Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	129.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2024
Расширение	doc
Категория	Лингвистика

Abdulla Qahhor korpusı ınterfeysining o'ziga xos xususiyatlari

15Kerak bo‘ladi <kerak bo‘l> [f], [must. f.], [har. f.] ,[o‘-siz f.] , [b-li f.], [qo‘sh. f.],
[ya.f.], [majh. n.], [k.z.], [x.m.];
Odamlar <odam> [ot], [tur.ot], [an. o.], [shaxs.t.n], [s.o], [t.o], [k.k];
Dod < dod> [SG], [u.];
Ovoziga <ovoz> [ot], [tur.ot], [mavh.ot], [s.o], [t.o.], [III sh.], [j. k.], [birl. s.];
O‘rganib qolgan <o‘rganib qol> [f], [must. f.], [holat f.], [o‘-siz f.], [b-li f.], [an.
n.], [sod. f.], [t.f.], [x.m.], [har. t.], <o‘rganib >, [yet. f.], < qolmoq > [ko‘m. f.],
[sif-sh];
Birovni <birov> [olm.], [gum.olm.], [s.olm.], [yas.olm.], [tush. k.], [birl. s.];
Eri < er> [ot], [tur.ot], [an. o.], [shaxs.t.n], [s.o], [t.o], [ e.k], [birl. s.] ;
Uradi <ur> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-li f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [ya.f.],
[x.m.], [k.z.], [III sh.b.];
Birovning <birov> [olm.], [gum.olm.], [s.olm.], [yas.olm.], [qar. k.], [birl. s.];
Uyi < uy > [ot], [tur.ot], [an.o], [o‘.j.n.], [s.o], [t.o], [ e.k ], [b.k], [birl. s.];
Xatga tushmoq <xatga tush> [f.i.], [must. f.], [holat f.] , [o‘-siz f.], [b-li f.], [an.
n.], [sod. f.], [t.f.];
Ammo <ammo> [bog‘.], [t.bog‘.], [zid. bog‘.];
Kampirning < kampir > [ot], [tur.ot], [an. o.], [shaxs.t.n], [s.o], [t.o], [q.k], [birl. s.];
Dodiga <dodi> [SG], [u.];
Odam < odam> [ot], [tur.ot], [an. o.], [shaxs.t.n], [s.o], [t.o], [birl. s.];
Tez <tez> [rav.], [m.d. rav.], [s. rav.], [tub rav.];
To‘plandi <to‘plan> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-siz f.], [b-li f.], [an. n.], [sod.
f.],[ya.f.], [x.m.], [o‘.z.],[ III sh.k.];
Qobil < qobil> [ot], [at.ot], [shaxs.n], [b.k], [birl. s.];
Bobo <bobo> [ot], [tur.ot], [an. o.], [sh.n.], [qar. LMG], [ya. o.], [s.o.], [t.o.],
[b.k.], [birl. s.];
Yalangbosh <yalangbosh> [sif.], [nis. s.], [qo‘sh.s.], [yas.s.], [xus. LMG ];
Yalangoyoq <yalangoyoq> [sif.], [nis. s.], [qo‘sh.s.], [yas.s.], [xus. LMG ];

4tilga e‘tibor ma‘naviyatga e‘tiborning ustuvor yo‘nalishlaridan biri darajasiga
ko‘tarildi. Shu boisdan ona tilimizni asrab-avaylash, boyitish, undan amaliy
foydalanish samaradorligini oshirish bilan birga, o‘zbek tilining zamonaviy
axborot-kommunikatsiya tizimida keng qo‘llanishiga erishish kechiktirib
bo‘lmaydigan, dolzarb vazifaga aylandi. Korpus lingvistikasi istiqbolli ilmiy
yo‘nalishi sifatida o‘zbek tili milliy korpusini yaratish, mualliflik korpusi
tuzishning lingvistik asoslarini ishlab chiqish, lingvistik modellarni tuzish singari
masalalarni zamonaviy ilmiy tamoyillar asosida tadqiq etish fanimiz oldida turgan
dolzarb vazifalardan biridir.

17Qarg‘aydi <qarg‘a> [f], [must. f.], [nutq f.], [o‘-li f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [t.f.],
[x.m.], [k.z.], [III sh.b.];
It < it> [ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n.], [s.o], [t.o], [b.k], [birl. s.];
Huradi <hur> [f] [must. f.], [har. f.] , [o‘-siz f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [t.f.],
[x.m.], [k.z.];
Tovuqlar < tovuq> [ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n.], [s.o], [t.o], [b.k], [birl. s.];
Qaqag‘laydi <qaqag‘la> [f], [must. f.], [holat f.], [o‘-siz f.], [b-li f.], [an. n.],
[sod. f.], [ya.f.], [x.m.], [k.z.];
Kimdir <kimdir> [olm.], [gum.olm.], [s.olm.], [yas.olm.], [b.k.], [birl. s.];
Shunday <shu> [olm.], [ko‘r.olm.], [s.olm.], [tub olm.], [b.k.], [birl. s.];
Kichkina <kichik> [sif.], [as. s. ], [oz.d.], [s.s.], [t.s.], [o‘l.LMG];
Teshikdan < teshik> [ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n], [s,o], [t.o], [ch.k], [birl. s.];
Ho‘kiz <ho‘kiz> [ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n.], [s.o], [t.o], [b.k] [birl. s.];
Sig‘ishiga <sig‘> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-li f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [t.f.],
[h.n.], [x.m.], [III sh.], [j. k.];
Aql < aql> [ot], [tur.ot], [an. o.], [mavh.o.], [s.o], [t.o], [b.k];
Ishonmasligi <ishon> [f], [must. f.], [munosabat f.], [o‘-li f.], [b-siz f.], [an. n.],
[sod. f.], [t.f.], [h.n.], [III sh.];
To‘g‘risida <to‘g‘risida> [ko‘m.], [nis.ko‘m.], [f.m.m.];
Kishilarga < kishi> [ot], [tur.ot], [an. o.], [s.o], [t.o], [b.k], [birl. s.];
Gap < gap> [ot], [tur.ot], [an. o.], [s.o], [t.o], [b.k];
Ma’qullaydi <ma‘qulla> [f], [must. f.], [munosabat f.], [o‘-li f.], [b-li f.], [an. n.],
[sod. f.], [ya.f.], [x.m.], [k.z.], [III sh.];
Qobil < qobil> [ot], [at.ot], [shaxs.n], [b.k], [birl. s.];
Boboning <bobo> [ot], [tur.ot], [an. o.], [sh.n.], [qar. LMG], [ya. o.], [s.o.], [t.o.],
[qar. k.], [birl. s.];
Qo‘shnisi <qo‘shni> [ot], [tur.ot], [an. o.], [shaxs.t.n], [s.o], [t.o], [b.k], [birl. s.];
Burunsiz <burunsiz> [sif.], [nis. s.], [s.s.], [yas.s.], [tab.h. LMG];

21(Ph D ) dissertatsiyasi avtoreferati.– Samarqand, 2017.– 43 b.
12. Hamrayeva Y.N. O‘zbek tilining ideografik lug‘atini tuzish tamoyillari
(harakat va holat tushunchasini ifodalovchi so‘zlar misolida). Filol. fan. nomz.
diss. – Toshkent, 2009.– 45 b.
13. Karimov S., Qarshiyev A., Isroilova G. Abdulla Qahhor asarlari tili-ning
lug‘ati. Alfavitli lug‘at. – T.: O‘zME, 2007. – 434 b.
14. Karimov S., Qarshiyev A., Isroilova G. Abdulla Qahhor asarlari tilining lug‘ati.
Ters lug‘at. – T.: O‘zME, 2007. – 423 b.
15 Ne’matov H. Lingvistik tadqiqot metodikasi, metodologiyasi va
metodlari: – Buxoro: NS, 2005. – 121 b.
16 Bahriddinova B. Fe‘l lug‘aviy shakllari tizimi (Tur kategoriyasi): Filol.
fanlari nomzodi dis avtoref. – Samarqand, 2002. – 22 b.
17 Mengliyev B. Lisoniy tizim yaxlitligi va unda sathlararo munosabatlar:
Filol. fanlari d-ri dis. … – Buxoro, 2001. – 248 b.

11korpusi asosida bugun leksikologiya, leksikografiya, til tarixi, dialektologiya,
sotsiolingvistika, boshqa soha rivojiga xissa qo‘shishi, yangi-yangi imkoniyatlar
eshigini ochishi mumkin. Mualliflik korpusi yordamida ma‘lum yozuvchi yoki
shoir tili konkordansini tuzish, milliy korpus, ma‘lumotlar bazasini yaratish shular
jumlasidandir.
Mualliflik korpusi tuzishning umumiy tamoyillari asosida Abdulla Qahhor
asarlari korpusi tuzish prinsiplari ishlab chiqish o‘zbek tili hamda A. Qahhor
ijodining o‘ziga xos jihatlariga alohida e‘tibor qilishni talab etadi. Mualliflik korpusi
tarkibiy qismlarining to‘g‘ri joylashtirilishi, korpus mazmuni, materiali, razmetkasi
hal qiluvchi omillar bo‘lganligi uchun Abdulla Qahhor korpusini tuzishning muhim
bosqichlari korpus interfeysini loyihalash (1), korpusga material tanlash, uni qayta
ishlash (2), korpus razmetkasi tamoyillarini ishlab chiqish (3), morfologik,
semantik, sintaktik razmetka teglarini modellashtirish (4), dasturiy ta‘minot
yaratishdan iborat bo‘ladi.
Abdulla Qahhor hikoyalari korpusini tuzish uchun morfologik razmetkalash
ta m o y illa r i ni is hl a b c h i q is h l o zi m , c h un ki o‘z b e k t i l in i ― tu s h un a d i g a n – a v t o m atik
razmetkalay oladigan dastur mavjud emas. Korpus interfeysi dizayni, tuzilishi,
qidiruv oynalari, ularning tarkibi, korpus materiali korpus lingvistikasi mutaxassisi
tomonidan, dasturiy ta‘minot esa dasturchi tomonidan tayyorlanadi. A.Qahhor
korpusiga material tanlash ham muhim masala. Korpus matnlarining
razmetkalanishi A.Qahhor asarlari matni ustida turli lingvistik amallarni bajarish,
adabiyotshunoslik, tarix, etnografiya, lingvomadaniyatshunoslik,
lingvoma‘naviyatshunoslikka oid tadqiqot olib borishda ko‘p funksiyali axborot
manbai sifatida xizmat qila oladi. Buning uchun korpusning asosiy bazasi
tuzilayotgan vaqtda to‘g‘ri rejalashtirilgan bo‘lishi lozim.
O‘zbek tilidagi matnlarni morfologik razmetkalashning o‘ziga xos
tamoyillarini ishlab chiqish obyekt sifatida olingan
― O‘g‘ri hikoyasi razmetkalash
uchun qo‘llanma vazifasini bajara oladi. Morfologik razmetka tizimiga so‘zshakl,
lemma va teg kiradi. So‘zshakl – tanlangan matndagi morfologik birlik.

91) erkin korpus
2) tijorat korpuslari
3) yopiq korpus
V.Maqsadiga ko‘ra:
1) tadqiqiy
2) illyustrativ
VI.
Dinamikligiga ko‘ra:
1) dinamik (monitor)
2) turg‘un
VI. Qo‘shimcha axborotga egaligiga ko‘ra:
1) annotatsiyalangan (razmetkalangan)
2) razmetkalanmagan.
Korpusning tur,xillari qancha ko‘p bo‘lmasin, ularni dastlab ikki tomondan
guruhlash maqsadga muvofiq:
- butun til (odatda, tilning ma‘lum davri)ga yoki uning ma‘lum bir
voqelanish turi (janr, uslub , biror ijtimoiy yoki yoshga oid guruh,
yozuvchi yoki olim tili)ga oidligiga ko‘ra;
- lingvistik razmetka turiga ko‘ra.
Shuningdek, nutq turiga ko‘ra, uning yozma, og‘zaki, aralash shakli ajratiladi.

71.2 . Korpus lingvistikasining bugungi holati, muammolari va ularni
yechish yo‘llari
Bugungi kunda samaradorlikni oshirishning yagona yo‘li ishlarni kompyuter
vositasida amalga oshirishdir. Bu, esa o‘z navbatida, hamma sohalarni
kompyuterda ishlashga moslashtirishni taqozo etadi. Kompyuter tibbiyoti,
kompyuter iqtisodiyoti, kompyuter huquqshunosligi qatorida tilshunoslikda ham
kompyuter lingvistikasi yo‘nalishining yuzaga kelishi tabiiy holdir. O‘zbek
kompyuter lingvistikasini yaratish oldimizda turgan dolzarb masala. Bu o‘zbek
tilini kompyuterga olib kirish, ya‘ni til bilan bog‘liq masalalar – o‘zbek tiliga
o‘qitish, bilimlarni baholash(test), matnlarni o‘zbekcha ovozlashtirish, axborotni
ovoz orqali kompyuterga kiritish, matnllarni tahrirlash, tarjima qilishni
kompyuterda bajarish imkonini yaratadi.
O‘zbek kompyuter lingvistikasini yaratishda ingliz kompyuter
lingvistikasidan to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalanish imkonsiz. Faqat uning asosiy
g‘oyalariga tayanish mumkin. O‘zbek kompyuter lingvistikasi tilimizning o‘ziga
xosliklari asosida shakllantiriladi. O‘zbek kompyuter lingvistikasini yaratishdan
oldin ona tilimizni yuqori va to‘liq darajada sistemalashtirish, formallashtirish
vazifalarini yechish kerak. Demak, o‘zbek tili kabi boy, keng va chuqur
rivojlangan tillar masalalarini kompyuterda yechish darajasiga olib chiqish ingliz
tiliga qaraganda katta hajmdagi ishni bajarishni talab etadi.
O‘zbek kompyuter lingvistikasi oldiga turgan asosiy masalalar
quyidagilardan iborat:
1. O‘zbek tili kompyuter axborot uslubini ishlab chiqish:
2. O‘zbek tilining leksik va gramatik izohli lug‘atlarini qayta tuzish;
3. O‘zbek tili grammatikasining formal modelini ishlab chiqish;
4. O‘zbek tili grammatikasining aksiomatik nazariyasini yaratish;
5. Matnlarni o‘zbekcha o‘qiydigan kompyuter dasturiga asos solish;

16Yaktakchan <yaktakchan> [sif.], [nis. s.], [s.s.], [yas.s.], [holat LMG], [tab.h.
LMG];
Og‘il < og‘il > [ot], [tur.ot], [an.o], [o‘.j.n.], [s.o], [t.o], [b.k], [birl. s.];
Eshigi < eshik>[ot], [tur.ot],[an. o.], [b.n], [s.o], [t.o], [b.k], [III sh.], [birl. s.] ;
Yonida <yonida> [ot], [tur.ot], [an. o.], [o‘.j.n.], [ya.o.], [s.o.], [t.o.], [o‘.p. k.],
[birl. s.], [III sh.];
Turib <tur> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-siz f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [t.f.],
[rav-sh], [x.m.];
Dag‘-dag‘ <dag‘-dag‘> [taq.], [1-ko‘rin.taq.LMT], [t.taq.];
Titraydi <titra> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-siz f.], [b-li f.], [an.a.], [sod. f.],
[tub.f.], [x.m.], [k.z.], [III sh.];
Tizzalari < tizza> [ot], [tur.ot], [an. o.], [s.o], [t.o],[b.k],[III sh. ] ;
Bukilib-bukilib ketadi <bukilib-bukilib ket> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-siz f.],
[b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [ya.f.], [har. t.],< bukilib-bukilib> [yet. f.], <ketadi>
[ko‘m. f.];
Ko‘zlari < ko‘z> [ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n], [s.o], [t.o], [b.k];
Javdiraydi <javdira> [f], [must. f.], [holat f.] , [o-siz f.], [b-li f.], [an. n.], [sod.
f.], [ya.f.]; [x.m.], [k.z.], [III sh.b.];
Hammaga <hamma> [olm.], [belg.olm.], [s.olm.], [tub olm.], [j. k.];
Qaraydi <qara> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-siz f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.],
[t.f.], [x.m.], [k.z.], [III sh.b.];
Ammo <ammo> [bog‘.], [t.bog‘.], [zid. bog‘.];
Hech kimni <hech kim> [olm.], [bo‘l.olm.], [qo‘sh.olm.], [yas.olm.], [tush. k.];
Ko‘rmaydi <ko‘r> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-li f.], [b-siz f.], [an. n.], [sod. f.],
[t.f.], [x.m.], [k.z.], [III sh.b.];
Xotinlar < xotin> [ot], [tur.ot], [an. o.],[sh.n.], [yosh LMG], [s.o], [t.o], [b.k],
[ko‘p. s.];
O‘g‘rini < o‘g‘ri> [ot], [tur.ot], [an. o.], [kasb LMG], [s.o], [t.o], [t.k], [birl. s.];

20FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. O‘ z b e k i s t on R e s p ub l i k a si d a vl a t ti li h a q i d ag i Qo n un i . – T .: O‘ z b e k i s to n,
1 9 8 9.
2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz//O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
qo‘shma majlisidagi nutq. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016. – 56 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 488 b
4. Zamonaviy o‘zbek tili: Morfologiya. (Mualliflar jamoasi. Mas‘ul
muharrirlar: H.Ne‘matov, R.Sayfullayeva.) – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2008. –
468 b
5. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva G., Mengliyev B. O‘zbek
tilining struktural sintaksisi. – Toshkent, 2004. – 143 b.
6. Ne’matov H., Hamroyeva Sh. Lingvistik tadqiqot
metodikasi, metodologiyasi va metodlari. – Buxoro, 2004. – 89 b.
7. Ne’matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. – Toshkent:
O‘qituvchi, 1995. – 128 b.
8. Sobirov A. O‘zbek tilining leksik sathini sistemalar sistemasi tamoyili asosida
tadqiq etish. – Toshkent: Ma‘naviyat, 2004. –140 b.
9. Mahmudov. N. Abdulla Qahhor hikoyalarining lingvopoetikasiga doir//
O‘zbek tili va adabiyoti, 1987, 4-son.
10. Bobokalonov R. R. O‘zbek tilida semantik-funksional shakllangan so‘z-
gaplar: Filol. fanlari nomzodi... dis. avtoref. – Toshkent, 2000. – 19 b.
11. Tojiyeva G.N. O‘zbek tili ma‘naviy-ma‘rifiy leksikasining mustaqillik
y illar i d a gi tar aq qi y o t i (
― M illiy g‘ o y a atov bi r l i k l ari t i z i m i). Falsafa do k t o r i

6bu belgi korpusning alohida qismi – korpus annotatsiyasi (rus., razmetka)ni tashkil
etadi. Korpusda korpus menedjeri mavjud bo‘lib, u foydalanuvchi uchun turli
imkoniyat va qulaylik yaratadigan, korpusdan zaruriy axborotni olishga
yordamlashadigan bir necha maxsus dasturiy vosita – konkordans (qidiruv
tizimining nisbatan oddiy ko‘rinishi) deb ham yuritiladi. Korpus menedjeri maxsus
qidiruv tizimi, u korpus ma‘lumotlarini olishga mo‘ljallangan bir necha dasturlardan
iborat bo‘lib, statistik axborot va qidiruv natijasini foydalanuvchiga qulay shaklda
taqdim etadi. Korpus menedjerining qidiruv imkoniyati aniq so‘zshakli, so‘zning
lemma (korpusda leksema shunday ataladi) shakli, birikmali bo‘lingan va
bo‘linmagan sintagma, morfologik belgilarga asoslangan jamlanma shaklini qamrab
oladi. Turli lingvistik topshiriq/amalni bajarish uchun matnga lingvistik va
ekstralingvistik qo‘shimcha ma‘lumot bilan ishlov berilgan bo‘lishi lozim. Buning
uchun matn annotatsiyasi mavjud, matn, uning komponentlariga maxsus izoh
(masalan, so‘z turkumi haqida ma’lumot) berilishi lozim. Bu izoh matn razmetkasi
(belgi, ishora) yokiannotatsiyadebataladi. Mukammal annotatsiya tadqiqotchiga
qidirilayotgan so‘z, so‘zshakl va kontruksiyani topishni osonlashtiradi. Chunki
oddiy elektron matnda uning xarakterini ochuvchi alohida ma‘lumot (annotatsiya)
mavjud emas.Til korpuslarida bugungi kunda annotatsiyaning morfologik, sintaktik,
semantik, aksentik kabi bir necha ko‘rinishi mavjud.
Korpus tuzish uning tamoyillarini ishlab chiqish haqida so‘z borganda asosiy
e‘tiborni korpusni loyihalashtirish, razmetkalash, unga mos qidiruv tizimi – korpus
menejerini tanlashga qaratish lozimligi e‘tirof etish lozim. Korpusda razmetkaning
ahamiyati beqiyos, chunki korpusdan foydalanish imkonining keng yoki torligi
korpusning razmetkasiga bog‘liq. Mukammal razmetka – keng imkoniyatli,
universal korpus garovi. Korpus tuzish uchun razmetka dasturlari – parsing,
tagginglar muhim vosita, ular bugungi kunda sun‘iy intellektning o‘zbek tilini―
o‘ qi s h, t u sh u ni sh, q a y ta i s h l a s h, u n ga m os j a v o b q a y tar i sh g a q o d ir d a s t u r lar
yaratish dasturchilar oldida turgan dolzarb vazifa ekanligini ko‘rsatadi.

1Mavzu “ Abdulla Qahhor korpusı ınterfeysining o‘ziga xos
xususiyatlari ”
Mundarija
Kirish..............................................................................................................3-5
I BOB. KORPUS LINGVISTIKASI SHAKLLANISHI, TARAQQIYOTI
VA NAZARIYASI
1.1 .Korpus va korpus lingvistikasi haqida………………………....... 6-7
1.2 Korpus lingvistikasining bugungi holati, muammolari va ularni
yechish yo‘llari……………………......………………………… 8-12
II BOB. O‘ZBEK TILI MUALLIFLIK KORPUSINI TUZISHNING
XUSUSIY LINGVISTIK ASOSLARI ( A B D U L LA Q A H H O R N IN G
“O‘G‘RI” H I K O Y A SI A S O SI DA )
2.1. Abdulla Qahhor asarlari korpusi interfeysining o‘ziga xos
Xususiyatlari................................................................................................ 13-16
2.2. “O‘g‘ri” hikoyasining morfologik razmetkasi……….......…… 17-
23
Xulosa…………………………………………………………………….24-25
Adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………………… 26-27

12So‘zshaklni razmetkalashning birinchi bosqichi uni lemmalash, ya‘ni
so‘zshaklning leksema shaklini keltirishdan iborat. So‘zshaklning grammatik
shaklsiz qismi–o‘zak yoki negiz lemmaga teng. Razmetkada lemma <*> belgisi
ic hi da b e r i l a di. Ba rc ha s o‘z tu r k u m lar i da le mm ala s h s h u a sos da, y a ‘ ni―
so‘z n i n g o‘zak-negiz qismi lemmaga teng ‖ tamoyiliga asoslansa, fe‘l turkumida
fe‘l-lemma II shaxs buyruq-istak mayli shaklida beriladi. Lug‘at maqolalarida fe‘l
harakat nomi shaklida beriladi:< bormoq>. Ammo bu shakl korpus uchun mos
emas, chunki korpusdagi matnda so‘zning bormoq shakli emas, < bor> shakli
qidiriladi. Shundan kelib chiqib, fe‘l-lemma keldi <kel>, bo‘lmadi <bo‘l>,
ko‘rsatdi < k o‘r>, ol d i < ol> s h a k li da b e r i l a di. Fe ‘ l - i b or a n i n g le m m a sha k l i n i
―
Fraze o logi k l u g‘at ‖ d a gi k a b i - mo q q o‘s h i m c h a s i b i l a n be r i s h t o‘g‘rir o q, c h u n ki
―
te p a s o c h i tikka bo‘lmoq kabi gap qurilishli iborani <tepa sochi tikka bo‘l> ‖
shaklida lemmalashda hech qanday ma‘no yo‘q. Shunga asoslanib, iboraning tepa
sochi tikka bo‘ldi < tepa sochi tikka bo‘lmoq> tarzida razmetkalanishi maqsadga
muvofiq. Boshqa barcha so‘z turkumlari <*> belgisi ichida o‘zak-negiz shaklida
leksema holida yoziladi: tongda <tong>. Ot so‘z turkumidagi lug‘aviy shakl
lemmaga kiritilmaydi, chunki bu shakl leksik ma‘noga ta‘sir qilmaydi, razmetkada
qizcha <qiz> ko‘rinishida aks etadi. Ayrim so‘zlar bundan mustasno. Chunonchi ,
bog‘cha, ko‘rpacha so‘zlari shu holida lemmaga teng, chunki ulardagi -cha
kichraytirish shakli emas. Razmetkalash jarayonida har bir so‘zshaklga 5 tadan 10
tagacha, ba‘zan undan ham ko‘proq morfologik teg (izoh) yozish talab qilinadi.
Teglarni esa lingvistik modellashtirish maqsadga muvofiq, chunki lingvistik
modelda morfologik teg shartli qisqartma shaklini oladi.
2.2 “O‘g‘ri” hikoyasining morfologik razmetkasi
Otning <ot> [ot],[tur.ot], [an. o.], [b.n], [s.o], [t.o], [qar. k.], [birl. s.];
O‘limi <o‘lim> [ot], [tur.ot], [mavh.o.], [s.o], [t.o], [b.k], [III sh.], [birl. s.];
Itning < it> [ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n], [s.o], [t.o], [qar. k.], [birl. s.];

3qo‘shma majlisidagi nutq. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016. – Б.13.

2KIRISH
Jahon tilshunosligida kompyuter va korpus lingvistikasi muammolarini
o‘rganish XX asrning 40-yillarida boshlanib, bu sohada dastlabki ilmiy farazlar
aytildi. Xususan, o‘tgan asrning 60-yillarida mazkur jarayon jadallashdi , XXI asr
boshlarida o‘zida millionlab so‘zlarni aks ettiruvchi yuzlab til korpuslar paydo
bo‘ldi. Sun‘iy intellektning avtomatik tarjima, kompyuter tahlili, tahriri, tezarus,
elektron lug‘at singari imkoniyatlari kengaydi, ilmiy-nazariy asoslari yaratildi,
amaliyotda qo‘llash mumkin bo‘lgan ilk namunalari qo‘llanila boshladi. Fandagi
bu yangilanishlar axborot texnologiyalarini tilshunoslikka tatbiq etish bilan bog‘liq
istiqbolli ilmiy yo‘nalish paydo bo‘lishiga yo‘l ochdi. Bu esa korpus, korpus
lingvistikasi, uning shakllanishi, taraqqiyoti, bugungi holati va korpus tuzishning
umumiy tamoyillarini o‘rganish zaruratini hamda mavzu dolzrbligini belgilab
beradi.
Dunyo tilshunosligida XXI asrga kelib, korpus lingvistikasini ilmiy-nazariy
jihatdan o‘rganish harakati kuchaydi. Tilshunoslikda, xususan, kompyuter
lingvistikasi sohasida korpus yaratish, mavjud korpuslar hajmini kengaytirish,
matnni avtomatik qayta ishlaydigan dasturlarni ishlab chiqish kabilar yechimini
kutayotgan muhim masalalardan biri bo‘lib turibdi.
Istiqlol yillarida kompyuter lingvistikasida avtomatik tarjima, sun‘iy
intellektning o‘zbek tilini tushunish va qayta ishlashiga erishish borasida qator
tadqiqotlar amalga oshirilgan bo‘lsa ham, korpus lingvistikasi yaxlit tarzda
o‘rganilmagan. Binobarin, barcha ilmiy yo‘nalishlar qatorida tilshunoslikda ham
i l m i y va i jo diy i zl a n is hla r n i h ar t o m o n l a m a qo‘l l a b - q u vv at l a s h, u lar u c hu n
zarur shart-sharoitlar yaratish vazifa‖ 1
. sining belgilanishi fanlar integratsiyasi
bo‘yicha chuqur izlanishlar olib borish zarurligini ko‘rsatadi. Mamlakatimizda
1
. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining

10II BOB. O‘ ZBEK TILI MUALLIFLIK KORPUSINI TUZISHNING
XUSUSIY LINGVISTIK ASOSLARI.
(ABDULLA QAHHORNING “O‘G‘RI” HIKOYASI ASOSIDA)
2.1. Abdulla Qahhor asarlari korpusi interfeysining o‘ziga xos
xususiyatlari
Mualliflik korpusi tuzishda ikki manbaga asoslanish mumkin:
1. Har bir muallifning nashr etilgan mukammal asarlari to‘plami.
2. Internet tarmog‘idagi elektron fayllar. Birinchi manbani elektron shaklga
aylantirish ( skanerlash, matnni sun‘iy intelekt tushunadigan formatga
keltirish ) orqali material sifatida ishlatsak, ikkinchi manbadan nisbatan
tayyor holda foydalanishimiz mumkin. Ikkala holda ham matnning elektron
shakli olingach, uni texnik qayta ishlash – tokenizatsiya, lemmatizatsiya,
sintaktik razmetkalash ehtiyoji tug‘iladi.
Korpus interfeysi – foydalanuvchini uning butun mazmuni bilan
tanishtiruvchi, mundarija vazifasini bajaruvchi juda muhim tarkibiy qismi.
Mualliflik korpusi interfeysi muallif ijodiy merosi janriy tasnifini bir qarashdayoq
tushunish uchun yaxshi imkoniyat, korpusning boshqa bazalardan farqi ham aslida
shunday imkoniyatning mavjudligidadir.
Mualliflik korpusi mualliflik leksikografiyasi bilan chambarchas bog‘liq.
Shu sababli mualliflik leksikografiyasi taraqqiyot darajasi korpus lingvistikasi
bilan ikki tomonlama munosabatdadir. Birining taraqqiyotini ikkinchisining
rivojisiz ko‘rib bo‘lmaydi. Afsuski, tilshunoslikning bu ikki yo‘nalishini jahon
tilshunosligida ham rivojlangan soha deb bo‘lmaydi; mualliflik leksikografiyasi
yo‘nalishida ancha ishlar qilingan bo‘lsa ham, mualliflik korpusi taraqqiyoti
turg‘un holatda. Zero, mukammal tuzilgan, chuqur razmetkalangan mualliflik

13Bayrami <bayram> [ot], [tur.ot], [mavh.o.], [s.o], [t.o], [b.k.], [III. Sh], [birl. s.];
maqol <maqol> [ot], [tur. ot], [an. o.], [b.n.], [ya.o.], [s.o.], [t.o.],[b.k.], [birl. s.];
Kampir < kampir > [ot], [tur.ot], [an. o.], [shaxs.n.], [qar. LMG], [s.o.], [t.o.], [b.k.],
[birl. s.];
Tong <tong> [ot], [tur.ot], [an. o.], [v.p.n.], [s.o], [t.o], [b.k];
Qorong‘isida <qorong‘i> [sif.], [as. s.], [od.d.], [s.s.], [t.s.], [r.t. LMG];
Xamir < xamir > [ot], [tur.ot], [an. o.], [s.o], [t.o], [b.k], [birl. s.];
Qilgani <qil> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-li f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [t.f.], [sif-
sh], [o‘.z.];
Turib < tur> [f], [must. f.], [har. f.] ; [o‘-li f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [t.f.],
[k.z];
Ho‘kizidan <ho‘kiz> [ot], [tur.ot], [an. o.], [s.o], [t.o.], [III sh.], [ch. k.], [birl. s.];
Xabar oldi <xabar ol> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-siz. f.], [b-li f.], [an. n.],
[qo‘sh. f.], [ya.f.], [x.m.], [o‘.z.];
Ho‘kiz <ho‘kiz> [ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n.] [s.o.], [t.o.], [b.k.], [birl. s.];
Yo‘q < yo‘q> [SG], [m.];
Og‘il < og‘il > [ot], [tur.ot], [an. o.], [o‘.j.n.], [s.o.], [t.o.], [b.k.], [birl. s.];
Ko‘cha <ko‘cha> [ot], [tur.ot], [an. o.], [o‘.j.n.], [y.o.], [s.o.], [t.o.], [b.k.], [birl. s.];
Tomondan < tomon> [ko‘m.], [nis. ko‘m.], [vos.m.];
Teshilgan <tesh> [f], [must. f.], [nat. f. f.]; [o‘-siz f.], [b-li f.], [maj. n.], [sod. f.],
[t.f.], [sif-sh], [o‘.z.];
Dehqonning < dehqon > [ot],[tur.ot], [an. o.], [shaxs.n.], [s.o], [t.o], [qar. k.], [birl.
s.];

14Uyi < uy > [ot], [tur.ot], [an.o], [o‘.j.n.], [s.o], [t.o], [III sh.], [b.k.], [birl. s.];
Kuysa < kuy> [f], [must. f.], [nat. f. f.]; [o‘-siz f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [t.f.],
[sh.m.], [k.z.];
Kuysin < kuy> [f], [must. f.], [nat. f. f.]; [o‘-siz f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [t.f.],
[b.i.m.], [k.z.];
Ho‘kizi <ho‘kiz>[ot], [tur.ot], [an. o.], [s.o.], [t.o.], [III.sh.], [b.k] [birl. s.];
Yo‘qolmasin <yo‘qol>[f], [must. f.], [nat. f. f.]; [o‘-siz f.], [b-siz f.], [an. n.], [sod.
f.], [ya.f.], [b.i.m.], [k.z];
Bir < bir> [s.], [san. LMG], [miq.m.], [sod.s.];
Qop <qop> [his.s.], [og‘ir.m];
Somon < somon > [ot], [tur.ot], [an. o.], [o‘.n.], [s.o.], [t.o.], [b.k.], [birl. s.];
O‘n-o‘n beshta <o‘n-o‘n besh> [s], [d. LMG], [mur.s];
Xoda < xoda>[ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n], [s.o.], [t.o.], [b.k.], [birl. s.];
Bir < bir> [s.], [san. LMG], [miq.m.], [sod.s.];
Arava <arava> [ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n], [s.o], [t.o], [b.k], [birl. s.];
Qamish < qamish > [ot], [tur.ot], [an. o.], [o‘.n], [s.o.], [t.o.], [b.k.], [birl. s.];
Uy <uy> [ot], [tur.ot], [an. o.], [o‘.j.n.], [s.o], [t.o], [b.k], [birl. s.];
Ho‘kizi <ho‘kiz> [ot], [tur.ot], [an. o.], [s.o.], [t.o.], [b.k.] [birl. s.];
Topish <top> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-li f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [t.f.],
[h.n.];
Uchun <uchun> [ko‘m.], [sof ko‘m.], [maq.m.];
Necha <necha> [olm.], [so‘r.olm.], [s.olm.], [tub.olm.], [b.k.], [birl. s.];
Zamonlar <zamon> [ot], [tur.ot], [mavh.o.], [y.o.], [s.o.], [t.o.], [b.k.], [birl. s.];
Qozonni < qozon > [ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n], [s.o], [t.o], [t.k],[birl. s.];
Suvga <suv> [ot], [tur.ot], [an. o.], [m.n] [s.o], [t.o], [j.k], [birl. s.];
Tashlab qo‘yish < tashlab qo‘y> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-siz f.], [b-li f.], [an.
n.], [sod. f.], [t.f.], [x.m.], [har. t.], <tashlab>, [yet. f.], <qo‘ymoq> [ko‘m. f.],
[h.n.];

19XULOSA
Korpus lingvistikasi tilshunoslikning jadal rivojlanayotgan sohasi, korpus
esa tilshunosning zaruriy ish quroli; og‘zaki, yozma yodgorliklar, milliy-madaniy
merosni aks ettiruvchi axborot manbaidir. Qidiruv dasturiga bo‘ysundirilgan matnlar
yig‘indisi, mukammal razmetkaga ega korpus lingvistik tadqiqotlar samaradorligini
ta‘minlashda barqaror lingvistik baza vazifasini bajaradi. Korpus − tabiiy (real)
tilning elektron shakldagi, ma‘lumotni tabiiy kontekstual shaklida saqlaydigan, til
hodisalarini har tomonlama, chuqur, obyektiv o‘rganishga, elektron kutubxona,
lug‘at, grammatikalar yaratishga asos bo‘ladigan sistema. U tilni tadqiq etish
(so‘zning o‘zgarishi, istorizm, neologizmning vujudga kelishi, ma‘no kengayishi,
torayishi, yangi frazeologizmlarning paydo bo‘lishini kuzatish)da, til o‘rganish −
lingvodidaktikada, lug‘at tuzishda eng zamonaviy, keng imkoniyatli
dasturlashtirilgan tizimdir.

18Ellikboshi <ellikboshi> [ot], [tur.ot], [an. o.], [shaxs.n.], [m.u. LMG], [s.o], [t.o],
[b.k], [birl. s.];
Kirdi <kir> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-siz f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [t.f.],
[x.m.], [o‘.z.], [III sh.b.];
U <u> [morf.o-n], [olm.], [kish.olm.], [s.olm.], [tub olm.], [b.k.], [birl. s.];
Og‘ilga< og‘il > [ot], [tur.ot], [an.o], [o‘.j.n.], [s.o], [t.o], [j.k], [birl. s.];
Kirib <kir> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-siz f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [t.f.],
[rav-sh], [x.m.];
Teshikni < teshik> [ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n], [s.o], [t.o], [t.k], [birl. s.];
Ho‘kiz <ho‘kiz> [ot], [tur.ot], [an. o.], [s.o], [t.o], [b.k] [birl. s.];
Bog‘langan <bog‘la> > [f], [must. f.], [har. f.] ; [o‘-siz.f.], [b-li f.], [maj. n.], [sod.
f.], [ya.f.], [sif-sh], [o‘.z];
Ustunni < ustun> [ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n], [s.o], [t.o], [t.k], [birl. s.];
Diqqat <diqqat> [ot], [tur.ot], [mavh.ot], [s.o], [t.o], [b.k];
Bilan < bilan> [ko‘m.], [sof ko‘m.], [h.b.h.m.];
Ko‘zdan kechirdi <ko‘zdan kechir> [f.i.], [har. f.] , [o‘-li f.], [b-li f.], [s. f.], [t.f.],
[o‘.z.];
Negadir <negadir> [olm.], [gum. olm.], [s.olm.], [yas.olm.], [b.k.];
Ustunni <ustun> [ot], [tur.ot], [an. o.], [b.n.], [ya.o.], [s.o.], [t.o.], [tush. k.], [birl.
s.];
Qimirlatib <qimirla> > [f], [must. f.], [har. f.], [o‘-li f.], [b-li f.], [ort. n.], [sod.
f.], [ya.f.], [x.m.];
Ham <ham> [yuk.], [nis.yuk.];
Ko‘rdi <ko‘r> [f], [must. f.], [har. f.] , [o‘-li f.], [b-li f.], [an. n.], [sod. f.], [t.f.],
[x.m.], [o‘.z.], [III sh.b.];
So‘ngra <so‘ngra> [rav.], [p.rav.], [s.rav.], [tub rav.];
Qobil < qobil> [ot], [at.ot], [shaxs.n], [b.k], [birl. s.];
Boboni <bobo> [ot], [tur.ot], [an. o.], [sh.n.], [qar. LMG], [ya. o.], [s.o.], [t.o.],
[tush. k.], [birl. s.];

5I BOB. KORPUS LINGVISTIKASI SHAKLLANISHI,
TARAQQIYOTI VA NAZARIY ASOSLARI
1.1. Korpus va korpus lingvistikasi haqida
Hozirgi kunda korpus lingvistikasi jahon kompyuter lingvistikasining juda
tez rivojlanib ketayotgan sohasi bo‘lib, bu borada ancha yutuqlarga erishilgan.
Hatto dunyo oliy ta‘ lim muassalarida korpus lingvistikasi fan sifatida korpusning
o‘ziga xosligi, dasturlash asoslari kabi jihatlari o‘qitiladi. Korpus lingvistikasining
predmeti- til korpusi. U ingliz tilida linguistic corpus yoki text corpus kabi
ata m alar q o‘ll a n i b, u n g a ― m a ’ lum m a q sa d d a y ig‘ilg a n m atnl a r m aj m uini
t a shki l et u v c h i t il bi r l i k la r i ni ng y ig‘i nd i s i,
― alo hi da t i ln i n g y oz i b o l in g a n o g‘za k i
ha m da y o z m a m atn l ari a s o s id a g i li n g v is t i k m a ‘ l u m otlar m aj m ui
,‖ ― ist a l g a n
t a b iiy (real) tildagi elektron shaklda saqlanadigan yozma yoki og‘zaki,
kompyuterlashtirilgan qidiruv tizimiga joylashtirilgan matnlar yig‘indisi kabi
ta’riflar beriladi. Til korpusi deganda esa ma’lum tilning belgilangan davrdagi,
xilma-xil janr, rang- barang uslub, hududiy hamda ijtimoiy variantdagi
matnlarining elektron shakldagi maxsus dasturiy ta‘minot asosidagi yig‘indisi
tushuniladi. Til korpusi bugungi kunda jahonda tez taraqqiy etayotgan soha-
korpus lingvistikasi mutaxassislari tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borish, til
o‘rgatish maqsadida yaratilmoqda va u zamonaviy tilshunoslikning inkor etib
bo‘lmas ish quroliga aylanmoqda. Jahon tillarining juda ko‘pchiligi mukammallik
darajasi, matnni qayta ishlash imkoniyati bilan farq qiluvchi o‘z milliy
korpuslariga ega. Til korpusi elektron kutubxonadan farqli ravishda muayyan tilni
tadqiq qilish, o‘rganish va o‘rgatish uchun zaruriy, foydali va qiziqarli matnlar
to‘planishiga xizmat qiladi. Bunday matnlar esa nafaqat badiiy adabiyot namunasi,
balki telefondagi oddiy suhbat yozuvi yoki ijara shartnomasi matni ham bo‘lishi
mumkin.
Korpusni elektron kutubxonadan ajratib turuvchi birinchi omil undagi
matnning xususiyati, qo‘shimcha ma‘lumot bilan boyitilganligi hisoblanadi hamda

86. O‘zbek tilidagi ma‘lumotlarni kompyuterga ovoz orqali kiritishni
(klaviatura o‘rniga) amalga oshirish;
7. O‘zbekcha matnlarni tahrirlovchi kompyuter dasturlarini yaratish (ingliz
va rus tillarida mana shunday tahrirlash dasturlari bor)
Dunyo tilshunosligida XXI asrga kelib, korpus lingvistikasini ilmiy- nazariy
jihatdan o‘rganish harakati kuchaydi. Tilshunoslikda, xususan, kompyuter lingvistikasi
sohasida korpus yaratish, mavjud korpuslar hajmini kengaytirish, matnni avtomatik
qayta ishlaydigan dasturlarni ishlab chiqish kabilar yechimini kutayotgan muhim
masalardan biri bo‘lib turibdi. Bugungi kunda korpus lingvistikasi jahon kompyuter
lingvistikasining juda tez rivojlanib ketayotgan sohasi bo‘lib, bu borada ancha
yutuqlarga erishilgan. Hatto dunyo oliy ta’lim muassalarida korpus lingvistikasi fan
sifatida korpusning o‘ziga xosligi, dasturlash asoslari kabi jihatlari o‘qitiladi.
Korpusning maqsadi hamda oldiga qo‘yilgan vazifasiga qarab quyidagi
turlarga bo‘lish mumkin:
I. Saqlash shakliga ko‘ra:
1) ovozli
2) yozma
3) aralash
II. Matn tiliga ko‘ra:
1) bir tilli
2) ko‘p tilli
III. Janriy mansubligiga ko‘ra:
1) adabiy
2) dialektal
3) og‘zaki
4) publitsistik
5) aralash
IV. Kirish imkoniyatiga ko‘ra:

Abdulla Qahhor korpusı ınterfeysining o'ziga xos xususiyatlari

Купить