Abdulla Avloniy asarlarida ta’lim tarbiya masalasining yoritilishi - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	232.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	27 Ноябрь 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Moxira Xasanova

Дата регистрации 06 Январь 2025

16 Продаж

Abdulla Avloniy asarlarida ta’lim tarbiya masalasining yoritilishi

Купить

KURS ISHI
MAVZU: ABDULLA AVLONIY ASARLARIDA TA’LIM TARBIYA
MASALASINING YORITILISHI

MUNDARIJA.
KIRISH ………………………………………………………………………………. 3
I. BOB.
1.1.
1.2.
1.3. ABDULLA AVLONIYNING PEDAGOGIK QARASHLARI.............. .
Abdulla Avloniyning hayot yo‘li ………………………………………….
Abdulla Avloniyning ta’limiy-ahloqiy masalalarda pedagogik qarashlari...
Abdulla Avloniy tashkil etgan maktablar va darsliklar …………………… 8
8
12
15
II. BOB

2.1.
2.2.
2.3. ABDULLA AVLONIY ASARLARIDA TA’LIM TARBIYA
MASALASINING YORITILISHI.............................................................
Asardagi ta’limiy tarbiyaviy masalalarning dolzarbligi ………………….
Abdulla Avloniyning zamondoshlari asarlarida tarbiyaviy ahloqiy
g‘oyalar…………………………………………………………………….
A.Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida keltirilgan
masalalar........................................................................................................ 20
20
23
26
III.BOB
3.1.
3.2.
3.3. TURKIY GULISTON YOHUD AXLOQ ASARIDAGI KOMIL
INSON TARBIYASIGA OID ILGARI SURILGAN G‘OYALAR …
A.Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarining komil inson
tarbiyasidagi o‘rni …………………………………………………………
Abdulla Avloniyning didaktik asarlari ……………………………….. …..
“Turkiy guliston yoxud axloq” asarida tarbiyaviy ahloqiy masalalar........... 29
29
32
37
XULOSA……………………………………………………………………………... 43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR.....……………………. 46
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi Hayot olamida, shubhasiz, tarbiya singari
insoniyatga ta’sirli narsa yo‘qdir. Shu sababdan qadimdan mashhur donishmandlar
tarbiya to‘g‘risida qimmatli fikrlarni yozib qoldirganlar.
Yoshlar tarbiyasi, ularni ilmli va har tomonlama etuk qilib voyaga etkazish
barcha zamonlarda muhim vazifa hisoblangan. Mutafakkirlarimiz tomonidan yozib
qoldirilgan bunday nodir asarlar o‘sib kelayotgan yosh avlodni salbiy illatlardan
asrab, axloqan pok, haqiqiy inson bo‘lib etishishlariga undagan.
Ajdodlarimiz asrlar davomida sevib mutolaa qilgan “Pandnoma”,
“Siyosatnoma”, “Qobusnoma”, “Axloqi muhsiniy”, “Axloqi jaloliy”, “Axloqi
nosiriy”, “Qonuni hikmat”, “Nigoriston”, “Bahr al-ulum”, “Kachko‘li sultoniy”,
“Jovidoni xirad”, “Bistu se hikmat”, “Hikoyoti dilpisand”, “Odob as-solihin”,
“Turkiy “Guliston” yoxud axloq” singari asarlar shular jumlasidandir. Ushbu
nodir asarlarda avval axloq-tarbiyaga oid biror so‘z va tushunchani izohlab, keyin
unga o‘quvchi amal qilish uchun naqliy va axloqiy dalillar keltiradi. Umuman
ularning mazmun-mundarijasi, ularda ilgari surilgan ilg‘or g‘oyalar bugungi kunda
ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Xitoy donishmandi Syun-Szi “Chaqaloqlar hamma erda bir xil yig‘lashadi.
Katta bo‘lganlarida esa turli qiliqlar qilishadi. Bu – tarbiyaning oqibati”, deb
yozgan edi. Olmon faylasufi Immanuil Kant o‘z asarida “Inson faqat tarbiya orqali
inson bo‘ladi, uning qandayligi tarbiyaning natijasidir”, degan fikrni bildiradi.
Tarbiyaga e'tiborsizlikning oqibati nimalarga olib kelishini o‘z vaqtida
Abdulla Avloniy kuyunib, “Bugungi kunda jamiyatimizning yuzini qora qiluvchi
pastkashlar, yomonlar, beboshlar, o‘g‘rilar, giyohvandlar va nashavandlar... kecha
tarbiyalariga e'tibor berilmagan bolalardir”, deb yozib qoldiradi.
Adabiyotshunos olim Abdurauf Fitrat “Xalqning harakat qilishi, davlatmand
bo‘lishi, baxtli bo‘lib izzat-hurmat topishi, jahongir bo‘lishi, zaif bo‘lib xorlikka
tushishi, faqirlik jomasini kiyib, baxtsizlik yukini tortib e'tibordan qolishi,
o‘zgalarga tobe va qul, asir bo‘lishi bolalikdan o‘z ota-onalaridan olgan
tarbiyalariga bog‘liq. Bolalar axloqiy tarbiyani muhitdan oladilar, boshqacha qilib
3

aytganda, bolalar suvga o‘xshaydi, suv idishning shaklini olganidek, bolalar ham
muhitning odob-axloqini qabul qiladilar”, deydi.Alixonto‘ra Sog‘uniy tarbiya
xususida shunday yozadi: “Yolg‘iz insonga emas, barcha jonlik mavjudotlarda
ta’lim-tarbiya ta’siri ko‘z oldimizda ko‘rilib, buning natijalari butun dunyoga
tarqalib turmoqda. O‘qitish-o‘rgatish buyon tursin, suhbat o‘zi ham,
suhbatdoshlarga o‘t bilan suvdek tez o‘tadi. Shuning uchun ham har kimga, suhbat
yo‘ldoshlariga qarab baho beriladi”.Darhaqiqat, nafaqat bir oila, balki er
sayyorasidagi har bir mamlakatning gullab-yashnashi, undagi yashovchi
xalqlarning farog‘ati ham shak-shubhasiz ta’lim va tarbiya tufaylidir.
Bugungi kunda har tomonlama taraqqiy topib borayotgan jamiyatimizda
ma’naviyatni yuksaltirish yuksak vazifalardan biridir.Ma’naviyatimizni yanada
rivojlantirishda esa millatimiz tarixini,ma’naviy qiyofasini o‘zida badiiy aks
ettirgan tarixiy badiiy hamda ilmiy asarlarning ahamiyati va o‘rni
beqiyosdir.O‘zbek adabiyotida bunday asarlar juda ko‘p. Ular yosh avlodni
barkamol qilib voyaga yetkazishda muhim ahamiyatga ega.Bu jihatdan,taniqli
o‘zbek adibi Abdulla Avloniyning. maktab uchun yaratgan to‘rt qismdan iborat
“Adabiyot yoxud milliy she’rlar”hamda “Birinchi muallim”, “Turkiy guliston
yoxud axloq”, “Ikkinchi muallim”,“Maktab gulistoni” kabi darsliklari ham
xarakterli bo‘lib hisoblanadi.Buasarlardagi mukammal fikrlarning g‘oyaviy
to‘liqligi, ta’lim-tarbiya tizimiga vatushunchalariga doir fikrlarning ilmiy-nazariy
asoslanganligi yuqoridagi fikrlarimiz dalilidir. Shuningdek, Abdulla Avloniy ijodiy
merosi bilan ilk darsliklarning mukammal yaratuvchisi sifatida ham
gavdalanganligi,asarlaridagi ta’lim va tarbiyaga doir tushunchalarning, g‘oyaviy-
badiiy mushohadalarning tadqiq qilinganligi, qolaversa,mavzuning dolzarbligi
ma’rifatparvar adib, serqirra ijodkor Abdulla Avloniyning ijodida bugungi kunning
eng muhim masalasi-ta’lim va tarbiyaga doir fikrlarning dalili hikoyalar, she’riy
lavhalar misolida yoxud majoziy xarakterga ega hikoyatlar asosida ochib berilishi
asnosida ko‘zga tashlanadi.
2017- yilning 3-avgust kuni O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
mamlakatimiz ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuv o‘tkazdi.Ushbu
4

uchrashuda madaniyat va san’at sohasida yuzaga kelgan ko‘plab muammolar
o‘rtaga tashlandi. Mazkur yig‘ilishda madaniyat, ommaviy axborot vositalari,
adabiyot va san’at sohasini tubdan isloh qilish maqsadida amalga oshiriladigan
keng miqyosli ishlar xususida so‘z bordi, yosh iste’dodlar tarbiyasi, madaniyatimiz
va adabiyotimizni rivojlantirish maqsadida yangi g‘oya, tashabbus va takliflar
bildirildi: “Biz uchun hech qachon kun tartibidan tushmaydigan yana bir o‘ta
muhim masala borki,unga alohida to‘xtalib o‘tish zarur deb bilaman, u ham bo‘lsa,
unib-o‘sib kelayotgan yosh avlodimiz, farzandlarimiz tarbiyasi bilan bog‘liq.
Buyuk bobomiz Abdulla Avloniy aytganidek,bu masala biz uchun, haqiqatdan ham
,yo hayot-yo mamot,yo najot- yo halokat, yo saodat- yo falokat masalasidir.” Shu
ma’noda Abdulla Avloniyning ta’lim-tarbiya sohasidagi qarashlari o‘zbek
xalqining ruhiyati, turmush tarzi, milliy qadriyatlari bilan chambarchas
bog‘langanligi adibning boy pedagogik merosi ta’lim-tarbiya masalalarini
rivojlantirish, uni o‘quvchilar qalbida shakllantirish- da axloqiy va ma’naviy
barkamol yoshlarni tarbiyalashda milliy maktab va qimmatbaho manba bo‘lib
xizmat qilganini o‘rganib chiqish davr talabiga aylanmoqda.Abdulla Avloniyning
maktab uchun yaratgan asarlari va ularda axloq-odob tushunchalarining yoritilishi
tarbiya masalasining ifodasi nafaqat badiiy,balki noyob tarixiy-pedagogik,ta’limiy
va qomusiy yodgorlik hisoblanadi. 1
Avloniy asarlari bilan yaqindan tanishar ekanmiz,yana bir bor shunga iqror
bo‘lamizki,uning asarlarida ifoda etilgan ta’limiy,tarbiyaviy g‘oyaviy, falsafiy
pedagogik hikmatlar o‘zining hayotiy mazmuni bilan bizni bugun ham hayratda
qoldiradi.Avloniy asarlarining tub ma’no-mohiyatini belgilab beradigan
insonparvarlik, mehnatsevarlik, vatan- parvarlik g‘oyalari va axloq-odob
tamoyilida hozirgi zamon uchun ham behad ibratli bo‘lgan saboqlar borligini
alohida ta’kidlab o‘tmoq joiz. Avloniy 1878-yil 12-iyulda Toshkent shahrining
Mergancha mahallasida tavallud topgan. Ijodkor o‘zbek xalqining san’ati va
1
Ishmuhammmedov R. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta'lim samaradorligini oshirish yo’llari. - Т.:
TDPU, 2005
5

adabiyoti hamda milliy madaniyatini, xalq ta’limi ishlarini yo‘lga qo‘yishda kata
xizmatlar qilgan adib, jamoat arbobi va iste’dodli pedgogdir.
Ma’lumki, ulug‘ mutafakkir Abu Ali ibn Sino merosida ilm va axloq
uyg‘unligi masalasi alohida o‘rin tutadi. Allomaning “Tadbiri manzil” risolasida
tarbiya masalasi ko‘proq tahlil etilgan. Xususan, “Tadbiri manzil”da inson tayyor
shaxsiy sifat, odat va ko‘nikmalar bilan tug‘ilmasligi qayd etiladi. Bunday
xususiyatlar odamning ijtimoiy hayotida sekin-asta shaxsiy va o‘zgalar tajribasi,
avvalgi ajdodlar an'analari, ta’lim-tarbiya o‘zgalarning ta’siri ostida shakllanadi.
SHaxs kamolotida ijobiy fazilat va odatlarni qaror toptirish qanchalik qiyin va
mushkul bo‘lsa, ma’naviy qiyofaga yopishib olgan salbiy jihat va odatlardan xalos
bo‘lish shunchalik murakkabdir. Alloma nazdida bolalar tarbiyasini barvaqt
boshlagan ma’qul: “Bola tana bo‘g‘inlari barqaror bo‘lgan, uning tili to‘g‘ri, ravon
gapirish va quloqlari tinglash va o‘zgalar so‘zlarini qabul qilish hamda
o‘rganilayotgan narsaga (tabiiy) moyillik paytdan boshlab uni ilmlar va axloq-
odob (asoslari)ga o‘rgatib borish lozim”.
Kurs ishimiz maqsadi A.Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq”
asarining komil inson tarbiyasidagi o‘rni ni o‘rganish. A.Avloniyning “Turkiy
guliston yoxud axloq” asarini tarbiyaviy-ahloqiy tomonlarini o‘rganish va hayotda
tadbiq etish.
Kurs ishimiz obyektini A.Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq”
asarini tarbiyaviy-ahloqiy tomonlarini o‘rganish va hayotda tadbiq etish.
Kurs ishining vazifasi:
A.Avloniyning asarlarida axloqiy tarbiyani o‘rganish;
A.Avloniy asarlarida komil inson tarbiyasi qanday olib berilishi kerakli
haqida o‘rganish.
A.Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarini tarbiyaviy-ahloqiy
tomonlarini o‘rganish va hayotda tadbiq etish.
Kurs ishining metodologik asosi: O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarorlari “Ta’lim
to‘g‘risida”gi Qonuni, Vazirlar Mahkamasining qarorlari.
6

Kurs ishining metodlari : Mavzuga oid adabiyotlar,normativ me’yoriy
hujjatalarni o‘rganish , nazariy-pedagogik tahlil, kontent tahlil, so‘rov.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi . Kurs ishi A.Avloniyning “Turkiy guliston
yoxud axloq” asarini tarbiyaviy-ahloqiy tomonlarini o‘rganish va hayotda tadbiq
etish haqida yozilgan. Unda asosan O‘zbekiston Respublikasining oil ava oni
tashkil etish borasidagi farmon va qarorlariga asoslangan holda amalga oshirilgan .
Ushbu kurs ishi kirish, uch bob, to‘qqiz paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib , ____ sahifani tashkil etadi.
7

I.BOB. ABDULLA AVLONIYNING PEDAGOGIK QARASHLARI.
1.1. Abdulla Avloniyning hayot yo‘li
Bugungi kunda har tomonlama taraqqiy topib borayotgan jamiyatimizda
ma’naviyatni yuksaltirish yuksak vazifalardan biridir.Ma’naviyatimizni yanada
rivojlantirishda esa millatimiz tarixini,ma’naviy qiyofasini o‘zida badiiy aks
ettirgan tarixiy badiiy hamda ilmiy asarlarning ahamiyati va o‘rni
beqiyosdir.O‘zbek adabiyotida bunday asarlar juda ko‘p. Ular yosh avlodni
barkamol qilib voyaga yetkazishda muhim ahamiyatga ega.Bu jihatdan,taniqli
o‘zbek adibi Abdulla Avloniyning. maktab uchun yaratgan to‘rt qismdan iborat
“Adabiyot yoxud milliy she’rlar”hamda “Birinchi muallim”, “Turkiy guliston
yoxud axloq”, “Ikkinchi muallim”,“Maktab gulistoni” kabi darsliklari ham
xarakterli bo‘lib hisoblanadi.Buasarlardagi mukammal fikrlarning g‘oyaviy
to‘liqligi, ta’lim-tarbiya tizimiga vatushunchalariga doir fikrlarning ilmiy-nazariy
asoslanganligi yuqoridagi fikrlarimiz dalilidir. 2
Yuqoridagilardan shu narsa ma’lum bo‘lmoqdaki, hamma vaqt tarbiyada
butun ish nafaqat ota-onalarga, balki go‘zal axloq va ilmiy salohiyatga ega bo‘lgan
ustoz-muallimlarning sa’y-harakatiga ham bevosita bog‘liq. Bunda ishni tashkil
qilish shakllarinigina emas, ayni paytda, ishlashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish shartlarini
bilish ham muhimdir Har bir millatning o‘z ma’naviy qiyofasi mavjud.
Shuningdek, Abdulla Avloniy ijodiy merosi bilan ilk darsliklarning
mukammal yaratuvchisi sifatida ham gavdalanganligi,asarlaridagi ta’lim va
tarbiyaga doir tushunchalarning, g‘oyaviy-badiiy mushohadalarning tadqiq
qilinganligi, qolaversa,mavzuning dolzarbligi ma’rifatparvar adib, serqirra ijodkor
Abdulla Avloniyning ijodida bugungi kunning eng muhim masalasi-ta’lim va
tarbiyaga doir fikrlarning dalili hikoyalar, she’riy lavhalar misolida yoxud majoziy
xarakterga ega hikoyatlar asosida ochib berilishi asnosida ko‘zga tashlanadi. 2017-
yilning 3-avgust kuni O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev mamlakatimiz
ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuv o‘tkazdi.Ushbu uchrashuda madaniyat
2
Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. . – Toshkent: 2008.
8

va san’at sohasida yuzaga kelgan ko‘plab muammolar o‘rtaga tashlandi. Mazkur
yig‘ilishda madaniyat, ommaviy axborot vositalari, adabiyot va san’at sohasini
tubdan isloh qilish maqsadida amalga oshiriladigan keng miqyosli ishlar xususida
so‘z bordi, yosh iste’dodlar tarbiyasi, madaniyatimiz va adabiyotimizni
rivojlantirish maqsadida yangi g‘oya, tashabbus va takliflar bildirildi: “Biz uchun
hech qachon kun tartibidan tushmaydigan yana bir o‘ta muhim masala borki,unga
alohida to‘xtalib o‘tish zarur deb bilaman, u ham bo‘lsa, unib-o‘sib kelayotgan
yosh avlodimiz, farzandlarimiz tarbiyasi bilan bog‘liq. Buyuk bobomiz Abdulla
Avloniy aytganidek,bu masala biz uchun, haqiqatdan ham ,yo hayot-yo mamot,yo
najot- yo halokat, yo saodat- yo falokat masalasidir.”
Shu ma’noda Abdulla Avloniyning ta’lim-tarbiya sohasidagi qarashlari
o‘zbek xalqining ruhiyati, turmush tarzi, milliy qadriyatlari bilan chambarchas
bog‘langanligi adibning boy pedagogik merosi ta’lim-tarbiya masalalarini
rivojlantirish, uni o‘quvchilar qalbida shakllantirish- da axloqiy va ma’naviy
barkamol yoshlarni tarbiyalashda milliy maktab va qimmatbaho manba bo‘lib
xizmat qilganini o‘rganib chiqish davr talabiga aylanmoqda.
Abdulla Avloniyning maktab uchun yaratgan asarlari va ularda axloq-odob
tushunchalarining yoritilishi tarbiya masalasining ifodasi nafaqat badiiy,balki
noyob tarixiy-pedagogik,ta’limiy va qomusiy yodgorlik hisoblanadi.Avloniy
asarlari bilan yaqindan tanishar ekanmiz,yana bir bor shunga iqror
bo‘lamizki,uning asarlarida ifoda etilgan ta’limiy,tarbiyaviy g‘oyaviy, falsafiy
pedagogik hikmatlar o‘zining hayotiy mazmuni bilan bizni bugun ham hayratda
qoldiradi.
Avloniy asarlarining tub ma’no-mohiyatini belgilab beradigan insonparvarlik,
mehnatsevarlik, vatan- parvarlik g‘oyalari va axloq-odob tamoyilida hozirgi zamon
uchun ham behad ibratli bo‘lgan saboqlar borligini alohida ta’kidlab o‘tmoq joiz.
Avloniy 1878-yil 12-iyulda Toshkent shahrining Mergancha mahallasida tavallud
topgan. Ijodkor o‘zbek xalqining san’ati va adabiyoti hamda milliy madaniyatini,
xalq ta’limi ishlarini yo‘lga qo‘yishda kata xizmatlar qilgan adib, jamoat arbobi va
9

iste’dodli pedgogdir. U birinchilardan bo‘lib o‘zbek teatrini professional teatrga
aylantirdi, matbuot, maorif sohasi rivojiga hissa qo‘shdi.
U Turkistonda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni amalga oshirgan jadidlar
harakatining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Avloniyning
mehnati yuksak qadrlanib unga o‘zbek madaniyati va adabiyotini yuksaltirishda,
xodimlar tayyorlashda uzoq yillik mehnati uchun 1925-yilda “Mehnat qahramoni”
unvoni, 1930-yilda “O‘zbekiston maorifi zarbdori” unvoni berilgan. Shuningdek,
adib milliy ta’lim-tarbiya tizimini yaratishga beqiyos hissa qo‘shganligi uchun
2020-yil 30-sentyabr sanasida “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlandi.2
Avloniy “Usuli jadid” maktablari uchun to‘rt qismdan iborat “Adabiyot yoxud
milliy she’rlar” hamda “Birinchi muallim” (1912), “Turkiy guliston yoxud axloq”
(1913), “Ikkinchi muallim” (1915), “Maktab gulistoni” (1917) kabi darsliklar
yaratdi.Bu asarlarida hamda publitsistik maqolalarida dunyo xalqlari madaniyatini,
ilm-fanni, maktab va maorifga chorlaydi.XX asr boshlarida yangi maktablar uchun
yozilgan alifbelar anchagina edi. Shular orasida Avloniyning “Birinchi muallim”
asari ham o‘ziga xos o‘ringa ega. Avloniy uni yozishda Saidrasul Aziziyning
“Ustozi avval” asariga suyanadi. Avloniyning “Ikkinchi muallim” asari “Birinchi
muallim” kitobining uzviy davomidir. Biz birinchi kitobni shartli ravishda, alifbe
deb, ikkinchi kitobni xrestomatiya deb atashimiz mumkin.
Kitob maktabni olqishlovchi she’r bilan boshlanadi: Avloniyning ta’lim-
tarbiyaga oid asarlari ichida “Turkiy guliston yoxud axloq” asari katta ahamiyatga
molik axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asardir. Asarda insonlarni yaxshilikka
chaqiruvchi, yomonliklardan qaytaruvchi ilm-axloq haqida fikr haqida fikr
yuritiladi. Shuningdek, u bola tarbiyasining roli haqida fikr yuritib: “Agar bir kishi
yoshligida nafsi buzulib, tarbiyasiz, axloqsiz bo‘lib o‘sdimi, bunday kishilardan
yaxshilik kutmoq, yerdan turib yulduzlarga qo‘l uzatmak kabidir”3,-deydi. Uning
fikricha, bolalarda axloqiy xislatlarning tarkibi to‘g‘risida ijtimoiy muhit, oilaviy
sharoit va bolalarning atrofidagi kishilar ahamiyatga ega. O‘zbek pedagogikasi
tarixida Avloniy- birinchi “Pedagogika”, ya’ni bola tarbiyasining fanidir” deb ta’rif
berganlar. Avloniy bola tarbiyasini nisbiy ravishda 4 bo‘limga ajratadi:
10

1. Tarbiyaning zamoni.
2. Badan tarbiyasi.
3. Fikr tarbiyasi.
4. Axloq tarbiyasi hamda uning ahamiyati xususida fikr yuritadi.
“Tarbiyaning zamoni” bo‘limida tarbiyani yoshlikdan berish zarurligini bu ishga
hammani: ota-ona, muallim, hukumat va boshqalarning kirishishi kerakligini
ta’kidlaydi. Avloniy, tarbiya xususiy ish emas, milliy ijtimoiy ishdir. “Alhosil,
tarbiya bizlar uchun yo hayot- yo mamot, yo najot- yo halokat, yo saodat- yo
falokat masalasidir”,4-deb ta’kidlaydi. Har bir xalqning taraqqiy qilishi, davlatning
qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liq, deb ta’kidlaydi adib.
Tarbiya zurriyot dunyoga kelgandan boshlanib, umrning oxiriga qadar davom
etadi. U bir qancha bosqichdan – uy, bog‘cha, maktab va jamoatchiliktarbiyasidan
iborat bo‘ladi. Avloniy tarbiyaning doirasini keng ma’noda tushunadi. Uni birgina
axloq bilan chegaralab qo‘ymaydi. U birinchi navbatda bolaning sog‘ligi haqida
g‘amxo‘rlik qilish lozimligini uqtiradi. “Turkiy guliston yoxud axloq “asari
ma’rifatparvarlik g‘oyalarini targ‘ib qiladi. Adib kitobda ilm haqida shunday
deydi: “ Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun g‘oyat oliy,
muqaddas bir fazilatdir. Zeroki, ilm bizga o‘z ahvolimizni, harakatimizni oyina
kabi ko‘rsatur” ,-deydi 3
.
3
Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. . – Toshkent: 2008.
11

1.2. Abdulla Avloniyning ta’limiy-ahloqiy masalalarda pedagogik
qarashlari.
Uning pedagogik qarashlari bugungi kunda o‘zbek milliy maktabini yaratishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Avloniy ijodiy merosini chuqur o‘rganishga qiziqish
ortib bormoqda. U insonga xos xulqni ikkiga – yaxshi va yomonga ajrata-di.
“Yaxshi xulqlar” deb nomlangan birinchi qismida u 31 fazilat , “Yomon xulqlar”
deb atalgan ikkinchi qismda esa 20 il-latga ta’rif beradi. O‘z mulohazalarini
dalillash uchun Qur-`on oyatlari va hadislardan, shuningdek, Arastu, Suqrot, Ibn
Sino, Sa’diy, Mirzo Bedil singari mashhur mutafak-kirlarning fikrlarini keltiradi.
Har bir axloqiy katego-riyaga o‘z munosabatini bildirgach, o‘sha fikrning
mazmunini ifodalovchi bayt yo biror maqol-hikmat ilova qiladi.
Avloniy “axloq ulamosi”ning qarashlari asosida insonlarning xulqlarini
yaxshi va yomon xulqlarga ajratadi, bunga ularning nafs tarbiyasini asos qilib
oladi. U yaxshi xulqlarga fatonat, nazofat, shijoat, intizom, vijdon, vatanni suymak
kabi fazilatlarni kiritsa, g‘azab, shahvat, jaholat, safohat kabi illatlarni yomon
xulqning belgilari deb biladi.
Avloniyning ma’rifatparvarlik va milliy uyg‘onish g‘oyalarini kuylagan
dastlabki she’rlari o‘zbek milliy uyg‘onish davri adabiyotining hamisha bebaho
mulki bo‘lib qoladi. U bu turkumga mansub she’rlarida o‘zbek mumtoz
adabiyotidagi she’riy shakllarni katta ijtimoiy mazmun, ma’rifatparvar-lik
g‘oyalari, hajviy ruh va xalqona ohanglar bilan boyitdi.
Abdulla Avloniy bolalar uchun ham bir qancha she’r va masallar yozgan.
SHoir bu asarlarida maktab yoshidagi bolalarning fikr doirasini kengaytirish,
ularda maktab va kitobga, mehnatga, tabiatga, Vatanga muhabbat uyg‘otishni
maqsad qilib qo‘ygan. Uning ko‘pgina she’rlari zamirida Vatanni sevish g‘oyasi
yotadi. SHoir bu she’rlarida Vatanni sodda va samimiy misralarda tasvirlaganki,
faqat o‘sha 10-yillarning o‘rtalaridagina emas, balki bugungi maktab yoshidagi
bolalar ham ulardan katta estetik zavq olishlari mumkin. Darhaqiqat, shoir Vatan
ta’rifini boshlab, “Tog‘laridan konlar chiqar , Erlaridan donlar chiqar… Havosi o‘ta
12

yoqumlik, CHo‘llari bor toshlik, qumlik, Toshkand emas, toshqand erur, Kesaklari
gulqand erur”, deya bolalarda ona diyorga katta mehr uyg‘otishga erishadi.
Ma’rifatchilik va ijtimoiy mavzu Avloniy she’riya-tida markaziy o‘rin
egallaydi. Shoir ilm-fanning fazilat-larini zavq bilan kuylaydi. “Maktab”, “maorif”,
“ilm”, “fan” kabi tushunchalar shoir she’rlarida ezgulikning betim-sol ramzi,
obrazi darajasiga ko‘tariladi, “jaholat” va “nodon-lik” esa zulmat va yovuzlik
timsoli sifatida talqin qilinadi.
Abdulla Avloniyning “Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi Islom” asari ham
mavjud. Ushbu asar boshlang‘i ч maktablarning o‘quvchilariga mo‘ljallangan. Bu
asar birinchi marta 1910 yilda Munavvarqori tomonidan Toshkentda Il’in
bosmaxonasida bosilgan. Mustaqillik yillarida esa Zokirxon Afzalov SHokirxon
o‘g‘li tomonidan 1994 yilda “Fan” nashriyotida chop etilgan. Risolada Odam
alayhissa-lomdan Muhammad alayhissalomgacha o‘tgan payg‘ambarlarning
qissalari va zuhuri islom zikr etilgan.
Islom tarixi fanida payg‘ambarlar tarixi, payg‘am-barimiz Muhammad
alayhissalomning hayotlari va Islom dini tarixi, shuningdek, ilk xalifalik davri
tarixi uch bosqichda o‘rganiladi. Nasiruddin Rabg‘uziyning “Qissayi Rabg‘uziy”,
Alisher Navoiyning “Tarixi anbiyo va hukamo” asarlari payg‘ambarlar tarixiga oid
bo‘lsa, Alixonto‘ra Sog‘uniyning “Tarixi Muhammadiy”si ikkinchi va Rizoud-din
ibn Faxrud-dinning “Xulafoi roshidin” asari uchinchi davrni o‘z ichiga oladi.
Abdulla Avloniy asari mana shu uch davrni mujassam-lashtirgan.
Adibning asosiy ko‘zlagan maqsadi millat kelajagi bo‘lgan bolalarni
boshlang‘ich sinf-danoq qisqacha bo‘lsa-da Islom tarixi bilan tanishtirish, diniy
ma’rifatlarni oshirish, ularning qalblariga iymon nurini singdirish bo‘lgan. Abdulla
Avloniyning bu asari tahsinga sazovordir. 4
4
R. Mavlonova, B. Normurodova, N. Rahmonqulova, «Tarbiyaviy ishlar metodikasi» o'quv qo'llanma, O'zbekiston
Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi, Toshkent: «Tib kitob» nashriyoti, 2010
13

U o‘zbek xalqi madaniyati, ma’rifati bilan bir qator-da qo‘shni afg‘on xalqi
ijtimoiy-siyosiy hayotidа ham 1919-1920 yillarda muhim rol’ o‘ynagan. SHo‘ro
hukumatining Af-g‘onistondagi siyosiy vakili va konsuli vazifasini bajargan 5
.
Abdulla Avloniy asarlar yozish bilan bir qatorda maktablar ochish, xalqni
savodxon qilishi, o‘zbe к xotin-qizlarini o‘qitish, o‘qituvchilar va ziyoli kadrlar
tayyorlash bilan shug‘ullanadi. U 1923-24 yillarda eski shahardagi xotin-qizlar va
erlar maorif bilim yurtlari mudiri, 1924-29 yillarda Toshkent harbiy maktabida
o‘qituvchi, 1925-34 yillarda O‘rta Osiyo Kommunistik universiteti, O‘rta Osiyo
Qishlo ќ xo‘jaligi maktabida , O‘rta Osiyo Davlat universi-tetida dars beradi.
Pedagogika fakul’tetining til va adabiyot kafedrasi professori va mudiri bo‘lib
ishladi.
U 1933 yilda o‘zbek maktablarining 7-sinfi uchun “Adabiyot xristomatiyasi”
tuzib, nashr ettirdi. Abdulla Avloniy “Hijron”, “Nabil”, “Indamas”, “SHuhrat”,
“Tang-riquli”, “Surayyo”, “SHapaloq”, “CHol”, “Ab”, “CHig‘aboy”, “Abdulhaq”
taxalluslari bilan tanqidiy va ilmiy maqola, 4000 misradan ortiq she’r ijod qilgan.
Avloniy 1927 yilda “Mehnat qahramoni” unvoni bilan taqdirlandi. 1930 yilda
unga “O‘zbekiston xalq maorifi zarbdori” faxriy unvoni berildi.
Hozirda mustaqil O‘zbekistonimizda Abdulla Avlo-niy nomida bir qator
maktablar bor. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi bolalar adabiyoti bo‘yicha
uning nomida mukofot ta’sis etgan. Toshkent ko‘chalaridan biri, Respublika
o‘qituv-chilar malakasini oshirish markazi va mahallalardan biri uning nomida.
Respublika o‘qituvchilar malakasini oshirish markazida Abdulla Avloniy muzeyi
tashkil qilingan.
5
. Begali Qosimov va boshqalar. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. – Toshkent: Ma’naviyat,
2004.
14

1.3. Abdulla Avloniy tashkil etgan maktablar va darsliklar.
XIX asr oxiri XX asr boshidagi o zbek milliy madaniyatining mashhurʻ
vakillaridan biri ma rifatparvar shoir, dramaturg, jurnalist, olim, davlat va jamoat
ʼ
arbobi Abdulla Avloniydir. U 1878 yilning 12 iyulida Toshkentning Mergancha
mahallasida, to quvchi Miravlon aka oilasida dunyoga keldi. Bolaligi Mirobod
ʻ
mahallasining egri-bugri ko chalarida, ko pchilik qismini ruslar tashkil qilgan
ʻ ʻ
temir yo l ishchilari bolalari orasida kechdi. O qchidagi eski maktabda, so ng
ʻ ʻ ʻ
madrasada o qidi (1885–1886). Mustaqil mutolaa bilan shug ullandi. Arab, fors,
ʻ ʻ
rus tillarini o rgandi. Orenburg, Qozon, Tiflisda chiqib turgan gazeta-jurnallarni
ʻ
kuzatib bordi. Qisqa muddat ichida u ma rifatparvar sifatida tanildi va o lkadagi
ʼ ʻ
ijgimoiy-madaniy harakatchilikning faol namoyandalaridan biriga aylandi.
XX asr boshlarida Turkiston madaniy hayotida yuz bergan eng muhim
o zgarishlardan biri maktab o quv ishlarida o zgarish bo ldi. Avloniy bu davrda
ʻ ʻ ʻ ʻ
jadidchilik harakatiga qo shilib, Toshkentdagi jadidlarning faol ishtirokchilaridan
ʻ
biri bo lib tanildi. Avloniy 1904 yilda Mirobodda, so ngroq Degrezliqda (1903–
ʻ ʻ
14) xuddi shunday yangi usulda, yangicha maktab ochib, dars berdi va darsliklar
yozdi.
1909 yilda maktab maorif ishlariga yordam beruvchi “Jamiyati xayriya”
ochib, yetim bolalarni o qitdi. “Adabiyot yoxud milliy she rlar” nomli to rt
ʻ ʼ ʻ
qismdan iborat she riy to plamining birinchi juz ini nashr qildirdi. Munavvarqori,
ʼ ʻ ʼ
Muhammadjon Podshoxo jayev, Tavallo, Rustambek Yusufbekov, Nizomiddin
ʻ
Xo jayev, Shokirjon Rahimiy kabi taraqqiychilar bilan sheriklikda “Nashriyot”
ʻ
(1914), “Maktab” (1916) shirkatlarini tuzdi. “Taraqqiy”, “Shuhrat” (1907),
“Osiyo” (1908), “Turon” (1917) gazetalarini chiqardi. 1918 yilda Turkiston
Shurolar hukumatining birinchi gazetasi “Ishtirokiyun”ning tashkilotchilaridan va
uning birinchi muharrirlaridan bo ldi. U sovet davrida turli mas uliyatli
ʻ ʼ
lavozimlarda xizmat qildi, qaysi vazifada ishlamasin ilm-ma rifat tarqatish, ta lim-
ʼ ʼ
tarbiya masalalari bilan shug ullanib keldi, bilimyurtlarida, oliy maktablarda
ʻ
15

o qituvchilik qildi. 1930–34 yillarda O rta Osiyo davlat universitetida (hozirgiʻ ʻ
ToshDU) kafedrani boshqardi. U 1934 yilda vafot etdi.
Avloniy 1927 yilda Mehnat Qahramoni unvoniga sazovor bo ldi.
ʻ
Avloniy 30 yildan ortiqroq ijod qildi. 1916 yilgi mardikorlik voqealarining,
so ng inqilobiy talotumlaru milliy-ozodlik kurashlarining guvohi bo ldi. O tgan
ʻ ʻ ʻ
davr ichida, o zi ta kidlaganidek, “o nlab she r va maktab kitoblari, to rt teatr
ʻ ʼ ʻ ʼ ʻ
kitobi”qoldirdi. Uning madaniyatimiz tarixidagi o rni haqida gap ketganda, ikki
ʻ
jihatini alohida ta kidlash zarur: pedagogik faoliyati va adabiy badiiy ijodi. Uning
ʼ
pedagogik faoliyati, ta lim-tarbiya haqidagi fikrlari XX asrning boshlarida yangi
ʼ
bosqichga ko tarilgan ma rifatchilikning xususiyatlarini belgilashda muhim
ʻ ʼ
manbalardandir.
Avloniy maktabi gumanistik va erkin tarbiya asosiga qurilgan, dunyoviy va
ilg or ilm-fanni bolalarga o rgatishni o z oldiga asosiy vazifa qilib qo ygan,
ʻ ʻ ʻ ʻ
yoshlarni mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga aralasha olish qobiliyatiga ega
bo lishini ta minlaydigan haqiqiy xalq maktabi bo ldi. Adib bu maktablar uchun
ʻ ʼ ʻ
darsliklar tuzdi. Uning avvalgi sinf shogirdlari uchun “Birinchi muallim”i (1911)
Oktyabr o zgarishigacha 4 marta, “Alifbedan so nggi o quv kitobi” – “Ikkinchi
ʻ ʻ ʻ
muallim” (1912) 3 marta kayta nashr etilgan. Axloqiy didaktik mazmundagi
“Turkiy Guliston yoxud axloq” darsligi (1913) XX asr boshlari ijtimoiypedagogik
fikr taraqqiyotida alohida o rin egalladi. Unda tarbiya va axloq masalalari birinchi
ʻ
marotaba XX asrning talab va ehtiyojlari nuqtai nazaridan tahlil qilingan. Avloniy
xulqlarni an anaviy yaxshi va yomonga ajratar ekan, mulohazalarini Gippokrat,
ʼ
Platon, Aristotel, Sa diy Sheroziy, Bedil fikrlari bilan dalillagan holda
ʼ
zamonaviylikni asosiy mezon qilib oladi. Adib Vatan muhabbatini uning uchun
kurashmoqni eng yaxshi insoniy xulqlardan hisobladi. Vatan – bu har bir kishining
tug ilib o sgan shahar va mamlakati. Uni qadrlamoq, sevmoq, yashartmoq kerak.
ʻ ʻ
Shoir Vatan va unga muhabbat deganda shuni tushungan edi. Tilga, madaniyatga
muhabbat esa, har bir kishining o z xalqiga bo lgan muhabbatidir: “Har bir
ʻ ʻ
millatning dunyoda borlig ini ko rsatadurgon oyinai hayoti til va adabiyotidir.
ʻ ʻ
Milliy tilni yo qotmak millatning ruhini yo qotmakdur”.
ʻ ʻ
16

Avloniy Hijron, Nabil, Indamas, Shuhrat, Tangriquli, Surayyo, Shapaloq,
Chol, Ab, Chegaboy, Abdulhaq taxalluslari bilan she r, hikoyalar va maqolalarʼ
yozgan. Shuni aytish kerakki, Avloniy ancha murakkab hayot va ijod yo lini bosib
ʻ
o tdi. U adabiyotga g oyaviy kurashlar g oyat keskinlashgan bir davrda kirib keldi.
ʻ ʻ ʻ
Hech ikkilanmasdan ma rifat va taraqqiyot uchun kurashishini maslak etib qabul
ʼ
qildi. Shoir she riyati bilan tanishar ekansiz, qiziq bir holga duch kelasiz. Unda
ʼ
birorta ishqiy she r yo q. U ijtimoiy muammolarni, el-yurt g amini muhimroq
ʼ ʻ ʻ
biladi. Xalq va Vatan baxtsizligi oldida har qanday muhabbatni rad etadi. O z
ʻ
onadiyorini bamisoli “yor kabi sevadi”. Butun mehrini shunga bag ishlaydi.
ʻ
Asrimiz boshlari Turkiston takdirida g oyat mas uliyatli bo lgan, uning hayot
ʻ ʼ ʻ
mamot masalasi hal qilinayotgan bir payt edi. Buni Avloniy davrning peshqadam
ziyolisi, yirik ma rifatparvar, jadidlar ta limotining faol tarafdori sifatida tezda
ʼ ʼ
ilg ab oldi.
ʻ
Dastlabki poetik asarlari “Adabiyot yoxud milliy she rlar” (I, II, III,
ʼ
GUjuzlar), “Maktab gulistoni” (1916), “Mardikorlar ashulasi” (1917) kitoblarida
va “Sabzavor” tazkirasi (1914) hamda vaqtli matbuot sahifalarida chop etilgan
asarlaridir. Ularda ilm-ma rifat targ ib qilingan, jaholat va nodonlik, eski
ʼ ʻ
tuzumning ijtimoiy-axloqiy asoslari qoralangan, ozod va baxtiyor zamon haqida
fikr yuritilgan. Shu jihatdan Avloniyning bu davrdagi she rlari Hamza, Anbar otin
ʼ
poeziyasiga ohangdoshdir. Avloniy barmoq vaznini adabiyotda keng qo llagan.
ʻ
Milliy kuylarga moslab she rlar yozgan va poeziyaning imkoniyatlarini boyitgan.
ʼ
Avloniyning adabiyot oldidagi muhim xizmatlaridan biri shu bo ldiki, u
ʻ
mardikorlik she riyati deb atalgan yangi adabiy hodisaning yaratuvchilaridan
ʼ
bo ldi. 1916 yilgi mardikorlik voqealarini ifodalovchi “Bir mardikorning otasi
ʻ
o g liga aytgan so zlari”, “Onasining o g liga aytgan so zlari”, “Afsus” kabi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
she rlar yozdi. Ona yurtdan uzoq shimolning qorli-muzli yerlariga, front orqasidagi
ʼ
qora xizmatga olib ketilgan mardikorlarning xayrlashuv manzaralarini, haqsizlikni
yoritdi. Bu she rlarning ohang va uslubi xalq qo shiqlariga g oyat yaqin bo lib,
ʼ ʻ ʻ ʻ
ular xalqimizning milliy uyg onishida muhim o rin tutdi.
ʻ ʻ
17

Avloniy 1917-yil fevral inqilobini xursandchilik bilan kutib oldi (“Qutuldik”,
“Yotma” she rlari). Oktyabrga bag ishlab “Hurriyat marshi” (1919), “Ishchilarʼ ʻ
qulog iga” kabi she rlar yozdi, yangi sotsialistik tuzumni ulug ladi. Lekin ko p
ʻ ʼ ʻ ʻ
o tmay, rus sovet tuzumi eski chor tuzumining oldingidan battarroq shakli
ʻ
ekanligini, sovet siyosati riyokorlik asosiga qurilganligini anglay boshladi.
Jumladan, tantanavor va da qilingan erkinlikning berilmaganligi shoir ijodida
ʼ
g amgin tushkun ohanglarning paydo bo lishiga olib keldi (“Haftalik soatda”
ʻ ʻ
1919). Shularga qaramasdan Avloniy turli mavzularda she rlar yozdi. 1919–20
ʼ
yilgi Afg oniston safariga doir “Afg on sayohati” kundaliklari esa
ʻ ʻ
mamlakatimizning yon qo shnimiz bilan o zaro do stlik, totuvlik aloqalarining
ʻ ʻ ʻ
o rnatilishi tarixini o rganishda muhim ahamiyatga ega.
ʻ ʻ
Avloniy o zbek teatrining asoschilaridan edi. U 1913-yilda “Turkiston” teatr
ʻ
truppasini tuzdi. “Turkiston” o zining qatiy nizomini ham e lon qilgan edi. Uning
ʻ ʼ
tashkilotchisi ham, g oyaviy-badiiy rahbari ham Avloniy edi. Truppa “Zaharli
ʻ
hayot” (Hamza), “Baxtsiz kuyov (A. Qodiriy) kabi XX asr boshlari o zbek
ʻ
dramaturgiyasining eng yaxshi namunalarini sahnalashtirgan, teatr ozarbayjon
dramaturglari asarlari (“Badbaxt kelin”, “Xo r-xo r”, “Jaholat”, “Uliklar”, “Joy
ʻ ʻ
ijaraga olgan kishi”, “Man o lmisham”, “Layli va Majnun”, “Asli va Qaram”) ni
ʻ
o zbekchaga tarjima qilib sahnaga qo ygan. Avloniyning o zi Mallu (“Layli va
ʻ ʻ ʻ
Majnun”), Fayziboy (“Baxtsiz kuyov”), Aliboy (“To y”), Boy (“Padarkush”)
ʻ
rollarini ijro etgan.
Avloniy “Advokatlik osonmi?” (1914), “Pinak” (1915) komediyalari, 1914–
17-yillarda yozgan “Biz va Siz”, “Portugaliya inkilobi”, “Ikki sevgi” kabi fojeaviy
asarlari bilan o zbek dramaturgiyasining maydonga kelishi va teatrchilikning xalq
ʻ
orasigatomir otishiga muhim hissa qo shdi. Advokat Davronbek orqali
ʻ
Turkistondagi huquqsizlik, dunyodan xabarsizlikni fosh etdi. “Advokatlik
osonmi?” degan asarida bir qator ko knori va qimorbozlar obrazini yaratib,
ʻ
ma naviy turmushning tuban bir holga kelib qolganlini ko rsatdi. Monarxiyaga
ʼ ʻ
qarshi kurash, bayrog i ostida kechgan 1910 yilgi Portugaliya inqilobi, 1909 yili
ʻ
Turkiyada yuz bergan “Yosh turklar” inqilobi (“Ikki sevgi”) haqida yozib,
18

adabiyotimizda mavzu va g oyalar ko lamini kengaytirdi. “Biz va Siz”da esa XXʻ ʻ
asr boshidagi Turkistonning eskilik va yangilik borasidagi kurashini aniq taqdirlar
misolida yoritib berdi.
Avloniy asosiy ijodiy faoliyatining eng sermahsul yillari 1917-yildagi
Oktyabr to ntarishiga kadar bo lgan davrga to g ri keladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Avloniy ijodi 60-yillarning oxiridan o rganila boshlandi. Hozirda uning turli
ʻ
janrlardagi asarlaridan namunalar alohida kitoblar holida chop etilgan. 6
Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida har jihatdan rivojlangan kishini
tarbiyalash muammosi hozirgi kunning asosiy talabi bo‘lib turibdi. Chunki,
jamiyatda yuz berayotgan inqilobiy o‘zgarishlarni insonning o‘zini
o‘zgartirmasdan amalga oshirib bo‘lmaydi. Ammo, yangi kishini tarbiyalash o‘z-
o‘zidan emas, balki ijtimoiy munosabatlar yangilanishi jarayonida amalga oshadi.
Bu jarayonda maktablar tizimi muhim ahamiyat kasb etadi.
Axborot texnologiyalari yetakchi o‘ringa chiqib olgan hozirgi kunda
rivojlangan mamlakatlarda maktablar tizimini, ta’lim mazmunini yangilash
zaruratga aylandi. Eskicha o‘qitish usullari va metodlari ma’nan eskirib, ta’limning
ilg‘or pedagogik texnologiyalarga asoslangan metodlari va shakllariga ehtiyoj
kuchaydi.
6
. Begali Qosimov va boshqalar. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. – Toshkent: Ma’naviyat, 2004.
19

II.BOB. ABDULLA AVLONIY ASARLARIDA TA’LIM TARBIYA
MASALASINING YORITILISHI.
2.1. Asardagi ta’limiy tarbiyaviy masalalarning dolzarbligi.
Qadimgi ajdodlarimiz olamning murakkab tabiiy jarayonlarini o‘rganib borar
ekan, insonni, uning ma’naviy-axloqiy kamolotini olamdan tashqarida emas, balki
shu olamning ichida deb qaraydilar. Ularning fikricha, odam – olam ichidagi
kichik olam bo‘lib, unda katta olam (olami Kubro) ning barcha xususiyatlari o‘z
aksini topgandir. Bu hol olamni to‘la tasavvur qilishdan oldin odamni, inson
olamini yaxshi bilishni taqozo etadi. Shu nuqtai-nazardan qaraganda, hozirgi davr
rivojlangan mamlakatlarida insonni tabiatning oliy mahsuli sifatida, olamning bir
parchasi deb qarashda biryoqlamalikka berilib ketish kuzga tashlanadi.
Ta’lim- tarbiyada samarali islohotlarni amalga oshirish talab etilayotgan
hozirgi davrda esa ilmiy texnika taraqqiyoti, yangi texnologik revolutsiya
sharoitida muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsata oladigan jamiyat a’zolarini yetishtirib
berish, yosh avlodni kasb – hunarga yo‘naltirishda davlat xizmatini hamda o‘rta
ta’limning ko‘p variantli uchinchi bosqichini joriy etish, ta’lim mazmunini
yaxshilashda pedagogic vositalarni qo‘llash, ta’limda tashabbuskorlik va
ijodkorlikka keng yul oshish, uning muhim tizimlarini yaratish kabi chet el
tajribalarini o‘rganish ayni muddaodir.
Rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’limning mamlakat ishki siyosatiga faol
ta’sir etadigan ijtimoiy jarayon ekanligi, e’tirof qilingan haqiqatdir. Shu tufayli
ham chet mamlakatlarda maktab ehtiyojini iqtisodiy ta’minlashga ajratilayotgan
mablag‘ miqdori yildan yilga - oshib bormoqda.
Yaponlarda masalan, ««maktab muvaffaqiyati va farovonlik timsoli»« gina
bo‘lib qolmay, ««u insonlarni yaxshilaydi»«, degan fikr ishonch va e’tiqodga
aylangan. Ta’lim to‘g‘risidagi g‘amxo‘rlik taniqli siyosatchilarning ham hamisha
diqqat – e’tiborida bo‘lgan. Shuning uchun ham AQSH ning sobiq Prezidenti
R.Reyganni, Buyuk Britaniya Bosh vaziri M.Techcherni, Fransiya Prezidenti
20

F.Mettiranlarni maktab islohotining tashabbuskorlari deb bejiz aytishmaydi.
F.Mitteran maktabni “ Jamiyatini harakatlantiruvchi kuch ” deb hisoblagan.
Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko‘p
sonli ilmiy muassalar ishlab turibdi. Germaniyada ularning ikki mingdan ortiq.
Fransiya, AQSH, Yaponiyada ta’lim tarbiya nazariyasi muammolari bilan yuzlab
davlat va xususiy tashkilotlar Universitetlar pedagogik tadqiqot markazlari
shug‘ullanmoqdalar. Ular faolitini esa xalqaro ta’lim markazlari, masalan, AQSH
da xalqaro instituti muvofiqlashtirib bormoqda. Ko‘pchilikning faoliyati o‘quv
dasturini takomillashtirish va qayta qurishga qaratilgan.
Maktab dasturlarini o‘zgartirish ikki asosiy yo‘nalishda: ekstensiv va intensiv
yo‘l bilan amalga oshiriladi.
Birinchi holatda o‘quv muddati uzaytiriladi, o‘quv materiallari hajmi
ko‘paytiriladi; ikkinchi holda esa mutlaqo yangi dastur yaratiladi. Bu o‘rinda
ikkinchi yo‘l, ko‘pchilik mutaxassislarning e’tiroficha, maqbul hisoblanadi. 1961
yilda ««Bosh yangi bazis»« tamoyillari asosida AQSH o‘rta maktablarni islohot
qilish boshlangan edi. Buning mohiyati shundaki, ingliz tili va adabiyoti (to‘rt yil),
matematika (to‘rt yil), tabiiy bilimlar (uch yil), ijtimoiy fanlar (uch yil), kompyuter
texnikasi (yarim yil) kabilardan iborat besh yo‘nalishdagi majburiy ta’lim joriy
qilindi.
XX asrning 80- yillarida majburiy ta’lim hajmini qisqartirish jarayoni yanada
chuqurlashtirildi. Hatto ayrim kollejlarda bu sohada uch yangi: ingliz tili va
adabiyoti , matematika, ijtimoiy bilimlar bazislari asosida ish olib borilmoqda.
Ta’limning boshqa turlari esa ihtisoslashtirish davrigacha amalga oshiriladigan
bo‘ldi. Amerikadagi ko‘zga ko‘ringan “ Found Karnegi ” pedagogik markazi bu
dasturni XXI asr dasturi deb baholamoqda. O‘quv dasturlarini qayta qurish
jarayoni G‘arbiy Yevropa davlatlarida ham amalga oshirilmoqda. Masalan, Buyuk
Britaniyada ta’lim vazirligining tavsiyalariga muvofiq o‘quv rejasi va dasturini
ta’lim muassasalarining o‘zlari belgilaydilar mazkur tavsiyalarga muvofiq 50 foiz
o‘quv soatlari o‘qitilishi shart bo‘lgan yadrо predmetlar: ingliz tili adabiyoti
matematika, din darsi jismoniy tarbiyaga ajratiladi. O‘quv soatlarining boshqa
21

qismi esa o‘qitilish shart hisoblanib, tanlab olingan predmetlarga (gumanitar, tabiiy
matematik) ajratiladi.
80-yillardan boshlab Buyuk Britaniyada ham AQSH dagi singari o‘rganilishi
majburiy bo‘lgan fanlar doirasi kengaytirildi. Ingliz tili va adabiyoti, matematika
va tabiiy fanlar o‘quv setkasining yadrosini tashkil etadigan bo‘ldi. Qolgan
predmetlarni tanlab olish o‘quvchilar va ota- onalar ixtiyoridadir. “ Yangi dunyo ”
ning pedagogik g‘oyalari Fransiya va Germaniya ta’limiga ham sezilarli ta’sir
etayotir. Germaniya to‘liqsiz o‘rta maktablarida asosiy predmetlar bilan bir qatorda
tanlab olinadigan ximiya, fizika, chet tillari kiritilgan o‘quv dasturlari ham amalga
oshirilayotir. Bu o‘quv dasturi tobora to‘liqsiz o‘rta maktab doirasida chiqib, o‘rta
maktablar va gimnaziyalarni ham qamrab olmoqda.
Fransiya boshlang‘ich maktablarida ta’lim mazmuni ona tili va adabiyoti
hamda matematikadan iborat asosiy, tarix, geografiya, aholishunoslik, tabiiy
fanlar, mehnat ta’limi, jismoniy va estetik tarbiya kabi yordamchi predmetlarga
bo‘linadi.
Yaponiya maktablari ikkinchi jahon urushida keyinroq Amerika ta’limi
yo‘lidan bordi. Lekin shunga qaramay, bu ikki mamlakat o‘quv dasturida qator
farqlar ko‘zga tashlanadi. Yaponiyada o‘quv dasturlari jiddiy murakkablashtirilgan
asosiy fanlar majmui ancha keng, bir qator yangi maxsus va o‘quv fakultativ
kurslar kiritilgan.
Germaniya maorifidagi asosiy muammo sobiq GDR dagi ta’limni bir xil
milliy me’yorga solishdan iboratdir. Asosiy vazifa sobiq GDR dagi ta’lim
tuzilmasini yangi me’yorga va o‘lchovga tushirish , oddiy usul bilan GFR dagi
ta’lim tizimiga o‘tkazib o‘qishdan iborat. Ammo, buning ham o‘ziga xos
muammolari bor. Birinchidan mablag‘ masalasi bo‘lsa, ikkinchidan sobiq GDR
dagi ta’lim jarayoni qatnashchilarining bu o‘zgarishga munosabatidir.
Germaniyada ta’lim davlat va jamiyat tomonidan ardoqlanayotgan soha
bo‘lib, u mamlakatning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlantirishga barakali hissa qo‘shib
kelmoqda.
22

2.2. Abdulla Avloniyning zamondoshlari asarlarida tarbiyaviy ahloqiy
g‘oyalar.
Maktabgacha tarbiya Germaniya ta’lim tizimida muhim bosqich hisoblanib,
uning 100 yildan ortiq tarixi bor. Germaniyada bolalar bog‘chalari ta’limning quyi
bosqichi hisoblansada, lekin u davlat ta’lim tizimi tarkibiga kirmaydi.
Eski yerlardagi (sobiq GDR ga kirmagan yerlar) 24000 dan ortiq bog‘chalarni
mablag‘ bilan ta’minlash turli jamoat tashkilotlari, xayriya
birlashmalari, korxonalar, xususiy shaxslar, diniy muassasalar zimmasidadir. Ota
onalar ham qisman pul to‘laydilar. 3 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarning 80
foizi bolalar bog‘chasiga qatnaydi. Bog‘chalarda ta’lim tabaqalashtirib olib
boriladi. Germaniyada bolalar bog‘chalarida odatda bolalar tushgacha
tarbiyalanadilar. Kunning ikkinchi yarmida esa uyda, oilada bo‘ladilar. Kuni
uzaytirilgan guruhlar ham mavjud. Furqat o‘zining eng yaxshi lirik asarlarida
Lutfiy, Navoiy, Fuzuliy, Bobur, Mashrab, Ogahiy singari ustozlarning tajribalariga
suyangan holda o‘zbek lirikasining ifoda imkoniyatlarini kengaytirdi. U she’rlarida
insonning g‘oyat murakkab, to‘liq tasvirlash mushkul bo‘lgan ruhiy holatlarini
ifodalay olish iqtidorini ko‘rsatdi. Furqatning lirika sohasidagi dastlabki mashq
qilish davri g‘oyat qisqa bo‘lgan. Uning she’rlari nazm ahliga manzur bo‘lgani
uchun ham yosh yigitlik yillaridayoq alohida devon tartib berilgan, ,,O‘lturg‘usi ”
radifli g‘azaliga Muqimiydek taniqli shoir taxmis bog‘lagan.
Furqat lirikasining katta qismida ko‘p asrlik an’anaga muvofiq, ishq mavzusi
qalamga olinadi. Lekin Furqat o‘z davrining shoiri edi. Davr esa bu vaqtga kelib
tubdan o‘zgargan, yangilangandi. Binobarin, shoir lirikasida ana shu yangi davrda
yashayotgan yangi odamning muhabbat quvonchlari, iztiroblari, kuzatish-u
xulosalari tasvir etiladi. An’analarga to‘liq rioya qilib yaratilgan lirik she’rda ham
kutilmaganda zamonning muammosi aks etadi. Furqat eng yuksak she’riy
an’analar ruhida, arab va fors adabiyotining yuqori tajribalari ta’sirida
shakllangani, nozik ruhiy jilvalarni batafsil tasvirlashga intilgani uchun ham shoir
asarlari tili Muqimiy she’rlarinikiga qaraganda murakkabroq. U turli xil
23

tuyg‘ularni, chigal hayotiy vaziyatlarni aks ettirishda arab, fors so‘zlaridan unumli
foydalanadi. “
Furqat lirikasining tabiatini, undagi yetakchi yo‘nalishlarni
belgilashda “Qosido, ayg‘il o‘shal dildorg‘a” deb boshlanadigan g‘azal alohida
o‘rin tutadi. Shoirning bu she’rida uning olamni mutasavvuf ko‘zi bilan ko‘rishi,
so‘fiylik tuyg‘ulari bilan his etishi yaqqol namoyon bo‘lgan. Bu g‘azal ham aslida
ishqiy mavzuda. Lekin bu o‘rinda qalamga olingan ishq faqat majoziygina bo‘lib
qolmay, ilohiy xususiyatga ham ega. Qizig‘i shundaki, shoir g‘azalning ilohiy
mohiyatini darrov ko‘z-ko‘z qilmaslikka, pardada tutib turishga urinadi:
Qosido, ayg‘il o‘shal dildorg‘a,
Bir tarahhum aylasun men zorg‘a.
Ikkinchi baytda o‘zining ma’shuqa rahm-shafqatiga zorligi sababini
izohlaganday bo‘ladi:
Tushti savdoyi judolig‘ boshima,
Yurmisham rasvo bo‘lub bozorg‘a.
Jo‘ngina so‘zlardan iborat bu bayt zamiriga teran mazmun yashiringan.
Chunonchi, “ savdoyi judolig‘ ” birikmasi Allohdan ayriliqni, “ bozor ” esa dunyoni
anglatadi. Yaratgandan judolik oshiq “ rasvo ” ligiga sababdir. Keyingi baytda shoir
o‘z holatini o‘zgalar nazari bilan baholaydi:
Ba’zilar holim ko‘rub majnun dedi ,
Bilmaganlar o‘xshatur hushyorg‘a.
Oshiqning holini ko‘rganlar uning ««majnun»«-telba ekanligini aytishadi,
bilmaganlar esa sog‘ odamga o‘xshatishadi. Chin ishq yo‘lida dunyodan kechish,
o‘tkinchi dunyoning omonat tartiblaridan yuz o‘girish-majnunlik belgisi. Oshiq
o‘zining ishq ahlidan ekanini biladi. Faqat bilmaganlargagina u oddiy odam
ko‘rinadi. To‘rtinchi baytda ana shu ikki xil munosabat tufayli yuzaga kelgan holat
tasvirlanadi.
G‘azalning beshinchi baytida shoir ko‘nglidagi so‘fiyona tuy-g‘ularni ochiq
bildiradi. She’rning asl tasavvufiy mohiyati ham ayni shu o‘rinda namoyon
24

bo‘ladi. G‘azalning qahramoni haqiqiy ishq yo‘lida har qanday sinovga
tayyorligini bayon etadi:
No‘sh etib avval muhabbat bodasin,
So‘ng osilay Mansur osilg‘on dorg‘a.
Ma’lumki, mashhur so‘fiy Mansur Xalloj, azbaroyi Allohga bo‘lgan hadsiz
muhabbati haqi, o‘zidan kechib, “ men ” ligini yo‘qotib: “ An al-Haq ” , ya’ni “ Men
xudoman ” , degan va johillar tomonidan dorga tortilgan. Furqat ham g‘azalda o‘z
muhabbati miqyosini, darajasini buyuk Mansurning holatiga mengzaydi. Shoir bu
qadar yuksak tuyg‘ularni, odamni o‘zidan kechishga olib boradigan holatlarni
hamma ham tushunavermasligini shunday ifoda etadi:
Dilda ohi bo‘lmog‘on bedardni,
Mahram etma har nechuk asrorg‘a.
Chindan ham kishining dardiga begonalik, uning o‘ziga begonalikdir. Chunki
dard-ko‘ngil hosilasi. Inson ko‘nglini angla magan kimsa, qon jihatdan unga
qanchalik yaqin bo‘lmasin, baribir begonadir. Shu bois shoir bedardga ko‘ngil
sirlarini aytmaslik kerak, deb hisoblaydi. G‘azalning teran va zalvorli ma’nosiga u
qadar mos kelmaganday tuyuladigan bir qadar yengil ohang uning o‘qilishi va
anglanishini osonlashtirgan. She’rga o‘zgacha tarovat, shira bag‘ishlagan. 7
2.3. A.Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida keltirilgan
masalalar
Shoirning “ Muncha zolim bo‘lmish ul xunrez tarso ko‘zlaring ” misrasi bilan
boshlanadigan g‘azali an’anaviy yo‘sinda bitilgan. Furqat ma’shuqaning ko‘zlari
oshiqqa turfa yo‘llarda azob berayotganini o‘zigagina xos mahorat bilan aks
ettiradi:
Muncha zolim bo‘lmish ul xunrez tarso ko‘zlaring,
Kim solur islom eliga sho‘r-u g‘avg‘o ko‘zlaring.
Mumtoz shoirlar yor vujudining har bir muchasidan yog‘iladigan azoblarni
tasvirlashning boy an’anasiga ega. Bunda ma’shuqaning kiyimidan tortib, ko‘zi,
qoshi, kipriklari, tishlari, qo‘llari turli yo‘llar bilan oshiqqa azob berishi
7
Abdulla Avloniy..Turkiy guliston yoxud axloq - Toshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2019.
25

tasvirlanardi. Furqat birgina ko‘z vositasida ma’shuqa oshiqni qanday og‘ir
holatlarga solganligini shunday yangicha ifodalaydiki, shoir mahoratiga tan
bermaslik mumkin emas. G‘azalning dastlabki baytlarida yorning ko‘zlari qon
to‘kuvchi, gunohkor , mo‘minlar orasiga g‘avg‘o soluvchi, zulfi esa ko‘ngillarni
band etguvchi sifatlari bilan ko‘rsatiladi. Uchinchi baytda ko‘zlarning “ vazifasi bir
qadar o‘zgarganday bo‘ladi:
Ketkil ul yon deb, ishorat qilsa har gah qoshlaring,
Kel beri deb, aylashur ohista imo ko‘zlaring.
Fitrat vataniga qaytgach, Buxoro jadidlarining tashkilotchilaridan biri sifatida
xalqni ma rifat va madaniyatdan bahramand qilish uchun astoydil kurashdi,ʼ
xususan u Buxoroning turli tumanlarida o‘qituvchilik qilib, jadidchilik g‘oyalarini
keng targ‘ib etdi. 1915-yildan „Yosh buxoroliklar“ harakatining so‘l qanotiga
boshchilik qildi. 1916-yilga qadar buxorolik jadidlar yakdil va yagona jabha bo‘lib
ish olib borgan bo lsalar, keyinchalik ular ikkiga bo‘linib ketadilar.
ʻ Abdulvohid
Burhonov boshchiligidagi jadidlarning bir qismi eski tarzda faqat ma rifat-
ʼ
madaniyat tarqatish yo‘lini tutgan bo‘lsa, ularning boshqa bo‘lagi Fitrat, Fayzulla
Xo‘jayev kabi chet mamlakatlarda o‘qib kelgan yoshlar omma o‘rtasida ma rifat
ʼ
va madaniyat tarqatish bilan birga amirga qarshi kurashishni ham yoqlab
chiqadilar. Bunday bo‘linishning asosiy sabablari:
 Turkiston o‘lkasi, shu jumladan Buxoro amirligidagi ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy vaziyatning og‘irligi, rus podshosi va amirlikning ikki
yoqlama zulmkorlik siyosati;
 bolsheviklarning mahalliy xalq o‘rtasida yurgizgan tashviqot va
targ‘ibotlari ta siriga ishonuvchanlik;
ʼ
 mahalliy xalq vakillarining siyosiy vakuumda saqlanganligi, ularning
siyosat borasidagi g‘oyaviy-nazariy saviyasining yetarli darajada
rivojlanmaganligi.
26

Fitrat 1917-yilgi fevral voqealaridan so‘ng jadidlarning Buxorodagi ahvoli
murakkablashgach, Samarqandga ko‘chib borib 1917-yil aprelidan 1918-yil
martigacha chiqib turgan „Hurriyat“ gazetasiga muharrirlik qiladi (1917-yilgi 27-
sonidan 1918-yilgi 87-sonigacha), gazeta ishlarini rivojlantirish maqsadida Fitrat
nashriyotga O‘rta Osiyo jadidchiligining darg‘asi, muftiy Mahmudxo‘ja
Behbudiyni taklif etadi. Ayrim ma lumotlarga qaraganda Fitrat shu-ʼ
yillarda „Ittihodi taraqqiy“ tashkiloti Eski Buxoro bo‘limining raisi ham bo‘lgan..
1918-yil martdagi Kolesov voqeasidan keyin u Toshkentga keldi.
Dastlab Xadradagi maktabda, may-iyun oylaridan boshlab Turkiston musulmon
dorilfununi qoshida tashkil topgan dorulmualliminda til va adabiyotdan dars
berdi. 1919-1920-yillarda Afg‘oniston Amirligining Toshkentdagi vakolatxonasida
tarjimonlik qildi.
. Abdulla Avloniy pedagog sifatida bola axloqiga, tarbiyasiga alohida e’tibor
beradi. Uning fikricha, bolalarda axloqiy xislatlarning tarkib topishida ijtimoiy
muhit, oilaviy sharoit va bolaning atrofdagi kishilar katta ahamiyatga ega. Haqiqiy
insoniy axloqni o‘zida barqaror qilgan yaxshi kishilar yoshlarga yaxshi ta’sir
ko‘rsatadi va ularning mehr-shafqqatli, sofdil va maqbul bo‘lib tarbiyalanishi
uchun zamin hozirlaydi. “Turkiy guliston yoxud axloq” asari barcha pedagog va
ruhshunoslar uchun qo‘llanma sifatida foydalanuvchi asar bo‘lib qoldi. Asarda
insonlarni “yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilm” – axloq
haqida fikr yuritiladi. Axloq bu xulqlar majmuidir. Xulq esa ezgulik yoxud
razillikning muayyan bir insonda namoyon bo‘lish shakli.Binobarin, har bir xulq
yezgulik va oliyjanoblikning yoki razillik va badbinlikning timsoli. Shu jihatdan
ular yaxshi va yomonga bo‘linadilar. Lekin bular har bir insonda o‘z-o‘zidan
paydo bo‘lmaydi, shakllanmaydi. Ularning shakllanishi uchun ma’lum bir sharoit,
tarbiya kerak deb ta’kidlaydi. Abdulla Avloniyning shaxsning ma’naviy axloqiy
rivojlanganlik darajasini aniqlash borasidagi fikr-mulohazalari ham diqqatga
sazovordir. Olim: “… so‘z insonning daraja va kamolini, ilm va fazlini o‘lchab
27

ko‘rsatadurg‘on tarozisidir. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va
quvvatini, qadr va qimmatini so‘zlagan so‘zidan bilurlar…”, -deb ta’kidlaydi.
Abdulla Avloniy ko‘plab ma’naviy-axloqiy sifatlarni o‘z asarlarida ta’riflaydi.
Jumladan, “haqqoniyat deb ishda to‘g‘rilik, so‘zda rostlikni aytilur. Inson bo‘stoni
salomatga, gulzori saodatga haqqoniyat yo‘li ila chiqar. Insoniyatning ildizi o‘lan
rahmdillik, haqshunoslik, odillik kabi eng yaxshi sifatlarning akasi
haqqoniyatdur…”. “Hayo deb ishda, so‘zda odobni rioya qilmakka aytilur. Hayo
dilni ravshan qiladurgan bir nurdirki, inson har vaqt shul ma’naviy nurning
ziyosiga muhtojdir.
Shariat buyurmagan, odamlar suymagan ishlarni ishlamoq g‘iybat, hajv,
masxara, safsata, so‘puv kabi odamlarning nafsiga, iffatiga tegadurgan odobsiz
so‘zlarni so‘zlamak zo‘r odobsizlikdir. Iffatning pardasi, vijdonning niqobili,
hayodir”. Abdulla Avloniyning fikricha, hayo ishda va gapirayotgan har bir so‘zda
odob-axloqqa rioya qilishdir. Shariat buyurmagan, odamlarga yoqmaydigan
ishlarni qilish, g‘iybat qilish, birovni masxara qilish, bundan tashqari odamlarning
nafsiga tegadigan odobga to‘g‘ri kelmaydigan so‘zlarni aytish odobsizlikdir.
Haqiqatan ham, Abdulla Avloniy tomonidan qariyb ikki asr oldin aytilgan
yuqoridagi fikrlar hozirgi zamon bilan hamohangdir.
28

III.BOB.TURKIY GULISTON YOHUD AXLOQ ASARIDAGI KOMIL
INSON TARBIYASIGA OID ILGARI SURILGAN G‘OYALAR .
3.1. A.Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarining komil inson
tarbiyasidagi o‘rni .
“Turkiy Guliston yoxud axloq” asari boshidan oxirigacha insonni
ta’limtarbiyaga, axloqli bo‘lishga chorlovchi asardir. Asarning boshi ham aynan
“Axloq” mavzusi bilan boshlanadi.
AXLOQ.Insonlarni yaxshilikg‘a chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir
ilmdur. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va
misollar ila bayon qiladurgan kitobni axloq deyilur. Axloq ilmini o‘qub, bilub amal
qilgan kishilar o‘zining kim ekanin, janobi Haq na uchun xalq qilganin, yer yuzida
nima ish qilmak uchun yurganin bilur. Bir kishi o‘zidan xabardor bo‘lmasa, ilmni,
ulamoni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadrini, qimmatini
bilmas. O‘z aybini bilub, iqror qilub tuzatmakg‘a sa’y va ko‘shish qilgan kishi chin
bahodir va pahlavon kishidur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz:
««Mezon tarozusiga qo‘yiladurgan amallarning ichida yaxshi xulqdan og‘irroqi
yo‘qdur. Mo‘min banda yaxshi xulqi sababli kechasi uxlamasdan, kunduzlari ro‘za
tutub ibodat qilgan kishilar darajasiga yetar»«, – demishlar.
XULQ . Inson ikki narsadan murakkabdur. Biri jasad, ikkinchisi nafsdur.
Jasad ko‘z ila bor narsalarni ko‘rur. Ammo nafs idrok ila yaxshini yomondan, oqni
qoradan ayirur. Jasadning ham, nafsning ham biror surati bordurki, yo yaxshi va yo
yomon bo‘ladur.
YAXSHI XULQ, YOMON XULQ Axloq ulamosi insonlarning xulqlarini
ikkiga bo‘lmishlar Agar nafs tarbiyat topib, yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa,
yaxshilikg‘a tavsif bo‘lub, ««yaxshi xulq»« agar tarbiyatsiz o‘sub, yomon
ishlaydurgan bo‘lub ketsa, yomonliqg‘a tavsif bo‘lub ««yomon xulq»« deb atalur.
««Qush uyasinda ko‘rganin qiladur»«. Inson javhari qobildur. 8
8
Abdulla Avloniy..Turkiy guliston yoxud axloq - Toshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2019.
29

Agar yaxshi tarbiya topib, buzuq xulqlardan saqlanub, go‘zal xulqlarga
odatlanub katta bo‘lsa, har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir inson bo‘lub chiqar.
Agar tarbiyatsiz, axloqi buzulub o‘ssa, Allohdan qo‘rqmaydurgan, shariatga amal
qilmaydurgan, nasihatni qulog‘iga olmaydurgan, har xil buzuq ishlarni qiladurgan,
nodon, johil bir rasvoyi olam bo‘lub qolur. Abdulla Avloniy tarbiyani tug‘ulgan
kundan boshlash kerakligini, aynan shu paytdan axloqimizni go‘zal qilib
borishimizni, zehnimizni ham ravshanlashtirishimizni
“Turkiy guliston yoxud axloq” asarida aytib o‘tgan. Bundan tashqari,
“Tarbiyani inson qayerdan olishi kerak”,- degan savolga birinchi navbatda, uydan
olish kerakligini va farzandiga tarbiya berish, avvalo, onaning vazifasi ekanligini
ta’kidlagan. Kishiga onaning tarbiyasidan tashqari maktab va madrasaning
tarbiyasi ham, bundan tashqari tarbiya berish otaning, muallimning, mudarrisning
va hukumatning ham vazifasi ekanligini aytgan.
Yoshlarga ma’naviyatning ma’no-mazmunini, uning inson va jamiyat
hayotidagi o‘rni va ahamiyatini tushintirishga, ruhiy-ma’naviy oziq berish,
dunyoqarashini yuksaltirishga xizmat qiladi. Maktablarda ham o‘quvchilarning
tarbiyasini yaxshilashga, ularni namunali xulqqa, axloqiy sifatlarini rivojlantirishga
yo‘naltiruvchi turli anjumanlar, davra suhbatlari, bahsmunozaralar, uchrashuvlar
uyushtirish, ma’naviy tarbiyaning mazmunmohiyatini o‘quvchilarga tushunarli
tarzda izohlab beradigan qo‘llanma va tavsiyalar tayyorlash kerak. Xulosa qilib
aytganda, yoshlarni yuqorida ko‘rsatilgan usullar yordamida ma’naviy-ma’rifiy
ruhda tarbiyalash barkamol avlodni shakllantirishdagi muammolarni bartaraf etishi
mumkin.
Axloq— kishilarning bir-birlariga, oilaga, jamiyatga bo lgan munosabatlaridaʻ
namoyon bo ladigan xatti-harakatlari, xulq-atvorlari, odoblari majmui.Insoniyat
ʻ
taraqqiyotida axloq muhim o rin tutadi. Sharqning buyuk mutafakkirlari insonni
ʻ
Axloqiy kamol toptirish, uni har tomonlama rivojlantirish, ma naviy qiyofasini
ʼ
shakllantirish jamiyat taraqqiyotining muhim omillaridan biri, deb qarashgan.
Inson axloqiy, umuman ma naviy va ma rifiy jihatdan kamol topishi jarayonida
ʼ ʼ
turli tarixiy bosqichlardan — johillik, nodonlikdan ilmga, yovuzlikdan ezgulikka,
30

vahshiylikdan insoniylikka o tarkan, jamiyat ham shu tariqa rivojlanadi. Ikkiʻ
muqobil ibtido — yovuzlik va ezgulik, jaholat va kamolatning o zaro kurashi inson
ʻ
va jamiyat taraqqiyotini belgilagan, inson aqlzakovat sohibi sifatida o zini
ʻ
anglashiga olib kelgan. Bu ikki mukrbil kuch kurashi jamiyatdagi mavjud ijtimoiy
munosabatlarda ifodalansa, insonga nisbatan uning ichki olamiga xos nafs bilan
qalb, aql bilan aqlsizlik o rtasidagi kurashda ifodalanadi. Axloq muayyan jamiyat
ʻ
va davrda o zgarishlarga uchrashi, rivojlanishi, so nishi mumkin. Har bir xalqning
ʻ ʻ
yoki millatning o ziga xos axloqi bilan bir qatorda, umumbashariy Axloq
ʻ
me yorlari ham bor. Bunday axloq me yorlari jamiyatning umumiy taraqqiyotiga
ʼ ʼ
samarali ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
Axloqning shakllanishida va uning ijtimoiy o rnida dinning ahamiyati katta.
ʻ
Dinning asosiy maqsadlaridan biri, insonga yomonlikning zararlarini bayon qilish
hamda yomon yo lga kirib ketganlarni to g ri yo lga da vat etishdir. Dinlarda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
to g ri yo lga chorlash, umuman yaxshilik va yomonlik tushunchasi turlicha
ʻ ʻ ʻ
bo lishi, hatto bir-biriga zid kelishi mumkin. Zardushtiylikning muqaddas kitobi
ʻ
Avestoda yaxshilik va ezgulik xudosi Ahuramazda bilan yomonlik va yovuzlik
xudosi Anxramaynu o rtasidagi kurash abadiy davom etadi, Axloq bu kurashning
ʻ
ifodasidir, degan g oya ilgari suriladi. Xristianlik, yahudiylik. Dinlarda ham
ʻ
yaxshilik va yomonlikning o z ifodasi bor. Islomda, uning muqaddas kitobi
ʻ
Qur oni Karimda Axloq masalasiga alohida e tibor berilgan. Qur oni Karim
ʼ ʼ ʼ
bajarishga buyurgan yaxshi xulqlarga insonlar amal qilishsa, o zlari uchun katta
ʻ
baxtga sazovor bo ladilar. Qur oni Karimda to g ri yo lga yurishlik istiqomat
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
(o zini o zi isloh qilish) tushunchasida ifodalangan.
ʻ ʻ 9
9
Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. . – Toshkent: 2008 .
31

3.2. Abdulla Avloniyning didaktik asarlari
Abdulla Avloniy o‘z ona tilini mukammal bilish, har bir so‘zni o‘z o‘rnida
ishlatish, milliy adabiy tilning taraqqiysi uchun jonkuyarlik qilish zarur, deydi:
“Har bir millatning dunyoda borligini ko‘rsataturg‘on oynai hayoti: til va
adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmoq millatning ruhini yo‘qotmoqdur. Hayhot! Biz
Turkistonliklar milliy tilni saqlamoq, bir tarafda tursin kundan-kun unutmoq va
yo‘qotmoqdadurmiz. Tilimizning yarmiga arabiy, forsiy ulangani kamlik, bir
chetiga rus tilini yopishtirmoqdadurmiz. Durust, rus tilini bilishimiz kerak, lekin
o‘z yerinda ishlatmoq va so‘zlamoq lozimdur. Zig‘ir yog‘i solub, moshkichiri kabi
qilub, aralash-quralash qilmoq tilning ruhini buzadur. ...Bobolarimizga yetushg‘on
va yarag‘on muqaddas til va adabiyot bizga ham kamlik qilmas. O‘z uyimizni
qidirsak va axtarsak, yo‘qolganlarini ham topamiz. Yo‘qolsa yo‘qolsin o‘zi
boshimga tor edi”, - deb Yevropa qalpog‘ini kiyub, kulgi bo‘lmoq zo‘r ayb va
uyatdur”. Avloniy so‘zlashuv odobiga ham alohida e’tibor beradi. U so‘zning
inson qadr-qimmatini belgilashdagi mohiyatiga yuqori baho berib: “So‘z insonning
daraja va kamolini, ilm va fazlini o‘lchab ko‘rsatadurgan tarozusidir.
Aql sohiblari kishining tilidagi fikr va niyatini, ilm va quvvatini, qadr va
qimmatini so‘zlagan so‘zidan bilurlar” , — deydi. Ilmiy tadqiqot ishida o‘rganilgan
ilmiy, pedogogik va badiiy manbalar tahlili va amalyotdagi holatni o‘rganish
shundan dalolat berdiki boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining “Ona tili va o‘qish
savodxonligi” hamda “Tarbiya” darsliklariga A.Avloniyning “Turkiy Guliston
yoxud axloq” asaridan hamda hadislardan namunalar kiritish kerakligi,
boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga birinchi sinfdanoq iqtisodiy ta’lim va iqtisodiy
tarbiya berib borish, ona tilini mukammal o‘rgatish, maktab darsliklarida
hadislardan namunalar kiritish dolzarb muammolar ekanligi aniqlandi. Bunda bir
qancha adabiyotlar, maqolalar, maktab darsliklari, maktablardagi ta’lim
jarayonlari, internet manbalari o‘rganib chiqildi. Ilmiy, pedogogik va badiiy
manbalar tahlili va amalyotdagi holatni o‘rganishdan kelib chiqib quyidagi taklif
va tavsiyalar berildi.
32

1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tarbiyalashda A.Avloniyning “Turkiy
Guliston yoxud axloq” asaridan keng foydalanish, darsliklarda hamda darsdan
tashqari mashg‘ulotlarda ushbu asardan namunalar keltirish. Binobarin, bu asar
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini ma’naviyatini o‘stirishda muhum manba
hisoblanadi.
2. O‘tkazilgan so‘rovnomalar natijalaridan kelib chiqib, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilariga ona tilini mukammal o‘rgatish, keyingi o‘rinlarda chet tillarini
o‘rgatish;
3. Nafaqat o‘quvchilarni balki o‘qituvchilarga ham A.Avloniyning “Turkiy
Guliston yoxud Axloq” asarini o‘qishlari kerakligi; (Tadqiqot natijasida 42 %
o‘qituvchini bu kitob haqida bilmasligi aniqlandi)
4. Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” hamda “Tarbiya”
darsliklariga hadislardan namunalar keltirish;
5. Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” hamda “Tarbiya”
darsliklarida keltirilgan tarbiyaviy hikoyalarni hadislar bilan dalillash;
6. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga 1-sinfdanoq iqtisodiy bilimlar berib
borish, buni darsliklarga kiritish;
7. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini ilmiy-metodik tavsiyalar hamda nazariy
bilimlar bilan qurollantirish. Semenar treninglar o‘tkazish. Chunki, boshlang‘ich
sinf o‘quvchilarini ma’naviyatini shakllantirishda ular asosiy kuch hisoblanadi.
8. Oliy o‘quv yurtlarida o‘qiyotgan bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini
tarbiyaviy faoliyatga tayyorlashda ularning sharq mutaffakirlari asarlarini
o‘rganishlariga alohida e’tibor berish.
Abdulla Avloniy pedogogika soxasiga ulkan hissa qo‘shdi. Yosh avlodni
tarbiyalashda yo‘lida butun umrini ma’rifatga bag‘ishladi. Uning pedagogik
qarashlarida insonning o‘z Vataniga tiliga bo‘lgan muhabbat, tarbiyasi, ma’rifati
jamiyat rivoji uchun xizmat qilish kerakli yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa,
uning “Turkiy Guliston yoxud axloq” asari yosh avlodni tarbiyalashda juda katta
ahamiyatga molikdir. Axloqiy-didaktik yo‘nalishda yozilgan ushbu noyob va
mukammal bu kitob har tomonlama yetuk, sog ‘lom fikrli kelajak avlod va
33

zamonaviy pedagoglarni tarbiyalashga xizmat qildi. Bu asarda mutafakkir
vatanparvarlik, ona tliga muhabbat, do ‘stlik, vijdoniylik, hilmlilik, aql, jaholat,
g‘azab kabi xislat va illatlar haqida fikr yuritadi va xulosalar chiqaradi. Abdulla
Avloniy ushbu asarida zamonaviy pedagogikaning nazariy va amaliy asoslarini
yaratdi va asar zamonaviy pedagoglar tayyorlashga, darslik, qo‘llanmalar
yaratilishiga asos bo‘ldi. Zero, bu inson pedagogika fanining asoschisidir. Uning
pedagogika, tarbiya haqidagi fikrlari bugungi kunda ham muhim hisoblanadi.
Abdulla Avloniy yosh avlodni tarbiyalash borasida ulkan madaniy
ma’rifiy meros qoldirgan shahs sifatida tarixda iz qoldirdi. Uning “Birincni
muallim”asari ta’limiy va tarbiyabiy asardir. Prezidentimiz qa’chon ta’lim-tarbiya
haqida gapiradigan bo‘lsa,albatta Abdulla Avloniy haqida to‘xtalib o‘tadi.Uning
ibratomuz so‘zi va ishini misol qilib aytdi: “Men Avloniyning “Tarbiya bizlar
uchun yo hayot, yo mamot,yo najot,yohalokat,yo saodat,yo falokat masalasidir”
degan fikrini ko‘p mushohada qilaman deb “bu muallimning bosib o‘tgan hayot
yo‘lini yoshlarga ibrat qilib ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 8-oktabrdagi F-5598 son farmoyishiga ko‘ra
Vatanimiz istiqboli,xalqimiz ozodligi va erkinligi,kelajak avlodlarning tinch va
farovon hayotini ta’minlash yo‘lida mardona kurash olib borib aziz jonlarini fido
qilgan mustabid tuzum davrida qatag‘on qilingan ajdodlarimiz nomini
tiklash,abadiylashtirish ularning faoliyati va merosini o‘rganish qatag‘on
qurbonlari muzeyi tashkil qilish to‘g‘risida qaror qa’bul qilindi
Qator ajdodlarimiz shu jumladan qatag‘on qurbonlari nomlari oqlandi ular
haqidagi noto‘g‘ri ayiblovlar olib tashlandi va nomlari tiklanib
abadiylashtirilmoqda. Ulardan Mahmudxo‘ja Behbudiy,Abdulla Avloniy,
Is’hoqxon Ibrat,Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy kabi ajdodlarimiz nomi tiklanib
ular xotirasiga bag‘ishlangan haykallar ,muzeylar, ijod maktablari ochildi.Shular
jumlasidan o‘z asarlarida o‘zbek xalqining eng yaxshi an’analarini ijtimoiy-
siyosiy hayotida,o‘zbek xalqining san’ati va adabiyoti,milliy madaniyatini xalq
ta’limi ishlarini yo‘lga qo‘yishda ta’lim-tarbiyaga oid hayotiy masalalar berishda
katta xizmatlar qilgan adib,jamoat arbobi Abdulla Avloniydir. Alloma maktab
34

uchun yaratgan “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim” “Turkiy Guliston yoxud
axloq”, “Maktab Gulistoni” kabi darslik va o‘qish kitoblari xarakterli bo‘lib,yaxlit
bir tadqiqot uchun manba bo‘la oladi.Ayniqsa uning “Turkiy Guliston yoxud
axloq” asari axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asardir.Asar 1913-yilda yozilgan
bo‘lib,insonlarni “yaxshilikka chaqiruvchi,yomonlardan qaytaruvchi” bir ilm-
axloq haqida fikr yuritiladi. Muallif bu kitob boshlanishiga “Man xastayomu
millatim o‘lmish nega bemorq” degan retorik so‘roq qo‘ygan va asar davomida
ushbu savolga javob berishga harakat qilgan. “Birincni muallim” asarida “qanoat”,
“Yomonliq jazosi”, “zar qadrini zargar bilar”, “yaxshilik erda qolmas”, “to‘grilik’’,
“ittifoq” deb nomlangan xikoyalari bor..
A.Avloniy “Birincni muallim”asarida shunday deydi:” “Muhtaram muallim
afandilarimizdan rijo qilurmanki, bizning “Birincni muallim” asarimizdan ham
olib, tajriba qilib o‘qitib ko‘rsalar, chunki har gulning bir isi, har mevaning bir
ta’m va mazzasi vordur.Bu “bo‘y’’ va ta’m esa tajriba sohiblarini kashf va ma’lum
o‘lur. Shoyad, millat bolalarina foidabaxsh o‘lur umidinda bir necha
muallimlarimizning iltijolari ila ko‘b vaqt tajriba so‘ngindan bu risolayi
ojizonamni “Birincni muallim” ismi-la maydoni intishora qo‘ydim.
Ma’rifatparvar muallim birodarlarimiz iltifotsiz qoldurmasalar kerak. Inson
nuqsondan xoli emasligi qilgon amali ham qusur va xatodan ori(u) o‘lmas. Shul
sababli muallim afandilarimiz har bir qusur va kamchiliklarimdan tanbih va tanqid
ila ogoh qilsalar edi”.[2] Alloma darsliklarida o‘quvchilarni ilm olishga
chorlovchi, motivasiya beruvchi sherlar bilan boshlagan, ular quyida ko‘rsatilgan; -
Shavkati inson erur ilm-u adab, -E’tibor etmas anga mol-u nasab.
U maktablar ochib, shaxsan o zi muallimlik qilish bilan birga maktablarniʻ
darsliklar bilan ta minlash ishiga katta hissa qo shdi. Uning qalamiga mansub
ʼ ʻ
“Turkiy Guliston yoxud axloq”, “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim” “Maktab
Gulistoni “asarlari bir necha bor nashr etildi. Bular ichida “Turkiy Guliston yoxud
axloq” asari o zbek klassik pedagogikasining ajoyib namunasi hisoblanadi.
ʻ
Abdulla Avloniy mazkur asarni fors klassik shoiri shayx Muslihiddin Sa diy
ʼ
(1184–1310)ning “Guliston” asaridan ta sirlanib, unga taqlid qilib yozganligi
ʼ
35

haqida shunday deydi: “Ban bu asari nochizonami bir necha muallim
birodarlarimning iltijolari ila yozmoq va nashr qilmoqg a g ayrat va jasorat qilmishʻ ʻ
edim. Alhamdulilloh val minna ikkinchi tab ihada muvaffaq o ldum, chunki
ʼ ʻ
Turkiston maktablarida o z shevamizda (o zbek tilida demoqchi) yozilmish
ʻ ʻ
mukammal “Axloq kitobi”ning shunday asarga tashna va muhtoj ekanlig i o zum
ʻ ʻ
muallimlar jumlasidan o ldig imdan manga ham ochiq ma lum o ldi. Shuning
ʻ ʻ ʼ ʻ
uchun ko p vaqtlar tajriba so ngidan adibi muhtaram shayx Sa diy usulida
ʻ ʻ ʼ
yozmoqni, garchi og ir ish bol sa ham, o zimga muqaddas bir vazifa ado qilaroq
ʻ ʼ ʻ
bu kamchilikni oradan ko tarmakni munosib ko rdim”.
ʻ ʻ 10
Demak, aytish mumkinki, “Turkiy Guliston yoxud axloq” Sa diyning
ʼ
“Guliston” asari usulida o zbek tilida yozilgan axloq kitobidir.
ʻ
Abdulla Avloniyning mazkur asari 1913-yilda Toshkentda bosmaxonada
litografik (toshbosma) usulida nashr etildi. Asar bunday darslikka bo lgan ehtiyojni
ʻ
hisobga olib 1917-yilda ikkinchi marta chop qilindi. Har ikki nashr ham hajm
jihatidan bir-biridan farq qilmaydi. Faqat birinchisi kotib Abdusalom Abdurahmon
o g li, ikkinchisi kotib Abdul Mannon ibni Abdul Majid (o zbek milliy teatrining
ʻ ʻ ʻ
mashhur aktyori Mannon Uyg ur Majidov) dastxatidir.
ʻ
3.3. “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida tarbiyaviy ahloqiy masalalar .
Maktab Maktab uyi-dopulamon, Maktab hayoti jovidon, Maktab safoyi
qalb-u jon Gayrat qilib o‘qing, o‘g‘lon! Maktab erur doruladab, Maktab erur
ehsoni Rad, Maktab erur gulzor ajab, Gayrat qilib o‘qing, o‘g‘lon! Alloma
o‘quvchilarni tarbiyalashda ularning fazilatlarini shakllantirishga, illatlarini esa
yo‘qotishga qaratilgan hikoyalar ezgan. Quyida ayrimlarini keltirib o‘tamiz:
Yamonliq jazosi Bir kishining Qosim ismli o‘g‘li bore di. Ota va onasining
so‘zig‘a kirmasdan har xil yomon ishlarni qilur edi. Bolalar birla urushub,
yaqolashub, kiyimlarini yirtub kelar edi. Uyda onasi mehmon uchun asrab qo‘ygan
taom- larini yegon vaqtda, onasi: -Qosim o‘g‘lum! Taomni sen yedingmu?»« –
desa, Men yeganim yo‘q, mushuk yegandir»«, der edi. Bir kuni otasi ustol ustiga
10
Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. . – Toshkent: 2008.
36

bir tanga pul qo‘yub, o‘zi uxlagan kishi bo‘lib yotdi. Qosim kelub, sekin tangani
olib og‘zig‘a soldi. Shul vaqt otasi ushlab olmoqchi bo‘lgonda tangani yutub
yubordi. Tanga borub, Qosimning halqumig‘a tiqilib, jon berdi. bolalar!
Ko‘rdingizmi, yamonning yamonlig‘i o‘z Ey boshig‘a yetdi.
QANOAT Bir kishining Ali va Vali ismli iki o‘g‘li bor edi. Ali qanoatli, Vali
qanoatsiz edi. Bir kun otasi olub kelub, bolalarini sinamoq sizga olma beraman, –
dedi menga hammasini bozordan olma uchun chaqirub, mana, . Vali tezlik bila
kelub: ««Otajon, bering»«, – dedi. Ali sekingina kelub, manga birgina olma
bersangiz bo‘ladur, – dedi. Otasi Alining qanoatiga ofarin qilub, qu- Valiga berdi.
iki olma berdi. Ammo chog‘iga olub, peshonasidan o‘pub, olma bermak qayda,
balki qanoatsiz bo‘lma, deb adab berdi Qanoat birla qorin to‘yg‘uzursiz, Qanoat
bo‘lmasa, ko‘p och qolursiz. Qanoatsiz kishi bag‘rini dog‘lar, Qanoatlik kishi
og‘zini yog‘lar.
ZAR QADRINI ZARGAR BILUR Bir kun bechora Xurus ayog‘lari ila
xashak arosini axtarub turgon zamonda bir dona marvarid topdi. Ul marvaridni
cho‘qub-cho‘qub, nola qilub:” Oh, aqlsiz odam bolalari! Hech narsaga
yaramaydurgon narsalarni qadrlik bilub, eng qadrlik narsalarni qadrin bilmaslar.
Hozirda man buni tobg‘uncha, bir dona bug‘doy tobsam edi, manga ovqat bo‘lur
erdi, – deb xafa bo‘lurdi. Har kishi o‘z nafsiga bir pul uchun g‘avg‘o qilur,
Boshqaga ming so‘m zarar kelsa, qachon parvo qilur. Har kim o‘z qornin adosidur,
agar eshondur, Qushdur, insondur, o‘zining qornig‘a qurbondur.
YAXSHILIK YERDA QOLMAS Bir ari suv ustinda uchub borur edi.
Birdan suvga yiqilub ketdi. Qanotlari ho‘l bo lib ucharga kuchi yetmadi. O larʻ ʻ
holatga yetdi. Buni bir Kabutar ko rub, Ariga rahmi kelub, darhol bir cho‘bni
ʻ
tishlab, suvga tashladi. Bechora Ari bu cho bni kema qilub, suv balosidan qutuldi.
ʻ
Arodan ko‘p o‘tmadi. Bir bola tuzoq qo‘yub, Kabutani tutmoqchi bo‘ldi. Ari buni
ko rgon zamon kelub, bolani qulog‘in qulog‘ini choqdi. Bola qulog‘i- ning
ʻ
alamidan tuzoqni tashlab, qulog‘ini ushladi. Kabutar vaqtni g‘animat bilub, uchub
ketub o‘limdan qutuldi. Yaxshilik qilsang, bo‘lur joning omon, Yaxshilikdan hech
37

kishi qilmas ziyon, Yaxshi so‘z birlan ilon indan chiqar, So‘z yamon bo‘lsa,
pichoq qindan chiqar.
TO‘G‘RILIK Bir kampirning uyinda bir tup balx tuti bor edi. Niho- yatda
to‘g‘ri o‘sgan edi. Bechora kampirning shul tutdan boshqa hech narsasi yo‘q edi.
Pishgan vaqtda qurutub olub, bordonga solub, boylarga tortuq qilub, pul olub,
butun avqotini tut sotub o‘tkarur edi. Bir kun ul shaharning podshohi bir ayvon
solmoqchi bo‘lub, ustun oxtarganda kampirning tuti to‘g‘ri keldi. Podshoh tutni
ming oltunga sotub oldi. Bechora kampir boy xotun bo‘lub qoldi. Bir kun tutni
ko rgali bordi. Ko‘rdiki, tuti jannat kabi bir ayvon o rtasinda turubdur. Kampirʻ ʻ
tutiga qarab dediki: Ey tutim, to‘g‘rilig‘ing qildi bizi davlatga yor, Egri bo‘lsang,
san o‘tun bo‘lg‘ay eding, man xor-zor, To‘g‘rilar jannatning ayvonindadur,
O‘g‘rilar ranj-u alam konindadur.
Ittifoq Hayvonlar ichida eng kichiklari chumolilardur. Lekin o‘zlari kichik
bo‘lsalar ham nihoyatda g‘ayratlik, ittifoq hayvonlardur. O‘zlaricha podshohlari,
kattalari, askarlari bo‘ladur. Ulug‘lari nimani buyursa, shuni qilur. Ittifoq va
g‘ayratlari soyasinda o‘zlaridan katta-katta dushmanlardan qo‘rqmaslar. Agar ari
kabi dushman kelub, birlariga tegsa, hammalari birdan dushmanga yopushub, biri
qo‘lini, biri ayog‘ini, biri qanotini qattiq tishlab, o‘zlarindan necha baro- bar katta
bo‘lsa ham tezgina qochurlar.
Ko‘rdingizmi, yung o‘zi xo‘b maydadur, Birlashub arqon bo‘lsa, fil boylanur.
Ittifoqa kuch-quvvat kor aylamas, Ittifoqa jin ham ozor aylamas. Abdulla
Avloniynig “Turkiy Guliston yoxud axloq” asarida yonat, g‘ayrat, riyozat,
shijoat, qanoat, sabr, nafs, vijdon, iffat,oliy himmatlik va shu kabi axloqiy
tushunchalar, zulm, ta’ma, xasad, loqaydlik, g‘iybat,haqorat, chaqimchilik, adovat
kabi yomon xulqlar millat va vatan sadoqatiga e’tiborsizlik va bepisandlik bilan
bog‘langan holda muhim ijtimoiy muammo sifatida talqin etilgan
.Masalan “Turkiy Guliston yoxud axloq”da, “Xulq” haqida shunday
deyilgan: Inson ikki narsadan murakkabdir. Biri jasad,ikkinchisi nafsdir.Jasad
ko‘z ila bor narsalarni ko‘rur.Ammo nafs idrok ila yaxshini yomondan, oqni
qoradan ayirur.Ammo nafsning sur’ati ko‘zga ko‘rinmaydigan.aql bilan
38

o‘rganadigan bir narsaki, buni xulq deb atalur deyilgan. “Yaxshi xulq,yomon
xulq”qismida esa: Axloq ulamolari insonning xulqlarini ikkiga bo‘lganlar:Agar
nafs tarbiya topib,yaxshi ishlarni qilishga odat qilsa,yaxshilikka tavsif bo‘lur,agar
tarbiyasiz o‘sib,yomon ishlar qiladigan bo‘lib ketsa,yomonlikka tavsif bo‘lur,bu
esa yomon xulq deb atalur.
-Hasadchi kishi bir on bir zamon rohat va farog‘at yuzini ko‘rmas.Dunyoda
qancha mehnat va musibat bo‘lsa barchasi ul bechorani o‘rab olmishdir. -
Dangasalik,yalqovlik kishilar baxtini shikastlovchi katta ofatdir. -Jaholat deb
o‘qimagan,bilimsiz hech narsaga tushunmaydigan nodonlarga aytiladi.Jaholat
insoniyatning eng zo‘r dushmani va yomon xulqini boshlig‘idir.
Abdulla Avloniy pedagog sifatida “Turkiy Guliston yoxud axloq”asarida bola
tarbiyasining roli haqida fikr yuritib “Agar bir kishi yoshligida nafsi
buzilib,tarbiyasiz axloqsiz bo‘lib o‘sdimi,ollohu akbar,bunday kishilardan
yaxshilik kutmoq yerdan turib yulduzga qo‘l uzatmoq kabidir”deydi.Uning
fikricha bolalarda axloqiy hislatlar tarkib topishida ijtimoiy muhit, oilaviy sharoit
va bolaning atrofidagi kishilar g‘oyat katta ahamiyatga egadir.”Turkiy Guliston
yoxud axloq” kitobi ma’rifatparvarlik g‘oyasini targ‘ib qiladi.Abdulla Avloniy
kitobda ilm to‘g‘risida shunday deydi: Ilm dunyoning izzati oxiratning
sharofatidir.Ilm inson uchun g‘oyat oliy muqaddas bir fazilatdir.Zeroki,ilm bizga
o‘z ahvolimizni harakatimizni oyna kabi ko‘rsatadi.Ilmsiz inson mevasiz daraxt
kabidir.Avloniy ilmni amaliy va hayotiy foydalarini aytib, “Bizlarni
jaholat,qorong‘ulikdan qutqarar. Madaniyat insoniyatni ma’rifat dunyosiga
chaqirar,yomon fe’llardan buzuq ishlardan qaytarar,yaxshi xulq va odob sohibi
qiladi.Butun hayotimiz, saodatimiz,maishatimiz,himmatimiz,g‘ay-ratimiz,dunyo
va oxiratimiz ilmga bog‘liqdir. Avloniy o‘z ilmini amalda qo‘llay oladigan
kishilarga yuksak baho beradi,ularni dono insonlar” deb ataydi.
Alloma asarda tarbiyaga va uning xususiyatlariga to‘xtalib; tarbiya
zamoni,badah tarbiya, fikr tarbiyasi, axloq tarbiyasi o‘ta muhim ekanligini aytadi:
– Axloq tarbiyasi: insonlarga eng muhim, ziyoda sharaf, baland daraja beruvchi
axloq tarbiyasidir. -Tarbiyaning zamoni: tarbiyani kimlar qilur? Qayda qilur?-
39

degan savol keladur. Bu savolga “biricni – uy tarbiyasi onaning vazifasidur.
Ikkinchi maktab va madrasa tarbiyasi. Bu ota, muallim,mudarris va hukumat
vazifasidir ”. -Badan tarbiyasini: Badanning salomat va quvvatli bo‘lmogi insonga
eng kerakli narsadur. -Fikr tarbiyasi:
Fikr insonning sharofatlik, g‘ayratlik bo‘lishiga sabab bo‘ladur.Jism ila ruh
ikkisi bir choponning o‘ng ila tersi kabidur. Abdulla Avloniy asarlarida “Har bir
millatning dunyoda borligini ko‘rsatadigan oynai hayoti til va adabiyotidir.Milliy
tilni yo‘qotish millatning ruhini yo‘qatmakdir”deb qayg‘uradi.Ma’lum vaqtda
muallif hadislarga mo‘l-m’ol murojaat qilgan,Qur’oni karimdagi ulug‘ falsafiy
kalomidan unumli foydalangan. U juda og‘ir suronli davrda ijod qilib qisqa umri
davomida ma’rifat, maorif va madaniyat masalalari bilan keng shug‘ullanib bir
necha jildga jo bo‘ladigan asarlar yozdi.U kelajak avlodning ma’naviy olamini
kengaytirish borasida tinmay g‘amxo‘rlik qilib “Turkiy guliston yoxud axloq”,
“Adabiyot yoxud milliy she’rlar”, “Ustodi avval”, “Muallimi soniy” kabi darslik
va qo‘llanma hamda Turkistonda sahna san’atini keng targ‘ib qilish ishida ham
jonbozlik ko‘rsatib,”Advokatlik osonmiq”, “Pinok”, “Biz va siz”, “Ikki
muhabbat”,”Portugaliya inqilobi” kabi pyessalar yaratadi .
«« TURKIY GULISTON YOXUD AXLOQ »« - bu Abdulla Avloniyni Axloq
to‘g‘risidagi kitob .- So‘z boshi Abdulla Avloniy Yaxshi xulqlar , yomon xulqlar //
Axloq — 1917-yil. XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning boshlarida Turkiston
(Markaziy Osiyo) o‘lkasida pedagogik fikrlarning rivojlanishida, xalq maorifi
ishlarini yuksaltirishda ilg‘or ziyolilarning xizmatlari kattadir. Bunda jadid
adabiyotining yirik vakili shoir , dramaturg , muallim Abdulla Avloniy (1878-
1934) ning xizmatlari ko ‘ p . U maktablar ochib , shaxsan o ‘ zi muallimlik qilish bilan
birga maktablarni darsliklar bilan ta ’ minlash ishiga katta hissa qo ‘ shdi . Uning
qalamiga mansub ««Turkiy Guliston yoxud axloq»«, ««Birinchi muallim»«,
««Ikkinchi muallim»« ««Maktab Gulistoni »« asarlari bir necha bor nashr etildi.
Bular ichida ««Turkiy Guliston yoxud axloq»« asari o‘zbek klassik
pedagogikasining ajoyib namunasi hisoblanadi. Abdulla Avloniy mazkur asarni
fors klassik shoiri shayx Muslihiddin Sa’diy (11841310)ning ««Guliston»«
40

asaridan ta’sirlanib, unga taqlid qilib yozganligi haqida shunday deydi: ««Ban bu
asari nochizonami bir necha muallim birodarlarimning iltijolari ila yozmoq va
nashr qilmoqg‘a g‘ayrat va jasorat qilmish edim. Alhamdu lilloh val minna
ikkinchi tab'ihada muvaffaq o‘ldum, chunki Turkiston maktablarida o‘z
shevamizda (o‘zbek tilida demoqchi) yozilmish mukammal ««Axloq kitobining
shunday asarga tashna va muhtoj ekanlig‘i o‘zum muallimlar jumlasidan
o‘ldig‘imdan manga ham ochiq ma’lum o‘ldi. Shuning uchun ko‘p vaqtlar tajriba
so‘ngidan adibi muhtaram shayx Sa’diy usulida yozmoqni, garchi og‘ir ish bolsa
ham, o‘zimga muqaddas bir vazifa ado qilaroq bu kamchilikni oradan ko‘tarmakni
munosib ko‘rdim»«.
Demak, aytish mumkinki, ««Turkiy Guliston yoxud axloq»« Sa’diyning
««Guliston»« asari usulida o‘zbek tilida yozilgan axloq kitobidir. Abdulla
Avloniyning mazkur asari 1913 yilda Toshkentda Ilin bosmaxonasida litografik
(toshbosma) usulida nashr etildi. Asar bunday darslikka bo‘lgan ehtiyojni hisobga
olib 1917 yilda ikkinchi marta chop qilindi.
Har ikki nashr ham hajm jihatidan bir-biridan farq qilmaydi. Faqat birinchisi
kotib Abdusalom Abdurahmon o‘g‘li, ikkinchisi kotib Abdul Mannon ibni Abdul
Majid (o‘zbek milliy teatrining mashhur aktyori Mannon Uyg‘ur Majidov)
dastxatidir. ««Turkiy Guliston yoxud axloq»«ning uchinchi nashrini 1967 yili
««O‘qituvchi»« nashriyoti amalga oshirdi. 11
Bunda asarda uchragan diniy iboralar,
Hadisdan olingan hikmatlar davr talabiga ko‘ra tushirib qoldirildi.
Asarni ««O‘qituvchi»« nashriyoti 1992 yil asli nusxa yozuvida (arab yozuvi
asosidagi o‘zbek yozuvida) va rus alifbosi asosidagi o‘zbek yozuviga o‘girilgan
matni bilan birga, shuningdek, qiyin so‘zlar lug‘ati ilova qilingan holda bosib
chiqardi. ««Turkiy Guliston yoxud axloq»«ning qo‘lingizdagi beshinchi nashri
sobiq nashrlar ichida eng mukammalidir. Bunda kotib Mannon Uyg‘ur dastxati
matnining faksimeli, lotin yozuvi asosidagi yangi o‘zbek yozuviga o‘girilgan
matni, qiyin so‘zlar lug‘ati berilgan.
11
?
Abdulla Avloniy..Turkiy guliston yoxud axloq - Toshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2019.
41

Bundan tashqari Abdulla Avloniyning ««Birinchi muallim»«, ««Ikkinchi
muallim»« ««Maktab Gulistoni»« asarlaridan tanlangan hikoya, she'rlari ham ilova
qilindi. Kitobni nashrga tayyorlashda iqtidorli shogirdlarimiz Tavakkalova Dilnoza
va Boboxonova Feruzalarning xizmatlari bo‘r. Asar keng kitobxonlar ommasiga
mo‘ljallangan ma’rifat darsligidir . Uning yoshlarning axloqiy tarbiyasida katta
ahamiyatga ega ekanligiga ishonchimiz komildir. Nashr haqida bildirilgan fikr-
mulohazalar, istaklar mamnuniyat bilan qabul qilinadi.
42

XULOSA .
Xulosa qilib aytganda, u nima qilsa ham Turkiston uchun va uning kelajagi
bo‘lgan yoshlar uhun millat kelajagi, vatan ravnaqi, qadriyati, mustaqilligi yo‘lida
mehnat qildi, noyob asarlar yozib, o‘z maqsadi yo‘lida g‘ururini bukishga yo‘l
qo‘ymay kelajak avlodga namuna bo‘ldi. Bu borada bolalar savodini chiqarish
ularning dunyo ilmidan xabardor bo‘lishi uchun butun vujudi bilan harakat qildi.
Uning asarlari vatanga sadoqat, insonparvarlik, sabr- ganoat, shukronalik, ilm-
ma’rifatga intilish, mafkuraviy immunitet, mehr-oqibatlilik, mas’uliyatlilik,
bag‘rikenglik, huquqiy madaniyat, tadbirkorlik, innovatsion, kreativ fikrlash kabi
fazilatlarni tarbiyalash farzandlarimizni ham, xalqimizni ham baxtli, farovon
qilishiga qaratilganligi bilan ahamiyatliligi, ta’lim-tarbiyada o‘z ahamiyatini,
dolzarbligini yo‘qotmaydi deb o‘ylaymiz va yoshlar uchun shubxasiz o‘rnak va
ibratdir!
Abdulla Avloniy atoqli metodist olim sifatida ««Turkiy guliston...»« asarida
o‘quvchilarning og‘zaki nutqini o‘stirish masalasiga, voizlik (notiqlik) san'atini
egallashga alohida e'tibor qaratadi. Muallif fikricha, har bir o‘quvchi ona tilida o‘z
fikrini aniq, ta’sirchan, shu bilan birga, chiroyli bayon qilish qobiliyatiga ega
bo‘lishi kerak. Buning uchun esa o‘quvchi ona tilining nozik, go‘zal jihatlarini
puxta egallagan bo‘lishi kerak: “ Umumiy milliy tilni saqlamak ila barobar xususiy
oqiz orasidagi tilni (og‘zaki nutqni U. D.) ham saqlamak lozimdur ” - deydi. Chunki
so‘z insonning daraja va kamolini, ilm va fazlini o‘lchab ko‘rsatadurgon
tarozisidur. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va quvvatini, qadr
va qiymatini so‘zlagan so‘zidan bilurlar.
U o‘z maktabida bolalarga geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob-kitob, hikmat
kabi fanlardan muayyan ma’lumotlar beradi. Adibning har bir fanda ilg‘or har bir
sohada yuqtuqlarga bo‘y ekanligi bilan o‘z maqsadi yo‘lida tinim bilmaganlarini,
maqsadlariga erishib nafaqat o‘z hayotlarini balki o‘z ona vataniga ulkan ishlar
qilib, iz qoldirganlarini guvohi bo‘lamiz. Abdulla Avloniy 1917-yil to‘ntarishidan
keyin, 1918 - yildan boshlab Respublikamizda o‘qituvchilar uyushmasi, qorovullar,
tunukachilar, konchilar, hunarmandlar va bosmaxona xodimlarining kasaba
43

uyushmalarini tashkil qilib, ularga rahbarlik qiladi. Adib har doim o‘z vaqtini ezgu
va ulug‘ ishlarga sarf etganlar va buni bizga ham tavsiyalarida qoldirganlar. obiq
eski shahar ishchi dehqon Sovet Ijroiya Komitetiga rais qilib saylanadi. Avloniy
Turkiston Respublikasi milliy Komissariyatining mas'ul xodimi sifatida milliy urf-
odatlar va yangicha madaniy normalar hamda qonunlarga doir masalalar bilan
shug‘ullanadi.1919-1920 - yillarda Avloniy Afg‘onistonning Hirot shahrida Sovet
elchixonasida bosh konsul bo‘lib ishladi. Abdulla Avloniy konsul bo‘lib ishlagan
yillar oz’ yurtlari va Afg‘oniston xalqlari orasida do‘stona munosabatni
shakillantirishda jonbozlik ko‘rsatib Afg‘on shohi tamonidan ham izzat va
e’tiborga musharaff bo‘lgan adiblardan biri bo‘lib hisoblanadi.
“Axloq” haqida Avloniy shunday fikrlani bildiradi: “Insonlarni yaxshilikg‘a
chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir ilmdur. Yaxshi xulqlarning
yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurgan
kitobni axloq deyilur. Axloq ilmini o‘qub, bilub amal qilgan kishilar o‘zining kim
ekanin, janobi Haq na uchun xalq qilganin, yer yuzida nima ish qilmak uchun
yurganin bilur. Bir kishi o‘zidan xabardor bo‘lmasa, ilmni, ulamoni, yaxshi
kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadrini, qimmatini bilmas. O‘z
aybini bilub, iqror qilub tuzatmakg‘a sa’y va ko‘shish qilgan kishi chin bahodir va
pahlavon kishidur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz: “ Mezon tarozusiga
qo‘yiladurgan amallarning ichida yaxshi xulqdan og‘irroqi yo‘qdur. Mo‘min banda
yaxshi xulqi sababli kechasi uxlamasdan, kunduzlari ro‘za tutub ibodat qilgan
kishilar darajasiga yetar ” , – demishlar
Abdulla Avloniyning “Xulq” to‘g‘risidagi fikrlari ham ahamiyatlidir: “Inson
ikki narsadan murakkabdur. Biri jasad, ikkinchisi nafsdur. Jasad ko‘z ila bor
narsalarni ko‘rur. Ammo nafs idrok ila yaxshini yomondan, oqni qoradan ayirur.
Jasadning ham, nafsning ham biror surati bordurki, yo yaxshi va yo yomon
bo‘ladur
Tarbiyaga e'tiborsizlikning oqibati nimalarga olib kelishini o‘z vaqtida
Abdulla Avloniy kuyunib, “Bugungi kunda jamiyatimizning yuzini qora qiluvchi
44

pastkashlar, yomonlar, beboshlar, o‘g‘rilar, giyohvandlar va nashavandlar... kecha
tarbiyalariga e'tibor berilmagan bolalardir”, deb yozib qoldiradi.
Xulosa qilib shuni aytish lozimki, Avloniy ijodiy merosi ma’naviy-ma’rifiy
tarbiya g‘oyasining targ‘ibotchisidir. Uning asarlarida ilgari surilgan ta’lim-
tarbiyaga oid fikrlar milliy ma’naviyatimiz rivojlanishida qimmatli bir manba
bo‘lib xizmat qiladi. Bu ulug‘ adib ijodi, amaliy faoliyati bugungi kun yoshlarimiz
uchun ibrat maktabi, desak adashmaymiz
45

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .
1. Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha
ta’lim vazirligining 2020-yil 7-iyuldagi 802-sonli hay’at yig‘ilishi qarori bilan
tasdiqlangan va nashr etilgan dasturi.
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan
birga quramiz. - T.: “O‘zbekiston”, 2017 yil. - 488 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. ”Erkin va faravon, demokiratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz’’ T.O‘zbekiston nashiriyoti 2016 yil
4. . Abdulla Avloniy..Turkiy guliston yoxud axloq - Toshkent: Yoshlar
nashriyot uyi, 2019. - 96 6et.
5. Abdulla Avloniy..Turkiy guliston yoxud axloq - Toshkent: Yoshlar
nashriyot uyi, 2019.
6. . Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent: 2008.
7. . Begali Qosimov va boshqalar. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. –
Toshkent: Ma’naviyat, 2004.
8. .Mirzayev S. O‘zbek adiblari. . – Toshkent: Fan, 2002.
9. .Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. . – Toshkent: 2008.
10. R. Mavlonova, B. Normurodova, N. Rahmonqulova, ««Tarbiyaviy ishlar
metodikasi»« o‘quv qo‘llanma, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus
ta’lim vazirligi, Toshkent: ««Tib kitob»« nashriyoti, 2010. 216 bet
11. Ishmuhammmedov R. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim
samaradorligini oshirish yo‘llari. - Т.: TDPU, 2005
12. Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O‘qituvchi 2016
Elektron ta’lim resurslari
1. www. tdpu. uz
1. www. pedagog. uz
2. www. ziyonet. uz
46

Abdulla Avloniy asarlarida ta’lim tarbiya masalasining yoritilishi

Купить