Дата регистрации 03 Май 2024
15 ПродажA.Avloniyning “Turkiy Guliston yoxud axloq” asarida ta’limiy-axloqiy masalalar
![ I. BOB ABDULLA AVLONIYNING PEDAGOGIK QARASHLARI
1.1 Abdulla Avloniyning hayot yo‘li
XIX asr oxiri XX asr boshidagi o zbek milliy madaniyatining mashhurʻ
vakillaridan biri ma rifatparvar shoir, dramaturg, jurnalist, olim, davlat va jamoat
ʼ
arbobi Abdulla Avloniydir. U 1878-yilning 12-iyulida Toshkentning Mergancha
mahallasida, to quvchi Miravlon aka oilasida dunyoga keldi. Bolaligi Mirobod
ʻ
mahallasining egri-bugri ko chalarida, ko pchilik qismini ruslar tashkil qilgan
ʻ ʻ
temir yo l ishchilari bolalari orasida kechdi. O qchidagi eski maktabda, so ng
ʻ ʻ ʻ
madrasada o qidi (1885–1886). Mustaqil mutolaa bilan shug ullandi. Arab, fors,
ʻ ʻ
rus tillarini o rgandi. Orenburg, Qozon, Tiflisda chiqib turgan gazeta-jurnallarni
ʻ
kuzatib bordi. Qisqa muddat ichida u ma rifatparvar sifatida tanildi va o lkadagi
ʼ ʻ
ijtimoiy-madaniy harakatchilikning faol namoyandalaridan biriga aylandi [4]
.
Abdulla Avloniy pedagogik qarashlari bugungi kunda o‘zbek milliy
maktabini yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi. Avloniy ijodiy merosini chuqur
o‘rganishga qiziqish ortib bormoqda. U insonga xos xulqni ikkiga – yaxshi va
yomonga ajratadi. “Yaxshi xulqlar” deb nomlangan birinchi qismida u 31 fazilat,
“Yomon xulqlar” deb atalgan ikkinchi qismda esa 20 illatga ta’rif beradi.
O‘z mulohazalarini dalillash uchun Qur’on oyatlari va hadislardan,
shuningdek, Arastu, Suqrot, Ibn Sino, Sa’diy, Mirzo Bedil singari mashhur
mutafakkirlarning fikrlarini keltiradi. Har bir axloqiy kategoriyaga o‘z
munosabatini bildirgach, o‘sha fikrning mazmunini ifodalovchi bayt yo biror
9](https://docx.uz/documents/395fe858-5282-488d-aba0-474ad0734abd/page_9.png?v=1)
![hukumatining Afg’onistondagi siyosiy vakili va konsuli vazifasini bajargan.
Abdulla Avloniy asarlar yozish bilan bir qatorda maktablar ochish, xalqni
savodxon qilishi, o‘zbe к xotin-qizlarini o‘qitish, o‘qituvchilar va ziyoli kadrlar
tayyorlash bilan shug’ullanadi. U 1923-24-yillarda eski shahardagi xotin-qizlar va
erlar maorif bilim yurtlari mudiri, 1924-29-yillarda Toshkent harbiy maktabida
o‘qituvchi, 1925-34-yillarda O‘rta Osiyo Kommunistik universiteti, O‘rta Osiyo
Qishloq xo‘jaligi maktabida, O‘rta Osiyo Davlat universitetida dars beradi.
Pedagogika fakultetining til va adabiyot kafedrasi professori va mudiri bo‘lib
ishladi. U 1933-yilda o‘zbek maktablarining 7-sinfi uchun “Adabiyot
xristomatiyasi” tuzib, nashr ettirdi. Abdulla Avloniy “Hijron”, “Nabil”, “Indamas”,
“Shuhrat”, “Tang-riquli”, “Surayyo”, “Shapaloq”, “Chol”, “Ab”, “Chig’aboy”,
“Abdulhaq” taxalluslari bilan tanqidiy va ilmiy maqola, 4000 misradan ortiq she’r
ijod qilgan. Avloniy 1927-yilda “Mehnat qahramoni” unvoni bilan taqdirlandi.
1930-yilda unga “O‘zbekiston xalq maorifi zarbdori” faxriy unvoni berildi.
Hozirda mustaqil O‘zbekistonimizda Abdulla Avloniy nomida bir qator maktablar
bor. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi bolalar adabiyoti bo‘yicha uning nomida
mukofot ta’sis etgan. Toshkent ko‘chalaridan biri, Respublika o‘qituvchilar
malakasini oshirish markazi va mahallalardan biri uning nomida. Respublika
o‘qituvchilar malakasini oshirish markazida Abdulla Avloniy muzeyi tashkil
qilingan [6]
.
1.2 Avloniy tashkil etgan maktablar va darsliklar
12](https://docx.uz/documents/395fe858-5282-488d-aba0-474ad0734abd/page_12.png?v=1)
![hayot” (Hamza), “Baxtsiz kuyov (A. Qodiriy) kabi XX asr boshlari o zbekʻ
dramaturgiyasining eng yaxshi namunalarini sahnalashtirgan, teatr ozarbayjon
dramaturglari asarlari (“Badbaxt kelin”, “Xo r-xo r”, “Jaholat”, “Uliklar”, “Joy
ʻ ʻ
ijaraga olgan kishi”, “Man o lmisham”, “Layli va Majnun”, “Asli va Qaram”) ni
ʻ
o zbekchaga tarjima qilib sahnaga qo ygan. Avloniyning o zi Mallu (“Layli va
ʻ ʻ ʻ
Majnun”), Fayziboy (“Baxtsiz kuyov”), Aliboy (“To y”), Boy (“Padarkush”)
ʻ
rollarini ijro etgan. Avloniy “Advokatlik osonmi?” (1914), “Pinak” (1915)
komediyalari, 1914–17 yillarda yozgan “Biz va Siz”, “Portugaliya inkilobi”, “Ikki
sevgi” kabi fojeaviy asarlari bilan o zbek dramaturgiyasining maydonga kelishi va
ʻ
teatrchilikning xalq orasigatomir otishiga muhim hissa qo shdi. Advokat
ʻ
Davronbek orqali Turkistondagi huquqsizlik, dunyodan xabarsizlikni fosh etdi.
“Advokatlik osonmi?” degan asarida bir qator ko knori va qimorbozlar obrazini
ʻ
yaratib, ma naviy turmushning tuban bir holga kelib qolganlini ko rsatdi.
ʼ ʻ
Monarxiyaga qarshi kurash, bayrog i ostida kechgan 1910 yilgi Portugaliya
ʻ
inqilobi, 1909 yili Turkiyada yuz bergan “Yosh turklar” inqilobi (“Ikki sevgi”)
haqida yozib, adabiyotimizda mavzu va g oyalar ko lamini kengaytirdi.
ʻ ʻ
“Biz va Siz”da esa XX asr boshidagi Turkistonning eskilik va yangilik
borasidagi kurashini aniq taqdirlar misolida yoritib berdi. Avloniy asosiy ijodiy
faoliyatining eng sermahsul yillari 1917-yildagi Oktyabr to ntarishiga kadar
ʻ
bo lgan davrga to g ri keladi. Avloniy ijodi 60-yillarning oxiridan o rganila
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshlandi. Hozirda uning turli janrlardagi asarlaridan namunalar alohida kitoblar
holida chop etilgan [7]
.
17](https://docx.uz/documents/395fe858-5282-488d-aba0-474ad0734abd/page_17.png?v=1)
![Qul huvar-rahmon omanno bih.
Diningni yoqmasun havas zinhor,
Va qino rabbano azoban-nor.
ISLOMIYAT
Islomiyat butun insoniyatdur. Insoniyat esa yaxshi xulqdan iboratdur .
Islomiyatni rasuli akram sallollohu alayhi vasallam afandimizning yolg‘uz o‘zlari
butun dunyo yuziga yaxshi xulqlari soyasida tarqatdilar. Sahobalar ham
Payg‘ambarimizning orqalaridan ergashub, mahkam e’tiqodlari, yaxshi axloqlari,
pok qalblari, o‘tkir shijoatlari ila yer yuzuni titratdilar. Kundan kun islomiyatning
shavkat va quvvati ortdi. Olamga madaniyat, ma’rifat, musovot, adolat urug‘lari
Arabiston yarim orolidan yoyildi. Buning sababi sahobalardagi metin e’tiqod,
buzulmas ittifoq, sof qalb, yaxshi amal, xolis niyat, tuganmas g‘ayrat, go‘zal axloq
edi. Har narsaning ofati o‘ldig‘i kabi zamonlarning o‘tuvi ila islomiyatning
ittifoqina ko‘z tegdi. Musulmonlar orasiga tafriqa tushdi [7]
.
31](https://docx.uz/documents/395fe858-5282-488d-aba0-474ad0734abd/page_31.png?v=1)
![2.2 Abdulla Avloniy komil insonlar tarbiyasi
Abdulla Avloniy o‘zining «Turkiy guliston yoxud axloq» nomli asarida komil
insonlar haqida shunday deydi 3
: «Yaxshi fazilatlarni o‘ziga kasb qilib olgan
insonlar yaxshi insonlar deyilur». Avloniy yaxshi insonlar deganda odamlarga
yaxshilik qila oladigan, kamtar, saxiy, mehnatkash, mehr-shafqatli, bilmdon,
o‘zgalar uchun qayg‘uradigan mard insonlarni ko‘zda tutsa, «Yomon insonlar deb,
yomonlik fazilatlari yaxshilik fazilatlaridan ustun turadigan insonlarga aytiladi»,
deydi. A.Munavvarovning «Pedagogika» 4
o‘quv qo‘llanmasida axloq quydagicha
tarif berilgan: Axloq, xulq va atvor suzlari arbacha bo‘lib, ular o‘zbek tilida ham
o‘z ma’nosida ishlatiladi. Ayrim adabiyotlarda axloq kishlarning xar bir jamiyatga
xos xulq normalari majmui, deyilsa boshqalarida esa, axloq ijtimoyi ong
shakllaridan biri, sotsial tartib-qoida bulib, bu tartib-qoida ijtimoiy xayotning
istisonsiz xamma soxalarida kishilarning xatti-xarakatini tartibga solish
funksiyasini bajaradi deyiladi.
Abdulla Avloniy axloq haqida bergan tarifi: Insonlarni yaxshilikg‘a
chavqruguvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdur. Yaxshi xulqlarning
yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurgan
kitobni axloq deyilur [9]
.
«Yaxshi xulq» deb agar nafs tarbiyat topib,yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa,
yaxshilikqa tavsif bulishga aytiladi. .
32](https://docx.uz/documents/395fe858-5282-488d-aba0-474ad0734abd/page_32.png?v=1)
![«Xayr, o‘tkan ishga salovat». Alhosil, har bir millatning taraqqiy va taoliysi
ishlarini vaqtida nizomdan chiqarmay tartibi ila yurutmakg‘a bog‘lidur. Shogirdlar
maktab va madrasalardagi zamonga muvofiq ravishda qurilmish, nizom va
tartiblarni rioya qilmaklari lozimdur. Chunki tartib va nizomni rioya qilmagan
kishilarning ishlari hamma vaqt notamom, o‘zlari parishon bo‘lurlar.
Ammo ishlarini tartib uzra yurutgan kishilarning ishlari yerida, o‘zlari tinch
va rohatda umr o‘tkarurlar. Hozirgi zamonda bizning Turkiston boylarining ishlari
to‘xtab, sinuvlarining birinchi sababi ishlarini axloqsiz, bilimsiz, musrif, yalqov
kishilarga topshiruvlari ila barobar o‘zlarining zamonga muvofiq tartib va
nizomdan xabarsizliklarining yemushidur. Payg‘ambarimiz: «Kasblarning
ortug‘roqi xiyonatsiz, yolg‘onsiz qilg‘on savdo va tijorat ila bandaning o‘z qo‘li
birlan ishlagan ishidur», – demishlar. [10]
36](https://docx.uz/documents/395fe858-5282-488d-aba0-474ad0734abd/page_36.png?v=1)
BOSHLANG‘ICH TA'LIM PEDAGOGIKA FANIDAN