, mustaqil fikrlashga
o‘rgatiladiShu sababdan bu mavzularni o‘rgatish jarayonida zamonaviy
yondashuvlardan foydalanish muhim.
Adabiyot darslarida samarali va interaktiv metodlardan foydalanish o‘quvchilar
faolligini oshiradi. Ruboiy va tuyuqlarni o‘rgatishda quyidagi metodlar tavsiya
etiladi:
- Klaster usuli: ruboiydagi asosiy tushuncha atrofida fikrlar yig‘iladi;
- Insert texnologiyasi: matnni tahlil qilish jarayonida belgilar qo‘yish orqali o‘z
fikrini ifoda qilish;
- Sinkveyn usuli: ruboiyga oid 5 satrli she’r tuzish orqali o‘quvchilarning obrazli
fikrlashini rivojlantirish;
- FSMU texnologiyasi: Fakt, So‘roq, Munosabat, Umumlashtirma asosida...
Bu usullar yordamida o‘quvchi ruboiy yoki tuyuqni nafaqat o‘qiydi, balki uni tahlil
qiladi, uni his etadi va undan xulosa chiqaradi.
Dars ishlanmasi namunasi
Quyida Alisher Navoiy ruboiylarini 8-sinf adabiyot darsida o‘rganishga oid
dars ishlanmasi namunasi keltiriladi.
Dars mavzusi: Alisher Navoiy ruboiylari mazmuni va g‘oyaviy yo‘nalishi
Dars maqsadi:
- O‘quvchilarga ruboiy janrining xususiyatlarini tushuntirish;
- Alisher Navoiy ruboiylarining mazmunini tahlil qilish;
- O‘quvchilarda estetik did va mustaqil fikrlashni rivojlantirish.
Dars usuli: Interfaol, klaster, savol-javob, tahliliy ishlar
Dars jihozi: darslik, slaydlar, kartochkalar, multimedia vositalari
Dars bosqichlari:
1. Tashkiliy qism (salomlashish, davomat)
2. O‘tgan mavzuni so‘rash
3. Yangi mavzuni tushuntirish: ruboiy janri, Navoiyning namunaviy ruboiylarini
o‘rganish

31 Xulosa
Mazkur kurs ishida Alisher Navoiy ruboiy va tuyuqlarini 8-sinf adabiyot darslarida
o‘rgatishning nazariy va amaliy asoslari o‘rganildi. Navoiy ijodi o‘zbek mumtoz
adabiyotining eng yuksak namunasi bo‘lib, uning ruboiy va tuyuqlari o‘zida chuqur
falsafiy mazmun, axloqiy tarbiya va badiiy go‘zallikni mujassam etadi. Bu asarlarni
o‘quvchilarga o‘rgatish nafaqat ularning adabiy bilimlarini boyitadi, balki ularda
estetik did, mustaqil fikrlash, milliy g‘urur va tarixiy xotirani shakllantirishga xizmat
qiladi.
Ish davomida aniqlanishicha, ruboiy va tuyuqlarni o‘rgatishda zamonaviy
pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish, dars jarayoniga interaktiv
usullarni joriy etish o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va bilimni
chuqurroq egallashlariga yordam beradi. Shuningdek, badiiy matn ustida ishlash
ko‘nikmalari, tahliliy va obrazli tafakkur ham rivojlanadi.
Kurs ishida keltirilgan nazariy mulohazalar, metodik tavsiyalar va amaliy
yondashuvlar orqali adabiyot darslarini yanada samarali tashkil qilish, o‘quvchilar
qalbida mumtoz adabiyotga, xususan Alisher Navoiy ijodiga nisbatan chuqur hurmat
va qiziqish uyg‘otish mumkinligi isbotlandi. Shu bilan birga, o‘qituvchilar uchun bu
mavzuni o‘rgatishda qo‘llaniladigan usullar va yondashuvlar tizimlashtirildi.
Alisher Navoiy ijodi, ayniqsa ruboiy va tuyuqlari 8-sinf adabiyot darslarida
o‘quvchilarning dunyoqarashini shakllantirishda, ularni axloqiy va estetik jihatdan
tarbiyalashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu janrlar qisqa bo‘lsa-da,
mazmunan teran bo‘lib, o‘quvchining tafakkurini boyitadi.
Mazkur kurs ishida Navoiy ruboiy va tuyuqlarining o‘quv dasturidagi o‘rni, ularni
o‘qitish metodikasi va samarali usullar tahlil qilindi. O‘qituvchi ushbu janrlarni
o‘rgatishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalansa, darslar samarali va
qiziqarli kechadi

Купить