Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 80.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Abdulla Qahhor hikoyalarida toponimika mavzusida

Купить
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI MAKTABGACHA VA MAKTAB VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI O'ZBEK TILI VA ADABIYOTI FAKULTETI O'ZBEK TILI VA ADABIYOT KAFEDRASI O'zbek tili va adabiyot ta'lim yo'nalishi 301-guruh talabasi Iskandarova Irodaning ABDULLA QAHHOR HIKOYALARIDA TOPONIMIKA MAVZUSIDA KURS ISHI Himoyaga tavsiya etaman Ilmiy rahbar:______________ f.f.f.d., dotsent v.b., PhD Kafedra mudiri:__________ M.A.Omanova F.A.Burxanova TOSHKENT 2025 1 MUNDARIJA: Kirish……………………………………………………………………………4 I.BOB. Asosiy qism. Abdulla Qahhor hikoyalaridagi toponimka 1.1. Ijodkor hikoyalaridagi toponimka xususiyatari …………….6 1.2. Hikoyanavis asarlaridagi o`ziga xos so`z uslubiyati ……….10 1.3. Hikoyalarida badiiy detallarning ifodalanishi ……………...14 BOB bo`yicha xulosa………………………………………………………….16 II.BOB Nazariy qism. Toponimikaning nazariy asoslari 2.1. Toponimika tushunchasi va uning mohiyati haqida …………17 2.2. O'zbekiston toponimlarining o'rganilishi tarixi ……………...23 BOB bo`yicha xulosa.……………………………………………..…………….34 XULOSA………………………………………………………………………...35 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………......36 2 Reja: Kirish. I.BOB. Asosiy qism. Abdulla Qahhor hikoyalaridagi toponimka. 1.1. Ijodkor hikoyalaridagi toponimka xususiyatari. 1.2. Hikoyanavis asarlaridagi o`ziga xos so`z uslubiyati. 1.3. Hikoyalarida badiiy detallarning ifodalanishi . BOB bo`yicha xulosa. II.BOB Nazariy qism. Toponimikaning nazariy asoslari. 2.1. Toponimika tushunchasi va uning mohiyati haqida. 2.2. O'zbekiston toponimlarining o'rganilishi tarixi. BOB bo`yicha xulosa. XULOSA. Foydalanilgan adabiyotlar. 3 Kirish. Abdulla Qahhor (1907-yil 17-sentyabr, Qo qonʻ –1968-yil 25- may, Moskva ) — O zbekiston xalq yozuvchisi ʻ (1967). Temirchi oilasida tug ilgan. ʻ Bolaligi Qo qon va uning atrofidagi ʻ qishloqlarda o tdi. Oqqo rg on qishlog idagi ʻ ʻ ʻ ʻ Mamajon qorining usuli savtiya maktabida tahsil ko rdi. Oilasi Qo qonga ko chib ʻ ʻ ʻ kelgach „Istiqlol“ nomli sho ro ʻ maktabiga o qishga kiradi, undan keyin ʻ internat , „Kommuna“, „Namuna“ maktablarida, so ng bilim yurtida tahsil ko radi. Bilim ʻ ʻ yurtining „Adib“ qo lyozma ʻ jurnalida dastlabki mashqlari bilan qatnashadi. Toshkentdagi „Qizil O zbekiston“ ʻ gazetasi tahririyatining „Ishchi- batrak maktublari“ varaqasiga muharrirlik qildi (1925). U gazetada ishlash jarayonida O rta Osiyo ʻ davlat universitetining ishchilar fakultetini tamomlaydi (1928). Abdulla Qahhor yana Qo qonga borib, dastlab ʻ o qituvchilarni ʻ qayta tayyorlash kursida muallimlik qiladi; ko p o tmay „Yangi Farg ona“ viloyat ʻ ʻ ʻ gazetasiga kotib va „Chig iriq“ hajviy bo limiga mudir etib tayinlanadi (1929). ʻ ʻ Abdulla Qahhorning „Oy kuyganda“ ilk hajviy she ri ʼ „Mushtum“ jurnalida Norin shilpiq taxallusi ostida bosildi (1924). So ng uning bir qancha ʻ hajviy she r ʼ va hikoyalari „Mushtum“, „Yangi yo l“ jurnallari va „Qizil ʻ O zbekiston“ gazetasida Mavlon kufur, Gulyor, Nish, Erkaboy, E-voy kabi ʻ taxalluslar ostida e lon qilindi. Abdulla Qahhor 30-yillarda yana Toshkentga ʼ qaytadi va O rta Osiyo davlat universitetining pedagogika fakultetiga o qishga ʻ ʻ kiradi (1930), ayni paytda „Sovet adabiyoti“ jurnalida mas’ul kotib vazifasini bajaradi. O zdavnashrda muharrir va tarjimon (1935–1953). 1954–1956- ʻ yillarda O zbekiston yozuvchilari uyushmasi ʻ boshqaruvining raisi. Abdulla Qahhor umrining oxirlarida davolanish uchun Moskvaga boradi va o sha yerda vafot etadi. ʻ Toshkentdagi Chig atoy qabristoniga ʻ dafn etiladi. Abdulla Qahhor ijodi she riyat ʼ bilan boshlangan bo lsada, uning adabiy merosi negizini nasriy asarlar tashkil ʻ etadi. „Boshsiz odam“ (1929) hikoyasi chop etilgan vaqtdan boshlab umrining oxirigacha hikoya, ocherk , publitsistika , qissa va roman janrlarida samarali ijod qildi. Abdulla Qahhorning dastlabki ijodidagi „Qishloq hukm ostida“ qissasi 4 (1932) sho ro mafkurasi asosida yozilgan. Uning „Boshsiz odam“ hikoyasi bilan ʻ boshlangan hikoyanavislik faoliyatida esa tarixiy o tmish aks ettirilgan. ʻ „Qo shchinor chiroqlari“ (1951) romanida (dastlabki varianti „Qo shchinor“, ʻ ʻ 1946) jamoalashtirish davrining voqealari badiiy tasvirlangan. Toponimika ( lotincha topos — joy, onoma — ism) — jo g rofiy nomlarning paydo ʻ ʻ bo lishi, rivojlanishi, o zgarishi va to g ri yozilishini o rganuvchi fan. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Toponimika (yun. topos — joy va onyma — ism, nom) — onomastikattt joy nomlari (geografik atoqli nomlar)ni, ularning paydo bo lishi yoki yaratilish ʻ qonuniyatlarini, rivojlanish va o zgarishini, tarixiyetimologik manbalari va ʻ grammatik xususiyatlarini, ularning tuzilishini, tarqalish hududlari hamda atalish sabablarini o rganuvchi bo limi. Muayyan bir hududdagi joy nomlari majmui — ʻ ʻ toponimiya, alohida olingan joy nomi esa toponim deb ataladi. Toponimlar ham, til leksikasining bir qismi sifatida boshqa hamma so zlar singari til qonuniyatlariga ʻ bo ysunadi, lekin o zining paydo bo lishi va ba zi ichki xususiyatlari jihatidan ʻ ʻ ʻ ʼ jamiyatning kundalik moddiy va ma naviy holati, iqtisodiy turmushi, orzu va ʼ intilishlariga aloqador bo lib, ma lum darajada boshqa guruh so zlardan farq qiladi. ʻ ʼ ʻ Shu bilan birga, toponimlarda milliy tilimizga xos bo lgan qadimiy fonetik, leksik ʻ va morfologik elementlar ko proq saklangan bo ladi. Joyning tabiiy geografik ʻ ʻ sharoiti (relyef), aholining etnik tarkibi, kishilarning kasbi va mashg uloti, qazilma. ʻ boyliklar, tarixiy shaxslar va voqealar toponimlar vujudga kelishining asosiy manbalari hisoblanadi 1 . T. geogr., tarix, etn. bilan chambarchas aloqada rivojlanadi. Toponimiya til tarixi (tarixiy leksikologiya, dialektologiya, etimologiya va boshqalar)ni tadqiq etishda muhim manba hisoblanadi, chunki ba zi toponimlar (ayniqsa, gidronimlar) arxaizm ʼ va dialektizmlarni o zgartirmasdan barqaror saqlab qoladi, ko pincha muayyan ʻ ʻ hududda yashagan xalklarning substrat tillariga borib taqaladi. 1 Qo shjonov M. Abdulla Qahhor mahorati. ʻ Toshkent , G ʻ afur G ʻ ulom nomidagi Adabiyot va san ʼ at nashriyoti , 1984. 5 I . BOB . Asosiy qism . Abdulla Qahhor hikoyalaridagi toponimka. 1.1 . Ijodkor hikoyalaridagi toponimka xususiyatari. Mohir hikoyanavis, yozuvchi va o‘zbek adabiyotning atoqli namoyandasi Abdulda Qahhor 1907 yil 17 sentyabrda Qo‘qonning Ko‘mir bozori mahallasida temirchi oilasida tug‘ildi. Yozuvchi bu haqda o‘z tarjimai holida shunday yozgan: «Men 1907 yil kuzda, chorshanba kuni -17 sentyabrda Qo‘qonning Ko‘mir bozori mahallasida tug‘ilganman. Otam temirchi edi». Uning bolaligi Qo‘qon atrofidagi Yaypan, Kudash, Buvayda, Olqor, Oqqo‘rg‘on singari qishloqlarda o‘tadi. Abdulla dastlab Buvaydadagi eski maktabda o‘qiydi, keyin Oqqo‘rg‘ondagi jadid maktabida, Qo‘qondagi internatda, 1922-24 yillar mobaynida esa Qo‘qonda ochilgan o‘qituvchilar tayyorlaydigan texnikumda tahsil oladi. U 1926, yilda SamDU ning tayyorlov fakultetini bitiradi va 1930 yilga qadar O’rta Osiyo Davlat universitetining pedagogika fakultetida o‘qnydi. Umri davomida barakali ijod qildi, «Qizil O’zbekiston», «Mushtum», xotin-qizlar gazetasi «Yangi yo‘l» da «Nish», «Norin Shilpiq», «Mavlono Kufur», «Guluyor», «Erkaboy», «E-boy» imzolari bilan qatnashib turgan. Chexovni o‘ziga ustoz deb bilgan. Abdulla Qahhor 1968 yil 25 mayda Moskvada vafot etdi. Abdulla Qahhor Pushkinning «Kapitan qizi» qissasini, Gogolning «Uylanish» va «Revizor» komediyalarini, rafiqasi Kibriyo Qahharova bilan birga Tolstoyning «Urush va Tinchlik» asarini o‘zbek tiliga o‘girgan. Yozuvchi o‘z tarjimai holida: «...Ba’zan bularning oyog‘i ostida o‘ralatib, ko‘nglimizni xira qilgan kimsalarga ham ko‘z tashlab «Xalal berma, chetga chiq!» - deganman» - deb yozgan. Asarlari; «Qishloq hukm ostida» (1932, ilk kitobi), «Sarob» romani, «Hikoyalar» to‘plami, «Kampirlar sim qoqdi», «Xotinlar», «O’g‘ri», «Bemor», «Anor», «Sinchalak», «Qo‘shchinor chiroqlari» (1951, dastlab «Qo‘shchinor» deb nomlangan. Bu asarda O’zbekistonda jamoa xo‘jaligini tashkil qilish 6 (kollektivlashtirish) jarayoni, bu jarayondagi murakkabliklar, kurash va qiyinchiliklar aks etgan. Asar haqida A. Qahhor shunday yozadi: «Men o‘z to‘pidan ayrilib, keyinda qolgan batrak-so‘nggi batrakning o‘sha yangi yo‘lga chiqib olguncha boshdan kechirganlarini tasvir qilmoqchi bo‘ldim. Biroq o‘zimga bog‘liq bo‘lmagan sabablar bilan maqsadimga yetolmadim... romanni tanqid xush qabul qabul qilgan bo‘lsa ham, ta’bimdagi kitob emas»), «Shohi so‘zana» (1950, qahramonlari: Dehqonboy, Hafiza, Xolbuvi, Saltanat va boshq. Bu asarni yozishda adib dramaturgiya janrida o‘zini sinab ko‘rmoqchi bo‘lib, Mirzacho‘ldagi bir jamoa xo‘jaligiga ko‘chib borgan), «Og‘riq tishlar» (1954), «Tobutdan tovush» (1962, keyingi nomi «So‘nggi nusxalar», poraxo‘rlik illati fosh qilingan), «Ayajonlarim» (1966), «O’tmishdan ertaklar» (1964), «Muhabbat» (1966), «Mahalla», «Tomoshabog‘», «Millatchilar», «Adabiyot muallimi», «Zilzila» (tugallanmay qolib, uning vafotidai so‘ng nashr etilgan) va boshq. Abdulla Qahhor hikoyalari haqida Adib hikoyalarini shartli ravishda uch yo‘nalishga ajratish mumkin: tarixiy hikoyalar, hajviy hikoyalar, zamonaviy hikoyalar. Abdulla Qahhor «Xotinlar», «Asror bobo», «Ming bir jon», «Mahalla» hikoyalarida zamondoshlarining ma’naviy dunyosini, insoniy xislatlarini, axloqiy pokligini, ruhiy go‘zalligini ko‘rsatishga alohida e’tibor bergan. U hikoyalarida xalq maqollari va matallaridan o‘rinli foydalangan 2 . «O’g‘ri» hikoyasida o‘zgalar baxtsizligini tirikchilik manbaiga aylantirib olgan amaldorlar obrazi berilgan. Unga «Otning o‘limi itning bayrami» maqoli epigraf qilib olingan. «Dehqonning uyi kuysa kuysin, ho‘kizi yo‘qolmasin. Bir qop somon, o‘n-o‘n beshta xoda, bir arava qamish uy, ho‘kiz topish uchun necha zamonlar qozonni suvga tashlab qo‘yish kerak bo‘ladi» - kabi misralar shu hikoyadan olingan. «O’g‘ri» hikoyasida «Begim deguncha belim sinadi», «Tekinga mushuk oftobga chiqmaydi», «Berganga bitta ham ko‘p, olganga o‘nta ham oz», «Kuruq qoshiq og‘iz yirtadi», «O’ynashmagil arbob bilan - seni urar har bob bilan» kabi maqollar qo‘llangan. 7 «Bemor» hikoyasida qattiq og‘rib, vafot etgan ayol taqdiri va unga biror yordam berishdan batamom ojiz, qo‘li kalta Sotiboldining ahvoli, uyquga to‘ymagan, hali aniq shakl olmagan jujuq tilda onaizoriga tuni bilan xudodan shifo tilab chiquvchi «begunoh go‘dak» - qizcha holati bayon etilgan. Ona esa har qanday vaziyatda ham o‘z bolasini o‘ylaydi. Bu hikoyaga «Osmon yiroq, yer qattiq» maqoli epigraf qilib olingan. «Dahshat» hikoyasida Unsinning «O’g‘ri» dagi Qobil bobo, «Anor» dagi Turobjon, «Bemor» dagi Sotiboldidan farqi shuki, u o‘z salaflariga o‘xshab mute’lik asirasi va jaholat qurboni bo‘lib yashashni istamaydi. Olimbek dodxoning sakkiz xotini ichida eng kichigi - bu dargohga tushganiga besh oygina bo‘lgan kelinchak - Unsin agar eri butunlay javobini bersa, Ganjiravonga - o‘z uyiga ketmoqchi bo‘ladi. Dodxoning katta xotini Nodirmohbegim bir voqeani aytib berayotganda «- Bola edim. Raxmatli dadam gap yer edilar. Bir mexmonxona yigit.. . Mana shunaqa shamol kechasi ekan. «Xozir kim go‘ristonga borib, Asqarponsotning go‘riga pichoq sanchib keladi?» - degan gap bo‘libdi» - deydi. Unsin Dodxo bergan topshiriqni bajaraman deb borganda o‘tinni unutadi va hikoya so‘ngida qo‘rqinchdan jon beradi. «Ming bir jon» hikoyasi 1956 yilda yozilgan. Asar qahramonlari quyidagilar: jikkakkina kishi, o‘ziga juda ham katta ko‘k xalatga burkanib olgan, «bu xotinning joni bitta emas, ming bitta» degan Mirrahimov, sakkiz oydan beri palatadan chiqmay yotgan, o‘n yildan beri xasta ayol Mastura Alieva, Masturaning eri Akromjon, Hoji aka. «Asror bobo» hikoyasida Usta Mo‘min kitob ko‘rib, Asrorqulning o‘g‘liga qochoq bo‘lib yurgan kunlardan yodgor bo‘lsin deb, «Yodgor» ismini qo‘yadi. Hikoyada «Soxta tabassum» birikmasi salbiy emas, balki qahramonning matonati, irodasi, bardoshi belgisi bo‘lib yuzaga chiqqan. Hikoya qahramoni Asror bobo Nikolay davrida tegirmonchi bo‘lgan. 8 «Mayiz yemagan xotin» hikoyasida yozuvchi yangi zamondagi o‘zgarishlarni ko‘rolmaydigan, paranjini tashlagan qizaloqdan tortib har bir keksa ayolgacha - barchaga gumonsirab qaraydigan, ular haqida kurakda turmaydigan g‘iybat gaplarni tarqatishdan or qilmaydigan mulla Norqo‘zining hajviy qiyofasini yarattan. «Sinchalak» qissasi haqida Bu qissa 1958 yilda yozilgan, 1959 yilda alohida kitob holida nashr etilgan. Asarning asosiy qahramonlari quyidagilar: «Xotin kishi rahbarlik qilsa kalavasi uchini yo‘qotib qo‘yadigan», «toshqin suv: tegirmonni buzishi ham, yurgizishi ham mumkin» bo‘lgan Arslonbek Qalandarov, «Ishlab chiqarishda, jamoat ishida erkaklardan qolishmagan holda yana bola tug‘ib o‘stiradigan ayollarga jamiyat va davlat alohida g‘amxo‘rlik qilishi kerak, degan gapni hali ko‘p odamlar yaxshi tushunib yetgan emas» deb hisoblovchi Saida Alieva, «gapga kelganda burganing yo‘talidan bo‘ron qo‘porishga qodir» bo‘lgan Eshon va boshq. «Sarob» romani haqida. Bu asar 1934 yilda yozilgan bo‘lib, adib unda 20-yillar oxiri, 30-yillarning boshlaridagi «millatchilar» deb atalgan ijtimoiy kuchning mahv etilishi, o‘z g‘oya va orzularini amalga oshirolmay, inqirozga goz tutishi jarayonini badiiy gavdalantargan. Asarda bosh qahramon - Rahimjon Saidiy, Uning hammaslaklari Salimxon, Abbosxon, Murodxo‘ja singari obrazlar orqali sho‘rolarga qarshi olib borilgan maxfiy kurashlarni badiiy gavdalantirgan. Saidiylar yo‘li halokatli yo‘ldir, bu orzular hech qachon amalga oshmaydigan ro‘yo va sarobdir, degan badiiy xulosa chiqarilgan. 9 2 Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2002 . I.BOB. Asosiy qism. Abdulla Qahhor hikoyalaridagi toponimka. 1.2 . Hikoyanavis asarlaridagi o`ziga xos so`z uslubiyati. Abdulla Qahhorning bolalik yillari Farg‘ona vodiysining ko‘pdan-ko‘p qishloqlarida kechgan. Abduqahhor aka temirchi bo‘lgani bois oilasi bir yerda muqim yashay olmadi. U qishloqdan bu qishloqqa tirikchilik sababli yoki boshqa sabablarga ko‘ra ko‘chib yurishga majbur edilar. Bo‘lajak adib Abdulla Qahhor hayoti va uning dunyoqarashi, ruhiyatida bu ko‘cha-ko‘chlar, haqoratlar, azob uqubatli kunlar o‘z izini qoldirmasdan iloji yo‘q edi. Ikkinchi tomondan esa bo‘lajak adib qora xalqning ich-ichida yurib, haqiqiy ahvolni, avom xalq hayotini yaqindan o‘rgandi, kuzatdi. Oilaviy musofirchilik tufayli yosh Abdulla bolaligidan “ichimdagini top”, “odamovi”, “uyatchan” bo‘lib o‘sdi. “O‘tmishdan ertaklar” qissasining ikkinchi hikoyasi “Indamas” deb ataladi. Unda yozuvchi Yaypan qishlog‘ining “Qo‘shariq” mahallasida kechirgan voqealarni yodga oladi. Yosh Abdulla ko‘chada bolalar bilan “Oq terak, ko‘k terak” o‘yinini o‘ynashgani, uni ham “kerak” deb tanlashlarini, yugurib borib, safni buzishni orzu qilib, yuragi hapriqganini yozadi. Ammo bolalar uni “Kelgindi” deb haqorat qilishadi. Bu so‘z yosh Abdullaning jon-jonidan o‘tib ketadi. Mana, yozuvchi nima deb yozgan bu haqda: “Kelgindi, kelgindi it”, degan gapni Olim buvodan eshitganimda buning haqoratdan tashqari yana odam hazar qiladigan ma’nosi ham borligini bilmagan edim. Cholning bu gapi boshimdan kirib, tovonimdan chiqib ketdi”. Abdulla Qahhorning bolaligida unga va uning oila a’zolariga nisbatan bildirilgan mana shunday sovuq munosabatlar bo‘lg‘uvsi adibning kamgap, vazmin, indamas bo‘lib qolishiga sababchi emasmikan, deb o‘ylaymiz 3 . Abdulla Qahhorning bolalik yillari eng qiyin zamonlarga 1917-yil voqealari, Birinchi jahon urushi, mardikor olish voqealari, ocharchilik, ishsizlik, xullas, jamiyatda u tuzumdan bu tuzumga o‘tish davriga to‘g‘ri keldi. Abdulla Qahhor bolaligida ko‘rgan-kechirganlari asosida 10 nodir asarlar yaratdi. Jumladan, “Boshsiz odam”, “Tomoshabog‘”, “Anor”, “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Dahshat”, “Qabrdan tovush” kabi original hikoyalar yozdi. Ularning real, tarixiy zaminini, obrazlarning prototiplari “O‘tmishdan ertaklar” qissasida qalamga olinganini anglash mumkin. Demak, fojiaviy hayotiy lavhalar tasvirining asosi aslida yozuvchi yashagan, bolaligi kechgan makon va zamon, ijtimoiy-maishiy turmush bilan chambarchas bog‘liq. To‘g‘ri, yozuvchi badiiy shartlilik talabiga muvofiq biroz oshirib yuborgan yoki biroz kamaytirib tasvirlagan bo‘lishi mumkin. Nima bo‘lganda ham, yozuvchi badiiylik mezonlaridan kelib chiqib, shaxsan o‘zi ko‘rgankuzatgan voqealar va kishilar taqdiri, muammolarini professional yozuvchilik qalami bilan tarixga muhrladi. Abdulla Qahhor hayotda ham, badiiy ijodda ham o z haqiqatlarini topgan, shu ʻ haqiqatlar uchun sabot bilan kurashgan san atkordir. Bu haqiqatlar uni qattiq ʼ qiynagan, qalbida og ir-og ir tebranish va tortishuvlar paydo qilgan. Ammo u ongli ʻ ʻ hayoti va iste dod quvvatini aynan shu haqiqatlarga bag ishlagan. Ko nglini ʼ ʻ ʻ nurafshon aylagan shu haqiqatlarga suyanib, Abdulla Qahhor ma nan ulg aygan, ʼ ʻ ma nan ulg aygan sayin esa shu haqiqatlarning boqiyligidan ilhomlangan. Abdulla ʼ ʻ Qahhorning cho ng mehnat va zargarlik bilan yaratilgan har bir asarida boqiy ʻ haqiqat muhri va shukuhi bor. Abdulla Qahhorning ijodiy shaxsiyati behad boy va favqulodda saxovatli. Shuning uchun, rus olimasi I. Barolina to g ri qayd ʻ ʻ etganidek, “Abdulla Qahhor ijodiga qiziqish uning shaxsiyatiga, insoniy mohiyatiga qiziqish bilan bevosita bog langan. Uning shaxsiy fazilatlari – fikrlash ʻ tarzi, xarakteri, g ayrat-shijoati, ma naviy dunyosi asarlarida shu qadar yorqin aks ʻ ʼ etganki, yozuvchi Abdulla Qahhor bilan uning shaxsi ichdan ajralmas aloqada bo lib ko rinadi”. Bu hammaga nasib etadigan va hamma yozuvchidan talab qilsa ʻ ʻ bo ladigan xususiyat emas. Barcha buyuk yozuvchilardek, Abdulla Qahhorning ʻ ham shaxsi – ijodiga, ijodi – shaxsiga bir ko zgudir. Adib ijodini sevganlar albatta ʻ uning shaxsiga maftun bo ladi, shaxsini bilganlar esa – uning ijodidan ayri ʻ yashayolmaydi. Olamning o zgarishi – odamning o zgarishiga bog liq. Odamning ʻ ʻ ʻ ongi, fikr-qarashlari yangilanmas ekan, hech qachon olam yangilanmaydi. Abdulla 11 Qahhor mustabid xonlar, sultonlar hukmronlik qilgan eski zamon insonning qo l-ʻ oyog i bilan birga ongi, aqli va qalbini ham kishanlab tashlaganini bolaligidayoq ʻ ko rgan, o sha chirkin qullik muhitida yashab ulg aygan edi. Abdulla Qahhorning ʻ ʻ ʻ o nlab asarlari, xususan, “O tmishdan ertaklar” qissasida tasvirlangan voqea- ʻ ʻ hodisa va ijtimoiy manzaralar – asrlar mobaynida xalqni yanchib, ta qib etib ʼ kelgan musibat, g am-anduh va fojialarning o ziga xos haqqoniy talqinidir. ʻ ʻ Abdulla Qahhor odamning Odam bo lib kun kechirishini, inson o z ahvolini ʻ ʻ bilishda adashmasligini, tosh chaynasa ham haqiqatga xiyonat qilmasligini istagan. Agar o tmishda qullik, qaramlik, zabunlik hukm surgan bo lsa, kelajakda erkinlik, ʻ ʻ tenglik, baxtiyorlik qaror topadi, deb umid qilgan Abdulla Qahhor. Agar moziyda mehnatkash xalq ko zidan qonli yoshlar oqib, ajdodlarimizning boshi musibat va ʻ kulfatdan chiqmagan bo lsa, sho ro zamonida yig i – shodlikka, kulfat – quvonch ʻ ʻ ʻ va xotirjamlikka o rin bo shatar deb ishongan Abdulla Qahhor. Vaqt o tishi bilan ʻ ʻ ʻ buyuk adib bu ishonch aslida ulkan adashish, aldanish ekanini bilgan, shirin orzu va umidlar bag ridan umidsizlik va dilni cho ktirguvchi ishtibohlar ʻ ʻ ulg ayayotganiga iqror bo lgan. Abdulla Qahhorning o ttizinchi yillarda yozilgan ʻ ʻ ʻ “Bemor”, “O g ri”, “Anor”, “Millatchilar” kabi hikoyalari menga yoqqan. Ularni ʻ ʻ o qib, “Xayriyat, shafqatsiz, adolatsiz, o sha tengsizlik zamonlari barham topgan. ʻ ʻ Xayriyat, xalqimiz o sha kulfat, musibat, son-sanoqsiz baxtsizliklardan xalos ʻ bo lgan”, deb o ylaganman. Ammo bir kun kelib, “Nainki, ho kizidan ayrilgan ʻ ʻ ʻ musibatdiyda bir mo ysafidga hech kim rahm qilmasa, axir amaldor ham odam- ʻ ku!.. Nainki, bemor xotinga go dakning saharlari qiladigan duosidan boshqa davo ʻ topilmasa; nainki, sog -salomat yigit boshqorong i xotiniga ikki donagina anor olib ʻ ʻ berolmasa…” qabilidagi e tirozlar menda ham paydo bo lishini o ylamaganman. ʼ ʻ ʻ Ammo shunda ham negadir Qahhorni o qishdan o zimni to xtatolmaganman. ʻ ʻ ʻ Abdulla Qahhor o tmish mavzuiga bejiz qiziqmagan ekan. Moziyning zamon bilan ʻ doimo bog lanadigan nozik rishta va halqalarini topib, faqat tarix bag rida qolib ʻ ʻ ketmaydigan hayot haqiqatlari va fojialarini kuyibyonib tasvirlagan ekan. Abdulla Qahhor ijodidagi shafqatsiz realizmning tub ildizi ham balki ana shundadir. 12 Abdulla Qahhor hikoyalarida hayotdagi va inson tabiatidagi turli-tuman nuqsonlarni tanqid etgan. Odamzod mavjud ekan, bahillik, johillik, ochko‘zlik, maqtanchoqlik, hudbinlik va boshqa qusurlar, albatta, yashaydi. Bu qusurlar kimdadir kamroq bo‘lishi mumkin, lekin bu illatlar insonning qadr-qimmatini pastga uradi, chinakamiga barkamol bo‘lishiga halaqit beradi. Jahon adabiyoti namunalarida bunday masalalar doimo dolzarb bo‘lgan. Abdulla Qahhor hikoyalarida hayotdagi va inson tabiatidagi turli-tuman nuqsonlarni tanqid etgan. Odamzod mavjud ekan, bahillik, johillik, ochko‘zlik, maqtanchoqlik, hudbinlik va boshqa qusurlar, albatta, yashaydi. Bu qusurlar kimdadir kamroq bo‘lishi mumkin, lekin bu illatlar insonning qadr-qimmatini pastga uradi, chinakamiga barkamol bo‘lishiga halaqit beradi. Jahon adabiyoti namunalarida bunday masalalar doimo dolzarb bo‘lgan. Abdulla Qahhor o‘zbek adabiyotida o‘z uslubiga, o‘z ovoziga ega bo‘lgan, adabiyotimiz taraqqiysiga sezilarli ijobiy hisa qo‘shgan zabardast adiblarimizdan biridir. Uning yorqin ijodi katta mahorat maktabi sifatida hamisha ijodkorlarning diqqat markazida bo‘lgan. Uning asarlariga qayta-qayta murojaat qilmagan, uning uslubiy mahoratidan bahra olmagan, uni o‘ziga ustoz deb sanamagan ijodkorlarni topish yaqin-yaqingacha aslo mumkin emas edi; adabiy ta’lim jarayoni Abdulla Qahhor asarlari bilan mazmunga boy, ma’rifatga to‘la bo‘lgan. Adabiyotimizning yirik vakili, o‘zbek professional prozasining oyoqqa turishida tinimsiz mehnat qilgan yozuvchi Abdulla Qahhor ijodi necha o‘n yillardan buyon xalqimizning ongu shuurini band etib kelmoqda. Adibning badiiy mukammal hikoyalari, qaytarilmas xarakterlar talqini joy olgan qissa, roman va pesalari, aforizm darajasidagi tesha tegmagan fikrlari hali uzoq yillar ko‘p avlodlar uchun mulohaza ob’ekti bo‘lib qolishi shubhasizdir.1 Abdulla Qahhor hikoyalarida satirik va yumorist sifatida o`z talantining yangi qirrasini namoyish qildi. Unda kulgichilikka tamoyili zo`r edi. Buni juda ko`p asarlari aytib turibdi. U zomonga o`z idealini, davr nafasini qarshi qo`yadi, asarlarining mazmuniga, xarakterlarning mohiyatiga kulgini, masxarani singdirib yuborish bilan uning jamiyatdagi ulkan kuchini, ijobiy xarakterini yaqqol ko`rsatadi. 13 3 Rahmon Qo‘chqor. Men bilan munozara qilsangiz... –T.: “Ma naviyat”, 1998, 4-betʼ I.BOB. Asosiy qism. Abdulla Qahhor hikoyalaridagi toponimka. 1.3 . Hikoyalarida badiiy detallarning ifodalanishi . Ma’lumki, o‘zbek adabiyoti nasrida Abdulla Qahhor ijodi yetakchi o‘rin tutadi. U prozaning hajviya, roman, qissa, hikoya va boshqa janrlarida mazmuni teran anglamli asarlar yaratgan. Yozuvchi asarlarining kompozitsion qurilishi nihoyatda mushohadali, hajmi esa qisqa. Kam so‘z ishlatib, ko‘p ma’no bera olish mahorati Abdulla Qahhor ijodining o‘ziga xos uslubini ta’minlaydi. Ulug‘ avar eli shoiri Rasul Hamzatov aytganidek: ,, Ba’zilar ulkan mavzularni qalamga olib, o‘zim ham ulkan yozuvchi bo‘ldim deb o‘ylashadi. Lekin ular eng ulug‘ narsa eng sodda narsada ekanini tushunmaydilar. Ulug‘ odam yirik narsani ham, kichik narsani ham ko‘ra oladi. Eng mayda narsada eng ulkan narsalar yotganini ko‘ra biladi va olamlarga ko‘rsatadi “. Ana shunday ulug‘ yozuvchi Abdulla Qahhor hikoyalari sodda va qisqa bo‘lsa-da, anglami keng asarlardir. Ularda badiiy ma’no matn ostiga yashiringan holda beriladi. Bunday ma’nolar gohida ikki-uchta so‘z bilan aytiladigan katta voqeliklar bilan hikoyaga asos bo‘lgan "arzimagan" hodisadan yuzaga keladi. San’at asarida ma’no yashirin bo‘lishi kerak deyishadi. Aynan shu gap Abdulla Qahhor ijodidan kelib chiqib aytilgan bo‘lsa ajab emas. Yozuvchi bir kichik voqea yoxud holatni tasvirlash barobarida boshqa yirik voqealarning sababini yuzaga chiqaradi. Ijodkorning asarlarida kichik voqealar katta hodisotlarning natijasi sifatida maydonga keladi. Abdulla Qahhor katta voqeliklar ma’nosini keltirishda detallardan samarali foydalanadi. Kichik detallar vositasida qahramonlar holatini tasvirlashga e’tibor qaratadi. Uning ustiga bu detallarning barchasini mohirona tarzda hikoya mazmunini ko'rsatishga qaratadi. Ma’lumki, detal – badiiy asar tafsilotini yaratuvchi, asar qahramonlarining ruhiy holatini, xarakter xususiyatlarini ko‘rsatuvchi badiiy vositadir. U tasvirlanayotgan hodisa yoki holatni konkretlashtirib, asar mazmunini umumlashtiradi. Detallar badiiy 14 voqelikni yaratish vositasi sifatida yozuvchi ijodida alohida ahamiyatga ega. Yozuvchining 1944-yilda yaratilgan "Qizil konvert" hikoyasida asarning butun mohiyatini ochib beruvchi nutqiy detal qo‘llanadi. "Uyqusiz tunlarda va tashvishli kunlarda umid to‘la ko‘zlarimizni sizga tikmoqdamiz." ("O‘zbek xalqining jangchilariga ularning el-yurtlaridan maktub" ). Hikoya nomining o‘zidayoq predmet detali qo‘llanilib, vafodor o‘zbek ayolining sadoqat va samimiyatdan yo‘g‘rilgan dil istaklari hamda havaslarini ifodalashda o‘rinli qo‘llanilgan 4 . Bu kabi predmet detallari adib asarlarining mavzusi sifatida asar syujetini shakllantirishda, qahramonlar xarakter xususiyatlarini ko‘rsatishda muhim o‘rin tutadi. Jumladan, shunday hikoyalar sirasiga "Anor" , "Sep" kabi asarlarni misol qilishimiz mumkin. Abdulla Qahhor asarlarida detallarning turli ko‘rinishlarini uchratamiz. Uning "Ming bir jon" hikoyasini o‘qir ekanmiz, portret detalining asar qahramoni holatini ifodalashda nechog‘lik katta vazifa o‘taganini ko‘ramiz. Masalan, "Martning oxirgi kunlari. Ko‘k yuzida suzib yurgan bulut parchalari oftobni bir zumda yuz ko‘yga solyapti. Oftob har safar bulut ostiga kirib chiqqanda, bahor kelganidan bexabar hanuz g‘aflatda yotgan o‘t-o‘lanni , qurt- qumursqani uyg‘otgani avvalgidan ham yorug‘roq, avvalgidan ham issiqroq shu'la sochayotganday tuyiladi. "Qolaversa, bu yerda qo‘llanilgan "oftob" va "bulut" predmet detali vazifasini ham o‘tagan. Yana bir o‘rinda "shu payt oftob yana bulut ostiga kirdi-yu, palatani shom qorong‘uligi bosdi" , "oftob yana yorishdi" , "qalin qor yog‘gan edi". Bu yerda "oftob", "bulut", "qor" asar qahramonining ahvolini ifodalashda yordamchi vositasini bajargan. Bemorning ahvoli yaxshi bo‘lganida "oftob", yomon bo‘lganida "qor", hayot uchun kurash ketayotgan vaqtda esa "oftob va bulut" detalidan unumli foydalangan. Bu hikoyada "tobut" ham predmet detali vazifasini bajargan. "Men derazaning ro‘parasida mana shu xilda yotibman, Akramjon paypog‘ini yamayotgan edi shekilli... Birdan ko‘cha eshigimiz ochildi- yu, qizil bir narsa kirdi, nima ekan deb qarasam – tobut! Akramjonning ikkita o‘rtog‘i hovlimizga tobut ko‘tarib kirdi! Yuragim jig‘ etib ketdi... Voy sho‘rim, nahot o‘lgan bo‘lsam... To es-hushimni o‘nglab, Akramjonga bir nima degunimcha 15 boyagi ikkovi tobutni devorga suyab qo‘yib uyga kirib keldi; uyga kirdi-yu, meni ko‘rib ikkovi ham boyagi Hoji akangizday shaytonlab qolayozdi." 4 Abdulla Qahhor. Asarlar. Besh jildlik. 1-jild. – Toshkent: BOB bo`yicha xulosa. Biz yuqorida Abdulla Qahhor hikoyalarida predmet va portret detallarini ko‘rib o‘tdik. Yana bir hikoyada portert detalining ko‘plab o‘rinlarda badiiy mazmunni ifodalash niyatida qo‘llanilganini ko‘rishimiz mumkin. Aynan "To‘yda a’za" hikoyasida ko‘plab portret detaliga duch kelamiz. Asar qahramoni dotsent Muxtorxon Mansurovni shunday ta'riflaydi: "Nihoyatda istarasi issiq, nihoyatda dilkash chol, shu qadar dilkashki, uni ko‘rgan kishi har faslning o‘z husn-latofati bor degan gapni yil fasllari to‘g‘risidagina emas, umr fasllari to‘g‘risida ham aytsa bo‘lar ekan deb qolardi. Uning bitta-ikkita qora tuk chap berib qolgan oppoq soqoli... Yopirimay, soqol ham odamga shuncha yarashadimi-ya!.. Yoki yana bir o‘rinda "Cholni bunchalik istarasi issiq, dilkash qilgan, soqolidan tortib yurishigacha hamma narsasini, har bir harakatini chiroyli, yoqimli qilib ko‘rsatgan, ehtimol, uning odamoxunligi ham bo‘lsa. O‘zi shunaqa bo‘ladi-ku: yaxshining yuzida zuluk ham xol bo‘lib ko‘rinadi", – deya ta’riflaydi. Yozuvchi qahramonning yaxshi amallarini sanab o‘tirmaydi, uning portreti orqali lo‘nda chizib qo‘ya qoladi. Yozuvchi badiiy maqsadini yuzaga chiqarishda detallar muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Adib asarlarida detallar mohirona qo‘llanilib, asar mazmunini boyitishda, voqealar ta’sirchanligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. 16 II.BOB Nazariy qism. Toponimikaning nazariy asoslari. 2.1. Toponimika tushunchasi va uning mohiyati haqida. Toponimika geografik nomlar, kishi ismlarini o’rganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani «zamin tili», ya`ni er tili deb ham atashadi. Toponimika atamasi lotin tilidan olingan bo`lib, «topos» — joy, «onom» yoki «onima» — nom, umuman joy nomini o’rganadigan fan degan ma`noni bildiradi. Geografik nomlar va zamin qa`rida o’rganilmayotgan nomlar, insonlarga qo`yilgan ismlar toponimikaning o’rganish manbai hisoblanadi. Toponimika ikki ob`ektdan: mikro va makro toponimlardan iborat bo`lib, mikrotoponimika — grammatik jihatdan mayda ob`ektlarni, ya`ni «turdosh otlarni», mikroob`ektlarning` nomlarini, makrotoponimika esa atoqli otlar, ya`n yirik ob`ektlarning nomlarini tadqiq qiladi. Hozirgi vaqtda toponimika faqat katta va yirik ob`ektlarning: tog`lar, o’rmonlar, vodiylar, vohalar, shaharlarning nomlarinigina emas, balki kichik ob`ektlarning — mahallalar, daralar; jarliklar, anhorlar, daryo irmoqlari, ariqlar va ko`llarning nomlarini Geografiyaga oid atamalar turdosh otlar toponimika tarkibiga to`lig`icha kirmaydi, ammo ular toponimikani o’rganishda katta ahamiyatga egadir. Nomsiz «ob`ekt» — toponim emas. Toponimika geografiyaga oid joylarni emas, balki ularning nomlarini o’rganadi. Toponimikaning tilshunoslik, tarih geografiya, arxeologiya va boshqa fanlarga aloqadorligi uning muhim xususiyatlaridandir. Toponimikaga oid ma`lumotlar tadqiq qilinayotganda tarixiy ma`lumotlarga, ayniqsa arxeologiyaga oid tekshirish natijalariga suyangan holda ish ko’rish zarur. Chunki toponimika ko`pincha tarixiy dalillarga va isbotlarga muhtoj. Masalan, biror yodgorlmkning nomini o’rganish uchun, albatta, uning qaysi davrda yaratilganligini va nima sababdan shu nom berilganligini tarixiy davr sharoiti muhiti nuqtai nazaridan tadqiq qilish talab etiladi. Tadqiqotning yozma manbalarga ko`pincha arxeologiyaga oid ma`lumotlarga suyangan holda ish ko’rish usuli 17 nomlarning qo`yilgan davrini aniqlashga va nomlarning paydo bo`lishini o’rganishga qo`l keladi. Bir nomning o`zgarishini kuzatmoq uchun birmuncha vaqt ketadi. Shuni unutmaslik kerakki, geografik nomlar ijtimoiy hodisa bo`lib, jamiyat taraqqiyoti bilan mustahkam bog`liqdir. Ma`lum bo`lishicha, har bir tuman toponimikasi murakkab tarixiy jarayon bilan bog`liq bo`lib, er ostida ko`plab madaniy qatlamlar mavjudligi uni siichiklab tadqiq qilishni talab etadi. Toponimika mstodologiyasiga muvofiq uni fan sifatida o’rganish uchun toponimlarning paydo bo`lishiga doir ma`lumotlardan foydalanish, nomlarning mavjud bo`lgan barcha formalarini aniqlash, nom va atamalarni o`sha joy bilan bog`liq holda tanlash va eng muhimlarini o’rganish zarur 5 . Toponimik asoslarga vaqt, manbalar va yo`nalishlar bo`yicha joylarga aholining ko`chishi, o’rnashishi kiradi. Toponimlar aniq tarixiy jarayon bo`lib, u aholining ko`chishi, madaniy, iqtisodiy vatil munosabatlari bilan vujudga keldi, so`ng tarqala boshlaydi. Toponimika jamiyatning muomala vositasi bo`lgan tilni, uning iqtisodiyotini, madaniyatini va tarixiy taraqqiyotini o’rganish jarayonida o`sib, rivojlanib boradi. Toponimik nomlar manbai va ularni o’rganishda qo`llanilgan uslub va usullarning to`g`riligini aniqlash maqsadida yozma va boshqa manbalar qo`lyozmalar, akt materiallari, aholi joylashgan chegaralarni aks ettiruvchi bosh (asosiy) va maxsus xaritalar hamda ilmiy safar xaritalari bilan solishtirib chiqiladi. Toponomikada ham, moddiy va madaniy yodgorliklar o’rganilganidek, oddiydan murakkabga, ya`ni bugungi kundan asrlar ichkarisiga kirib borish zarur. Bilish murakkab dialektik jarayondir, chunki bu usul bilan madaniy qatlamlarning eng qadimiysidan boshlab, to navqironigacha momlarning manbai asta-sekinlik bilan ochiladi nomlarning «yoshi» aniqlanadi. O`z navbatida toponimik nomlar tarix uchun ham bebaho manbadir. Geografik nomlar uzoq muddatli bo`lib, ma`lum hududdagi u yoki bu xalqning tili haqida guvohlik beradi. Nomlar ma`lum bir aholining hamjihatligi yoki tarqoqligiga ham bog`liqdir. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida nomlar juda kam bo`lgan, keyinchalik aholi paydo bo`lib, qo`yilgan nomlar ham ko`p vaqtlar o`tishi bilan boshqa nomlarga o`zgartirilib yuborilgan yoki butunlay 18 yo`q bo`lib qyetgan. Ezma manbalardagi toponimikaga oid ma`lumotlar tahlil qilinganda buni yaqqol ko’rish mumkin. 5 Veselovskiy S. B. tarix xizmatida toponimika // tarixiy eslatmalar . — 1945. Qopqoq. № 17. 24-52 betlar . Bu noqeani hozirgi vaqtda ham aniq ko’rishimiz mumkin. Ayrim shahar va qishloqlarning eski nomlari o’rniga yangi nomlar qo`yiladi, bu eski nom nima uchun yo`qotildi-yu, nima uchun yangi nom qo`yildi, buning sabablarini ham aniqlash mumkin. O`tmishda esa yangi zamindor (yer egasi) paydo bo`lishi bilan ko`pincha aholi eski geografik nomlar o’rniga shu zamindorning nomini qo`yishgan. Dialektologiyadan farqli o`laroq toponimikaga oid ma`lumot to`plashda, joylarning nomlarini o’rganishda aholidan yoppasiga so’rash uslubi qo`llaniladi. Faqat shunday uslub bilangina turli daralar, kichik soy va anhorlar, jarliklar, ko`llar va boshqa shunga aloqador bo`lgan nomlarning miqdorini aniqlash mumkin, xolos. Shunday joylarning hammasi aholi yashaydigan joylarning kartasiga yoki aholi joylari ro`yxatiga kiritilmagan, ehtimol kiritilmasa ham kerak. Toponimikaning eng katta xizmati shundaki, u hujjatxona hujjatlarini sinchiklab o’rganish, xalq og`zaki ijodi asosidagi ayrim tomonlar va nihoyat hech qanday manbalarda aks ettirilgan noma`lum joylarni bizga ma`lum qiladi. Toponimikaga oid ma`lumotlar yig`ishda va joy nomlarining kelib chiqishini o’rganishda etnografiya ham katta rol o`ynaydi. Toponimikaning ayrim toifalari va tizimlari o’rtasidagi o`zaro aloqalarni o’rganish yo`li bilan toponimlarni tavsiflash toponimik tadqiqotlarning asosini tashkil etadi. Ko`pgina mutaxassis toponimistlar mahalliy toponimlarni har tomonlama regional tadqiq qilishga katta e`tibor beradilar. Bunda, albatta, mikro va makro toponimikani o`zaro taqqoslash zarur. Toponimika vazifalarini aniqlar ekanmiz, ma`lum joyning geografik nomi tarixi to`laroq, shu o`lkada yashagan xalqlar tarixi bilan bog`liq xolda aniqlanishini uning asosiy maqsadi qilib olishimiz zarur. Bundan tashqari, toponimikaga oid tadqiqog ma`lumotlaridan foydalanilayotganda o`sha o`lka xalqlarining tilini o’rganish, arxeologiya va etnografiyaga oid ma`lumotlarni hisobga olish maqsadga 19 muvofiqdir. Toponimikaga oid tadqiqot olib borilayotgan tumanning tabiiy geografiyasini, o`tmish tarixini, til tarixini yaxshi bilish shart. Toponimikani o’rganishda yuqoridagilarga amal qilingan taqdirdagina tadqiqotchi o`z maqsadiga erishishi mumkin. Tadqiqotni toponimikaga oid ma`lumotning yaratilgan davri va tarixini aniqlashdan boshlash kerak. Hozirgi vaqtda toponimistlar joy nomlarini faqat etimologik va semantik jihatdangina emas, balki so`z yasalishi jihatidan ham tahlil qilmoqdalar. Antrotoponim kishining ismi, familiyasi, laqabini (masalan, Mahmud Koshg`ariy, Munis Xorazmiy), antrotoponimika kishi ismi, shahar, qishloq, ovul va shu kabi joylarning nomidan olingan toponimlarni (masalan, Toshkentboy, Qo`qonboy, Xo`jaqul, etnotoponim esa qabila, urug`-aymoq nomiga qo`yilgan nomlarni (masalan, Qozoqboy, Qirg`izboy, o`zbek) o’rganadi. Dalvarzin, Qo`ng`irot, Nukus, Mitan va hokazolarni istisno qilganda, barcha toponimlar ikki va undan ortiq tarkibiy qismdan (komponentdan) iborat. Bunday qaraganda hech qanday qo`shimchasiz faqat bir so`zdan iboratday tuyuladigan Jizzah Qo`qon, Yozyovon, G`alcha kabi toponimlar aslida ikki komponentdan tuzilgan. Biroq, Qarshi (saroy, qasr), Hisor (qo’rg`on), Buxero (bihara — ibodatxona), chim (qo’rg`on),(yon (bekat), yop (kanal) kabi nomlar mustaqil toponimlar shaklida uchraydi. Ba`zan esa qum, zah supa kabi geografik atamalar ham hech qanday qo`shimchasiz toponimlar hosyl qilgan. Biroq ana shunday birgina geografik atamadan tuzilgan nomlar ko`pincha shu toponimlarning xalq og`zida qishartirilgan shakli bo`lib chiqadi. Masalan, Qumqishloq deyish o’rniga Qum; Zahariq deyish o’rniga Zah Supatepa deyish o’rniga Supa deb qo`ya qodishadi. Biroq hech qanday qo`shimchasiz Tol, Pidana (yalpiz), YAntoq, Tulki kabi nomlar ma`naviy jihatdan aslida bu o`simlik va hayvonlarga hech qanday aloqasi bo`lmasligi, ko`pincha tamomila boshqa so`zlarning fonetik jihatdai o`zgarishi natijasida shu shaklni olgan bo`lishi mumkip. Yuqorida aytilganlardan shunday xulosaga kelish mumkin: toponimika uch prinspga asoslanadi: 1) toponimlarning paydo bo`lish tarixini o’rganish; 2) toponimlarning geografiyaga oid ma`lumotlarini aniqlash; 3) asosiy qidirilayotgan toponimlarning barcha 20 nomdagilarini ilmiy asosda alohida-alohida o’rganib, ulardan xulosa chiqarishdir. Bu prinsplar qo`llanmaning muqaddimasidan to xotimasigacha yoritib borilgan. Toponimlardan nom olgan buyumlar, o`simlik, hayvonlar shu qadar ko`pki, ba`zan hatto ularning etimologiyasi to`g`risida o`ylab ham o`tirmaymiz. Qo`qon arava, buxoro qovuni, chust pichog`i kabi so`zlarda o`sha joy nomlari hamon esga kelishi mumkin. Biroq akademiya (Afina yaqinidagi changalzor), vulkan (Tirren dengizidagi Vulkano oroli nomidan), jersi (Normandiyadagi shahar), kofe (Afrikadagi Kaffa o`lkasi nomidan), olimpiada (Gretsiyadagi eng baland Olimp tog`i nomidan), roman (Rim shahri nomidan olingan) kabi so`zlarning ham aslida toponimlar ekanini ko`pincha xayolimizga ham keltirmaymiz. quyida toponim nomlarga bir qancha maqollar keltiramiz. Kimyoviy elementlar. Ko`pgina kimyoviy elementlar joy nomlari bilan atalgan: ameritsiy (Amerika), galliy (Frantsiyaning lotincha nomi — Galliya), germaniy (Germaniya), golmiy (Shvetsiyaning poytaxti Stokgolmning lotincha nomi — Golmiya), yevropiy (Yevropa), indiy (Hindiston), lyutetsiy (Parijning lotincha nomi — Lyutetsiya), poloniy (Polsha), ruteniy (Rossiya), ittriy (Shvetsiyadagi Itterbo qishlog`i) va hokazolar. Qit`alar (materiklar) va dengizlar nomlaridan hosil bo`lgan toponimlar. Avstraliya — grekcha «Janubiya quruqlik» degan so`z. Antik dunyo olimlarining faraz qilishicha, janubiy yarim sharda noma`lum quruqlik Terra australis inkognito bo`lishi kerak edi. XVII asr o’rtalarida bu quruqlik kashf etilgach, inkognito (noma`lum) so`zi tushib qoladi va janubiy yerni Terra Australis deya boshlaydilar. Bir vaqtlar uni «Yangi Gollandiya» deb ham ataganlar. XIX asrdan e`tiboran qishacha Avstraliya (Janubiya) shakli qaror topdi. Yevropa — osuri tilida ereb — «kun botish», «qorong`ulik», «g`arb» demakdir. Osiyo — ruscha Aziya, xitoycha Yasiya, yaponcha Adziya. Bu nom dastlab Gomer dostonlarida tilga olingan. Miloddan oldingi V asrda Gerodot asarlarida Osiyo deb hozirgi Turkiyaning g`arbiy qismi anglashilgan. Xullas, Osiyo nomi o’rta dengiz sohillariga xos atoqli otdir. Bora-bora bu nom sharqiy yerlarga ham yoyilib, umumlashib ketadi va avvali quyi Osiyo, so`ngra Buyuk Osiyo nomlari, XVIII — XIX asrlarda Kichik 21 Osiyo, O’rta Osiyo, Markaziy Osiyo singari ayrim qismlarni anglatuvchi nomlar paydo bo`ladi. Osiyo nomining ma`nosi turlicha manba va adabiyotlarda turlicha izohlangan: Aziya shahri nomidan, filosof Aziya ismidan, Aziya vodiysi nomidan kelib chiqqan deb faraz qilinadi, osuri tilida asu «kun chiqish tomon». «Sharqiy» ma`nosida qo`llanilgan. Qora dengiz — janubiy xalqlar tomonidan berilgan nom qora so`zining «shimol», «salqin» degan ma`nosi ham bor. Uning suvi qoramtir bo`lgani uchungina qora dengiz deyiladi deb izohlash noto`g`ri. Milodimizdan avvalgi IX — VII asrlarda yunonlar qora dengizni yoki mamlakatimizning janubiga joylashgan bu dengizni «uzoq shimol» deb ham ataganlar. Qizil dengiz — arabcha «Bahri axmar, grekcha eritreya. Afsonaga ko’ra, eron shohi eritr (qizil qalpoq) bosib olgan va Nil tomon kanal qazitgan ekan. Boshqacha izohi ham bor: qirg`oqlarida qizg`ish suv o`tlari va chig`anoqlar ko`p bo`lganidan shunday nom olgan. O’rta dengiz — Yevropa, Afrika va Osiyo o’rtalarida joylashgan dengiz. Grekcha Mediterrano — «O’rta yer» so`zlaridan ruschaga aynan tarjima qilingan, o`zbekcha shakli shundan qishartirib olingan. Tarixiy sharqiy manbalarida ko`pincha Rum dengizi, Shom dengizi nomlari bilan ham mashhur bo`lgan. O`lik dengiz — g`arbiy Osiyodagi ko`l. Suvi juda sho’r va unda hayot yo`qligidan «hayotsiz», «jonivorsiz», «o`lik dengiz» deb atalgan. Lotin Amerikasi — Markaziy va Janubiy Amerikada ispan va portugal tillari tarqalgan. Bu tillar lotin yoki roman tillar guruhiga kiradi. Bu yerda yashovchi xalqlarning asosiy qismi lotin tilida so`zlashganligi uchun shunday nomni olgan. Bolqon — Yevropadagi yarim orol. Turkiy tillarda balqon, balxan «tog`», «tog`li yer» degan ma`noni anglatadi. Turkmanistondagi Balxan nomini turklar Yevropaga ko`chirgan bo`lishi ham mumkin (V. F. Minorskiy). Bosfor — Qora dengizdan O’rta dengizga o`tadigan terda joylashgan bo`g`oz. Turkiyada ko`pincha Bo`g`oz, Istanbul bo`g`ozi, Qora dengiz bo`g`ozi deb ataladi. Bosfor xonancha «buqa» degan so`z. Afsonaga ko’ra, go`yo bu bo`g`ozdan buqalar sakrab o`tgan emish. Ammo yana boshqa haqiqatga yaqinroq izoh ham bor. Qadimda bu bo`g`ozdan suzib o`tadigan kema egalari boj 22 haqini qoramol bilan to`laganlar, shu-shu «buqa to`lanadigan bo`g`oz» nomini olgan. 6 Ad..Nikonov V. A., Vvedeniye v toponimiku, M., 1965; Murzayev E. M., Ocherki toponimiki, M., 1974. II.BOB Nazariy qism. Toponimikaning nazariy asoslari. 2.2. O'zbekiston toponimlarining o'rganilishi tarixi. Geologiya va geografiya atamalaridan olingan toponimlar. Toponimlar minerallar orasida ayniqsa ko`p uchraydi. Buni quyidagi misollardan ko’rish mumkin: avstolitmineral (Avstraliya), agat (o`zbek tilida aqiq deyiladi) — qimmatbaho tosh (Sitsiliyadagi Akaita daryosi nomidan), adulyar — mineral (Alp tog`larining Adul tizmasi nomidan), alebastr — oq gips (Misrdagi alebastr shahri va tog`i nomidan), almandin — qimmatbaho tosh (Kichik Osiyodagi Albanda shahri), alyaskit — granitga o`xshash qattiq tosh (Alyaska), aragonit (Ispaniyadagi Aragoniya pasttekisligi nomidan), baykalit (Baykal ko`lidan), birmit — kahraboning bir turi (Birja nomidan), inderit — mineral (qozog`is-tondagi Inder tog`lari nomidan), muskovit mineral (Moskva davlatining qadimgi nomidan, Moskoviya), surik bo`yoq (Suriya nomidan), tuyamuyunit — mineral (Farg`ona vodiysidagi Tuyamo`yin koni nomidan), ferganit (Farg`ona) va hokazolar. Xazorasp — ming ot, Sariosiyo — bosh tegirmon, Go’rlan — ko’r va lang so`zlarining birikuvidan tashkil topgan. Hindikush — hind, kush — o`lim, degan ma`noni bildiradi. Gazlamalar. Boston — AQSHdagi shaharning nomidan, Jersi — NormandiyaFrantsiya qirg`og`i yaqinidagi orol nomidan, Sarpinka — Saratov viloyatidagi Saropta degan nomdan kelib chiqqan. Antrotoponimika — Turkiy «Axmet», arabcha «Ahmad — maqtovli, maqtovga sazovor» degan ma`noni anglatadi, undan Ahmetov degan familiya vujudga kelgan; Baxmet — turkiy «boy» yoki Axmet arabcha Ahmad so`zlarining qo`shilishidan Baxmetov familiyasi vujudga kelgan. Sabur (Saburov) — turkiy «sabr», arabcha «sobir» (chidamli) so`zlaridan olingan. Mamon — turkiy mo`min (qobil, beozor, yuvvosh 23 ma`nolarida) so`zidan olingan Mamonov familiyasi shundan kelib chiqqan. Polvonov — turkiy tillarda «polvon», forscha — «pahlavon» (botir, qahramon ma`nosida) so`zlaridan olingan, keyinchalik ruscha «ov» qo`shimchasi qo`shilib Polvonov familiyasi kelib chiqqan. Saymon turkiy «saymon» (abjir, chaqqon, dadil ma`nolarida) — Saymonov familiyasi shundan olingan. Dashikturkiy «dashuk» — «tashuk» (dimog`dor, kekkaygan ma`nolarida) so`zlaridan «Dashkov» familiyasi, kurdyuk — turkiy «kuduruk» — «kuzuruk» — «quyruq» so`zlaridan ruscha «Kurdyukov» familiyasi kelib chiqqan va hokazo. Oziq-ovqat nomlari. Lag`mon (xitoycha) — «lag`» — uzun, «man» — hamir, «uzun hamir» degan ma`nolarni bildiradi. Buterbrod (nemischa) — go`sht va non yoki non va yog` degan ma`nolarni bildiradi. Pirog — qoraqalpoqlarda «burek», tatarlarda esa «chiyburek», har ikkisida ham go`shtli pirog degan ma`no bor. Bu so`zning o`zagi «bur» o’ramoq, chulg`amoq ma`nolarini bildiruvchi fe`ldan yasalgan, ruscha «pirog» so`zi shundan kelib chiqqan. Ichimliklar nomlari. Toponimlarda ichimliklar nomlari ham ma`lum darajada o`z aksini topgan, masalan: borjomi — mineral suv (Gruziyadagi kurort shaharning nomi), esentuki — mineral suv (Shimoliy Kavkazdagi kurort shaharning nomi), Toshkent mineral suvi (Toshkent shaharining nomidan olingan) va hokazo. Bulardan tashqari, respublikamizning barcha ovul, qishloq, posyolka, vodiylari va vohalari hamda viloyatlari nomlari ham toponimlar bo`lib, ularning ko`pchiligi hali to`la o’rganilmagan. O’rganilganlaridan VII — X sinflarda O`zbekiston xalqlari tarixi darsida foydalanish katta ham ta`limiy, ham tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Bu usulda toponimikaga oid ma`lumotlardan foydalanish yoshlarni tarbiyaning ajralmas qismi bo`lgan estetik, vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning negizi bo`lib xizmat qiladi. Shuni aytish kerakki, mazkur joyga nomi berilgan o`simlik yoki hayvon yo`q bo`lib ketgan, bu joylarda yashaydigan xalqlar esa boshqa bir yerlarga ko`chib ketgan bo`lishi ham mumkin, biroq joy nomi deyarli o`z holicha qolaveradi. Boshqacha qilib aytganda, geografik nomlarning ma`nosiga qarab bu yerlarda qadimda qanday hayvonlar yashagani yoki qanday o`simliklar o`sganini 24 aytib berish mumkin. Mana sizga bir misol. Bir vaqtlar O’rta Osiyoda qulon deb atalgan yovvoyi otlar uyur-uyur bo`lib yurishgan. Qulonni ovlay berib, qirib yuborishgan. Hozirgi vaqtda qulon Turkmanistondagi Bodxiz qo’riqxonasida qolgan, xolos. Lekin Qulonsoy, Qulonboshi, Qulontepa kabi joy nomlari ana shu qimmatli jonivorning bir zamonlar ko`p bo`lganligidan dalolat beradi. Bulon degan ham hayvon bo`lgan. Qulon va bulon to`g`risida xalq og`zida mana shunday she`r bor: Qulon yurmas yerlardan. Quvib o`tib boradi, Bulon yurmas yerlardan Qalqib o`tib boradi. Bulonni bundan 9 asr oldin Mahmud Koshg`ariy «Qipchiqlar mamlakatda bo`ladigan katta gavdali hayvon» deb ta`riflagan. Aslida bulon ruscha «los» deb ataladigan katta bug`udir. Bulon, Bulonti kabi joy nomlari ana shu xayvonlardan qolgan esdalikdir. Boshqa bir misol. So`kso`k — saksovul. Munis Xorazmiy Xorazmda to`xtovsiz urushlar natijasida el-yurt harob bo`lganini tasvirlab, bunday deb yozgan edi: «Bu jihatdan Xorazm diyorida kaxat va gilo shoing` bo`ldi... Xivakning (ya`ni Xivaning) oliy imoratlari munhadim (vayron) bo`lib, o’rniga so`kso`k va yulg`un ko`kardi». Demak, bu o`simlik nomi Buxoro viloyatning Qorako`l tumanidagi So`kso`k degan qishloq nomiga ko`chgan. Respublikamizda o`zbekcha nomlardan tashqari arabcha, tojikcha, Mo`g`ulcha nomlar ham ko`p uchraydi. Qashqadaryo viloyatida Maymanak degan qishloq bor. Maymanak arabcha so`z bo`lib, «O`ng» tomon, «O`ng qo`l» degan ma`noni bildiradi. Farg`ona vodiysidagi Pochchaota soyidan chiqarilgan bir ariq Barangar deyiladi, bu nom esa Mo`g`ul tilida (barangdor) «O`ng qo`l, o`ng tomon» degan ma`noni bildiradi. Samarqand viloyatidagi Bulung`ur tumani va kanalining nomi Mo`g`ulcha «loyqa suv» degan ma`noni anglatadi. Reg, Reginav, Registon, Regzor degan joylar nomi fors-tojik tilidagi reg, ya`ni «qum» so`zidan olingan. Registon shaharning qum to`shab qilingan markaziy maydoni bo`lgan. Shuning uchun ham nomlarni er tili deyishadi. Joy nomlari yuzlab, hatto minglab yillar yashaydi. Bu nomlarning juda ko`pi hali o’rganilmagan. O`zingiz bir o`ylab ko’ring, respublikamizda 17000 dan ortiq qishloq va aholi yashaydigan punktlar, 500 taga yaqin quduq borligi ma`lum. Odatda, O’rta Osiyoda suv havzalari, jumladan 25 ko`llar kam deb kelinardi, holbuki birgina Tyanshan tog`larida 12000 soy va jilg`alar oqib tushishi, Sirdaryo yoqasida 2118 ko`l borligi hisobga olingan. Har bir qishloq atrofida yuzlab jarlar, tepaliklar, qirlar, buloqlar, quduqlar borki, ularni har qanday mukammal xaritadan ham topib bo`lmaydi 7 . Masalan, Zomin tumanidagi birgina Tomtum qishlog`i atrofidan 300 dan ortiq mayda joy nomlari yozib olingan bo`lsa, Toshkentdek azim shahar va uning vohasidan qancha joylarning nomini yozib olish mumkin. Ana shu aytilganlarni nazarga olib, bu paragrafda Toshkent shahri tarixi va Toshkent voxasidagi joylar nomlarining kelib chiqish tarixi haqida (albatta o’rganilganlarinigina) manbalarga asoslangan holda izohlab o`tamiz. Toshkent — qadimiy va navqiron Toshkent shahri Chirchiq daryosining sohilida bundan 2000 yil muqaddam vujudga kelgan. Akademik Ya. G`. G`ulomov rahbarligida Arxeologiya institutining bir guruh yirik ilmiy xodimlari Toshkent vohasida olib borgan arxeologik tekshirishlar natijasida Toshkent shahrining «yoshi» ni aniqlash mumkin bo`ladi. Toshkent — O`zbekiston jumhuriyatining poytaxti va Toshkent viloyatining markazi bo`lib, o`lkamizning eng yirik shaharlaridan biri. U aholi soni jihatidan Moskva, Sankt-Peterburg va Kiyevdan keyin to’rtinchi o’rinda turadi. Toshkent — sanoati yuksak rivojlangan, fan va madaniyati ilg`or, juda ko`p xalqaro uchrashuvlar, konferensiyalar, festivallar o`tkaziladigan joy, O’rta Osiyoning o`ziga xos janubiy darvozasi. U respublikaning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan tog`lari etaklarida, dengiz sathidan 440 — 480 metr balandlikda, Chirchiq daryosi vodiysida joylashgan. Chirchiq daryosidan bosh olgan va butun shahardan o`tadigan Bo`zsuv, Solor, Anhor, Qorasuv, Kaykovus, Bo’rjar, Oqtepa, Qoraqamish va boshqa kanallar uning mikroiqlimiga ijobiy ta`sir ko’rsatadi. Iqlimi kontinental, yillik o’rtacha temperaturasi 13,3°; yanvarning o’rtacha temperaturasi —1,1°; iyulning o’rtacha temperaturasi +27,5°. Yiliga 360 — 390 mm yog`in yog`adi. Maydoni 250 km2 . Shaharda 11 ta tuman: Ulug`bek, Shayxontohur, Mirobod, Yunusobod, Yakkasaroy, Bektemir, Sobir Raximov, Sirg`ali, Hamza, Chilonzor, Akmal Ikromov tumanlari bor. Qadimgi manbalarda hozirgi Toshkent o’rnida 2000 yil ilgari yirik obod shahar bo`lganligi 26 qayd qilingan. Arxeologik qazish natijasida Toshkent hududidan 2000 yil ilgari yasalgan sopol idishlar, bronza, oyna va turli mamlakatlarning tangalari topilgan. Biroq hozirgacha Toshkentning o`sha davrdagi nomi aniqlanmagan. 7 Sanaqulov U. “O`zbek xalqi va tilining ildizlari haqida tarixiy manbalar talqini” (Monografiya, I qism). – Toshkent: “Navro`z” nashriyoti, 2015 yil,190 bet . Toshkent V — VIII asrlarda Choch, Shosh, Shoshkent, Binkent deb atalib kelgan va ayni vaqtda shu nomdagi feodal davlatning poytaxti bo`lgan. Buyuk ipak yo`lida joylashgan Toshkent Yevropa mamlakatlarining Hindiston va Xitoy bilan olib borgan turli aloqalarida muhim rol o`ynagan. VI asrda turk xoqonligi tarkibiga qo`shib olingan. Turklar shaharni zabt etgach, uning atrofini kuchli mudofaa devorlari bilan o’rab olganlar. Arxeologik qazish vaqtida topilgan ishlab chiqarish qurollari va ro`zg`or buyumlari bu erda yuksak madaniyat bo`lganligidan dalolat beradi. Bundan tashqari Toshkent hududida VI —VIII asrlarga oid bir qancha qasrlar harobasi (masalan, Toshkentning shimoli-sharqiyidagi Oqtepa tepaligida) saqlanib qolgan. VIII asr boshlarida Toshkent arablar bosib oladilar: shahar aholisi arablarga qattiq qarshilik ko’rsatganlar. Toshkent o`zaro urushlar, qo`zg`olonlar, ko`chmanchi qabilalar hujumlari natijasida bir necha marta vayron qilingan. IX asrda shahar oldingi o’rnidan shimolisharqiy tomonda — Bo`zsuv kanali etagida barpo bo`lgan. Abu Rayhon Beruniy va Mahmud Koshg`ariy ma`lumotlariga ko’ra, shahar XI asrdan Toshkent deb atala boshlagan. IX — X asrlarda Toshkent Somoniylar davlati, X asr oxirlaridan XIII asr boshigacha Qoraxoniylar va Qoraxitoylar davlatlari tarkibida bo`lgan. Qadimiy manbalardan bayon qilinishicha, Toshkent bu davrda qal`a, ichki va tashqi shahardan iborat bo`lib, atrofi bir necha qator mudofaa devori bilan o’ralgan. Shaharda kulolchilik, o`q- yoy, gazlama, gilam, chodir hamda charm mahsulotlari ishlab chiqarish rivojlangan. XIII asr boshida Toshkentni Muhammad Xorazmshoh bosib oladi va 1214 yili Mo`g`ul qo`shinlari yo`lini to`sish maqsadida aholini ko`chirib, shaharga 27 o`t qo`ydiradi. Shahar bir necha vaqtgacha tiklanmaydi. Faqat Temuriylar davlati tarkibiga qo`shib olingandan keyingina qayta quriladi, 1404 yilda Ulug`bek ixtiyoriga mulk tarzida beriladi. Keyinchalik Temuriylar o’rtasida boshlangan taxt uchun kurashdan foydalangan Mo`g`ul xoni Yunusxon Toshkentni o`z qarorgohiga aylantiradi. 1501 yilda Shayboniyxon Mo`g`ullarni tor-mor etib Toshkentni idora qilishni o`z amakilari — Suyunchxo`jaxon va Ko`chkinjixonga topshiradi. Ularning davrida Toshkent O’rta Osiyoning hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniy hayot markazlaridan biriga aylanadi. XVI asrning birinchi yarmida Toshkentda katta qurilish ishlari olib boriladi. Bir qancha saroy va madrasalar quriladi. Masalan, Baroqxon va Ko`kaldosh madrasalari Shayboniyxonlar davrida qurilgan ko’rkam va hashamatli binolardandir. Hunarmandchilikning rivojlanishi savdo-sotiq aloqalarining kengayishiga olib keladi. XVI asrning ikkinchi yarmida Qozon va Astraxan’ xonliklarining bosib olinishi va Rus davlatiga qo`shib olinishi natijasida Toshkent bilan Moskva o’rtasida savdo aloqalari rivojlanadi, har ikki tomon bir-biriga elchilar yuboradilar. 1576 yilda Toshkent Shayboniyxonlardan Abdullaxon qo`l ostiga o`tadi. Uning o`limidan keyin esa Toshkentni Qozon xoni Tavakkal bosib oladi (1599). 1613 yili Ashtarxoniylardan Imomqulixon qozoqlarni tor-mor keltirib, Toshkentni qaytarib oladi va Toshkentga o`z o`g`li Iskandarni noib qilib tayinlaydi. Biroq Iskandarni tez orada qo`zg`olon ko`targan toshkentliklar o`ldiradilar. Bundan g`azablangan Imomqulixon Toshkent aholisini qirg`in qiladi. XVIII asr boshida Toshkent uchun Jung`oriya xonligi bilan Qozoq xonligi o’rtasida ko`p urushlar bo`ladi. 1723 yilda qozoqlar yengilib, Toshkent Jung`or xoni GaldanTSiren qo`liga o`tadi. Bu davrda Toshkent aholisi uzumchilik hamda poliz ekinlari, bug`doy, tariq, arpa, suli, zig`ir, kunjut etishtirish bilan shug`ullangan. Shahar rastalarida ipak mato ip-gazlama, zarbof kiyimlar ko`p bo`lgan. Rus savdogarlari Toshkentga movut, qunduz terisi va turli bo`yoqlar keltirishgan. Toshkent bilan Balh Xiva, Buxoro, Samarqand, Qulob, Shahrisabz va boshqa shaharlar o’rtasida savdo-sotiq rivojlangan. Pul muomalasi u davrda hali yaxshi rivojlanmagan edi. Toshkent aholisiga xonlik g`alla va qoramol bilan 28 to`lanadigan maxsus soliq (hosilning o`ndan bir qismi miqdorida) solgan. Jung`oriya xonligi barham topgandan keyin (1758 yil) Katta o’rda hujumlari natijasida Toshkent ko`p zarar ko’radi. XVIII asr o’rtalarida Toshkent to’rt daha (Sebzor, Ko`kcha, Beshyog`och, Shayxontahur) ga bo`lingan bo`lib, ularning har birini mustaqil hokim boshqargan. Bu davr tarixda «Chor hokim» (to’rt hokim) nomi bilan mashhur. Shaharning devori (uzunligi 14 km) va Labzak, Taxtapul, Qorasaroy, Sag`bon, Chig’atoy, Ko`kcha, Samar-qand, Kamolon, Beshyog`och, Qo`qon, Qashqar, Qo`ymas degan 12 ta darvozasi bo`lgan. XVIII asrning oxirlarida Shayxontahur dahasining hokimi Yunusxo`ja qolgan uch daha hokimligini ham o`z tasarrufiga olib, Toshkentda feodal tarqoqlikka chek qo`yadi. Bir necha harbiy yurishdan so`ng u Katta o’rdadan Toshkent atrofidagi qishloqlarni qaytarib olishga, Toshkent aholisiga tinchlik bermayotgan ko`chmanchi qozoqlarni bo`ysundirishga muvaffaq bo`ladi 8 . 1799 yili Qo`qon qo`shinlari Toshkentni qamal qildi, ammo toshkentliklarning kuchli zarbasiga uchrab, orqaga qaytadi. 1800 yili Yunusxo`ja Qo`qon xonligiga qarashli Quramani bosib oladi. Biroq 1807 yili Qo`qon qo`shinlari bilan bo`lgan jangda Yunusxo`ja yengilib, Quramani qaytarib beradi. Yunusxo`ja vafot etgach (1810 yili), Toshkentga uning o`g`li Sultonxo`ja hokim bo`ladi. Yunusxo`janing o`limidan foydalangan Qo`qon xoni Olimxon o`z ukasi Umarxon qo`mondonligida qo`shin yuborib, Toshkentni egallaydi va unga Sultonxo`janing ukasi Hamidxo`jani hokim qilib tayinlaydi. Hamidxo`ja Qo`qonga bo`ysunmay qo`yadi. Natijada Olimxon shaxsan o`zi qo`shin tortib, Toshkentni Qo`qon xonligyga uzil-kesil qo`shyb oladi. Shundan boshlab Toshkent hokimi faqat Qo`qon xoni tomonidan tayinlanadigan bo`ldi. XIX asr o’rtalarida Toshkent O’rta Osiyoning Rossiya bilan savdo-sotiq qiluvchi eng yirik markaziga aylanadi. Rossiya bilan O’rta Osiyo shaharlari olib borayotgan savdo-sotiqning 40%i birgina Toshkentga to`g`ri kelar edi. Har yili Orenburg va Semipalatinsk shaharlariga Toshkentdan paxta, paxta mahsulotlari, ipak, guruch, quruq mevalar, jun va boshqa mahsulotlar ortilgan tuya karvonlari jo`natilar edi. U erdan esa Toshkentga ip-gazlamalar, temir metall buyumlar, 29 mo`yna va boshqalar keltirilardi. 1865 yili Toshkent chor qo`shinlari tarafidan bosib olindi. 1867 yildan Turkiston general-gubernatorligi Sirdaryo viloyatining markaziga aylandi. Toshkent aholisi ikki yoqlama — podsho mustamlakachilar hamda mahalliy ekspluatatorlar zulmi ostida qoldi. 8 Sanaqulov U. O`zbek yozma adabiy tili fonetik, morfologik me`yorlarining ilk shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari (Monografiya, II). –Toshkent.: “Navro`z” nashriyoti, 2014 yil, 209 bet. Ijtimoiy va milliy mustamlaka zulmining avjga chiqishi natijasida Toshkent mehnatkash ommasi 1892 yilda qo`zg`olon ko`tardi. 1899 yili Zakaspiy temir yo`li bu ergacha etib keldi. 1905 yili esa Toshkentni markaziy Rossiya bilan bog`lovchi eng yaqin yo`l — Orenburg — Toshkent temir yo`li qurildi. Toshkent asosiy temir yo`l uzeli, savdo va tranzit punktiga, ko`p millatli Turkiston o`lkasining ma`muriy- siyosiy markaziga aylandi. Shaharda yangi sanoat korxonalari hamda savdo muassasalari vujudga keldi. 1813 yili Toshkentda III sanoat korxonasi, jumladan 15 ta paxta tozalash zavodi, 3,5 mingdan ortiq hunarmandchilik ustaxonasi, 22 rus va chet el savdo firmalarining bo`limlari, 186 ta katta-kichik magazin bor edi. Toshkent aholisi, asosan, xunarmandchilik, dehqonchilik, bog`dorchilik va savdo- sotiq bilan shug`ullanar edi. eski shaharning sharqiy tarafida yangi shahar barpo qilinib, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o`zgarishlar asosan Toshkentning shu qismida ro`y bergan. Trshkentda sanoat korxonalari rivojlanishi tufayli mahalliy kapitalistlar sinfi bilan bir qatorda mahalliy ishchilar sinfi ham etishib chiqa boshladi. Mahalliy ishchilar sinfi, asosan, paxta tozalash, yog`-moy, vino-aroq, g`isht, pillakashlik korxonalari va boshqa korxonalar ishchilaridan, temir yo`l, tramvay ishchilaridan shuningdek, hunarmandchilik ustaxonalaridan yollanib ishlayotgan ishchilardan iborat edi. Toshkentdagi Bosh temir yo`l ustaxonasi (hozirgi Toshkent teplovoz vagon remonti zavodi)ning 800 ishchisidan 120 tasi mahalliy millat vakili bo`lgan. Turkiston proletariatining ko`pchilik va ilg`or qismini tashkil yetgan. Toshkent ishchilari Rossiyada sinfiy kurash maktabini o`tgan rus ishchilari ta`sirida asta-sekin siyosiy qurashga jalb etila boshlaydilar. 1903 yili Toshkentda sotsial-demokratik to`garak tuziladi. 1904 yili esa dastlabki 30 mayovkalar o`tkaziladi, yashirin bosmaxonalar tashkil qilinadi va «Iskra» gazetasi tarqatila boshlaydi. Toshkent mehnatkashlari ham 1905—1907 yillardagi Turkiston mehnatkashlarining g`alayonlarida ishtirok etdilar. Butun Rossiya Oktyabr’ ish tashlashi podsho hukumatining eng «mustahkam» va so`nggi tayanchi bo`lgan armiyani ham qo`zg`atdi. Turkiston armiyasida g`alayon o`sib bordi. Natijada Toshkent Tuproq qo’rg`oni soldatlarining qurolli qo`zg`oloni bo`ldi. 1912 yili Lena oltin konlari ishchilarining otilishiga javoban Toshkent yaqinida joylashgan Troitskiy harbiy lager’ sapyorlari qo`zg`olon ko`tardilar. 1916 yil 25 iyunda podsho Nikolay II «imperiyadagi begona aholi erkaklarini» mardikorlikka safarbar qilish to`g`risida farmon berdi. Turkistonning tub aholisi safarbarlikka qarshi norozilik namoyishlari o`tkazdi. Joylarda bu harakat qo`zg`olonga aylandi. Jumladan, Toshkent mehnatkash ommasi 4 iyulda qo`zg`olon ko`tardi. 1917 yil 25 oktyabrga o`tar kechasi Petrogradda qurolli qo`zg`olon boshlanib, muvaqqat hukumat ag`darib tashlandi, hokimiyat ishchi va soldat deputatlari Petrograd Soveti qo`liga o`tdi. G`alayonda qatnashgan ishchilarning g`alabalari to`g`risidagi xabar 27 oktyabrda Toshkentga ham etib keldi. Bu xabardan ruhlangan ishchilar burjua hokimiyatiga qarshi qurolli qo`zg`olon ko`tardilar. 28 oktyabrda qo`zg`olonchilar qo`mitasi tuzildi. Qo`mita Toshkent ishchilar va soldatlarining- qo`zg`olondan norozi bo`lgan kuchlarga qarshi kurashiga boshchilik qildi. O`sha kuni soat 6 da temir yo`l ustaxonasi gudok chalib, qurolli qo`zg`olon boshlashga signal berdi. Qo`zg`olon 31 oktyabrgacha davom etdi. Qo`zg`olon natijasida 1 noyabrda Toshkentda yangi hokimiyat o’rnatildi. Lekin bu hokimiyat Turkiston xalqlariga ozodlik keltirmadi. 2- jahon urushigacha besh yilliklar davrida Toshkentda bir qancha sanoat korxonalari — «Qizil tong» tikuvchilik fabrikasi, «O’rtoq» tamaki fabrikasi, poyabzal fabrikasi, mashinasozlik zavodi, Toshkent to`qimachilik kombinati, metallsozlik zavodi va boshqalar qurildi. O`zbekiston bo`yicha Toshkentda birinchi bo`lib GOELRO rejasini amalga oshirishga kirishildi. Bo`zsuv, Qodiriya va Bo’rjar GESlari bunyod qilindi. 2- jahon urushi yillarida ko`pgina g`arbiy tumanlardan sanoat korxonalari, oliy o`quv yurtlari, 31 madaniy-maishiy muassasalar Toshkentga ko`chirildi. Toshkent mamlakatning eng yirik sanoat markazlaridan biriga aylanib qoldi. Ikkinchi jahon urushi davrida O`zbekiston Qizil Armiyaning qudratli arsenaliga aylanib qoldi. Sovet hukumati nemis boshinchilariga qarshi umumiy harbiy safarbarlik o`tkazdi. O`zbekistonning harbiy xizmat yoshidagi minglarcha aholisi, shu jumladan o`zbek yoshlari ham Vatanni yovuz boshinchilardan himoya qilish uchun urush maydonlariga jo`nab ketdilar. O`zbek jangchilari Vatan urush frontlarining hammasida kurash olib bordilar. Minglab jangchilarimiz Sankt-Peterburg, Moskva mudofaalarida ishtirok etdilar. O`zbek jangchilari Ukraina, Belorussiya, Qrim, Boltiq bo`yi respublikalarini ozod qilishda qatnashdilar. Urush davrida 118 ming o`zbek jangchilari har xil davlat orden va medallari bilan mukofotlandi va 65 kishi «Qahramon» unvoniga sazovor bo`ldi. Ikkinchi jahon urushi maydonlarida minglarcha o`zbek yoshlari qo’rqmas razvedkachi, mohir snayper, dovyurak tankchi, to`pchi, ziyrak partizanlar sifatida dong chiqardilar. Urush yillarida o`zbek xalqi frontni qurol, oziq-ovqat va kiyim-kechak bilan ta`minlashda katta xizmat ko’rsatdilar. O`zbek xalqi O`zbekistonga ko`chirib keltirilgan korxonalarni joylashtirish, front talabini qondirish uchun bir qancha yangi korxonalar, zavod- fabrikalarni ishga tushirdi. Bu korxona, zavod-fabrikalarni ishga solish uchun energetika bazasini kengaytirish uchun Toshkent vohasida 6 GES, Farg`ona vodiysida issiqlik elektrostantsiyasini qurish, Chirchiq va Bo`zsuvda 5 GES, Sirdaryoni bo`g`ib Farhod GES lari qurildi. Shunday qilib, urush yillarida O`zbekiston sanoatining barcha tarmoqlari kengaydi. Qishloq xo`jaligida ham xalqimiz fidokorlik namunalarini ko’rsatdi. Jamoa xo`jaligi mehnatkashlari tashabbusi bilan 40 — 42-yillarda Shimoliy Toshkent kanali «hashar» yo`li bilan qurilib, Moskva, Sankt-Peterburg va Toshkent aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta`minladilar. Urush o`zbek xalqini og`ir sinovdan o`tkazib, yuqori darajada chiniqtirdi. Toshkent sanoati 1943 yilda 1940 yildagiga nisbatan 3 baravar ko`p mahsulot berdi. Ukraina, Belarussiyaning g`arbiy tumanlaridan Toshkentga vaqtincha ko`chirilgan aholi boshpana va ish bilan ta`minlandi. Ko`chirib 32 keltirilgan bolalarga alohida g`amxo’rlik qilindi. Bir qancha bolalar uylari ochildi. Minglab Toshkentliklar bolalarni o`z qaramog`iga oldilar. Toshkentlik Shoahmad va Bahri Shomahmudovlar oyiasi 15 ta turli millat bolalarini, Bahrixon Ashurxodieva 8 bolani olib parvarish qildilar. Urushdan keyingi yillarda Toshkendagi og`ir sanoat tarmoqlari tez sur`atlar bilan rivojlandi. Yirik sanoat korxonalari — «O`zbekselmash», «Ekskavator zavodi», «Tashtekstilmash», «Tashxlopkomash», «Tashkentkabel’», Toshkent yog`-moy kombinati, Toshkent karborund zavodi, mashinasozlik, elektrolampa va elektromexanika zavodlari, yirik panelli uysozlik kombinati va boshqalar qurildi. eski sanoat korxonalari ta`mirlanib yangi asbob-uskunalar bilan jihozlandi. Yalpi sanoat mahsuloti 1917 yilga qadar ishlab chiqarilgan mahsulotga nisbatan 150 marta o`sdi. 1966 yilgi zilziladan keyin Toshkent qardosh respublikalar yordamida, yangi bosh reja asosida qurildi. Toshkent birodarlashgan shaharlar jahon federatsiyasining a`zosi, birodarlashgan shaharlar birinchi konferensiyasining qatnashchisidir. 8 ta chet el shahri — Qarochi (Pokiston), Patiala (Hindiston), Tunis, Tripoli (Liviya), Marokash, Bamako (Mali), Skople (Yugoslaviya) va Sietl (AQSH) bilan birodarlashdi. Hozirgi kunda Toshkent tanib bo`lmas darajada o`zgarib bormoqda. Shahar loyixasi me`morlar tomonidan qayta ishlanib, milliy uslubdagi turar joy dahalari qad ko`tarmoqda. Uning keng asfal’tlangan ko`chalari, osmono`par uylari, o`nlab madaniyat va istirohat bog`lari, yuzlab kinoteatrlari shahar mehnatkash ommasiga xizmat qilmoqda. Toshkent shahri va uning vohasi iqlimi mo``tadil, daryolari sersuv, tuprog`i kimyoviy elementlarga boy bo`lishi, bu vohada sug`orma dehqonchilikning qadimdan rivojlanishiga qulay sharoit yaratgan. Toshkent vohasi, shu jumladan shaharni Chirchiq daryosi ob-hayot bilan ta`minlaydi. Chirchiq daryosining o`ng sohilini 120 ta, chap sohilini esa katta-kichik 41 ta kanal va ariqlar o`z suvlari bilan ta`minlaydi. Demak, bu ariq va kanallarning gidrotoponimikasini batafsil bayon qilish, bu toponim, gidronim va etnonimlarni ilmiy jixdtdan tahlil qilish kitob hajmini yanada kengaytirib yuboradi. Shuning uchun biz Toshkent shahrining asosiy suv arteriyasi bo`lgan, Chirchiq daryosidan 33 bosh oladigan: Iskandar, Zahariq, Bo`zsuv, Anhor, Kaykovus, Solar, Qorasuv kabi kanallar, shahardagi ayrim nomlarning toponimikasi haqida fikr yuritamiz, xolos. Bo`zsuv — Toshkent shahrini oralab o`tadigan kanal nomi. N. G. Mallitskiy Bo`zsuvni «buzoq suvi» deb izohlaydi. Orenburg viloyatidagi Buzuluk daryosining nomini ham ba`zilar Buzoq suv deb atashadi. Aslida esa Bo`zsuv suv rangiga ko’ra shunday nom olgan. BOB bo`yicha xulosa. Toponimika geografik nomlar, kishi ismlarini o’rganadigan fan sifatida maydonga keldi.Toponimika atamasi yunonchadan tarjima qilganda “topos” – joy, “onom” yoki “onima” – nom umuman olganda joy nomini o’rganadigan fan manosini beradi. Biz bilamizki o’lkamiz hududidagi biror yerni o’rganish uchun albatta toponimika faniga murojaat qilamiz.Aynan toponimika malum bir hudud, qishloq, shahar, viloyat, daryolar, ko’llar,soylar va shu kabilarning nomlanishi bu nomlarning qayerdan kelib chiqqanini o’rganadi. Vatanimiz hududidagi qishloq, shahar, daryo, ko’l, tepalik,tog’,vodiy va shu kabilarning nomlari kelib chiqishining o’ziga yarasha tarixi bor.Toponimika ham aynan shu masala bo’yicha tadqiqot olib boradi.Tarixiy o’lkashunoslik fani ham aynan shu jihati bilan toponimika fani bilan bog’liqdir. O’lkamiz tarixini o’rganishda joy nomlari muhim ahamiyat kasb etadi. Sababi qadim zamonlarda o’lkamizda joylashgan hozirda ma’lum bir nom bilan ataladigan hududlar, daryolar dengizlar, shaharlar, tumanlar qadimda boshqacha nom bilan atalgan bo’lishi mumkin.Misol sifatida hozirgi Amudaryo qadimda Oks deb, Orol dengizi ham bir necha nomlar bilan, Kaspiy dengizi esa Jurjon dengiz nomi bilan atalganini aytib o’tishimiz joiz. Aynan qadimgi xaritalarda o’lkamiz hududidagi yerlar boshqacha nomlar bilan atalgan. Aynan o’lkamiz tarixini o’rganishda biz xaritalarga murojaat qilamiz. Shundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki Tarixiy o’lkashunoslik va Toponimka fanlari bir –biri bilan chambarchas bog’liqdir. 34 XULOSA: Abdulla Qahhor ijodini o‘rganish yuzasidan yetarli tajribalar to‘plangan, ommalashtirilgan. Lekin sobiq sho‘rolar davrida adib asarlarini o‘rganish, tahlil qilish komfirqa mafkurasi doirasida, uning talablari asosida o‘rganilgani bugun hech kimga sir emas. Istiqlol sharofati bilan adabiyotga adabiy ta’limga e’tibor keskin o‘zgardi, ijobiy yuksalishlar davri boshlandi. Adib asarlarini o‘rganishga yangilangan badiiy tafakkur asosida yondashish ; uning asarlarini o‘rganish orqali o‘quvchilarda ma’naviy va mafkuraviy immunitetlarni hosil qilish; adib mahorati, iste’dodini tadqiq qilish vositasida o‘quvchilarning fikrlash quvvatini oshirish, ona tilimiz qadrini ulug‘lash, tildan foydalanish madaniyatini yanada rivojlantirish; o‘quvchilarning adabiy tur va janrlar haqidagi ilmiy–nazariy bilimlarini adib asarlari misolida yanada yorqinroq aks ettirish; adib asarlarini zamonaviy axborot vositalari va yangilangan pedagogik texnologiyalar asosida o‘rgatish ko‘lamini kengaytirib , adabiy ta’lim maqsad va vazifalarining ro‘yobini ta’minlash kabi ezgu maqsadlar mavzumizning, ilmiy ishimizning dolzarbligini ham belgilab beradi. Adabiy ta’limda yozuvchi ijodini o‘rganish, tadqiq qilish hamisha dolzarb masalardan biri sanalgan. Ijodkorning o‘ziga xos uslubini, timsol yaratish mahorati, so‘zga bo‘lgan e’tiborini kuzatish, tahlil etish orqali badiiy asarni idrok qilish, uning g‘oya va mazmunini to‘la tushunish , ayni paytda, satrlarga singdirilgan ma’no sirlaridan voqif bo‘lish imkoniyati yanada kengayadi. S.Ismatovning “Maktabda Abdulla Qahhorning hayoti va ijodini o‘rganish” adabiyot o‘qituvchilari uchun qo‘llanmasi ham adib ijodiy uslubini tahlil etishga yo‘naltirilgan. 35 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Abduazizov A. O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi. – Т., 1992. 2. Abdullayev F. O‘zbek tilining Xorazm shevalari. – Т., 1961. 3. Abdurahmonov G‘. Qo‘shma gap sintaksisi. – Т., 1964. 4. Abdurahmonov Ғ., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. – Т., 1982. 5. Abdurahmonov G‘. Shukurov Sh. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. – Т., 1973, 2009. 6. Begmatov E. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. – Т., 1985. 7. Doniyorov X. O‘zbek xalqining shajara va shevalari. – Т., 1968. 8. Jo‘rayev. B. O‘zbek adabiy tili va o‘zbek dialektlari. – Т., 1968. 9. Mamatov N. Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma so‘zlar. – Т., 1966. 10. . Muxtorov А., Sanaqulov U. O‘zbek adabiy tili tarixi. - Т., 1995 (-160). 18. Ne’matov H. O‘zbek tili tarixiy fonetikasi. - Т., 1992. 19. Nurmonov A. O‘zbek tilshunosligi tarixi. – Т., 2002. 20.Нурмонов А., Mahmudov Н., Ahmedov А., Solixo‘jayeva S. O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi. – Т., 1992. 36 21. Mahmudov Н., Nurmonov A. O‘ 37

Abdulla qahhor hikoyalarida toponimika mavzusida

Kirish……………………………………………………………………………4

I.BOB.       Asosiy qism.  Abdulla Qahhor hikoyalaridagi toponimka

  1. Ijodkor hikoyalaridagi toponimka xususiyatari…………….6
  2. Hikoyanavis asarlaridagi o`ziga xos so`z uslubiyati……….10
  3. Hikoyalarida badiiy detallarning ifodalanishi……………...14

BOB bo`yicha xulosa………………………………………………………….16

II.BOB       Nazariy qism. Toponimikaning nazariy asoslari

                   2.1.   Toponimika tushunchasi va uning mohiyati haqida…………17

                   2.2.   O'zbekiston toponimlarining o'rganilishi tarixi……………...23

BOB bo`yicha xulosa.……………………………………………..…………….34

XULOSA………………………………………………………………………...35

Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………......36

Купить