Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	71.8KB
Покупки	7
Дата загрузки	18 Август 2024
Расширение	docx
Категория	Литература

Abdulla Oripov she’riyatida sevgi muhabbat motivlari

shunday ijodiy tajribaga suyanganini ko’ramiz. Adabiyotshunos H.Umurov
“badiiy asar tili xalq tili (jonli til, adabiy til)ga asoslanganligi sabab, unda
xalqchillik ruhi doimo ustun turishi”2 ni ta’kidlaydi. Darhaqiqat, Abdulla
Oripov she’rlarida jonli xalq tiliga xos hikmatli ifodalar, go’zal iboralar, lutflar,
hazil va qochiriqlarning o’z o’rnida meyorida ishlatilishi ularning xalqona ruhi
va yuksak badiiyatini ta’minlagan. Xalq og’zaki ijodida (yor-yor, alla, o’lan,
lapar va h.k.) xalq tilida mavjud bo’lgan frazeologik birliklar, badiiy san’atlar,
ayniqsa, fikr, so’z takrori natijasida go’zal manzaralar, o’ziga xos poetik olam
vujudga keladi. Xalq dardini, xalq tilini va ruhini teran anglagan ijodkorlarning
asarlarida ham shu xususiyat yetakchilik qiladi. Abdulla Oripov she’riyatida
ham oddiy so’zlarning takror kelishi (takrir san’ati) oqibatida shoir uslubiga
xoslikni maydonga keltiradi. Aksar so’zlarning takrori yolg’iz Abdulla Oripov
ijodigagina tegishli ekanini sezish qiyin emas. Ushbu sahifalarda ayrim
misollarga murojaat qilamiz. O’zbek tilida yordamchi so’zlar orasida “nahot”,
“nahotki” yuklamasi mavjud. Odatda bu yuklama so’roq, taajjub, shubha
ma’nolarini anglatadi. Abdulla Oripov she’rlari matni tarkibida ushbu
yuklamaning takror kelgan holatlari ko’p uchraydi. Shoir “Fojea” she’rida
yozadi:
Nahot o’tkan umr butkul havoyi,
Nahot ko’rganlarin barchasi sarob.
Nahot yetmish to’rt yil sig’ingan joyi
Manfur manzil bo’lsa, jirkanch va xarob. (2-jild, 175-bet)
.
40

ham mumkin emas. "g’am" ruboiysining kompozitsion tuzilishi ham ana
shunday harbiy qal’aning aynan o’zginasi”1.
Mustahkamlik qurilishda ishlatiladigan masalliqning sifatiga ham bog’liq.
"G’am" she’ri kuyning harakatdagi tasviri bilan boshlanadi: eshilib, to’lg’anib
so’zlari chidab bo’lmas darajada azob chekayotgan inson holatining tipik
belgisi, yorqin ifodasi sifatida namoyon bo’ladi. Azobning kuchini bundan
oshirib ifodalay oladigan ma’nodor so’zlar o’zbek tilida yo’q. Ana shunday eng
yuqori o’lchamli belgilarga ega harakatni ifodalayotgan ingranadi so’zi ham
eng og’ir azob chekayotgan odam ovozining ifodasi. Azob chekayotgan
kishining ovozini bundan ortiq aniqlikda ifodalay oladigan so’z ham o’zbek
tilida yo’q. Ana shunday eng kuchli so’zlar tizmasidan tarkib topgan insoniy
azobning belgilari g’am so’zining badiiy qiyofasiga ham aynan mos bo’lib
tushgan. Yana badiiy ta’sir samarasini oshiradigan eng ma’qul tasviriy usul
ham tanlangan: "Kuyi shunday bo’lsa, g’amning o’ziga qanday chiday olgan
ekan odamzod”. Shunday qilib, yuzlab-minglab kuy va qo’shiqlarda o’z
ifodasini topgan musiqiy haqiqat bittagina to’rt satrlik she’r bilan badiiy
haqiqatga aylantirilgan.
Abdulla Qahhor "O’tmishdan ertaklar" qissasiga "G’am" she’rini epigraf
qilib olgan. Aslida insoniy azob-uqubatlar tasviriga bag’ishlangan har qanday
yirik badiiy asarga "G’am" she’rini epigraf qilib qo’ysa bo’laveradi.
Ma’lumki, hayot haqiqatini badiiy haqiqatga aylantirish istagi va intilishi
badiiy asarlarni yuzaga keltiradi. "G’am" she’ri esa musiqiy haqiqatni badiiy
haqiqatga aylantirish yo’li bilan yaratilgan. Musiqiy san’atdan so’z san’atiga
aylantirilgan. Badiiy asarlarda g’amni tug’diruvchi voqea-hodisalar yoki
g’amgin holatlar tasvirlanadi, g’amning o’zi emas. G’am voqelik emas,
voqelikning hosilasi. G’am azob-uqubatlar yig’indisi emas, azob-uqubatlar
mohiyatining yig’indisi. G’amning o’zini tasvirlash mumkin bo’lmagani uchun
ham, uning badiiy portreti yaratilgan. Bu - yagona to’g’ri yo’l edi.
49

Abdulla Oripovning o’zi ehtirom bilan ta’kidlaganidek, “... Ma’lum did va
saviyaga ega bo’lmagan ijodkor adabiyotning birinchi elementi bo’lmish tilning
o’zidayoq kimligini bildirib qo’yadi. Didsiz shoir biror so’zni biron o’rinda
eplab ishlatishi gumon. Gap shunchaki tizmalar emas, balki anchayin jiddiy
she’riyat ustida ketayotibdi. Fikrimni isbotlash uchun ba’zi misollarga murojaat
etaman. “Muhokamat ul–lug’atayn”da Alisher Navoiy yig’lamoq so’zining bir
necha sinonimlarini keltiradi. (Ular holatlar hamdir). Xususan, bo’zlamoq,
o’kramoq, bo’kramoq, siqtamoq va hokazo. Bizning shoirlarimizning
qahramoni yig’layapti deylik. Ammo u qaysi sababga ko’ra va qanday holatda
ko’z yoshi to’kmoqda? Uzoqroq izlanishga toqati qolmagan yoki didi
nomukammal shoir qahramonim umuman yig’layapti, deb qo’ya qoladi.
Holbuki, haligiga o’xshash sinonimlar shoirga bunday o’rinda juda qo’l kelishi
mumkin. Masalan, tasavvurimcha, bolasi o’lgan ona bo’zlaydi, ota o’kraydi.
Yoki ma’lum bir satrda unli va undoshlarning uyg’un kelishi uchun tuproqni
tufroq deyishga ham to’g’ri keladi. Bunday misollarni ko’plab keltirish
mumkin”1. Binobarin, Abdulla Oripov nazdida milliy til va uning leksik
boyliklarini did bilan ishlatish, ona tilimizning so’z xazinalariga katta e’tibor,
bu yo’ldagi ongli, chinakam mehnatgina san’atkorni pog’onama-pog’ona
yuksak cho’qqiga ko’tarishi mumkin. Bu masalani shoir ijodining kurs
ishichilari va ixlosmandlari ham doimo alohida ta’kidlab ko’rsatganlar.
“Obrazlilik, -deb ta’kidlaydi akademik M.Qo’shjonov va adabiyotshunos Suvon
Meli, -Abdulla Oripovni adabiyotning birinchi elementi - til xususida o’ylashga
majbur qiladi. U so’zlarga jilo bera oladi. Uning asarlarida bizga ma’lum so’zlar
yangicha ma’no kasb etgandek bo’ladi. Shu bilan barobar, o’zbek tilining
boyligi haqida ham qayg’uradi. Ba’zan fikrlarni betakror so’zlar bilan ifodalay
oladi. Buning uchun u o’zbek tilining bor boyliklaridan unumli foydalanadi”1.
Shoir ijodida tilga munosabatning ikki ko’rinishi badiiy aks etadi. Birinchidan,
shoir o’z she’rlarida tilni tabiatning faqat insongagina in’om etilgan ulug’
ne’mati sifatida tasvirlaydi. Til va ruhni egizak tushunchalar sifatida badiiy
14

Yuzingga tushgaydir begumon:
Yaxshilik qilsang-chi, sen, biroq,
Qaytari u senga? Bu mubham...
Boshini silasang gohi choq
Qo’lingni tishlaydi iting ham. (2 jild, 248-bet).
Shoir ushbu she’rda bitta emas, bir nechta hikmatni qalamga
olingan mavzu mohiyatiga singdirib yuboradi. Birinchi bandda yaxshilik qadrini
ochish uchun unga antiteza bo’lmish yomonlik to’g’risidagi: «Birovga
yomonlik qilsang, albatta, senga ham yomonlik qaytadi», degan xalq naqlini
keltiradi. Ushbu naqlning: «Birovga choh qazisang, o’zing yiqilasan» yoki
«Birovga yaxshilik qilsang, yaxshilk ko’rasan» kabi variantlari ham mavjud.
SHe’rning ikkinchi bandida «Osmonga tuflasang, betingga tushar» xalq naqlinig
bir oz sayqallangan variantini qo’llaydi. Ayni band mohiyatida ham senga
tegmagan, senga ozor yetkazmagan kimgadir tegadigan bo’lsang, o’zingga jabr
qilgan bo’lasan, degan mazmun mujassamdir.
Bu o’rinda yuqoridagi ikkinchi band tahlili munosabati bilan
Abdulla Oripov she’rlariga xos bo’lgan alohida bir xususiyatni ta’kidlashni istar
edik. Shoir aksar hollarda aynan xalq naqlini, azaliy haqiqatlarni she’r matnda
qo’llashi jarayonida «Deydilar», «Deydiki» tarzidagi ifodani ko’p ishlatadi.
Shoirning mashhur «Deydilar, it hurar - O’tadi karvon», misralari bilan
boshlanuvchi to’rtligi fikrimizni isbot etadi. «Deydilar» fe’lida majhullik nisbati
bor. Ammo shoirning har bir go’zal satri shu so’z ortida xalq donoligining
javhari turganini ta’kidlab turadi. Shoir ba’zan dono odam yoki donishmand
tildan so’z aytishga jazm qiladi:
Donishmand dediki,
24

«xayr» so’zi hamda «ey» murojaat yordamchisining takrori vositasida namoyon
qiladi:
Xayr, ey, bearmon kezgan qirlarim,
Xayr, ey, yiroqqqa qochgan so’qmoqlar.
Xayr, ey, maskanim –tuqqan yerlarim,
Xayr, ey, sahrolar, xayr, ey, tog’lar. (2-jild, 16-bet)
Aslida badiiy matndan alohida olgan so’zda mantiq mavjud bo’ladi,
muayyan so’z qandaydir semantik ma’nonigina anglatadi. Ammo badiiy matn
tarkibida so’zning obraz libosini kiyish holatlari ham ro’y beradi. So’z obraz
holatiga ham kelishi mumkin.
Abdulla Oripovning «Holat» she’rida yozadi:
Bir nafas quyoshni o’z holiga qo’y,
Otashin dilingga etmagin qiyos.
Bir nafas quyoshday ko’rsatsin u ro’y,
Bir nafas quyoshday porlasin quyosh...
Bir zum sen zaminni qo’ygil bequtqu,
U axir ko’p tuydi tuyg’ular ta’min.
Bir zum maysalarga ona bo’lsin u,
42

she’rlarining zamondoshlari qalbidan o’rin olishi va kelajakda yashab qolish
sabablaridan biri ham albatta shu omil bilan izohlanadi.
Ikkinchidan, shoir o’z she’rlarida bu ijodiy tamoyiliga amal qilib,
o’zbekona ruhni milliy til vositasida go’zal ifoda etadi. Shoir she’riyatida til,
ruh yaxlit idrok etilishi bilan birga ona tili ulug’lanadi. O’zga tillarga ham
hurmat yuksak darajada bo’lib, buning ibtidosi, albatta, ona tiliga hurmat
ekanligi e’tirof etiladi. Shoir she’riy asarlari orqali bu ehtiromni ko’rsatdi,
albatta. Shu bilan birga Abdulla Oripov tillar orasida ijtimoiy tengsizlik hukm
surgan mustabid tuzum davrida ona tili xususida maxsus she’r yozib, milliy
tilning ijtimoiy mavqei himoyachilaridan biri sifatida maydonga chiqdi.
Uchinchidan, Abdulla Oripov hozirgi o’zbek she’riyatida birinchi bo’lib
"Hangoma", "Farrosh kampir", "Nay", "O’zbekiston", "Inson", "G’am" kabi
she’rlar misolida so’z san’ati namunalarini o’ziga xos tarzida kuyladi. Jonli xalq
tili xazinalaridan unumli foydalanib, ma’naviy ekologiyaning sodda va buyuk
qahramoni - farrosh kampir obrazini yaratdi. Farrosh kampir obrazi Abdulla
Oripov ijodiyotida xalq sevgan eng go’zal obrazlardan biri bo’lib qoldi.
To’rtinchidan, faqat Abdulla Oripovgagina xos bo’lgan ayrim so’z va so’z
birliklarining (“nahot”, “mayli”, “xayr”, “bir zum”, “g’am”) tahlili orqali
shoirning xalqona poetik tafakkuriga xos belgilar ilmiy-nazariy tadqiq qilindi.
Beshinchidan, matndan alohida olingan so’zda semantik ma’no mujassam
bo’ladi, she’riy matn ichida so’z hayoti boshlanadi, so’z matn ichida poetik
xususiyat kasb etadi. Mazkur bobda masalaning ana shu qirralariga ham diqqat
qaratildi.
Xullas, Abdulla Oripov she’riyati tilini poetik o’rganish bir necha
aspektlarda olib borilishi mumkin va ularning har birida ijodkorning betakror
poetik idroki, poetik so’z qo’llash mahorati namoyon bo’ladi. Shoirning chuqur
53

asoslarini, xalq donishmandligi, hikmatlar xazinasi va uning ildizlarini hamda
folklor motivlarini bir butunlikda tadqiq etish masalasini keltirib chiqaradi.
Muammoning o’rganilganlik darajasi. M.Qo’shjonov A.Oripov ijodiga
bag’ishlangan “Onajonim she’riyat” risolasida o’z xalqi va yurti jamolini
kuylagan ijodkor she’rdan she’rga o’sib, kamolotga erishganligini ta’riflab,
shoirning muxtasar ijodiy portretini yaratadi. Shuningdek, shogirdi Suvon Meli
bilan hamkorlikda yozgan “Abdulla Oripov” nomli risolasida esa shoir ijodini
bugungi dunyoqarash va milliy mafkura tamoyillari asosida tadqiq etadi.
Mualliflar asosiy e’tiborni Abdulla Oripovning yangi o’zbek she’riyatini
boyitishdagi o’ziga xos individual uslubini, badiiy kashfiyotlarini ko’rsatishga
qaratadilar. Taniqli adabiyotshunoslar S.Mamajonov, N.Karimov, U.Normatov,
B.Qosimov, B.Akramov, I.Haqqulov, A.Ulug’ov va N.Jabborovlar aynan
Abdulla Oripov ijodiga bag’ishlangan maxsus ilmiy kurs ishi yaratmagan
bo’lsalar-da, ularning qator maqolalari va kitoblarida shoir she’riyatidagi
mahorat qirralari adabiyotshunosligimizdagi ilmiy-nazariy masalalar bilan
bog’lab o’rganilgan qimmatli kuzatishlar mavjud.
Adabiyotshunoslar I.G’aniyev bilan N.Afoqovalarning hammualliflikda
yaratgan “Ozod ruh falsafasi” risolasida Abdulla Oripov she’rlarining badiiyati,
ijtimoiy ahamiyati va so’z qo’llash mahorati kabi masalalar tadqiq etiladi.
Kurs ishining maqsadi. Abdulla Oripov she’riyatida xalqona poetik
tafakkur muammosi masalasini yoritish jarayonida shoir she’rlaridagi ijtimoiy-
ma’naviy ahamiyatni belgilash, badiiy mahoratning yangi qirralarini ilmiy–
nazariy jihatdan umumlashtirish va shu asnoda shoir ijodining o’zbek adabiyoti
taraqqiyotida tutgan o’rni hamda ahamiyatini ko’rsatishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishi ishi maqsadidan kelib chiqib
quyidagi vazifalarni yoritish va amalga oshirish nazarda tutiladi:
5

xalqlarga hurmat ramzi ekanligi muqaddas meros tuyg’u sifatida saqlanib
kelmoqda. Milliylik va baynalmilallik bir-birini taqozo etuvchi tushunchalardir.
Shu boisdan keyingi o’n yilliklarda, to’g’rirog’i, mamlakatda qayta qurish va
yangilanish shabadalari esa boshlagan, ayniqsa, O’zbekiston mustaqillikka
erishgandan keyingi davrda xalq tilida erkin so’zlash imkoni vujudga keldi.
Xulosa qilib aytganda, Abdulla Oripovning o’z she’rlari bilan ona
tilimizning go’zalligini yuzaga chiqarish uchun ham amaliy, ham nazariy
jihatdan ulkan ziyoli shaxs sifatida faol bo’lganini ko’kramiz. Uning o’z ona
tiliga bo’lgan cheksiz hurmat-ehtiromi asarlaridagi xalqona ruhidan seziladi.
Qolaversa, shoir she’rlarida qo’llagan xalqona ta’birlar, original yasalgan
so’zlar, qadim mumtoz asarlardan olingan so’zlarni, shevaga xos so’zlarni o’z
o’rnida qo’llash, betakror o’xshatishlar shoir she’rlarining til badiiyatini
namoyon etadi.
Haqiqiy ijodkor ona tilida jaranglagan so’z orqali kindik qoni to’kilgan
tuproq bilan, ona xalqi bilan samimiy muloqotga kirishadi. Undan ruhiy-
ma’naviy quvvat oladi. Shoir xalqona badiiy tafakkurida badiiylikning bosh
mezonlaridan biri sanalguvchi badiiy til jozibasi, jonli xalq tilining butun
go’zalligi yetakchilik qiladi. Bu Abdulla Oripov she’riyatiga xos muhim adabiy-
estetik tamoyillaridan biri sanaladi.
1.2. Shoirning poetik so’zdan foydalanish mahorati
Obrazli tafakkurning eng serjilo, ta’sirchan va lo’nda shakli bo’lgan
she’riy asarlarda poetik so’zning o’rni o’zgachadir. Shoir oddiy so’zlarni
muayyan sifatlar yoki iboralar bilan qo’llaganda kutilmagan ma’nolar,
favqulodda ta’sirchan, quyma misralar maydonga keladi. Zotan shoir Abdulla
Oripov she’rlarida ipakday mayin, mushki anbardek iforli, xanjardek keskir so’z
va ma’no uyg’unligi mujassamdir. Ma’lumki, badiiy asar tilini poetik tahlil
22

Ushbu she’r 1991 yili, ya’ni istiqlol yilida yozilgan. Yuqoridagi
to’rtlikning uchinchi satridagi «yetmish to’rt yil» raqam-sanasi ham butun umri
davomida ishonchlari sarobga aylangan inson qismatiga ishoradir. Lirik
qahramon taajjubga, shubhaga, hayratga tushayotir. Ayni ruhiy kayfiyat ifodasi
uchun esa «nahot» yuklamasining takror kelishi o’ziga xos poetik funksiya
bajargan, albatta. Sakkiz banddan iborat she’r markazida turgan ushbu to’rtlik,
ta’bir joiz bo’lsa, lirik qahramon hislari ifodasidagi kulminatsiya sanaladi.
«Nahot» so’zining takrori shoir g’oyasini teranroq ifodalashga, lirik qahramon
o’kinchini, taajjubini bayon etishga xizmat qilgani aniq. Abdulla Oripov
she’rlarida bunday, aynan, «nahot» yoki «nahotki» yuklamasi bilan kelgan
she’rlarga o’nlab misollar keltirish mumkin. Shoirning mashhur «Yuzma-yuz»
(Nahotki dunyoda haqsizlik mangu, Nahotki odamzod qilingandir oq?!), «Ayol»
(Nahot ishq qismati shuncha berahm), «Ona sayyora» (Nahot shu ko’rganim
rost bo’lsa, nahot? Nahotki yerimiz bir kichik soqqa?), «Xayrlashuv» (Nahot
topilmasa senga bir madad? Nahot onang ruhi qolmish yiroqda) va boshqa
ko’plab she’rlarida ayni holatga guvoh bo’lamiz. O’z qalbini, ko’ngil holatini
shu tarzdagi so’zlar bilan bayon qilish xalq shuuriga, xalqona ifodaga begona
emas.
Mayli, suvratimga boqqilu quvon,
Lekin siyratimga tashlama nazar
Bir yoqdan tuganmas baxt berdi jahon,
Bir yoqdan tuganmas o’kinch va kadar.. (1-jild. 271-bet).
Yuqoridagi bandning keyingi ikki misrasida «Bir yoqdan
tuganmas» so’z birikmasi takror kelgan. Darvoqe, Abdulla Oripov o’z ijodida
so’zlar va so’z birikmalarining takrori san’atidan juda ko’p va o’rinli
foydlanadi. Shoirning «Xayrlashuv» she’ri shu nuqtai nazardan e’tiborlidir.
SHe’rning avvalgi misralarida lirik qahramon holati, kayfiyatini muallif aynan
41

falsafiy ruh, salmoqdor xalqona badiiy idrok uyg’un bo’lgan she’riyatida poetik
so’z qo’llashida yuksak nutqiy mahoratiga ega ekani ko’rinadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
 Karimov I.A. Istiqlol va ma’naviyat. -Toshkent: “O’zbekiston”, 1994.-B.
160
 Karimov I.A. O’zbekiston XX1 asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -Toshkent: “O’zbekiston”.
1997.-B. 326
 Karimov I.A. 2012 yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga
 Afoqova N. Abdulla Oripov lirikasida badiiy san’atlar:
Filol.fan.nomzodi...dis. –Toshkent : 1997. –B. 142 .
 Ashurova G. Abdulla Oripov she’riyatida an’ana va badiiy mahorat
(obraz, g’oya va tasvir). Filol.fanlari nomzodi.....diss. avtoref.- Toshkent :
2008, -B. 26.
 Aristotel. Poetika. Toshkent: “Adabiyot va san’at nashriyoti”, 1980. –B.
149.
 Begimqulov D. SHe’riyatimiz yulduzi. // Abdulla Oripov. Tanlangan
asarlar. 4 jildlik, 1 jild. –Toshkent : 2000.-B.432.
 Sharafiddinov O. Inson qalbi manzaralari //Go’zallik izlab.-Toshkent:
1985.-B. 57-64.
 Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. Toshkent: “Sharq”, 2004.–B. 650.
 Vohidov E. Har zamonning o’z muhri bor. // Guliston.-Toshkent, 2003. -
№ 3.-B. 122-123 .
54

kampirning favqulodda nutqi - o’zbek kampirlariga xos tabiiy mehribonlikni
ifodalovchi so’zlarida milliy o’ziga xos mehr tuyg’usi namoyon bo’ladi:
- Voy bechora bolaginam,
Dard zabtiga opti-ku!
Holdan toyib, boshqa ko’zi
Yumilib ham qopdi - ku! ( I jild, 304-bet).
Shoir nazdida so’zda mehr, shafqat, insoniylik tuyg’ulari – kechinmalari
ifodalansagina til to’laqonli va tom ma’noda muloqot va muomala ehtiyojini
qondira oladi. Bu o’rinda shoir tildan ko’ra ruhga ustuvor mavqe beradi. Bu
oddiygina farrosh kampir nutqida mujassamlashgan. Demak, farrosh kampir
obrazida shoir til va dil munosabatida ruhning ustuvorligiga e’tiborni tortadi.
SHe’rning yana bir fazilati ruhan xalq og’zaki an’analariga bog’lanishidir.
Shoirning shu kabi xalqona poetik tafakkur negizida yaratilgan she’rlarida ruh
va til, inson nutqi va ruhiyati tushunchalari o’zaro uyg’unlashib ketadi.
Rangini ko’r, somon deysan,
Suvdanmikan yo o’tdan! ( I jild, 304-305-bet).
Bu nutqda barcha o’zbek ayollariga xos o’zbekona milliy mehr-
muhabbatning mumtoz namunasi o’z ifodasini topgan. Ushbu nutqiy
xarakteristika orqali shoir farrosh kampirning milliy fazilatlari sirasiga kiruvchi
qiyofasini yuksak badiiy mahorat bilan chizib beradi. Bu nutqiy parchada jonli
18

Yaxlit bir yaqin o’tmishga aylangan XX asr o’zbek adabiyoti tarixida 60-
yillar avlodining alohida o’rni bor. Garchand mustabid tuzumning mafkuraviy
zug’umlari badiiy ijod sohasiga o’z ta’sirini o’tkazishda davom etayotgan bo’lsa
ham, bir muddat hukm surgan iliqlik davrida adabiyot maydoniga yangi bir
avlod kirib keldi. Bu avlod ijodida milliy o’zlikni anglash, Vatanni e’zozlash,
milliy urf-odatlarni targ’ib-tashviq qilish, milliy his-tuyg’ularni tarannum etish
tamoyillari yetakchilik qilar edi. Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Rauf Parfi,
Halima Xudoyberdiyeva, Omon Matjon kabi shoirlar bu adabiy avlodning
yetakchi shoirlari sanaladi. Davrning tabiiy bir ehtiyoji bu avlod zimmasiga
an’anaviy she’riyatni yangilash va badiiy tafakkurda teranlashuvdek ulkan bir
vazifani yuklagan edi. Ijod ahli xalq diliga yaqinlashdi, xalqning dardu
alamlariga sheriklik tuyg’ularini ilgari surdi; ramzlar vositasida o’z millatining
tutqunlikdan ozod bo’lishdek ezgu istagini bayon qildi. Bu avlod vakillari
ijodida xalqona poetik tafakkurga xos belgilar paydo bo’ldi. Abdulla
Oripovning “O’zbekiston” she’ri, Erkin Vohidovning “O’zbegim” qasidasi,
Omon Matjonning “Haqqush qichqirig’i” va boshqa shoirlarning qator
turkumlari xalqimiz qalbida chuqur iz qoldirdi. Milliy fikr tarbiyasiga o’z
ta’sirini o’tkazdi.
Bu shoirlar xalqning chinakam mehr-muhabbatiga sazovor bo’lish uchun
ijodkorning estetik ideali yuksak bo’lishini, o’zlari xalq hayotining ichiga
kirishi zaruratini juda teran angladilar. Shu bois, O’zbekiston xalq shoiri Erkin
Vohidov bir she’rida:
El ustozim men esam –tolib!
So’z durlarin termoqdir ishim.
Odamlarning o’zidan olib
7

Faqat bir o’tinch bor bergaysiz chizib,
Onamiz suratin – O’zbekistonni.
(Yosh rassomlarga)
Abdulla Oripov o’zbek tilining so’z yasash qoliplari asosida tushunilishi
oson so’zlar yasaydi. Bu bilan, bir tomonda, o’z fikrini ko’ngildagidek
ifodalaydi; ikkinchidan ona tilimiz lug’atini boyitishga munosib ulush ham
qo’shadi. (Ajratilgan so’zlarga e’tibor bering).
“Shu paxta obro’ladi million degan sanoqli…”
“Xo’sh, ashulaning she’rining yozgan shoir nazmboz tovlamachi ekan,
uning muzikasini yozgan bastakor allaqanday ohangfurush ekan, ijrosi bo’z
to’qishdan boshqa ishga yaramaydigan o’tkinchi savodsiz kimsa ekan, million-
million xalqda nima ayb?!”.
Xalqimizda “shahar bedarvoza emas” degan gap bor. Mohir shoir “Ko’ngil
kaliti” (qo’shiqchilik mavzusidagi) munozara munosabati bilan yozilgan
maqolasida yuqoridagi gap qolipidan ustalik bilan foydalanadi. “Ammo
hammamiz bir mantiqni yaxshi anglab olmog’imiz kerak. Qo’shiqchilik
bedarvoza soha emas!” Gap joyiga tushganiga qoyil qolmay ilojimiz yo’q!
Abdulla Oripov asarlarini o’qish jarayonida yon daftar yuritilsa, mo’jaz
izohli lug’at paydo bo’ladiganday: “Pushkin so’zi qadimiy yunoncha bo’lib,
yo’q joydan bor qilish degan ma’noni anglatar ekan”. (“Ehtiyoj farzandi”).
“Shusha” (asli “shisha” degani bo’lib, havosi, suvi g’oyatda tiniq,
manzarasi shaffofligidan shunday nomlangan) ozarbayjon mug’anniylari
beshigi sifatida ham mashhurdir (“Do’stlik bor bo’lsin”).
37

Shoir qalbining aks-sadosi sifatida yangraydigan, tug’ilgan zamonga
muhabbat nafasi ufurib turgan «Qarshi qo’shig’i»da ham nihoyatda topib
aytilgan, xalqning aynan o’zidan olgan poetik so’zlarni uratamiz: «Mana
bukun, ey yurtim, g’oz turibman qarshingda», «Bu yerlarning bori shu: qip-qizil
sahro bari», «Oyoqlangan qo’ziday dovdirar yelda maysa», «Bosh ustingda o’t
purkar samoning ajdahosi, Asta sekin kun qaytar, bosilar qaynoq to’zon» kabi
misralardagi «g’oz turibman» (mag’rurlik ma’nosi kuchli), «qip-qizil sahro»
(o’ta yalong’och ma’nosi kuchli), «oyoqlangan qo’ziday» (xalqona o’xshatish
tasvir realligini kuchaytirgan), «o’t purkar» (o’ta qizdirish ma’nosi kuchli),
«kun qaytar» (vaqt o’tishini, quyoshning yotog’i tomon og’a boshlashini xalq
shu ibora bilan ifoda etadi) kabi o’xshatish va so’z birikmalarida xalq tili va
dilining tafti sezilib turibdi. SHe’rning badiiy qiymatini oshirishga bunday
ta’birlarning ijobiy ta’sir ko’rsatishi tabiiydir.
Ma’lumki, o’zbek tili - dunyoning eng qadimiy va boy tillaridan biridir.
Uning keng imkoniyatlari qadimiy tosh bitiklarda, Mahmud Qoshg’ariyning
“Devoni lug’atit-turk”, Ahmad Yugnakiyning “Qutadg’u bilig” asarlari, Ahmad
Yassaviyning hikmatlari, Alisher Navoiyning “Xazoyinul-maoniy», “Xamsa”,
Boburning “Boburnoma” asarlarida, Mashrab, Ogahiy, Nodira kabi mumtoz
shoirlarimiz va XX asrda yashagan adiblarimiz ijodida yaqqol namoyon bo’ldi.
Abdulla Oripov bo’lajak shoir sifatida mavjud barcha mumtoz adabiy
durdonalarni qunt bilan o’rgandi. Ayni choqda, xalq ruhiyatini o’zida tashuvchi
milliy tilning ichki imkoniyatlaridan o’z ijodida unumli foydalandi. Shoir
qo’llagan «ochun» so’zining ommaviylashishi, iste’molga kirishi, ba’zan
«dunyo» va «olam» so’zlari bilan sinonim tarzida kelishi, tabiiyki, o’sha
qadimiy yozma bitiklardan o’rganish natijasidir.
Umuman, Abdulla Oripov she’rlarining badiiy til xususiyatlari tadqiq
qilinayotgan mavzu e’tiboridan bir sidra nazardan o’tkazish shoir ijodining
poetik mohiyatini yana ham teranroq anglashga xizmat qiladi. Darhaqiqat,
13

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Sirtqi bo’lim boshlig’i
________ N. Chinniqulov
“____” ____________
MAVZU: O’zbek adabiyoti fanidan “ ABDULLA ORIPOV SHE’RIYATIDA
SEVGI MUHABBAT MOTIVLARI
KURS ISHI

degan so’zlari har bir qalamkash uchun esdalik-dasturilamal sifatida
hamon jaranglayveradi. Abdulla Oripov asarlari Doniyor Begimqulov
yozganidek, uning tilga nisbatan zargorona munosabatidan guvohlik berib
turibdi. Eng avvalo, shoir til boyligidan o’rinli foydalanish uchun sinchikovlik
bilan izlanadi. Serqirra hisoblangan til lug’atining purma’no so’zlari,
ma’nodosh so’z va iboralarini chertib chertib tanlaydi. Biron bir she’ri misolida
til ustida qanday ish olib borgani haqida so’zlaganda «Ona sayyora» she’rini
rosa olti oydan so’ng chop ettirganini aytib, sababini shunday izohlaydi: «Bir
zumlik bezovta o’ylar so’nggida, yana ruxsoringga termulaman jim» degan
satrlar bor. Uning dastlabki nusxalarida «bezovta» so’zi o’rniga «tashvishli»,
«g’amgin» va shunga o’xshash so’zlarni ishlatgandim. Ammo, nazarimda, ular
joyiga tushmagandek tuyulaveradi: «Qanaqa so’z topsam ekan?» deb ancha
bosh qotirdim…»
Abdulla Oripov qaysi tilda sinonim ko’p bo’lsa, o’sha tilni boy
hisoblaydi va o’zbek tilida sinonimiyalar ko’pligini qayd qilib, g’azal mulkining
sultoni Alisher Navoiyning bebaho hikmatlarini adabiy maqola va suhbatlarida
(«Ehtiyoj farzandi», «Bezovta o’ylar sehrida…») qayta - qayta tilga oladi. O’zi
ham sinonim so’zlarning ma’no nozikliklariga jiddiy e’tibor beradi:
Yulduzlar bilmaysiz mening xalqimni,
Bundayin zaxmatkash Yer yuzida kam.
Yelda tinim bordir, unda yo’q tinim,
Shunday ishparastdir, u munisginam.
Men uni o’ylayman, tun-kechalarda
Ona xalqim, deyman, mehrim oqar jim.
31

Endilikda 60-yillarida ustoz G’afur G’ulom “Yozaver, o’g’lim” deya
yelkasiga qoqib aytgan iliq so’zlardan g’ayrati jo’shgan, ulug’ zot Oybek domla
Yozuvchilar uyushmasiga kirishiga tavsiya yozib bergan, she’rlaridan teran qalb
sohibi, atoqli Abdulla Qahhor o’z asariga epigraf olib himoya qilgan Abdulla
Oripovning o’zi xalq ardoqlagan shoir. U 1989 yilda davlat maqomini olgan ona
tilimizning fidoyisi ham.
Abdulla Oripov asarlari, Doniyor Begimqulov yozganidek, uning tilga
nisbatan zargarona munosabatidan guvohlik berib turibdi.
Eng avvalo, shoir til boyligidan o’rinli foydalanish uchun sinchkovlik bilan
izlanadi. Serqirra hisoblangan til lug’atining purma’no so’zlari, ma’nodosh so’z
va iboralarini chertib-chertib tanlaydi. Biron bir she’ri misolida til ustida qanday
ish olib borgani haqida so’ralganda “Ona sayyora” she’rini rosa olti oydan so’ng
chop ettirganini aytib, sababini shunday izohlaydi: “Bir zumlik bezovta o’ylar
so’ngida, yana ruxsoringga termulaman jim” degan satrlar bor. Uning dastlabki
nusxalarida “bezovta” so’zi o’rniga “tashvishli”, “g’amgin” va shunga
o’xshagan so’zlarni ishlatgandim. Ammo, nazarimda, ular joyiga tushmagandek
tuyulaverdi. “qanaqa so’z topsam ekan?” deb ancha bosh qotirdim…”
Abdulla Oripov qaysi tilda sinonim ko’p bo’lsa, o’sha tilni boy hisoblaydi
va o’zbek tilida sinonimiyalar ko’pligini qayd qilib, g’azal mulkining sultoni
Alisher Navoiyning bebaho hikmatlarini adabiy maqola va suhbatlarida
(“Ehtiyoj farzandi”, “Bezovta o’ylar sehrida…”) qayta-qayta tilga oladi. O’zi
ham sinonim so’zlarning ma’no noziklariga jiddiy e’tibor beradi.
Yulduzlar bilmaysiz mening xalqimni,
Bundayin zahmatkash Yer yuzida kam.
Yelda tinim border, unda yo’q tinim,
34

MUN DARIJ A
KIRISH ..............................................................................
I BOB. SHOIR SHE’RLARIN IN G TIL BADII Y ATI .......
1.1. Poetik ifodaning xalqona tarzi ...........................................
1.2. Shoirning poetik so’zdan foydalanish mahorati .............
II BOB. POETIK TASVIR VOSITALARI .......................
2.1. Xikmatli so’zlarning shoir ijodidagi tajassumi ............
2.2. “G’am” so’zining badiiy ifodasi ...........................................
X ULOSA .......................................................................................
FOY DALAN ILGAN ADABIY OTLAR ..................................
2

Olimjon, Maqsud Shayxzoda kabi taniqli shoirlarning she’rlarida ham yo’q
emasligini dalillagan. Tildagi kamchiliklar - chigallik, siqiqlik, balandparvozlik,
sun’iylik, qashshoqlik va quruqlikdan iborat. Uningcha, so’zlar she’rga chertib,
tanlab olinishi lozim. SHe’rda ishlatilgan so’z kuchli, ifodali, ravshan, sodda,
toza, xalqqa yaqin bo’lishi kerak. SHe’r tili “texnika lug’ati” emas. Oybek she’r
tili oldiga vazifalar qo’yib deydiki, til hayotni to’g’ri ko’rsatishga xizmat qilsin.
U yaxshi ishlanishi kerak, asar omma ichiga til orqali kirib boradi, u keng
aholiga qaratiladi, shu sababli u barchaga tushunarli bo’lsin1.
Ko’pgina asarlarni o’qiganda «til go’zalligini, ipakday mayin bo’lib
jilolanib turishini kamdan-kam uchratayotgan», «xatto katta adiblarimizning
asarlarida ham ona tilimizning ruhi siniq»ligini yashirmayotgan adib:
«Darhaqiqat, ma’lum did va saviyaga ega bo’lmagan ijodkor adabiyotning
birinchi elementi bo’lmish tilning o’zidayoq kimligini bildirib qo’yadi», deb
yozadi «Ehtiyoj farzandi» kitobida. U so’zni o’z o’rnida ishlata bilish, albatta,
she’rni bezashini, G’afur G’ulom she’rlarini ona tilimizda o’qishli qilib turgan
fazilat ham ustoz shoirning so’zda chapdastligida ekanini ta’kidlaydi.
Haqiqatan ham buyuk so’z san’atkorlari Abdulla Qodiriy, G’afur G’ulom,
Oybek, Maqsud Shayxzoda, Abdulla Qahhor, Hamid Olimjonlarning
iste’dodlari til mas’uliyati va zahmati tufayli umrboqiylik kasb etgan. Akademik
shoir G’afur G’ulomning:
Bir varaq qog’ozga besh so’z yozguncha
Ming karra o’ylayman, toki bu.
Sizday dono bola, o’g’il-qizlarim,
Bitta mo’ysafidin qilmasin kulgu-
30

boshlaydi. Bu tarixiy silsilani unga g’amgin kuy o’z tilida so’zlab bera
boshlaydi. Shoirning ongida g’amning badiiy qiyofasi shakllana boshlaydi.
Tuyg’ulari asta-sekin ichki bir nidoga aylanib, shoir qalbidan sirqirab oqib chiqa
boshlaydi:
Eshilib, to’lg’anib ingranadi kuy,
Asrlar g’amini so’ylar munojot.
Kuyi shunday bo’lsa, g’amning o’ziga
Qanday chiday olgan ekan odamzod! (1-jild,47-bet).
Adabiyot tarixi hali bunday mo’jizani uchratmagan edi. Shoir ham o’z
asarining badiiy qiymatini hali to’la anglab yetmagan edi.
“Abdulla o’zining "G’am" she’rida ham badiiy haqiqat yaratgan, ham
geniallik darajasigacha ko’tarila olgan. Yana, buning ustiga, birdaniga, bir-
biriga o’xshamagan uchta mustaqil sohaga xos bo’lgan mukammallikka ham
erishgan:
1) badiiy mukammallik;
2) ilmiy mukammallik;
3) mantiqiy mukammallik.
Bu mukammalliklar badiiy asar uchun zaruriy shart sanaladigan
kompozitsion mukammallik degan umumiy o’lchamni ham keltirib chiqaradi.
Kompozitsion mukammallik harbiy istehkom qurilmasiga o’xshaydi. Undagi
unsurlarni o’zgartirish ham, almashtirish ham, ko’paytirish ham, kamaytirish
48

Osonni kutma,
Imkondan ortiq bir imkonni kutma.
Daryodan daryoni talab aylagil
Va lekin hech qachon ummoni kutma.
Aslida shoirning o’zi ham donishmand, faylasuf. Uning she’riy
misralarida dono fikrlar ko’p. Shoir aytmoqchiki, har narsaning o’z o’lchovi
bor, har narsa o’ziga mos bo’lsin, iste’dodsizdan san’atni kutma, tuban
odamdan saxovat kutma, tuban tuban, yuksak yuksakdir.
“Yaxshilik va yomonlik” she’rining oxirgi bandida shoir it obraziga
murojaat qiladi. Aslida, xalq orasida it bilan bog’liq juda ko’p naqllar bor. Bu
o’rinda shoir kimga yaxshilik qilishni ham bilgan ma’qul demoqchi. Chunki
xalq orasida “It itligini qaladi”, degan hikmat yuradi. Shoir bu kabi hikmatlarni
juda yaxshi biladi. Bu tipdagi misollarning barchasi shoirning xalq qo’llagan
tasvir vositalaridan, uning go’zal tili va xalq donishmandligidan juda o’rinli
foydalanganini, shoirga xos poetik tafakkurning naqadar xalqona ekanini
namoyon etadi. Abdulla Oripov she’rlarini kurs ishi mavzusi nuqtai nazaridan
tekshirganda juda ko’p o’rinlarda bevosita «falsafa» yoki «hikmat» so’zlarining
qo’llangani ko’zga tashlanadi. SHe’rlaridan ayrimlari «Tulki falsafasi», «Men
anglab yetgan falsafa» yoki «Sharq hikmati» kabi sarlavhalar bilan nomlanadi.
Ayrim she’rlarining avvaligi misrasidayoq shu «hikmat»li so’z aytayotganiga
diqqatni qaratadi: «Dunyoda ajib bir hikmat mavjuddir» (2-jild, 265-bet),
«Mana bu hikmatga, do’stim, quloq sol» (2-jild, 342-bet). Shoir garchand
she’riy misralar tarkibida «xalqning so’zi» (1-jild, 307-bet), «donishmand
dediki» (1-jild, 307-bet), «qadim bir gapni uqtirar hayot» (2-jild, 118-bet),
«azaliy haq gap» (2-jild, 135-bet), «xalq naqli» (2-jild, 230-bet), «tabarruk
25

sig’adigan eng katta qamrovli so’zlardan sanaladi. U "g’am" va "shodlik" kabi
ikki qutbga bo’linadigan tushunchalarni o’z ichiga oladi. "G’am" va "shodlik"
tushunchalari she’riyatning deyarli barcha mavzularini qamrab oladi. Shoir
qaysi mavzuda asar yaratmasin, yo "g’am", yoki "shodlik" tushunchalari bilan
aloqador bo’lib chiqadi. YO shodlik tuyg’ularini uyg’otadi, yoki g’amgin
kayfiyat yaratadi.
"G’am" she’rining qamrov ko’lami ana shu darajada ulkan. Agar ijtimoiy
hayotda shodlikka nisbatan g’am tug’diruvchi omillarning ko’proq uchrashini
ham nazarga oladigan bo’lsak, "g’am" she’rining qamrov ko’lamini anglab
yetishga tasavvurimiz ojizlik qilib qoladi”1. Shundan keyin kurs ishichi "g’am"
tushunchasining evolyutsiyasini chizib beradi. Kurs ishichi dastlab "g’am"ning
qiyofasi musiqiy shaklda hosil bo’lganligi haqida ma’lumot beradi.
Insoniyat azob-uqubatlarga to’la og’ir hayot kechirib kelgan. Bu
mashaqqatlardan tug’ilgan g’am-alamning obrazi dastavval musiqiy shaklda
o’z ifodasini topa boshlagan. g’amgin kuylar yaratilgan, g’amgin qo’shiqlar
to’qilgan. Xalq orasidan mohir ijrochilar ham yetishib chiqa boshlagan.
San’atkorlar g’amgin kuy va qo’shiqlarni avloddan-avlodga yetkazib turish
bilan birga, uning turlarini ko’paytirish va sifatini yaxshilab borishga ham o’z
hissalarini qo’shib kelishgan. Kimdir yangi qo’shiq to’qigan. Kimdir yangi kuy
yaratgan. Kimdir eski kuylarga yangicha sayqal bergan. Kimdir uni qiyomiga
yetkazib ijro etgan. Shunday qilib, asta-sekin g’amning musiqiy qiyofasi
shakllana boshlagan. g’amgin kuy va qo’shiqlar asrlar sinovidan o’tib, musiqiy
haqiqat darajasiga ko’tarila boshlagan. Ana shundan keyingina olim "G’am"
she’rining yuzaga kelishi haqida fikr yuritadi. Bu fikrlarda she’r mazmuni teran
ochilgan.
Musiqiy haqiqatga aylangan ana shunday kuylardan birini tinglab o’tirgan
paytda yosh shoir Abdulla Oripovni chuqur ijodiy xayol o’z og’ushiga oladi.
Ajdodlarning mashaqqatlarga to’la o’tmishi uning ko’z oldidan bir-bir o’ta
47

tabaqalarga xoslanish imkoniyatlaridan keng foydalanadi. Mazkur til birliklari,
ayniqsa, keksa yoshdagi kishilar nutqida ko’p uchraydi. Yuqoridagi she’riy
parchada so’zlarning shakli va o’rni o’zgarishidan qat’i nazar, jahl chiqqanda
aytiladigan norozilik kayfiyatini ifodalovchi badiiy qiymati o’zgarmaydi. Bu
birliklar jonli xalq tiliga xos bo’lgan va davrlar sinovidan o’tib kelayotgan
original ifoda namunalaridan biridir. Shoir so’zlarning betakror mazmun
silsilasidan qahramon ruhiy holatini tasvirlashda shunday mahorat ishlatadiki,
shu jumlani ajratib olib o’qigan, she’r matni bilan mutlaqo notanish bo’lgan
kitobxon so’zlovchining albatta o’zbek ekaniga ishonadi. Chunki unda butun
o’zbek xalqiga xos ruhiy holat o’z ifodasini topgan.
O’zbek xalqi qadimdan quvonchli hodisalarni nishonlash uchun to’y qilib,
tevarak-atrofni ziyofatga chaqiradi. El–yurt degandek, kimningdir to’yi qish
chillasiga to’g’ri kelib qoladi. Bunday to’ydan kimdir norozi ham bo’ladi. Shoir
qish chillasining sovug’i bilan to’y egasining "fe’li sovuqligi"ni bog’lab, sovuq
so’zining to’g’ri va ko’chma ma’nosidan betakror so’z o’yini hosil qiladi.
Bunday so’z o’yini asrlar davomida davr sinovidan, hayot sinovidan o’tib,
quyma shakldagi badiiy vosita sifatida to’rtlikning xalqona ruhini yanada
oshirishga xizmat qiladi. Bu badiiy vositalar - iboralar, so’zlar beg’araz bir
kayfiyatda aytilayotgani sababli, norozilikdan ko’ra, o’quvchida ko’proq
kulgiga moyillik tug’diradi.
Abdulla Oripov poetik leksikasida salbiy munosabat ifodalovchi gov so’zi
o’zbek tilida aslida nofaol bo’lib, shoir qalamida faollashadi. To’rtlikdagi gov
so’zining badiiy vazifasini taqqoslash uchun shoirning boshqa bir to’rtligini
qiyosan nazardan o’tkazsak:
Ho’kizning bo’yniga taqsang taqinchoq,
Tomosha ahliga bo’lgay ovunchoq.
44

Darvoqe, shoirning hadislarni she’rga solib yozgan «Haj daftari»
turkumining ikkinchi nomi «Hikmat sadolari»dir.
Shoir ijodini nashrga tayyorlovchi, fidoyi kurs ishichi Doniyor
Begimqulov shoirning ayrim she’rlari bevosita hikmatli so’zlar bilan
boshlanishiga e’tibor berib yozadi: “Ko’pchilik kichik she’rlar hikmatli so’zlar
bilan boshlanadi: “Toki tirik ekan dunyoda odam, unga hamroh erur goh
shodlik, goh g’am” (“Bayram”). Bunday she’rlarni xotimalashda ham o’ziga
xoslik bo’rtib turishini aytib: “Bejiz aytmaganlar, asl hukmdor, Xudoning
yerdagi soyasi bo’lur” (“Sharq hikmatlari”), “Janglarda qay uzra bergan bo’lsa
jon, uning qatorida men ham o’lganman” (“Mujohid”) kabi misralarni misol
qilib keltiradi1..
Shoirning “O’zbekiston” she’rida ikki-uch ming yillik xalq tarixi
millatning so’z boyligiga tayangan holda san’atkorona mahorat bilan
singdirilgan. SHe’rni o’qir ekanmiz, Beruniy, Amir Temur, Ulug’bek, Navoiy
kabi buyuk siymolar shaxsiyati, ularning ulug’ bunyodkorlik ishlari ko’z
oldimizda jonlanadi. SHe’rning boshidan oxirigacha ezgulik va olijanoblik,
tenglik va adolat uchun kurash tuyg’ularini ifodalashda xalqimizning quyma
tashbehlari, noyob topilmalari, ularga burkangan so’z sehri she’rga yangicha
jilo bergan:
Zabtga olib keng Osiyoni,
Bir zot chiqdi mag’rur, davongir,
Ikki asr yarim dunyoni
Zir qaqshatdi Buyuk jahongir.
yoki :
27

badiiy adabiyot so’z san’atidir. Bu san’at turining boshqa komponentlarini
mutlaqo e’tibordan soqit qilmagan holda ta’kidlash lozimki, ijod ahli badiiy til
vositasida muazzam san’at koshonalarini bunyod qiladi. Shu ma’noda Abdulla
Oripov yaratgan she’riyatning badiiy tili, tildagi imkoniyatlar, yangiliklar,
uslubiy o’ziga xosliklar ustida alohida fikr yuritish foydali bo’ladi, albatta.
Har qanday ijodkor his-tuyg’ularini, voqelikka estetik munosabatini so’z
vositasida ifoda qiladi. Badiiy asar tili poetik tafakkurning eng muhim
mezonlaridan biri sanaladi. Aslida nazariy jihatdan qaraganda til badiiyati
negizida so’zlarni ko’chma ma’noda qo’llanish, lug’at boyligimizda mavjud
so’zlarni o’z o’rnida ishlatish, xalqona frazeologik birliklardan unumli
foydalanish juda katta ahamiyat kasb etadi.
Abdulla Oripovning mashhur «O’zbekiston» she’rida qaratqich kelishigi
qo’shimchasi (-ning) shaklini o’zgartirib, ya’ni «mening» o’riniga «manim»
tarzida qo’llashi ham, aynan, she’rning badiiy qiymati oshishiga xizmat qilgan.
Ora-orada takrorlanib keladigan «O’zbekiston Vatanim manim» satri o’z
orginalligi, shuningdek, shu misradagi ikki so’zning (Vatanim, manim) o’zaro
ichki qofiyalanib kelishi kuchli emotsiyani paydo qiladi. Shoir xuddi shu
she’rida: «Balki ustoz Oybekdek to’lib, Yozajaksan yangi bir doston, Balki
Habib Abdulla bo’lib, Sahrolarda ochajaksan kon», degan misralar bor. E’tibor
qilinsa, adabiy tilga norma-mezonlariga bo’lmagan «-jak» grammatik
qo’shimchasi asosan o’g’iz lahjasida keng qo’llanadi. SHe’riy misrada
qo’shimchaning «yozajaksan», «ochajaksan» tarzida anormal qo’llanishi til
badiiyatiga xizmat qilgan. Shu nuqtai nazardan qaraganda oddiy ko’ringan
birgina grammatik qo’shimcha ham she’riy asarning badiiy tili masalasida o’z
ahamiyatiga ega, albatta.
O’zbek adabiy tili shevalarda mavjud so’zlar vositasida boyib boradi.
Ulkan epik asarlarda qahramonlar nutqi shevadagi so’zlar asosida
individuallashtirilsa, ishonchlilik quvvati oshadi. Agar she’riy misralar tarkibida
10

lug’atda qayd etilgan. Ammo unda “o’pka(si) to’ldi” iborasidagi iztirob chekib,
yig’lab yuborish holatiga yetmoq ma’nosi ham mavjud. Bu “tomog’i to’ldi”
tarzida ham beriladi.
Urushdan keyingi ocharchilik yillarida g’o’za jo’yakda kul’tivatsiya
yurgizgan, “jo’yaklarda boshlangan Onalar to’lg’oq dardi”ga dardkash Abdulla
Oripovning ba’zida “paxta tolasiga yurak rishtasi payvast”, shu paxtaning ishqi
necha ming yillar yuragida parvarish topgan” xalq egnida janda-uloq-quroq
kiyim ko’rsa-bo’zchi belboqqa yolchilmasa – iztirob chekishi ingrashi tabiiy
holdir. Shoir hatto, “ko’nglim to’lar” demaydi, chunki shu bilangina qanoat
hosil qilmaydi: “ko’nglim to’lib ketar” deydi! Bu o’rinda ket ko’makchi fe’li
“normal holatdan kuchlilikni (yuqorilikni) bildiradi, ya’ni ma’noni kuchli
ottenka bilan ifodalaydi. Bunday hollarda “ket” fe’lining asl ma’nosi butunlay
yo’qotiladi”. (A.Hojiyev. o’zbek tilida ko’makchi fe’llar. T. “Fan”, 1966, 145-
bet).
Ma’nodoshlik (sinonimiya)ning qamrovi ancha kengaygan. Adib, “Xullas,
yoshlarimiz ijodida hozircha “davr” so’ziga sinonim bo’la oladigan (davrga
hamohang deyilmoqchi), mazmunan salmoqdor asarlar kam” (“Ustozlar
sabog’i”), “O’zbekiston” so’zi bugungi kunda “Do’stlik” so’zi bilan sinonimga
aylanib ketdi” (“Karvon”), - deb yozadiki, matniy ma’nodoshlik ham nutqni
boyitadi. Chindan ham, O’zbekiston “oq oltin diyori”, “allomalar yurti”
(R.Rasulov, I.Umirov. O’zbek tili tasviriy ifodalarining izohli lug’ati.) deb ham
ataladi. “O’zbekiston Vatanim mening” deya faxr etgan shoir O’zbekistonni
Onaga mengzaydi:
Mayli yursangiz ham darveshday kezib,
Bo’yab chiqsangiz ham mayli jahonni.
36

Bir zum zamin bo’lib yashnasin zamin. (1-jild, 286-bet).
Bundagi misralar boshida takrorlanib keladigan «bir nafas», «bir
zum» birikmalari muayyan bir lahza, holat mohiyatini o’zida mujassam etadi.
SHe’rda odam bu dunyoda odamdek yashasin hikmatiga monand «quyosh
quyoshday porlasin», «zamin zaminday yashnasin» degan falsafa she’r matnida
«quyosh» va «zamin» so’zlarining takrori vositasida ham ta’kidlanadi.
Umuman bunday poetik ifoda tarzi Abdulla Oripov badiiy
tafakkuriga, demak, ijodi dunyosiga taalluqli bo’lgan eng muhim tamoyillardan
biri sanaladi. Zero, jonli xalq tilida, xalq og’zaki ijodi namunalarida ta’kid
uchun bu tarzdagi badiiy fioda vositalaridan keng foydalaniladi.
Avvalgi fasllarda tahlil qilingan Abdulla Oripovning “Hangoma” she’ri
boshidan oxirigacha jonli xalq tiliga xos soddalik va lo’ndalik, xalq tiliga mos
bo’lgan go’zal va quyma ifodalarga boyligi bilan ajralib turadi:
- Qora qishda to’y qilmay,
Battar bo’lgur nokas, gov.
Bachchag’arning aslida,
Fe’li sovuq ediyov. (1-jild, 208 -bet).
“Hangoma”da qatorlashtirib keltirilgan, biri ikkinchisining ma’nosidan
kuchli bo’yog’i bilan ajralib turuvchi qora qish, nokas, gov, bachchag’ar, fe’li
sovuq sifatlashlari kishining ma’lum bir ruhiy holatida vaziyat bilan bog’liq
ravishda aytilishi mumkin bo’lgan ifodalardir. Shoir bunda tilning sotsial
43

asardagi alohida roli yana shunda ko’rinadiki, asarning syujet qurilishida,
xarakterlar tasvirining chuqurligida, kompozitsiyasida nuqsonlar bo’lsa,
o’quvchi unday asarni o’qishi mumkin, ammo tili no’noq bo’lsa, o’qimaydi”1.
Til - adabiyotning asosiy quroli, hayot hodisalari, dalillar bilan birga
uning asosiy ish materialidir. Voqelikni obyektiv yoritishda, subyektiv nuqtai
nazar bilan baholashlarni ifodalashda asarning mazmuni va uslubi til vositasida
ro’yobga chiqadi. U yoki bu darajada o’quvchi ongi – shuuriga, hissiyotiga
ta’sir ko’rsatadi. Shu boisdan xoh mumtoz adabiyotimizda, xoh zamonaviy
badiiy-estetik tafakkurimizda bo’lsin, atoqli so’z san’atkorlari o’z asarlarining
tili masalasiga alohida e’tibor berib kelganlar. Bu borada Yusuf Xos Hojib,
Ahmad Yugnakiylardan tortib Alisher Navoiy, Boburgacha, shuningdek,
Abdulla Qodiriy, Oybek, G’afur G’ulom, Abdulla Qahhor kabi adiblarning
ma’naviy merosidan juda ko’plab qimmatli fikrlar keltirish mumkin.
Abdulla Qodiriy «Yozg’uvchilarimizga» nomli maqolasida: «So’z
so’ylashda va ulardan jumla tuzishda uzoq andisha kerak. Yozuvchining
o’zigina tushunib, boshqalarning tushunmasligi katta ayb. Asli yozuvchilik
aytmoqchi bo’lgan fikrni hammaga barobar anglata bilishda, oraga
anglashmovchilik solmaslikdadir. Bundan tashqari, fikrning ifodasi xizmatiga
yaramagan so’z va jumlalarga yozuvda aslo o’rin bermasligi lozim... Kishiga
ishonish va behuda kuchanish ma’qul gap emas, birovga orqa qilib, o’zingizda
bo’lgan talantning ruhiga fotiha o’qiy ko’rmangiz! Bir soatda emas, o’n soatda
yozish, bir qayta emas, o’n qayta tuzatish kishining yordamiga termulishga
qaraganda ham foydali, ham unumlidir», deb ta’kidlaydi. Shuningdek, Oybek
“O’zbek poeziyasida til” maqolasida poeziya tiliga xos to’rtta xususiyatni
alohida qayd qiladi. Ular - ohangdorlik, bo’yoqlilik, ixchamlik, chiroylilikdir.
Adibning ta’kidlashicha, “qofiya uchun ma’noni qurbon qilish yaramaydi”, “har
bir so’z uzukka qo’yilgan qimmatli tosh kabi porlasin.” Oybek tildagi
yetishmovchiliklar yosh shoirlarda, hatto G’afur G’ulom, Uyg’un, Hamid
29

 Oripov A.Umr qisqa, qarz esa katta... // Sharq yulduzi. 1991.-№ 4.-B.
154-158.
 Oripov A. O’kinch va faxr. // O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1991. 5-
aprel.
 Abdulla Oripov . Tanlangan asarlar. To’rt jildlik. Birinchi jild. SHe’rlar
va dostonlar.Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at
55

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik o’zbek xalqiga o’zligini anglash va
anglatish, tarixi, madaniyati, xalqona urf-odatlari va qadriyatlarini tiklash,
milliy o’ziga xos xususiyatlarini namoyon etish uchun beqiyos imkoniyatlar,
shart-sharoitlar yaratdi. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek,
“...jamiyatning ma’naviy asoslarini yanada rivojlantirishda oilaning ahamiyatini
yuksaltirish, har bir oilaning moddiy farovonligini oshirish muammolarini hal
etishda davlat va jamiyat tomonidan e’tibor va g’amxo’rlik ko’chaytirilishi
zarurligiga alohida e’tibor qaratildi.
Adabiyot har bir davrning ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-axloqiy
muammolarini ko’tarib chiqishi va ularga javob izlashiga ko’ra tarbiyaviy
3

xalq tiliga xos ko’plab badiiy vositalar ("Dard zabtiga opti-ku!, " "Rangini ko’r
somon deysan", "Suvdanmikan yo o’tdan!") qo’llaniladi. Bu shoirning xalq
poetik tili xazinasini juda yaxshi bilishi, undan san’atkorona foydalana olishidan
darak beradi. Nutqiy xarakteristikadan keyin farrosh kampirning xatti-
harakatlarini, uslub yo’nalishini o’zgartirmagan holda, shoirning o’zi
tasvirlashni davom ettiradi: "Azbaroyi mehr bilan Boshginasin siladi.
Tikandayin tikka o’sgan sochginasin siladi. Kampir bilmas, kim bu mahluq, YO
bilsa ham unutdi. Icha qolgin, jon bolam, deb Hatto unga suv tutdi". ( I jild, 305
-bet).
Farrosh kampirning mehr bilan to’lib-toshgan bu harakatlari asta-sekin
o’z samarasini bera boshlaydi: "O’shanda deng, haligining qon chopdi-ya
yuziga. Duvva-duvva yosh ham keldi Bittagina ko’ziga... Aylantirib bitta ko’zin
Boqdi u yoq-bu yoqqa. Bir mahal deng, dab-durustdan Mehmon turdi oyoqqa".
(I jild, 305-bet). Faqat farrosh kampirning qiyofasi, nutqi va harakatlarigina
emas, “...Farrosh kampir qissasi”ning matni to’laligicha xalq tilida, milliy
ohangda yaratilgan. Besh qit’adan yig’ib kelingan beshta tengsiz olimning
badiiy tasvirida bironta ham ilmiy-texnikaviy termin yoki ibora ishlatilmagan.
Aksincha, besh barmoqday biladi, qushlar tilin biladi, xandon suhbat qiladi kabi
xalq tilida sayqal topgan va davr sinovlaridan o’tib kelayotgan asl milliy
iboralar qo’llanilgan.
Xalq tilining asosiy belgilaridan biri – uning yumorga boyligidir. O’zbek
xalqi quvonchli damlarida ham, oddiy kunlarida ham, hatto g’amgin paytlarida
ham hazil–mutoyibasiz yashay olmaydi. Bu fazilat “...Farrosh kampir qissasi”da
ham yorqin namoyon bo’ladi. Asarning boshidayoq besh qit’adan yig’ib
kelingan nufuzli delegatsiya tarkibiga farrosh kampirning kiritilishidan (“Hatto
farrosh kampirni ham Birga olib keldilar”) yengil kulgi uyg’onadi. Asarning
oxirida ham o’sha farrosh kampir kulgiga sababchi bo’ladi:
Farroshlarning yulduzidan
19

keksaning gapi» (2-jild, 310-bet) birikmalarini ishlatsa ham, bular aynan o’sha
xalq donoligi, xalq falsafasi va hikmatiga sinonim tarzida keladi. Shoirning o’z
ta’biri bilan aytganda «ulug’ bir hikmatga amin bo’lgan»i diqqatni tortadi (2-
jild, 315-bet). Shoir bir to’rtligida yozadi:
Goho yer mehrini o’ylarkan,
Esga tushar dorning siyog’i;
Ajab hikmat, odam o’larkan,
Uzilganda... yerdan oyog’i. ( 1 jild, 57-bet).
Ushbu to’rtlikda ikki ma’no mujassam. Istaysizmi-yo’qmi
insonning oyog’i yerdan uzilganda o’ladi. Ikkinchidan dorga osilgan odamning
ham oyog’i yerdan uzilgan bo’ladi. Dor va yer so’zlari vositasida shoir «ajib
hikmat»ni bayon etmoqda.
Ko’p hollarda aynan «hikmat» so’zi ishlatilmasa ham, shoirning
mutafakkir sifatida hikmatlar yozayotganiga guvoh bo’lasiz. Masalan quyidagi
to’rt misrada xalqona tafakkurga xos shu darajada balqib turadiki, uning
muallifini aniq bilmaganlar xalq to’qigan deyishlari ham mumkin.
Bozorga o’xshaydi asli bu dunyo,
Bozorga o’xshaydi bunda ham ma’ni.
Ikkisi ichra ham ko’rmadim aslo,
Molim yomon degan biror kimsani. (1- jild, 231-bet).
26

xurram bo’lib ma’nolari ham bor-da. Betimsol musobaqa g’olibiga do’ppini
qiyalab qo’ndirish ham, yarimta qilish ham, osmonga otish ham yarashadi.
Dunyoda hech bir gap bo’lmagan kabi
Bolalar ovqatni tushirar,
(“Oila”).
Bu qanaqa sir bo’ldi deb
Tamom qotdi boshlari.
(“Samoviy mehmon, besh donishmand
va farrosh kampir qissasi”)
“Tushirmoq” (yemoq), “tamom” (butunlay) so’zlari tillo uzukka yoqut
ko’zday mos tushgan.
Badiiy ijodi va adabiy qarashlari haqida ko’p va xo’p yozilayotgan
Abdulla Oripovning til, uslub, tarjima bilan bog’liq lisoniy-ma’rifiy qarashlari
ham qator monografik kurs ishilar uchun manba bo’lishi shak-shubhasiz.
Shoir o’z ijodida xalq og’zaki ijodiga, xalq jonli tilining hikmatli
imkoniyatlariga katta mehr va mas’uliyat bilan yondashadi. O’z xalqi tilining
go’zalligi bilan faxrlanadi. Uni asrashlikni, undan ijodiy foydalanishni qayta-
qayta uqtiradi. “Ona tilimizning ipakday tovlanishi, go’zal ritmikasi, boy
aslahaxonasi bor. Har qanday shaklni qo’llaganda ham ana shu xazinadan
foydalanish kerak. Foydalanish uchun esa bilish kerak, bilish uchun bolalikdan
til boyliklaridan bahramand bo’lib borish lozim.... Tilimizning boyligi hech
qayoqqa ketmagan, o’z qo’limizda mavjud”1. Shoir ijodini kuzatganda ana
39

ta’sir quvvatini oshiradi. Xalqimiz og’ir narsalarni toqqa mengzaydi, yengil
narsalarni paxta yoki qush patiga qiyoslaydi. Abdulla Oripov to’rt satrdan iborat
«Shoir» nomli she’rida quyidagicha yozadi:
Demangiz, dunyoning tashvishi qolib,
O’zini har yonga uradi shoir.
Tog’day og’ir yukni kiftiga olib,
Qushday yengil bo’lib yuradi shoir.
Yoki:
Xalqim, moziy o’tdi, tole ko’rmading,
Pishirding o’zingga benasib taom.
Kiygizding birovga, o’zing kiymading,
Yulduzni kashf etib nom olding – avom .
Aynan ana shu misralardagi san’atga diqqatini qaratgan adabiyotshunos
olim M.Olimov:”Tamomila boshqa oilaga mansub tilning yoki biznikidan uzoq
turkiy tilning vakili bu o’xshatishlarni shoirning o’z topilmasi deb o’ylashi ham
mumkin. Lekin ular – xalqniki”1. «Tog’day og’ir», «qushday yengil» ta’birlari
ijod ahlining holatini tasvirlash uchun juda qo’l kelganini bu o’rinda ko’rish
mumkin. Shoir zoti bir qarashda juda xushchaqchaq, baxtiyor, saodatli bo’lib
ko’rinadi. Aslida esa ular zimmasiga juda ulkan missiya yuklangan bo’ladi.
Ikkinchidan, bu so’z birikmalarida zidlashuv mavjud, shoir tazoddan
foydalanadi.
12

Sen odam shaklida yurgan bir govsan,
Xayf senga na nishon, oddiy bir munchoq. (1-jild, 307-bet).
Bu to’rtlik o’zi ham, ijodi ham noloyiq bir kishining nomunosib yo’llar
bilan mukofot olishiga norozilik kayfiyatida yaratilgan. Birinchi misrada ho’kiz
so’zi ishlatilgan. Gov so’zi esa arxaik so’z bo’lganligi sababli ho’kizga nisbatan
badiiy bo’yoqdordir. Shoir avval ho’kiz, keyin gov so’zini keltirish orqali
mumtoz ruju’ san’atiga murojaat qilgan. Shuningdek, odam so’ziga gov
so’zining zidlanib, tazod hosil qilishi ham fikrimizni dalillaydi. To’rtlikning
yuqorida tahlil etilgan to’rtlik bilan qanday yaqinligi va farqli tomonlari bor?
Yaqinligi shundaki, har ikkala asar bitta shoir qalamining mahsuli. Yana har
ikkalasida gov epiteti ishlatilgan. Farqli tomoni esa - birinchi to’rtlikda so’z
yumor uchun xizmat qilgan bo’lsa, ikkinchi to’rtlikda lirik qahramon
(shoir)ning norozilik munosabatini ifodalash uchun xizmat qilgan. Birinchi
to’rtlikdagi g’azab kuchi dastlabki ikki satrga joylashgan (“qora qishda to’y
qilmay, Battar bo’lgur nokas, gov”). Keyingi ikki satrda jahl pasayib, oddiy
axborot darajasiga tushib qoladi (“Bachchag’arning aslida fe’li sovuq ediyov”).
Jahlning bunday tez pasayishiga fe’li sovuq epiteti xizmat qiladi. "Fe’li
sovuqlik" - insonning tabiatiga oid tushuncha, xulq-atvoriga xos belgi. Bu belgi
- sifat chollarning hozirgi holatiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydi, aksincha,
bosiqlikka moyillik tug’diradi. Ikkinchi to’rtlikda esa dastlabki ikki satrda
"tayyorgarlik ishlari" olib boriladi (“Ho’kizning bo’yniga taqsang taqinchoq,
Tomosha ahliga bo’lgay ovunchoq”). Asosiy fikr esa keyingi ikki satrda aytiladi
(“Sen odam shaklida yurgan bir govsan, Xayf senga na nishon, oddiy bir
munchoq”). To’rtlikdagi tasvir, ayniqsa, ho’kiz va gov epitetlari "mukofot"
egasiga juda ham yarashib tushgan. Shuning uchun tasvirni betakror topilma
deb baholash mumkin. Birinchi to’rtlikda lug’aviy ma’nosi juda "og’ir" so’z va
iboralar ishlatilgan bo’lsa ham, ulardagi asl denotativ lug’aviy ma’no
45

2.1. Hikmatli so’zlarning shoir ijodidagi tajassumi
Hayot gultoji deb atalmish insonni hayvondan judo aylagan guhari sharif –
TIL, ustozlarning takrorlanmas fazilatlarini o’zida mujassam eta olgan alloma
shoir Abdulla Oripov uqtirganidek, til faqat vositayu robitagina emas, balki
g’oyat o’tkir ma’naviy qurol hamdir. Ko’pgina asarlarni o’qiganda “til
go’zalligini, ipakday mayin bo’lib jilolanib turishini kamdan-kam
uchratayotgan”, “hatta ba’zi katta adiblarimizning asarlarida ham ona
tilimizning ruhi siniq”ligini yashirmayotgan adib: “Darhaqiqat, ma’lum did va
saviyaga ega bo’lmagan ijodkor adabiyotning birinchi elementi bo’lmish tilning
o’zidayoq kimligini bildirib qo’yadi”, deb yozadi “Ehtiyoj farzandi” kitobida. U
so’zni o’z o’rnida ishlata bilish, albatta, she’rni bezashini, G’afur G’ulom
she’rlarini ona tilimizda o’qishli kitob turgan fazilat ham ustoz shoirning so’zga
chapdastligida ekanini ta’kidlaydi. Haqiqatan ham buyuk so’z san’atkorlari
Abdulla Qodiriy, G’afur G’ulom, Oybek, Maqsud Shayxzoda, Abdulla Qahhor,
Hamid Olimjonlarning iste’dodlari til mas’uliyati va zahmati tufayli
umrboqiylik kasb etgan. Akademik shoir G’afur G’ulomning:
Bir varaq qog’ozga besh so’z yozguncha,
Ming karra o’ylayman, toki bu.
Sizday dono bola, og’il-qizlarim,
Bitta mo’ysafidni qilmasin kulgu –
Degan so’zlari har bir qalamkash uchun esdalik-dasturilamal sifatida
hamon jaranglayveradi.
33

ahamiyatga ega. Uning ijtimoiy–ma’rifiy xususiyati, ayniqsa, xalqning milliy
ruhini ifodalab berishda ko’rinadi. Tabiiyki, bu jarayonda xalqona poetik
tafakkur tarzi ijodkorning adabiy shaxsiyati darajasini namoyon qiladi.
Chinakam iste’dod egasi, xalq dilining ulkan tarjimoni Abdulla Oripov ijodida
xalqona poetik tafakkur tarzi yetakchilik qiladi.
Abdulla Oripov chinakam xalqning ehtiromi va e’tirofiga sazovor bo’lgan
shoirdir. Uning xalq ardog’iga, el-yurt hurmatiga sazovor bo’lishining o’ziyoq
ijodkorning she’r va dostonlari xalq ruhi va qalbining ifodasiga aylanganidan
darak beradi. “Yozuvchilikning maktabi ham, dorilfununi ham bitta. U ham
bo’lsa, bir umr hayotning ichida bo’lish, o’z xalqi bilan hamdardu hamnafas
bo’lib yashash, haqiqat va adolatga sadoqat bilan xizmat qilishdir”. Zero,
Abdulla Oripov butun hayoti davomida “o’z xalqi bilan hamdardu hamnafas
bo’lib” yashab, ijod qilayotgan shoirdir. Chunki bu shoir uchun xalq mavhum
tushuncha emas, u aniq mazmunga ega. Shoirning “Men nechun sevaman
O’zbekistonni” she’rida aytilganidek, “Xalqim, tarix hukmi seni agarda Mangu
muzliklarga eltgan bo’lsaydi, Qorliklarni makon etgan bo’lsayding, Mehrim
bermasmidim o’sha muzlarga?” Mazkur fikrlarda shoir she’riyatining milliy
ruhiyatini belgilab beruvchi pafos ufurib turadi.
Abdulla Oripovning inson hayotini, uning orzu-umidlarini yuksak badiiy
saviyada ifodalagan, umuminsoniy mohiyatga ega bo’lgan xalqona poetik
tafakkur belgilari yaqqol ko’rinib turgan asarlarini maxsus tadqiq etish bugungi
adabiyotshunoslik ilmining dolzarb masalalaridan biridir.
Shoir o’z she’rlarida badiiy mazmunga mos shakl tanlaydi. Badiiy
ijoddagi xalqona ruh insoniyatning bir necha ming yillik hamrohi bo’lgan xalq
og’zaki ijodi motivlari, xalq badiiy tafakkuridagi yetakchi tamoyillar bilan
uyg’unlikda idrok etiladi. Ayni shuning o’ziyoq Abdulla Oripov she’riyatini
xalqona badiiy tafakkur nuqtai nazaridan alohida o’rganish extiyojini maydonga
keltiradi. Bu esa, shubhasiz, shoir ijodidagi mazkur muammoning nazariy
4

Ko’zimga ba’zida ko’rinsa janda,
Ko’nglim to’lib – ketar, ingrayman: xalqim.
Birinchi bobni quyidagicha xulosalash mumkin:
Birinchidan, Adabiy asarlardagi badiiy til masalasi birorta ijodkorni
befarq qoldirgan emas. Zero, ijodkor mahoratini belgilovchi asosiy
xususiyatlardan biri uning xalq tili va adabiy tilga bo’lgan munosabatida ko’zga
tashlanadi. Badiiy adabiyot so’z san’ati deb atalishining sababi ham ana
shundadir.
Ikkinchidan, ijodkor o’z ijodiy laboratoriyasida pishitgan hayotiy
hodisalar va xarakterlarni badiiylik komponentlari, xususan, syujet, xarakter,
kompozitsiyaga mos holda til orqali bayon qiladi. Izzat Sulton shu xususda
to’xtalib, quyidagilarni yozadi: “O’quvchilar va ba’zi adabiyotshunoslar
orasida, badiiy adabiyotning alohida tili bor, degan fikr yuradi. Bu noto’g’ridir.
Badiiy adabiyotning xalq tilidan ajralib turuvchi alohida tili bo’lishi mumkin
emas. Agar shunday bo’lgan taqdirda, badiiy adabiyot keng omma tomonidan
tushunilmas edi”2. Umuman, xalq tili talantli ijodkor uchun bitmas-tuganmas
chashmadir.
Uchinchidan, mohir so’z san’atkori, bugungi o’zbek she’riyatining sardori
Abdulla Oripovning ona tiliga munosabati, ona tili imkoniyatlaridan foydalanish
mahorati badiiy madaniyatimizda ibrat maktabiga aylanib bormoqda. Shoir
asarlarini o’zbek tili lisoniy imkoniyatlarining badiiy tajassumi nuqtai nazaridan
tadqiq qilish adabiyotshunoslik fani uchun ham, tilshunoslik fani uchun ham
birday benihoya katta ahamiyatga ega.
II. BOB. POETIK TASVIR VOSITALARI
32

o’rinli qo’llansa, tabiiyki, she’r xalq qalbidan o’rin oladi. Shu ma’noda Abdulla
Oripov she’rlari tilidagi xalq tili elementlari, xususan, shevaga xos so’zlarning
o’z o’rnida qo’llanishi kuzatiladi.
Shoir «Yuzma-yuz» she’rida yozadi:
Mamontlar to’dasi chiqdi o’rmondan,
Shimol ko’chkiniday vahshiy va sarmast
Va lekin vahshiyroq to’da har yondan
Bostirib keldilar guras va guras. (I jild, 60-bet).
“Sarmast” so’ziga original qofiya sifatida ishlatilgan “guras” so’zi shoir
tug’ilib o’sgan Qashqadaryo shevasiga xos bo’lgan so’z hisoblanadi. Xuddi shu
“Yuzma-yuz” she’rida shoir xalqini ta’riflar ekan, uning zahmatkashligini aytib
“Yelda tinim bordir, unda yo’q tinim” degan g’oyatda xalqona o’xshatishni
ishlatadi. Keyingi satrida: “Shunday ishparastdir u munisginam”, deya xalqiga
bo’lgan mehrini ifodalaydi. Ishchanligini, mehnatkashlagini “ishparast” degan
yangi bir o’zi ijodkor sifatida yasagan so’z bilan bayon etadi. SHe’rning
davomida “millionlab egatlarga sochilgan o’zbek”ning holiga qarab, “Rangpar
singilginam, o’ylayman seni”, deb yozadi. Boshqa bir o’rinda: “Akaning
singilga achinganiday” degan bag’oyat xalqona ta’birni qo’llaydi.
“Munisginam”, “singilginam”, “ishparast”, “rangpar” – har holda bu poetik
so’zlar, o’ziga xos tashbehlar shoir she’riyatining yuksak til badiiyatini
ko’rsatadigan omillar sanaladi.
Xalqimiz ta’birlarini o’z o’rnida qo’llash, xalq tilida mavjud bo’lgan
iboralardan, o’xshatishlardan unumli foydalanish she’r badiiyatini kuchaytiradi;
11

Shunday ishparastdir, u munisginam.
Men uni o’ylayman, tun-kechalarda
Ona xalqim, deyman, mehrim oqar jim.
Ko’zimga ba’zida ko’rinsa janda,
Ko’nglim to’lib ketar, ingrayman: xalqim.
“Axir dunyoda tengsiz mehnatkash xalqimiz bor…” deb faxr etgan shoir,
elda tinim bo’lsa-yu, xalqida tinim bo’lmas, uni shunchaki “mehnatkash” desa,
“zahmatkash” so’zidagi og’ir, mashaqqatli mehnatni bajaruvchi ma’nosini
anglashilmay qolardi-da. Shuningdek, “mehnatsevar” so’zida “ishparast”
so’zidagi ma’noni ifodalab bo’lmaydi: so’zning “parast” qismida narsaga,
holatga o’ta berilganlik, unga e’tiqod qilish ma’nosi ham bor. Shuni nazarda
tutib adib barcha ne’matlar manbai – MEHNATga nihoyatda fidoyi xalqini
madh etuvchi so’z ijod qiladi. “Ishparastdir”dan oldin keltirilgan “shunday”
(“shu qadar”, “shunchalik”, “shu darajada” ma’nolarida) mantiqiy urg’u olib
fikrni yanada kuchaytiradi. “Ingrayman” so’zida “dard bilan yig’lamoq”
ma’nosi bor. Shu sababli ham shoir “yig’layman”ni ishlatib qo’ya qolmaydi:
mazkur so’zning ma’nodoshlari haqida o’qigan va aytganlariga amal qiladi.
Yana “munisginam” so’ziga diqqat qiling, bu so’z, “O’zbek tilining izohli
lig’ati”da ulfat, hamdam, doim birga bo’luvchi ulfat tarzida izohlangan.
San’atkor “mening xalqim”, “ona xalqim” deb yozganiga sodiq: o’zini doim
birga bo’luvchi hisoblab, “munis” so’zini tanlaydi va unga erkalash, suyish
ma’nolarini anglatuvchi shakl –gina ni ham qo’shadi.
Ma’nodosh so’zlarni (“tun-kechalarda”) juftlab ishlatish natijasida
kuchaytirish ma’nosi (uyqu bilmay) anglashiladi. “Ko’ngl(i) to’ldi” iborasining
mamnun bo’lmoq; qanoat hosil qilmoq, tinchimoq ma’nolari frazeologik
35

idrok etadi. Ikkinchidan, tilga ana shunday badiiy va falsafiy munosabat shoir
ijodida ham amaliy tabiati bilan namoyon bo’ladi. Tildan mohirona foydalanish,
so’z ummonidan g’avvos kabi “durri g’alton”lar terish, so’zga inja va muqaddas
go’zallik sifatida munosabatda bo’lib istifoda etish, uning ilohiy qudratini ruhan
his qilish shoir badiiy olamining o’ziga xos belgilaridan biridir.
O’tgan asrning 60-yillar oxiri, 70-yillar boshida Erkin Vohidov,
Muhammad Ali, Rauf Parfi, Oydin Hojiyeva, Omon Matjon, Cho’lpon Ergash,
Ma’ruf Jalil kabi ko’plab iste’dodli shoirlar qatori Abdulla Oripov ijodida ham
ustozlar she’riyatidagi xususiyatlar, hayotiylik va tabiiylik, muammolarga jiddiy
munosabat, illatlarga murosasizlik ayon sezilib turadi . O’tgan asrdagi hukmron
mafkura zo’ravonliklariga qarshi, millatni dinidan, tilidan, tarixi va
ma’naviyatidan mahrum qilmoqchi bo’lgan mustabid mafkura siyosatiga qarshi
fikrlarini shoir o’z vaqtida ochiq-oydin badiiy shaklga sola bilgani ham ulug’
adiblarga xos jasoratdir. 1965 yilda yaratilgan “Ona tilimga” she’ri mustabid
mafkura qarshiligiga uchrab, shoir boshiga juda ko’p malomatlar keltirgan
asarlaridan biridir. Bu she’r shoir she’riyatidagi muhim va ijod fenomenini
belgilovchi vosita. Bunda ona tilining millat borlig’i va borligi sifatidagi
ahamiyati yuksak badiiy libosda namoyon etiladi. Bugungi kun uchun muhim
bo’lgan fikrni olg’a surib, tilning ijtimoiy funksiyasini shunday ulug’laydi:
Ona tilim, sen borsan, shaksiz
Bulbul kuyin she’rga solaman.
Sen yo’qolgan kuning, shubhasiz,
Men ham to’ti bo’lib qolaman... (I jild, 74-bet)
SHe’rni o’qiganda mustabid tuzum davrida “ikkinchi ona til”
tomonidan siqib chiqarilayozgan o’zbek tilining ijtimoiy maqomi ko’z
15

Odamlarga bermoqdir ishim, – deb umuman ijodkorga xos konsepsiyani
g’oyatda muxtasar tarzda ifoda qildi. Tabiiyki, shoir zoti inson ko’nglining
tarjimoni sifatida qalam tebratadi. Ayniqsa, uning “men”ida milliy,
umuminsoniy ezgu tuyg’ular tajassum topishi lozim. Shu ma’noda: “Ijodkor
umuminsoniy dardni shaxsiy darddek qabul qilishi yoki shaxsiy dardini
umuminsoniy dard darajasiga ko’tarishi lozim”, – deb yozadi Abdulla Oripov.
Shoir ushbu talabni o’z ijodiga to’la-to’kis tatbiq ham qildi.
Bu adabiy avlod zimmasidagi mahobatli missiya zamirida “mayda
gaplarni ko’tarmagay she’r” (A.Oripov) degan aqida, umuminsoniy g’oyalarni,
o’zbekning milliy o’zligini anglashdek, xalqni erkinlikka, qolaversa,
istiqboldagi istiqlol kunlariga hozirlashdek ulkan fikrlar mujassam edi. Abdulla
Oripov fenomeni ana shunday adabiy muhitda tabiiy zarurat, “ehtiyoj farzandi”
sifatida maydonga keldi.
1.1. Poetik ifodaning xalqona tarzi
Har qanday iste’dodli, milliy shoir badiiy tafakkur vositasida o’ziga xos
san’atkor ekanini ko’rsatadi. Tabiiyki, bunday ijodkor asarlarida badiiy tasvir
vositalarini mohirona qo’llash, badiiy tilning tasvir imkoniyatlari, ayniqsa,
poetik ifodaning xalqona tarzi yaqqol namoyon bo’ladi. Qolaversa, muayyan
xalqning milliy xususiyatlari mavhum tushuncha emas, balki tilidek o’ta aniq va
individual hodisada reallashadi. Har qanday badiiy asar qaysi millat hayoti
haqida hikoya qilsa, qaysi millatga mansub insonning his-tuyg’ularini ifodalasa,
shu xalqning ruhini, an’analarini, milliy o’ziga xosligini qabariq holda
ifodalashi tabiiydir. Milliy til va xalq ruhi “...har bir asarda betakror tarzda
uyg’unlashadilar va jonli bir “vujud”ni - badiiyatning aniq bir farzandini
dunyoga keltiradilar”1. Darhaqiqat, har qanday badiiy asarning sehrli, jozibali,
maftunkorligi, o’z navbatida, badiiy asar tiliga, ruhiyatiga hamda ijodkorning
8

she’rdagi botiniy va zohiriy qatlamlarni bog’lovchi badiiy unsur ahamiyatiga
egadir. O’tgan fasllarda tahlil etilgan millatning o’ziga xos fazilatlarini
ifodalovchi xalqona ohanglarda yaratilgan asarlardan biri "Samoviy mehmon,
besh donishmad va farrosh kampir qissasi" she’ridir. SHe’rda ifodalanishiga
ko’ra, qilni qirq yoradigan donishmandlar dunyo tillarini besh barmoqday
bilishsa-da, ammo samoviy mehmon oldida ular ojiz. Aniqrog’i, Abdulla
Oripov she’rda xalq tilida mashhur bo’lgan “Yaxshi gap bilan ilon inidan
chiqadi, yomon gap bilan pichoq qinidan chiqadi” maqoliga ishora qiladi. Bu
botiniy vositadan ustalik bilan badiiy foydalangan. SHe’rning sarlavhasidan
ko’rinib turibdiki, badiiy maqsad bir - biriga mutlaqo o’xshamagan asar
qahramonlari: 1) samoviy mehmon, 2) besh donishmand, 3) farrosh kampir va
ularning xatti-harakatlari orqali hal etilishi lozim. SHe’r "Xabar keldi Fan
shahriga olis Jungli tomondan. O’tgan kecha allanarsa Yonib tushmish
osmondan" degan fantastik xabar bilan boshlanadi. Undan keyin besh
donishmandning izchil ta’rifi beriladi. Oxirida esa, istar-istamas "Hatto farrosh
kampirni ham birga olib keldilar" deb qo’shib qo’yiladi. Aslida, yozuvchining
badiiy maqsadi ana shu farrosh kampir faoliyati orqali ochib berilishi lozim edi.
Bu "sir"ni shoir asarning oxirigacha o’quvchidan yashirib keladi. SHe’rni
shunday tugatadi: "Olimlarning xizmatlari Yo’q, bekorga ketmabdi. Shuncha
ishni qilishibdi, Faqat mehr yetmabdi".
Asarni o’qib bo’lgach, yuksak mahorat bilan tasvirlangan samoviy
mehmon haqidagi fantastik ma’lumotlar ham, besh donishmandning har qanday
kishini lol qoldiradigan ish - faoliyati ham, birdan, arzimas bir narsaga aylanib
qolgandek tuyula boshlaydi... Asarda farrosh kampir paydo bo’lishi bilan ifoda
tili ham tubdan o’zgaradi. Tasvirda jonli xalq tili, xalq og’zaki ijodiga xos
ifodalar yetakchilik qila boshlaydi:"O’sha payt, deng farrosh kampir kirib keldi
tentirab. Farrosh-da u, uni- buni yig’ishtirmoq unga tan. O’rindiqda yotgan zotni
ko’rdi kampir daf’atan!" Ana shu qisqacha ekspozitsiyadan so’ng farrosh
17

kuchsizlanib, badiiy ma’no, badiiy bo’yoqdorlik kuchaymoqda. Bunda yo’ldan
adashgan chollarning noroziligi ifodalanmoqda. Norozilik esa uncha jiddiy
emas, lekin uni e’tiborsiz qoldirish ham mumkin emas. Shu sababli bu gaplar
to’y egasiga yetib bormaydigan, lekin yurakni bo’shatib olish uchun aytilgan
norozilikdir. Shu so’zlarni aytish orqali ular ham o’z g’ururlari oldidagi
"burch"larini bajardilar, ham katarsis (poklanish, ozod bo’lish) usulini
qo’llaydilar. Shunday qilib, to’y egasi yetkazgan noqulayliklar bilan uzil-kesil
"hisob-kitob" qiladilar. Va yengillashib, boshqa tashvishlarning yechimiga
kirishadilar. Ikkinchi to’rtlikda esa badiiy vaziyat butunlay boshqacha. Asar
"qahramoni" har tomonlama asoslanib salbiylashtirilgan va bu salbiylik
abadiylik makoni tomon yo’naltirib qo’yilgan. Buning ustiga shoirning ichki
noroziligi ham qo’shib qo’yilgan: “nishon emas, oddiy bir munchoq ham senga
hayf”.
2.2. “G’am” so’zining badiiy ifodasi
Abdulla Oripovning "O’zbekiston", "Sen bahorni sog’inmadingmi?", "Nay",
"Birinchi muhabbatim", "Inson", "Munojot”ni tinglab" kabi o’nlab she’rlari
borki, ular ham so’z san’atining yuksak namunalari sanaladi. Bu asarlar juda
mukammal yaratilganki, ularning alohida bandlari haqida ham, hatto, ayrim
misralari ustida ham bemalol ilmiy mulohaza yuritaverish mumkin.
Shu ma’noda “O’zbek tili va adabiyoti" jurnali ("1991, № 3,") da e’lon
qilingan "Badiiy portret" nomli maqolasida kurs ishichi M.Xoliyorov Abdulla
Oripovning "Munojot"ni tinglab" she’rining oxirgi bandini ajratib olib, mustaqil
she’r sifatida tahlil etgannini ta’kidlash lozim. Hatto bu to’rtlikka shartli
ravishda "G’am" deb sarlavha ham qo’ygan. Abdulla Oripov ijodida keng
qo’llaniladigan g’am so’zi ustida borayotgani bois mazkur maqolaga nisbatan
munosabat bildirish lozim ko’rinadi. Maqola muallifi gapni uzoqdan boshlaydi.
U, avvalo, "g’am" so’zining semantik qiymatidan kelib chiqadi. Uning til
hayotidagi o’rnini belgilab olishni ma’qul ko’radi: "Hayot" so’zi ongimizga
46

Tushdimikan yo mehmon. ( I jild, 305-bet).
Bu kulgi endi “yengil kulgi” emas, qudratli kulgi edi, buning ustiga, besh
donishmand ma’naviyatidagi “kemtik” ustidan kulish edi:
Olimlarning xizmatlari
Yo’q, bekorga ketmapti,
Shuncha ishni qilishipti,
Faqat Mehr yetmapti. ( I jild, 306-bet).
Mehr tuyg’usini yo’qotish – inson uchun mudhish holat. Bu esa bir
vaqtning o’zida tilda ham o’z aksini topadi. Xususan, ijodkor til va ruhning
dialektik yaxlitiligini ta’kidlaydi. Tildan ajralgan ruh yoki ruhdan ajralgan
tilning holati mehr tuyg’usini his etmagan besh donishmandga qiyoslanadi.
Xalqchillikning badiiy ifodasiga aylangan “Farrosh kampir" she’ri
adabiyotimiz xazinasini boyituvchi yuksak milliy asar namunasi sifatida
qolajak. Sof o’zbekona milliy xususiyatlar, keskin ruhiy holatdagi andishalilik,
vazminlik, mulohazakorlikni ifodalovchi xalq iboralari shoir she’riyatida o’ziga
xos yangicha badiiy sayqal topadi. Natijada milliy ta’rif – tavsif tufayli
xalqimiz ruhiyati va milliy xarakteriga xos milliy xususiyatlar kitobxon ko’z
o’ngida jonli manzara kashf etadi. Ayniqsa, xalq tilining muhim qirrasi bo’lgan
kinoya va kesatiqlarning maromida ishlatilishi shoir mahoratini belgilovchi
omillardan biridir. Ular shoir she’rlarining umumiy ruhiga ko’milib chuqur
ma’no kasb etadi. Buni shoirning 1967 yilda Buxoro gazining Moskvaga yetib
borishi munosabati bilan yozilgan “Sovg’a” she’rida sarkazm tasvir usulidan
mohirona foydalanganligida ko’ramiz:
Gaz degan, do’stlarim, nima bo’libdi,
Azaldan jonimiz sizga sadaqa.
20

"G’am" she’ridagi milliy ruh unda ishlatilgan jonli xalq tiliga xos eshilib,
to’lg’anib, ingranadi kabi inson holatiga xos belgilarni ifodalovchi so’zlarning
kuy so’ziga ham aynan mos kelishida ham namoyon bo’ladi. Shu boisdan
Suvon Meli "o’zaro aloqalar natijasida so’zlarning, binobarin, butun
kontekstning ma’no quvvati oshib, jozibadorlik kashf etadi. Badiiylik ko’p
jihatdan so’zlarning shunday harakatchanligiga bog’liq. Badiiyat sehriga
cho’lg’angan so’zlar ko’zga sirli ko’rinib, mazmuni g’amgin yoxud quvnoq
bo’lishidan qat’i nazar, kishiga allaqanday quvonch bag’ishlaydi. Bunday asar
bilan uchrashuv xuddi sevimli kishi bilan muloqotdek tansiq, huzurbaxsh
bo’ladi"1, deb alohida ta’kidlaydi.
"G’am" she’rining badiiy qiymatini oshiruvchi shunday badiiy vosita
qo’llanganki (“Kuyi shunday bo’lsa, g’amning o’ziga qanday chiday olgan ekan
odamzot”), undagi falsafiy savol xalq aforistikasi (maqol, matal, hikmatli
so’zlar)dagi "hazili shu bo’lsa, chini qanday bo’lar ekan" kabi badiiy vositalarga
juda o’xshab ketadi. Bu esa o’z navbatida she’rning xalqchilligini yanada
oshiradi. Shu o’rinda professor Naim Karimovning so’zning she’rdagi o’rni
haqidagi quyidagi fikrini keltirish ham ilmiy, ham amaliy ahamiyatga egadir:
"SHe’r o’ziga xos organizm bo’lsa, so’z uning hujayrasidir. Organizm tirik
bo’lishi uchun uning har bir hujayrasi sog’lom bo’lishi va nafas olib turishi
lozim bo’lganidek, har bir so’z ham she’rga, uning qalbi bo’lgan obrazga o’z
qonini berib turishi va uni harakatga keltirib turishi kerak"1.
Badiiy til masalalari bilan bog’liq bu fikrlar Abdulla Oripovning milliy
ruhda yozilgan she’rlari uchun ham to’la mos keladi. Shoir she’rlarining xalq
orasida keng tarqalish sabablaridan biri ham ana shu til boyliklaridan
mohirona foydalana olganligidadir. Umuman olaganda, Abdulla Oripovning
“G’am” she’ridagi badiiy tafakkur tarzi xalqona hikmatga yo’g’rilgani bilan
nufuzlidir. Undada jonli xalq tiliga xos semantik salmoqdor so’zlar ko’p
qo’llanilgani (“eshilib, to’lg’onib ingranadi”), xalq tilida sayqal topgan badiiy
50

-xalq tilidan foydalanish mahorati badiiylikning muhim belgilaridan biri
ekaniga e’tibor qaratish;
-shoir she’riyatida poetik so’z qo’llash mahoratini ilmiy-nazariy
jihatdan tadqiq etish;
-shoir she’rlarining xalqona poetik ijodga xos badiiy qirralarini o’rganish
va h.k.
Kurs ishi obyekti va predmeti sifatida Abdulla Oripovning to’rt jildlik
“Tanlangan asarlari”ning birinchi va ikkinchi jildlari asos qilib olindi. Xususan,
“Ona tilimga”, “Qarshi qo’shig’i”, “Yaxshilik va yomonlik” she’rlari,
to’rtliklari, hamda, mustaqillik davrida yozgan ba’zi she’rlari tahlilga tortildi.
Lozim o’rinlarga taqqoslash, ilgari surilayotgan ilmiy fikrni dalillash uchun
boshqa she’rlariga ham murojaat qilindi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. kirish, to’rt faslni o’z ichiga olgan ikki
asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
1-BOB. SHOIR SHE’RLARINING TIL BADIIYATI
6

Temur tig’i yetmagan joyni
Qalam bilan oldi Alisher.
yoki:
Dengiz ortin yoritdi ilk bor
Beruniyning aql mash’ali. (1-jild, 179-bet)
SHe’rdagi so’z kitobxonning diqqatini o’ziga jalb etadi. Qo’llangan
odatiy so’zlardan o’zgacha poetik so’zgina shoirning iste’dodini namoyon
qiladi. Yuqoridagi misollarda “zabtga olib”, “zir qaqshatdi”, “aql mash’ali”,
“davongir” kabi so’z birikmalari va so’zlari odatiy adabiy til normalaridan
badiiy jilosi bilan farqlanib turadi. Qolaversa, bu birikmalar xalq poetik nutqida
topiladi ham.
Shoirning “O’zbekiston” she’rini o’qigan har bir kitobxon qalbida
Vatanga cheksiz muhabbat his – tuyg’ulari jo’sh uradi. Misralarda ona
tilimizning so’z boyliklari butun husnu tarovati bilan ko’z-ko’z etiladi.
SHe’rdagi his-tuyg’u va voqelik ifodasi mantiqiy, izchil tadrijda, bir-birini
to’ldiradi, ijtimoiy jarayonlar negizini teran ochgan holda yuksak badiiyat bilan
tasvirlanadi.
Abdulla Oripov poetik ijodining xalqona qirrasi shoirning keng xalq
ommasi uchun tushunarli badiiy til imkoniyatlaridan foydalanish mahorati bilan
bog’liq, albatta. Shoir Dantening “Ilohiy komediya” tarjimasi haqida fikr
yuritib, shunday degan edi: “Tarjima jarayoni men uchun eng ulug’ maktab
bo’ldi. Agar qog’oz ustida eng ko’p ter to’kkan bo’lsam, o’sha tarjima ustida
to’kkanman. Ona tilimizning naqadar boy ekanligiga imon keltirganman”.
Chunki adabiy asarlarda xalq hayotini badiiy aks ettirishning asosiy
vositasi sifatida til ish ko’radi. Epik asarlarga nisbatan ulkan adabiyotshunos
Izzat Sulton aytgan quyidagi mulohaza g’oyat o’rinlidir: “Tilning badiiy
28

o’ngimizda gavdalanadi. Bu holni shoir to’tining holiga qiyoslaydi. Ona tilidan
ajralib qolsa, hatto millat ham bir “to’ti bo’lib qolajagini” alam bilan
ta’kidlaydi. Shoir o’sha murakkab davrlardayoq o’zbek tilining taqdiri va
kelajagi haqida kuyunib yozadi. SHe’rda shoirning millatparvarligi va ijtimoiy
pozitsiyasi yaqqol ko’zga tashlanadi. U o’tgan asrda milliy fojeaning, millatni
yo’qotishga qilingan sa’y-harakatlarning muqarrar oqibatlarini teran fuqarolik
hissi bilan idrok etadi. Tasvir ham originalligi bilan ajralib turadi. Ona tili
bulbul kuyiga “tanosub” qilingan bo’lsa, to’ti bulbul va ona tili birliklariga
zidlanib, tazod san’ati ko’rinishi sifatida yuzaga chiqqan. To’ti va bulbul
obrazlarining o’zaro zidligi xalq og’zaki poetik ijodida ham, xalq tilida ham
ko’p qo’llanadi. Umuman, bulbul kuyi va ona tili ohangi - shoir nazdida bir-
birini qoplovchi va to’ldiruvchi tushunchalar. Buni shoirning “Bulbul” nomli
she’rida ham ko’rish mumkin:
Shomu sahar tinim bilmay sharh aylading dilingni,
Qani, ayt-chi, bulbulginam, kim tushundi tilingni?
Birov seni nola dedi, birov dedi oh-fig’on,
Bulbul tilin bulbul bilar, men bilmasman, bulbuljon.
Anglarmi deb behudaga roz so’ylama, qushim, hay,
Sen — bulbulsan, bulbulginam, seni bulbul tushungay.(I jild, 76-bet).
Shoir xalq og’zaki ijodidagi “Qush tilini qush bilar”, “Tanasi boshqa
dard bilmas”, “Tili boshqaning dili boshqa” kabi hikmatli ibora – xalq maqolini
she’rda yangicha shaklda bayon etadi. Boshqacha aytganda, shoir badiiy
ifodasini o’qib, uning zaminidagi mazkur maqollar eslanadi. Abdulla
Oripovning mahorati natijasi o’laroq yuzaga chiqqan bu okkazional ifoda
16

“ Bosh urmoq” o’zbek tilida ikki xil ma’noni anglatadi”. (“Yuzinhi
ma’no”). bu ro’yxatni Yenisey, imon, savob, juftgarchi, sevgi va boshqa so’zlar
izohi hisobiga yana davom etaverish mumkin.
O’zbekiston xalq shoiri xali uchun xalqona yozadi. Uning she’rlarida
Hamid Olimjon mmisralari ravonligi, ko’tarinkiligi uyg’unlashib ketgan.
Abdulla Oripov ijodining xalqchilligi, birinchi navbatda, xalq tiliga yaqinlikda:
Tong bilan Vatan bo’ylab
Bir xabar qoqodi qanot,
O’zbek yana o’z so’zin
Ustivor do’ndiripti.
Betimsol taloto’pda
Muzaffaru bosabot
O’zbek yana do’ppisin
Qiyalab qo’ndiribdi
(“O’zbek paxtasi”).
“Tongda” – tong bilan, “tarqaldi” – qanot qoqdi, “va’da”, “majburiyat” –
so’z, “bajarmoq” – do’ndirmoq so’zlashuv uslubining so’zlari emasmi,
o’quvchiga shunchalik yaqin, shu qadar tushunarli. Buning ustiga “qanot
qoqdi”da “juda tez” ma’nosi ham mujassam. “Do’ndirmoq”dan shunchaki
o’rinlatmoq emas, boplab, joyiga keltirib, ko’ngildagidek qilib bajarish
anglashilsa, “Do’ppini qiyalatib ko’ndirmoq” (do’ppini yarimta qilib)da shod-
38

Jahon-ku rost gapni ko’rib turibdi,
Bizlar shundoq edik, bular shunaqa.
Bizlar baxsh etamiz do’stlarga olov,
Mana, Osiyoning quyoshi sizga.
Yoz payti saraton qizdirsa lov-lov,
Sizdan ham shabada kelgusi bizga... (1 jild, 146-bet).
Ko’ramizki, she’rda ijtimoiy-siyosiy mazmun yuksak badiiy shaklda
ifodalangan. Shoir sobiq umumittifoq fondiga qanchalar paxtayu, tillolar, meva-
chevalar ketayotganligi yetmaganiday, endi Buxoro gazining Uralga va
Moskvaga, ular orqali markaziy shaharlarga, hatto Yevropaga yuborilayotgan
ayni paytda O’zbekistondagi o’nlab shaharlar, yuzlab tuman va qishloqlar hali
gazlashtirilmaganligini, xalqning ongli qatlami ruhida o’ziga xos norozilik
paydo bo’la boshlaganini istehzo va kesatiqli misralar bilan badiiy ifodalaydi.
Lirik qahramonning xursandchiligi tagida achchiqqina zahari ham borligi
ochiq–oydin seziladi.
Abdulla Oripov ijodida til va ruhning omuxtaligi falsafiy yo’sinda yuksak
badiiy shakllarda namoyon bo’ladi. Masalan, tilni o’zlashtirish va undan
foydalanish ham mumkin. Biroq faylasuflar til o’rganishni o’sha tilning ruhini
o’rganishdan boshlash lozimligini uqtirishadi. Ruhiyatdan xoli til bamisoli
jonsiz tana. Bunda til funksiyasi torayib bir yoqlama bo’lib qoladi. Boshqacha
aytganda, til uning zamiridagi dil aksi bilan jonlidir. Adabiyotshunos
T.Boboyev:“...ijodkor xalq dilining haqiqiy tarjimoni bo’lsagina uning asarlari
tilida xalqchillik aniq sezilib turadi”1, deb ta’kidlagan edi. Darhaqiqat, tilga
hurmat-ehtirom xalqchillikning alohida ko’rinishidir. U milliy mahdudlikni
keltirib chiqarmasligi, milliylik umuminsoniylikka, umumbashariy manfaatlarga
to’siq bo’lmasligi kerak. Ulug’ ajdodlarimizdan o’zga tillarga hurmat o’zga
21

usul (“hazili shunday bo’lsa, chini qanday bo’lar ekan”)dan samarali
foydalanilgani sababli poetik mukammalikka erishilgan.
Abdulla Oripov she’rarining ifoda tarzida xalq og’zaki ijod-
folklorning ayrim janrlarida bo’lganidek so’zlarni takoror qo’llash holatlari
kuzatiladi. Ayniqsa, «nahot», «mayli» yukdamalarining takrori, bir qator so’z
birikmalarining takrorini tadqiq etish orqali bu fikr isbot qilib berildi.
Shoir she’rlarida dard, g’am so’zlarini ko’p ishlatadi. Bu so’zlar she’riy
matn tarkibida muayyan obraz holatiga kelganini mashhur «Munojot»ni
tinglab» she’rining bir bandi tahlili misolida ko’rsatib berildi.
ikkinchi bob bo’yicha quyidagicha xulosalar chiqardik:
Abdulla Oripov she’riyatini xalq ruhining milliy til bilan munosabati
nuqtai nazaridan tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, bu masala shoir she’riyatida
uch xil yo’sinda namoyon bo’ladi.
Birinchidan, shoir she’rlarida til, milliy til va milliy ruh munosabati, inson
qalbi va nutqi yaxlit uyg’unlikda badiiy shakllarda bayon qilinadi. Shoir
she’rlarining zamondoshlari qalbidan o’rin olishi va kelajakda yashab qolish
sabablaridan biri ham, albatta, shu omil bilan izohlanadi.
Ikkinchidan, shoir o’z she’rlarida bu ijodiy tamoyiliga amal qilib,
o’zbekona ruhni milliy til vositasida go’zal ifoda etadi. Shoir she’riyatida til,
ruh yaxlit idrok etilishi bilan birga ona tili ulug’lanadi. O’zga tillarga ham
hurmat yuksak darajada bo’lib, buning ibtidosi, albatta, ona tiliga hurmat
ekanligi e’tirof etiladi. Shoir she’riy asarlari orqali bu ehtiromni ko’rsatdi. Shu
bilan birga Abdulla Oripov tillar orasida ijtimoiy tengsizlik hukm surgan
mustabid tuzum davrida ona tili xususida maxsus she’r yozib, milliy tilning
ijtimoiy mavqei himoyachilaridan biri sifatida maydonga chiqdi.
51

individual uslubiga bog’liq. Zero, xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirov: “Har bir
tilning qudrati va afzaliyatlari shu tilni yaratgan xalqning o’zi bilan birga
yashasagina rivojlanib, o’sib boradi. O’z xalqidan va sarzaminidan uzilib qolgan
til tabiiy kuchini, boyligi va go’zalligini yo’qota boshlaydi. Demak, el borki, til
bor. Eldan uzilmagan odam tildan ham ayrilmaydi”2, deb ta’kidlaydi. Ijod ahli
go’zal va betakror iboralarni, matal, maqol va rivoyatlarni, albatta, elidan, xalq
ichidan topadi; ko’pchilik bir oz e’tiborsiz bo’lgan yoki ustini bir oz chang
bosgan noyob durdonalarni qayta yaraqlatib o’z xalqiga taqdim etadi. Natijada,
ifodalarning xalqona ekanligi, el diliga yaqinligi uchun tahsinlar eshitadi.
Chinakam xalq yozuvchisi, shoiri sifatida shuhrat qozonadi. O’zbek xalqining
shunday ehtiromiga sazovor bo’lgan, xalq dilidan, qalbidan o’z she’rlari bilan
chuqur o’rin olgan shoirlardan biri shubhasiz Abdulla Oripovdir. Mustabid
tuzum davrida ham bu shoir birovlarga taqlid qilishdan, to’ti bo’lishdan orlandi;
“bulbul kuyini” o’z so’zi bilan o’zbekona go’zal tilda kuylashni o’z oldiga
maqsad qilib qo’ydi.
O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi tufayli milliy tilimizga e’tibor
kuchaydi. Ona tilini sevish insonparvarlik belgisi hamda ajdodlarimiz ruhiga
cheksiz mehr-muhabbat ramziga aylandi. Har qadamda millatni qadrlash, tilni
asrab-avaylash umumxalq ishi, fuqarolarning milliy g’ururini ko’tarish omili
bo’lib qoldi. Binobarin, Prezidentimiz Islom Karimov ona tilining ahamiyatini
ta’kidlab, shunday degan edi: “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona
allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Men bu masalani alohida
ta’kidlab aytganim bejiz emas. Ona tili - bu millatning ruhidir. O’z tilini
yo’qotgan har qanday millat o’zligidan judo bo’lishi muqarrardir”1. Zero, millat
ruhini anglatuvchi yagona dastak ham ona tilidir. Ijodkorlar milliy til
taraqqiyotida, uning turli leksik va semantik jihatidan boyishida o’z badiiy
asarlari bilan cheksiz ulkan xizmat qilishlari mumkin. Agar jiddiyroq e’tibor
berilsa, badiiy asarni poetik tilsiz mutlaqo tasavvur qilib bo’lmaydi. Chunki
9

qilishda poetik nutqning fikr ifodalashdagi imkoniyatlari o’rganiladi. Darvoqe,
buni Abdulla Oripov ijodining umumiy manzarasida ham, ko’plab she’rlarida
ham kuzatiladi. Shoir ona tili imkoniyatlaridan foydalanib, so’zning ma’nosini
kengaytirishga harakat qiladi. Injular tizmasidek jilolangan ona tili lug’at
boyligini botiniy ko’z bilan ko’ra olgan shoir har bir so’zni did bilan tanlaydi;
tafakkur tarozisida o’lchaydi. Original va obrazli ifoda usuli zamirida badiiy
mantiq yotadi; tabiiyki, bu mantiq lo’nda, har qanday sun’iy bezakdan xoli,
ixcham shaklda yuzaga chiqadi. Bu shaklning voqe bo’lishida, avvalo, shoirning
didi, tafakkuri va o’tkir nigohining uyg’un mutanosibligini ko’ramiz. Aslida
xalq hayotini, turmush tajribalarini kuzatish natijasida ijtimoiy-ruhiy holatlarga
oid xulosalar, mantiqiy umumlashmalar og’zaki ijodda paydo bo’ladi. Maqol,
matal, aforizmlar kabi paremalar avloddan-avlodga o’tib, xalq badiiy
tafakkurida yashab keladi. Bunday hikmatli iboralarda o’xshatish (istiora,
tashbeh, metafora), taqqoslash (antiteza), parallelizm, kinoya, piching va boshqa
badiiy tasvir vositalari keng qo’llanadi. Abdulla Oripov she’riyatida bu kabi
tasvir vositalari mavjud, albatta. Masalan, shoirning aksar she’rlarida, qisqa va
lo’nda to’rtlikarida irsoli masal san’ati qo’llanganini, muayyan bir fikr isboti
yoki his-tuyg’u ifodasi uchun xalq maqoli, matallarini o’z o’rnida ishlatganini
kuzatish mumkin. “Yaxshilik va yomonlik” she’rida shoir yozadi:
El aro yuradi bir naql,
Xalq uni takrorlab aytadi.
Kimsaga yomonlik qilmagil,
Bir kuni o’zingga qaytadi.
Darvoqe, pand bersang bir jonga,
U ham tinch turarmi hech zamon.
Deydilar, tuflasang osmonga
23

Uchinchidan, Abdulla Oripov hozirgi o’zbek she’riyatida birinchi bo’lib
“Hangoma”, “Farrosh kampir”, “Nay”, “O’zbekiston”, “Inson”, “G’am” kabi
she’rlar misolida so’z san’ati namunalarini o’ziga xos tarzida kuyladi. Jonli xalq
tili xazinalaridan unumli foydalanib, ma’naviy ekologiyaning sodda va buyuk
qahramoni - farrosh kampir obrazini yaratdi. Farrosh kampir obrazi Abdulla
Oripov ijodiyotida xalq sevgan eng go’zal obrazlardan biri bo’lib qoldi.
To’rtinchidan, faqat Abdulla Oripovgagina xos bo’lgan ayrim so’z va so’z
birliklarining (“nahot”, “mayli”, “xayr”, “bir zum”, “g’am”) tahlili orqali
shoirning xalqona poetik tafakkuriga xos belgilar ilmiy-nazariy tadqiq qilindi.
Beshinchidan, matndan alohida olingan so’zda semantik ma’no mujassam
bo’ladi, she’riy matn ichida so’z hayoti boshlanadi, so’z matn ichida poetik
xususiyat kasb etadi. Mazkur bobda masalaning ana shu qirralariga ham diqqat
qaratildi.
Xullas, Abdulla Oripov she’riyati tilini poetik o’rganish bir necha
aspektlarda olib borilishi mumkin va ularning har birida ijodkorning betakror
poetik idroki, poetik so’z qo’llash mahorati namoyon bo’ladi. Shoirning chuqur
falsafiy ruh, salmoqdor xalqona badiiy idrok uyg’un bo’lgan she’riyatida poetik
so’z qo’llashida yuksak nutqiy mahoratiga ega ekani ko’rinadi.
UMUMIY XULOSALAR
Abdulla Oripov she’riyatini xalq ruhining milliy til bilan munosabati
nuqtai nazaridan tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, bu masala shoir she’riyatida
uch xil yo’sinda namoyon bo’ladi.
Birinchidan, shoir she’rlarida til, milliy til va milliy ruh munosabati, inson
qalbi va nutqi yaxlit uyg’unlikda badiiy shakllarda bayon qilinadi. Shoir
52

Abdulla Oripov she’riyatida sevgi muhabbat motivlari

Купить