Abdulla Qahhor romanlarida ijtimoiy muhit ta’siri - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	142.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Abdulla Qahhor romanlarida ijtimoiy muhit ta’siri

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Abdulla Qahhor romanlarida ijtimoiy muhit ta’siri
1

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I Bob. Abdulla Qahhor ijodining XX asr o‘zbek adabiyotida tutgan o‘rni ..................................................... 4
1.1. Abdulla Qahhor – hozirgi оʻzbek adabiyotida оʻz оʻrni va mavqeyiga ega ijodkor ................................ 4
1.2.Abdulla Qahhor asarlarida mavzu rang-barangligi va ularda ijtimoiy muhitning aks etishi ................. 11
II Bob “Sarob” romani XX asr oʻzbek adabiyoti tarixiy taraqqiyotida gʻoyat noyob badiiy asar. ................ 17
2.1.“ Sarob” romani paydo bo‘lishi va unga ijtimoiy muhitning tasiri ........................................................ 17
2.2. “Sarob”romani va zanjirband etilgan ichki intilishlar muammosi ....................................................... 50
Xulosa ........................................................................................................................................................ 64
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 66
Kirish
XX asr - o‘zbek adabiyoti taraqqiyotida o‘ziga xos va murakkab
bosqichlardan biri hisoblanadi. “Kuni kecha o‘z yakunini topgan XX asr o‘zbek
adabiyoti, - deb yozadi ulkan adabiyotshunos olim Naim Karimov, - ko‘p asrlik
milliy adabiyotimiz tarixida alohida o‘rinni egallaydi. Garchand XX asr
adabiyotining aksar namoyandalari sovet davrida yashab ijod etgan va ularning shu
2

davr mafkurasi ta’siridan xoli bo‘lmagan esa-da, milliy adabiyotimiz xuddi shu
davrda jahon adabiyotining badiiy yutuqlaridan, mumtoz va zamonaviy shoir –
yozuvchilarning ijodiy tajribasidan bahramand bo‘ldi. Bu hol o‘zbek adabiyotining
badiy imkoniyatlarini mislsiz darajada kengaytirib yubordi” .Bu davr adabiyoti
haqiqatan ham sharoit taqozosi bilan betinim yangilanib bordi, bu yo‘lda juda ko‘p
qiyinchiliklar, kurash, bahs-munozaralar, kashfiyot va yo‘qotishlarga duch keldi.
Shu jihatlarini nazarda tutgan holda u «XX asr o‘zbek adabiyoti», «Hozirgi davr
o‘zbek adabiyoti», «So‘nggi davr o‘zbek adabiyoti» kabi atamalardan tashqari
keyinroqqa kelib, ya’ni istiqlol yillarida “Yangi o‘zbek adabiyoti” degan nom bilan
ham atala boshladi.
A.Qahhor shu avlodning eng ko‘zga ko‘ringan, ijodi qator o‘ziga xos
xususiyatlari bilan alohida ajralib turadigan vakillaridan biridir. U, garchi dastlabki
mashqlarini she’r yozishdan boshlagan va bu yo‘nalishda bir necha namunalar
yaratgan bo‘lsa-da, keyinchalik butun e’tiborini nasriy asarlar yozishga qaratdi. U
prozaning barcha janrlarida , chunonchi, romanchilik, qissachilik, hikoyachilik,
ocherkchilik , fel’etonchilik kabi deyarli hamma sohalarida ijod qilgan. “Sarob”,
“Qo‘shchinor chiroqlari” kabi romanlari garchi ijodiy tarixi murakkabroq kechgan
xisoblansa ham, o‘zbek romanchiligi tarixiida o‘rni bor asarlar sarasiga kiradi
Hatto bir nechta dramatik asarlar ham yaratgan. Bu asarlarining ichida juda
mashhur bo‘lganlari , hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmay kelayotganlari bor.
Hayotligida een nufuzli mukofotga shu janrda yozgan asarlaridan biri orqali
sazovar bo‘lgan. Lekin A.Qahhorning nomi tilga olinsa, birinchi navbatda
o‘quvchining xayoliga yozuvchining nasrda yaratgan asarlari, xususan,
hikoyachilikdagi ijodi keladi. “Qahhor tug‘ma hikoyanavis edi, - deb yozadi unga
zamondosh bo‘lgan rus adibasi Bat, - garchi u romanlar ham yozdi,lekin baribir
kichik janrga muhabbati ularda ham sezilib turadi”
Demak, uning boshqa janrlarda yozgan asarlarini kamsitmagan va ularning
ham XX asr o‘zbek adabiyoti rivojida o‘rni bor ekanini ta’kidlagan holda,
A.Qahhorning qalamiga mansub qator etuk hikoyalar nafaqat uning o‘zining, balki
XX asr o‘zbek hikoyachiligining rivojida va hatto jahon novellistikasi
3

taraqqiyotida ham alohida o‘rin tutadi, deyilsa to‘g‘ri bo‘ladi. Taniqli rus
adabiyotshunosi V.Smirnovaning «Abdulla Qahhorning shunday hikoyalari borki,
ularni jahon novellistik adabiyotining eng yaxshi namunalari bilan bir qatorga
qo‘yish mumkin» deya, bildirgan yuqori darajadagi bahosi buning tasdig‘i bo‘lishi
mumkin. Bunda yozuvchining “Anor”, “Bemor”, “O‘g‘ri”, “Tomoshabog‘” kabi
qator hikoyalarini nazarda tushadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Abdulla Qahhor romanlarida
ijtimoiy muhit ta’siri haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha
tavsiflash. “Sarob” romani XX asr o zbek adabiyoti tarixiy taraqqiyotida g oyatʻ ʻ
noyob badiiy asar. “Sarob”romani va zanjirband etilgan ichki intilishlar muammosi
Kurs ishi ob’yekti va predmeti Abdulla Qahhor asarlarida mavzu rang-
barangligi va ularda ijtimoiy muhitning aks etishi . “ Sarob ” romani paydo bo‘lishi
va unga ijtimoiy muhitning tasiri.Romandagi qahramonlar va dо stlik, mehr,
ʻ
ishonch tuyg ulari.
ʻ
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
tо plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
ʻ
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda о rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
ʻ
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qо yilgan maqsadga erishishi uchun tо plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
ʻ ʻ
va elektron manzillari keltirildi.
I Bob. Abdulla Qahhor ijodining XX asr o‘zbek adabiyotida tutgan o‘rni
1.1. Abdulla Qahhor – hozirgi о zbek adabiyotida о z о rni va mavqeyiga ega
ʻ ʻ ʻ
ijodkor
O‘zbekiston xalq yozuvchisi, o‘zbek adabiyoti va san'ati rivojiga beqiyos
qissa qo‘shgan adib Abdulla Qahhor o‘zbek xalqining hayoti, insonning ichki va
ruhiy holati to‘g‘risida o‘lmas asarlar yaratdi. U XX asr o‘zbek nasrining yetakchi
adiblari qatoridan munosib o‘rin olgan mashhur namoyandalardan biri. Abdulla
4

Qahhor adabiyotga shoir sifatida kirib kelgan, keyin hikoyanavis sifatida shuhrat
qozongan ulkan adib bo‘libgina qolmay, publisist, qissa va romannavis, satirik
komediya va lirik dramaturg jurnalist va tarjimon hamda so‘z san'atkoridir .
Abdulla Qahhor O‘zbek adabiyotining rivojiga katta qissa qo‘shgan
zabardast yozuvchilardan. Uning hikoya va ocherklari, qissa va romanlari, satirik
komediya va lirik dramalari xalqimizning ma'naviy xazinasidan munosib o‘rin
olgan deya ta'rif beradi O.Sharafiddinov. XX asr o‘zbek adabiyotining rivojiga
salmoqli qissa qo‘shgan ulug‘ adib, shoir, yozuvchi, dramaturg, tarjimon Abdulla
Qahhor 1907- yil 17 -Sentyabrda Qo‘qonda temirchi oilasida dunyoga keldi.
Abdulla Qahhor tug‘ilib o‘sgan oila mashaqqatli hayot shartlarini boshidan
kechirdi. Otasi Abduqahhor Jalilov temirchilik bilan kun ko‘rgan. Oila tirikchilik
tufayli Qo‘qon atrofi qishloqlarini kezib, ko‘chib yurgan. Abdullaning bolaligi
Yaypan, Nursun, Nudosh, Buvaydo, Tolik, kabi Qo‘qon atrofidagi qishloqlarda
kechadi. Abdulla o‘n yoshga kirganda Buvaydodagi eski maktabga o‘qishga
boradi, ya'ni Oqqo‘rg‘on qishlog‘idagi Mamajon qorining usuli Savtiya maktabida
tahsil oldi. Oilasi Qo‘qonga ko‘chib kelgach, "Istiqlol" nomli maktabda o‘qishni
davom ettiradi, undan internat, "Kommuna", "Namuna" maktablarida, so‘ng bilim
yurtida tahsil ko‘radi. Abdulla Qahhor bilim yurtining "Adib" qo‘lyozma jurnalida
dastlabki mashqlari bilan qatnashadi. Toshkentdagi "Qizil O‘zbekiston" gazetasi
tahririyatining "Ishchi-batrak maktublari" varaqasiga muharrirlik qiladi. 1925-yilda
u gazetada ishlash jarayonida O‘rta Osiyo davlat universitetining ishchilar
fakultetini tamomlaydi 1
.
Abdulla Qahhor yana Qo‘qonga borib, dastlab o‘qituvchilarni qayta
tayyorlash kursida muallimlik qiladi. U ko‘p vaqt o‘tmay "Yangi Farg‘ona" viloyat
gazetasiga kotib va "Chig‘iriq" hajviy bo‘limiga mudir etib tayinlanadi.
Abdulla Qahhor adabiy faoliyatini shoir sifatida boshlagan. Uning "Oy
kuyganda" ilk hajviy she'ri 1924- yilda "Mushtum" jurnalida "Norin Shilpildiq"
taxallusi ostida bosildi. So‘ng uning bir qancha hajviy she'r va hikoyalari
"Mushtum", "Yangi yo‘l" jurnallari va "Qizil O‘zbekiston" gazetasida Mavlon
1
Шарафиддинов О. Истеъдод жилолари // Қаҳҳор А. Асарлар. Олти томлик. 1-том. – Т., Ғ.Ғулом номидаги
бадиий адабиёт нашриёти, 1967 йил. – 5-37-б.
5

kufur, Gulyor, Nish, Erkaboy, Evoy kabi taxalluslar ostida e'lon qilindi. Abdulla
Qahhor 30-yillarda yana Toshkentga qaytadi va O‘rta Osiyo davlat universitetining
pedagogika fakultetiga o‘qishga kiradi.
Yozuvchi o‘sha paytda "Sovet adabiyoti" jurnalida mas'ul kotib vazifasini
bajaradi. Keyinchalik u o‘z davr nashr (1935-1953 yillar)da muharrir va tarjimon,
1954-1956 yillarda O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi boshqaruvining raisi bo‘lib
ishlagan.
Abdulla Qahhorning ijodi she'riyat bilan boshlangan bo‘lsada, uning adabiy
merosi negizini nasriy asarlari tashkil etadi. "Boshsiz odam" hikoyasi 1929-yilda
chop etilgan vaqtdan boshlab, umrining oxirigacha hikoya, ocherk, publisistika,
qissa va roman janrlarida samarali ijod qildi 2
.
Adibning birinchi "Qishloq hukm ostida" qissasi 1932- yili chop etilgan.
Keyinchalik 1933- yilda "Olam yosharadir", "Qotilning tutilishi", 1935-yilda
"Qanotsiz chittak", 1936- yilda "Maston" kabi hikoyalari to‘plamlari nashrdan
chiqdi.
Abdulla Qahhorning 30-yillar ijodida uning birinchi romani - "Sarob"
muhim o‘rinni egallaydi. Yozuvchining ushbu romani bosh qahramon Saidiyning
faoliyatini ko‘rsatishga qaratilgan, yana unda 20-yillarning 2-yarmidagi o‘zbek
xalqi hayotining maishiy, etnografik, iqtisodiy va ma'naviy manzaralari yaqqol aks
etib turadi.
"Sarob" keng mavzuli roman bo‘lgani uchun yozuvchi o‘zining badiiy
niyatini yalang‘och holda ko‘rsatmay, uni shu davr hayotining boshqa manzaralari
ko‘rinishida reallashtirishga uringan. Voqealar tasvirida yozuvchi hayot haqiqatini
saqlab qolgan. Yozuvchining urush yillarida bir qancha feleton, ocherk va
hikoyalari e'lon qilindi. "Asror bobo", "Dardaqdan chiqqan qahramon", "Kampirlar
sim qoqdi", "Xotinlar" hikoyalari va "Oltin yulduz" kabi qissalarida o‘zbek
jangchilarining mardligi, xalqimizning mehnatdagi jonbozligi, yuksak
vatanparvarligi ifodalangan.
2
Зиёдуллаева Н. Ўзбек адабиётшунослигида ижодкор биографиясини ўрганиш муаммолари (Абдулла
Қаҳҳор ҳаёти ва ижоди асосида). Фил.фанл.номз... дисс.автореферати. – Т., 2000. – 26 б.
6

Adabiyotshunos olim Abdusamatov aytganlaridek, Abdulla Qahhorning
ulkan xizmati shundaki, u chaqaloq holda bo‘lgan novellani o‘stirdi, voyaga
yetkazdi, uning rivojiga bo‘y berdi. Uning hikoyalari bilan orqada qolgan bu
janrning tangligi ko‘tarilib bordi, boshqa janrlarga yetib oldi, adabiyotda
mustahkam, tarixda abadiy qoladigan o‘rinni egallab oldi. Abdulla Qahhorning
"Boshsiz odam" hikoyasi uning novellachilik faoliyatiga, umuman ijodiga katta
ishonch bag‘ishladi. 30-yillarga kelib, adibning bu sohadagi talanti qiyg‘os
ochildi. Eng yaxshi hikoyalari shu davrda yuzaga keldi. Baquvvat, hammaga
manzur bo‘lgan hikoyalari kitobxonlarga ketma-ket taqdim etila boshladi. "Ko‘r
ko‘zning ochilishi", "Anor", "Bemor", "O‘g‘ri", "Mayiz yemagan xotin",
"Adabiyot muallimi", "San'atkor", "Munofiq" kabi hikoyalari novellaning
barkamol namunalari bo‘lib maydonga chiqdi.
Avvalo, ularda Abdulla Qahhor hayotdagi turli toifadagi kishilarning zarur,
kerakli tomonlarini olib ustalik bilan tipiklashtirib, puxta xarakterlar yaratib berdi.
Katta hamjdagi asarlar inson xarakterini yaratish uchun keng yo‘l ochadi.Bunday
asarlarning mualliflari qahramonlarini turli vaziyatlarga olib kirish, har xil kishilar
bilan to‘qnashtirib, portretlarini har tomonlama ta'riflab, talay baquvvat xarakterlar
chizganlar. Ammo mitti asarlarga xarakter yarata olish, ularni kurashga olib kirish,
taqdirlarini ishonarli hal qilib, puxta xarakterlarini chizish mualliflardan katta
san'atni talab qiladi. Abdulla Qahhor esa yuqorida tilga olingan hikoyalarida bu
mushkul san'atni to‘la egallab olganini namoyish qiladi. Bunga u hayotni to‘la
bilishi, insonlarning ichki olamiga chuqur kirib borishi orqali erishadi. Bu esa o‘z
qahramonlarining shodligini, qayg‘u-alamlarini, hayajonlarini, g‘azab nafratlarini,
kuchli kechinmalarini yorqin ifoda etishga imkoniyat tug‘dirdi.
Novellalarda kishi ruhining murakkab tomonlari nozik tasvirlarda ko‘rinadi.
Yozuvchi hikoyalarining muhim xususiyatlari shundaki, ularda insonning ichki
holati to‘g‘ri tasavvur qilinishi bilan birga, ruhiy holati asar mazmuni bilan
bog‘lanib ketadi. Abdulla Qahhor jajji hikoyalarida satirik va yumorist sifatida o‘z
talantining yangi qirrasini namoyish qildi. Unda kulgichilikka taomil zo‘r edi. Buni
juda ko‘p asarlari aytib turibdi. U yomonga o‘z idealini, davr nafasini qarshi
7

qo‘yadi, asarlarining mazmuniga, xarakterlarning mohiyatiga kulgini, masxarani
singdirib yuborish bilan uning jamiyatdagi ulkan kuchini, ijobiy xarakterini yaqqol
ko‘rsatadi.
Abdulla Qahhorni novellachilikda ulkan muvaffaqiyatlarga olib kelgan
omillardan yana biri - uning mumtozlardan, ayniqa, rus adabiyotidan o‘qish-
o‘rganishi bo‘ldi. "Ulug‘san'atkorning ijodi, - deb ta'kidlagan edi shoir, - badiiy
mahoratimni oshirishda katta maktab bo‘ldi".
Moskvada o‘zbek adabiyoti va san'ati dekadasi vaqtidagi muhokamada rus
yozuvchilari shunday degan edi: "O‘zbekistonda katta adabiyot bor. U, shu
darajada yuksalibdiki, uning ba'zi vakillaridan, masalan, A. Qahhordan biz ham
o‘rganishimiz kerak".
Abdulla Qahhor novellaning yirik ustasi. Shuni alohida qayd etib o‘tishimiz
kerakki, Abdulla Qahhordan oldin ham, u ijod etgan zamonda ham, undan keyin
ham talay novellistlar bu turda qalam tebratdilar va tebratmoqdalar. Lekin ularning
hech qaysi biri uning oldiga tus qolmadi. Abdulla Qahhor o‘zbek adabiyotida tengi
yo‘q novellist. Abdulla Qahhorning povestlari kitobxonlar orasida ko‘proq
mashhur bo‘lib ketdi. U xalq ommasi hayoti va kurashining turli bosh ichlarini
ifoda etgan povest va qissalarni ketma-ket nashr ettirdi. "Dardaqdan chiqqan
qahramon", "Oltin yulduz" qissalari urush yillarining dahshatli va mardonavor
manzaralari bilan tanishtiradi. "Muhabbat" da esa, yoshlarning po‘latday
mustahkam do‘stligi, ikki qalbning otashin hissiyotlari, bu yo‘ldagi turli-tuman
to‘sihlarni matonat bilan yengib, qarshiliklarga uchraganda chok-chokidan to‘kilib
ketadigan sevgi emas, balki hayot girdoblari to‘lqinlarida yanada
mustahkamlanadigan muhabbat madh etiladi.
Shuningdek, qissada axloq-odob, insoniy muhabbat, ma'naviy poklik targ‘ib
qilinadi, molparastlik, xudbinlik qoralanadi. Povestlar ichida ayniqsa, "O‘tmishdan
ertaklar" hamda "Sinchalak" kitobxonlar o‘rtasida shov-shuvga, ularning katta
hurmatiga sazovor bo‘ldi.
Abdulla Qahhorning "O‘tmishdan ertaklar"i memuar xarakterdagi asar
bo‘lib, adibning o‘z hayoti, oilasi misolida, xotiralari asosida yozilgan bu asarda
8

hayot voqeliklari tarixan aniq va realistik ifodalangan. Adib "O‘tmishdan
ertaklar"ida bizni o‘tgan voqealarga, hayotning achchiq-chuchuk lavhalaridan olib
o‘tadi. Biz yosh Abdulla bilan birga kulfatlarni, azoblarni boshimizdan
kechirganday bo‘lamiz, yangi hayot bo‘sag‘asiga kirib nash'asini sura
boshlaganday bo‘lamiz. Turmushdagi voqea va hodisalarning ishonarli qilib
asoslab aytilishi, ularning qiziqarli, badiiylikda hikoya qilinishi povestning
yutug‘ini ta'minlagan asosiy omildir 3
.
Abdulla Qahhor prozaning deyarli barcha turlarida qalamini charxlab
olgandan keyin, adabiyotimizning qiyin janrida ijod etib, to‘rtta diqqatga sazovor
bo‘lgan sahna asarlarini yozdi. San'atkorning dramaturgiya sohasidagi xizmati
uning komediyalari bilan xarakterlanadi. Muallif shu davrning muhim
mavzularidan biri - qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish mavzusidagi "Shohi so‘zana"
"Yangi yer", komediyasidir. Atoqli rus dramaturg Nikolay Pogodin "Yangi yer"ni
"talantli komediya" deb atashi ham bejiz emas. "Shohi so‘zana" komediyasida
qo‘riq yerlarning – Mirza cho‘lning o‘zlashtirilishidan ko‘ra ba'zi kishilar ongidagi
sho‘rning bartaraf etilishi mavzui birinchi o‘ringa olib chiqilgan. Urushdan keyingi
o‘zbek adabiyotidagi asosiy konflikt - yangilik bilan eskilik o‘rtasidagi ziddiyat bu
komediyada o‘zining teran badiiy tasvirini topgan. Ushbu asarda muallif ustalik
bilan kulgili holatlar yaratgan va hajviy bo‘yoqlardan mohirona foydalangan holda
konfliktni o‘ziga xos ravishda hal qilgan. Ushbu komediya xorijiy mamlakatlar
sahnasida ham o‘ynalib, o‘zbek teatr sahnalarida muvaffaqiyatli namoyish
qilindi.
Abdulla Qahhor keyinchalik "Og‘riq tishlar", "Tobutdan tovush" hamda
"Ayajonlarim" komediyalari bilan o‘zbek dramturgiyasi rivojiga salmoqli qissa
qo‘shdi. Bu asarlarda, xususan "Tobutdan tovush"da o‘sha davr uchun xos bo‘lgan
illatlar hajv o‘ti ostiga olindi. Ayniqsa so‘ngi asarda Abdulla Qahhor o‘ziga xos
nozik tuyg‘u bilan jamiyatdan poraxo‘rlikdek dahshatli illatni tag-tomiri bilan
3
Шарафиддинов О. Истеъдод жилолари // Қаҳҳор А. Асарлар. Олти томлик. 1-том. – Т., Ғ.Ғулом номидаги
бадиий адабиёт нашриёти, 1967 йил. – 5-37-б.
9

yo‘qotish istagida uning ayrim ko‘rinishlarini sahnaga olib chiqdi, u "So‘nggi
nusxalar" nomi bilan ham sahna yuzini ko‘rdi.
Abdulla Qahhor hayotining so‘nggi kunlarida sho‘ro jamiyatida shaxsga
sig‘inishning avj olishi orqasida yuz bergan fojialarni tasvirlovchi "Zilzila" qissasi
ustida ish olib bordi. Biroq uni tugata olmagan. Ayni paytda Abdulla Qahhor
asarlari rus, arman, belorus, gruzin, latish, litva, moldovan, mordov-erzya,
ozarbayjon, tatar, tojik, tuvin, turkman, uyg‘ur, ukrain, chechen, qoraqalpoq,
qirg‘iz, qozoq, eston kabi tillarga tarjima qilingan. Uning ayrim hikoyalari esa
arab, bengal, bolgar, vetnam, ingliz, ispan, mongol, nemis, polyak, rumin, fransuz,
fors tillarida chop etilgan.Ulug‘ san'atkor yozuvchimiz ijod bulog‘i qaynab turgan
bir pallada og‘ir darddan 1968-yil 25-mayda 61 yoshida dunyodan o‘tdi. Abdulla
Qahhor ijodi bo‘yicha nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari yozilgan va
yozilmoqda hamda bir qator yirik monografiyalar, tanqidiy va biografik risolalar
nashr etilgan. Uning "Sarob" romani qayta-qayta nashr qilingan. Jumladan, 1995-
yilda "XX asr o‘zbek romani" turkumida chop etildi. Yozuvchi XXI asrda
yashovchi avlodlarga XX asr o‘zbek jamiyatining qiyofasini namoyon qiladi,
chunki uning asarlari chinakam o‘zbekona nasr namunasi edi. "Adabiyot ko‘ngil
ishi, ilhom samarasi" ekanligini anglagan o‘zbek kitobxoni Abdulla Qahhor
asarlarini mutolaa qilar ekan, yozuvchi iste'dodiga albatta tan beradi. Zeroki,
sevimli adibimizning o‘zi orzu qilgan asarlari "adabiy go‘zallik"ning nasrida o‘z
aksini ko‘rsatgan. "Adabiy go‘zallik" ila o‘grilgan asarlarini hali ko‘p o‘qiymiz.
Abdulla Qahhor adabiyot tarixida o‘z sahifasini ochgan, o‘z ovozi va uslubiga ega
bo‘lgan yozuvchi sifatida, san'atkor sifatida qimmatlidir. Uning bir qancha asarlari
millionlab kitobxonlarning e'tiborini qozondi. Yozuvchi asarlari butun dunyoga
mehnatsevar, donishmand o‘zbek xalqi haqida, uning ma'naviy kamoloti haqida
hikoya qiladi.
Abdulla Qahhor ijodining g‘oyaviyligi va zamonaviyligi uning
haqqoniyligidadir.
10

1.2. Abdulla Qahhor asarlarida mavzu rang-barangligi va ularda ijtimoiy
muhitning aks etishi
A.Qahhor o‘z hikoyalariga mavzuni hayotning qaynoq voqealari, jonli oqimi
ichidan tanlashga harakat qilgan. Uning 20-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab to
umrining oxiriga qadar yozgan hikoyalariga shu nuqtai nazardan e’tibor bersak,
bunga amin bo‘lamiz. Masalan, “O‘zing shifo ber” asarida xurofotga ko‘r-ko‘rona
ishonish inson uchun naqadar fojia ekanligi tasvirlangan. “Boshsiz odam”
hikoyasida esa noto‘g‘ri tarbiya, johillik insonni qanchalik noshud, not a von
kimsaga aylantirishi ko‘rsatilgan. Agar o‘z davri talablaridan kelib chiqib bu
asarlarga nazar soladigan bo‘lsak, yozuvchi o‘sha davr hayotidagi o‘ta dolzarb
masalalarni qalamga olishga, odamlarning e’tiborini unga jalb etishga astoydil
intilganini payqash unchalik qiyin emas. Uning “Mayiz emagan xotin”, “Maston”,
“Adabiyot muallimi”, “San’atkor” kabi qator hikoyalarida ham 30-yillar hayoti
uchun g‘oyat muhim va zarur bo‘lgan mavzular badiiy ifodalangan. A.Qahhorning
40-yillar va undan keyingi davrlarda yaratgan hikoyalarida ham mavzu tanlashda
qanchalik zamon bilan hamnafas bo‘lishga harakat qilganligiga guvoh bo‘lamiz.
Bilamizki , mavzu badiiy asarning hayotiy asosini tashkil etgan voqea-hodisalar
doirasini anglatadi. Bu voqea-hodisalar doirasi ga kiruvchi hayotiy epizodlar esa
muayyan davr uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lishi shart. Shuning uchun
yozuvchi mavzu tanlashga befarq qaray olmaydi. Zamonasining ilg‘or fikrli
farzandi va yuksak badiiy iste’dod sohibi bo‘lgan yozuvchi doimo hayotning
dolzarb masalalariga e’tibor beradi hamda adabiyotga qo‘yiladigan ulkan talablar
darajasidan kelib chiqib shu haqda asar yozadi. Demak, u hayotdan mavzu
tanlaydi, topadi va uni o‘z mahorati darajasida hal etadi. “Mavzu tanlay bilish
hikoyachilik texnikasining asosini tashkil etadi,-deb yozadi mashhur dominikan
yozuvchisi Xuan Bosh. – Hikoya, so‘zsiz , qandaydir muhim faktning tasviridan
iborat. Agar hikoya asosida yotgan hodisa arzimas bir narsa bo‘lsa, uning ifodasi
hikoya emas, shunchaki bir lavha bo‘lib, o‘tgan voqeaning oddiygina bayoni bo‘lib
qolaveradi” (Xuan Bosh. Hikoyaning imkoniyatlari. “Inos. literatura”. 1963, №8,
233-bet. Parcha “Mahorat sirlari” kitobidan olindi, 6-7 betlar). A.Qahhor janrning
11

bu talabini unutmagan holda mavzu tanlash masalasiga doimo jiddiy qaragan.
Kitobxonga mag‘zi to‘la bo‘lgan zarur gapni hamisha topib o‘z vaqtida aytishga
harakat qilgan. Hayotdan shunga mos keladigan faktlar ni qidirgan, kuzatgan va
topa bilgan. Lekin shu narsa ayonki, hayotiy voqeani topishning o‘zi bilangina ish
bitmaydi. Uni chiroyli badiiy shaklga solish, jonli va jozibali xarakterlar yaratish
orqali ifodalab berish ham asar muallifidan talab etiladi. Boshqacharoq aytganda,
mavzu tanlashdagi yozuvchining zukkoligi uning badiiy tasvirlar yaratish mahorati
bilan qo‘shilgandagina asl maqsadga erishish mumkin. A.Qahhorning aksariyat
( badiiy ) hikoyalarida shunday natijaga erishishning yuksak namunalarini ko‘ramiz.
12

A.Qahhor o‘z hikoyalarida qalamga olgan mavzular hozirgi kunda ham
ahamiyatini yo‘qotmagan. Vaholanki, eng so‘ngi hikoyalarining yozilgan vaqtiga
ham yarim asrcha vaqt bo‘layapti. Bunday holat yozuvchi ijodiga mansub
hikoyalarning , yuqorida aytilganidek, yuksak badiiyli k darajasi bilan bog‘liqdir.
Masalan, “Mayiz emagan xotin” hikoyasida xotin-qizlarning paranji tashlash
voqealari mavzu qilib olingan. Bundoq qaraganda bu gaplar juda eskirib ketgandek
tuyuladi. Lekin undagi odamlar xarakteri, bu odamlarning o‘zaro munosabatlari
bilan bog‘liq tasvirlar hozir ham o‘quvchini o‘ziga jalb etadi . G‘iybat, fisqu fasod
degan narsalar o‘sha paytda qanday tuban xususiyat sanalsa, hozir ham unga
munosabat shundayligicha , o‘zgarmasdan turibdi. “Ayol kishi erkakka qo‘l berib
ko‘rishdimi- bas!..-deya choyxonaga chiqib, doimiy odati- g‘iybatini boshlaydi
hikoya qahramoni Mulla Norqo‘zi. - Ro‘za tutgan kishi og‘zini chayqasa, suv
tomog‘iga ketmasa hamki, ro‘zasi ochiladi- shu og‘iz chayqashdan bahra oladi-da!
Abdulhakimning qiziga usta Mavlonning o‘g‘li bir hovuch mayiz berganini o‘z
ko‘zim bilan ko‘rganman. Hayo bormi shularda? Shariat yo‘li - xo‘p yo‘l. O‘n bir
yasharida paranji yopinmagan qizdan qo‘lni yuvib qo‘ltiqqa ura bering. Paranji
hayoning pardasi-da!” (A. Qahhor. Tanlangan asarlar. 1967. 136-bet).
Qahramonning og‘zidan chiqayotgan bunday yoqimsiz so‘zlarni o‘qir ekanmiz,
ularni go‘yo tirik odamdan eshitayotgandek bo‘lamiz. O‘zining bunday bemaza
gaplari bilan odamlarni bezor qilib yuborgan bir shaxsning jonli qiyofasi ko‘z
oldimizda paydo bo‘ladi. Ana shunday tuban bir odamning ma’naviy qiyofasini
tugal yaratib olgach, yozuvchi chuqur ichki tasvir manzaralari orqali o‘quvchiga bu
qahramonning har bir so‘zini eshitish, har bir harakatini kuzatish imkonini beradi.
Shu o‘rinda atoqli adabiyotshunos olim O. Sharafiddinovning A. Qahhor ijodiga
bag‘ishlangan “Iste’dod jilolari” asaridagi quyidagi so‘zlar beixtiyor yodga keladi:
“Adabiyot obrazlari bilan, tirik jonli odamlari bilan qudratli, – deb yozgan edi u. –
Chinakam yozuvchi hayot materiallari asosida istedod kuchi bilan shunday bir
olam yaratadiki, bu olam bizga tanish va notanish odamlar bilan to‘lib-toshgan
bo‘ladi. Shu odamlar, ularning o‘zaro munosabati, taqdiri, quvonchi va dardlari,
baxti va fojialari orqali yozuvchi o‘quvchiga ta’sir qiladi, uning fikrini qo‘zg‘atadi,
13

hislarini uyg‘otadi. Yozuvchining asarda aytmoqchi bo‘lgan salmoqli gapi, targ‘ib
qilmoqchi bo‘lgan g‘oyasi, intilgan maqsadi qahramonlar xarakterida
mujassamlashgan bo‘ladi” (“Iste’dod jilolari”. G‘. G‘ulom nomidagi Adabiyot va
san’at nashriyoti. T., 1976, 113-114 betlar). Bu darajada fisqu fasodchi, g‘iybatchi
odam ekanligi, albatta, Mulla Norqo‘zining fojiasi. Lekin u o‘z fojiasini kech
bo‘lsa ham anglab etadigan, aqlliroq xulosa chiqaradigan odamlar xilidan emas.
Hatto qo‘ni-qo‘shnilari, mahalladoshlari oldida sharmandasi chiqqan vaziyatda
ham to‘g‘ri xulosaga kelmaydi. Butun mahalla ahli ko‘zi oldida xotinini o‘ynashi
bilan tutib olishganda bir paytlari o‘zi gap-so‘z qilib yurgan o‘n ikki yoshlardagi
qiz dyevordan kesak ko‘chirib olib, “- Hu o‘l, turqing qursin! Boshingga solaymi
shu bilan! Mahallada sasib, o‘quvchi qizlarga kun bermaysanu, o‘zing noto‘g‘ri ish
qilasan...” degan g‘azabli so‘zlarini aytganda o‘zi qanday holatda turganligini
o‘ylab ham o‘tirmay, “Sen gapirma! Senga kim qo‘yibdi gapirishni! Usta
Mavlonning o‘g‘lidan bir hovuch mayiz olganingni o‘z ko‘zim bilan
ko‘rganman!..” deydi. Bu gaplardan uning na g‘ururi, na oriyati bo‘lmagan tuban
bir shaxs ekanligi shundoqqina ko‘rinib turadi.
Odatda fisqu fasod gaplarni tarqatib yuradigan odamlar ashaddiy yolg‘onchi
bo‘lishadi. Chunki bunday bema’ni gaplarning asosida hamisha yolg‘on yoki
bo‘hton turadi. Binobarin mulla Norqo‘zi ham xuddi shunday xarakterga ega
bo‘lgan kishi. U odamlar, xususan, ayollar to‘g‘risida har xil mish-mishlar, yolg‘on
gaplar to‘qishda ustasi farang bo‘lishdan tashqari o‘zi tarqatayotgan fisqu
fasodlarda xotini tomonidan aytilgan yolg‘onlardan ham unumli foydalanadi.
Yozuvchi yuqoridagi biz e’tibor qaratgan epizodlarda qahramon xarakteriga
xos bo‘lgan ikki jihatga, ya’ni mulla Norqo‘zining oriyatsiz, yolg‘onchi bir odam
ekanligiga diqqatni qaratgan bo‘lsa, boshqa ayrim epizodlarda uning o‘taketgan
laqma ekanligini ko‘rsatib beradi. Xarakter mohiyatiga singdirilgan bu jihatni
ochib berishda mulla Norqo‘zining xotini obrazi muhim vazifani bajaradi. O‘zini
farishtalarning farishtasi deb ko‘rsatadigan bu ayol erining laqmaligidan juda
ustalik bilan foydalanadi. Buning uchun, avvalo, u erining ishonchiga kirib oladi,
uning nazarida eng pokdomon ayolga aylanadi. Maqsadiga erishish uchun bor
14

makr-hiylalarni ishga soladi. Masalan, bir kuni bu ayol hovlida nomozshom
gullarga suv quyayotgan paytida tepadan samolyot pastlab uchib o‘tib qoladi.
“Xotin chars bedanaday patillab, qochmoqchi bo‘lganida yuzini karnaygulning
poyasiga uri b” oladi. Yuzi butoqqa yomon tegadi, ko‘ngli ozadi.
“- Axir, muncha!- dedi mulla Norqo‘zi,- samolyot past ko‘ringani bilan
undagi kishiga sen juda ko‘ringanda chumolicha ko‘rinasan.
- Chumolicha ko‘rinsam ham ko‘rinar ekanman-ku ishqilib!- dedi xotin
yig‘lamsirab.
Mulla Norqo‘zi hazil bilan uning alamini bosmoqchi bo‘ladi:
- E, hali men seni ochaman deb yuribman-ku!
Xotin uning yuziga xo‘mrayib qaradi-da, keyin zarda qilib uyga kirib
ketdi...” (O‘sha kitob, 137-b). Shundan keyingi tasvir quyidagicha beriladi: “U bir
hafta bo‘yi qovog‘ini ochmadi, uch kecha o‘rnini boshqa solib yotdi. Mulla
Norqo‘zi o‘sha gapni hazillashib aytganini arz qilish uchun oldidan kelsa tishlar,
ketidan kelsa tepar edi; bir kechasi gapni xotinining diyonatli, pokdomonligidan
boshlagan edi, xotin ancha yumshadi” (137-bet).
Laqma erining ishonchini yanada oshirish, o‘zining “farishtalik” darajasini
oldingidan ham yuqoriroq pog‘onaga ko‘tarish uchun u yana bir makrni amalga
oshiradi. Mulla Norqo‘ziga xotini “Olib kelgan suratingizdagi odamlar xuddi
kishining aftiga qarab turganga o‘xshaydi, igna bilan hammasini ko‘zini o‘yib
qo‘ydim”, deydi. Bundan dastlab erining achchig‘i keladi. Chunki bu surat-
“Makkai mukarrama”ga borgan kishilarning surati edi. Shundan keyingi er-xotin
o‘rtasida bo‘lib o‘tgan gap-so‘zni yozuvchi quyigi qisqa dialogda beradi:
- Axir, undagi odamlar hammasi hoji-ku!
- Ha, o‘la qolsin, hoji odam emasmi!” Ko‘rayapmizki, bir o‘rinda bu xotin
eriga o‘zini osmondagi samolyotda uchib yurayotgan odamning ko‘zi tushib
qolishidan qochgan qilib ko‘rsatayotgan bo‘lsa, ikkinchi bir o‘rinda suratdagi
kishilarning ko‘zini igna bilan o‘yib, yozuvchi qayta-qayta bu qahramonga
nisbatan qo‘llayotgan so‘z bilan aytganda, o‘zining haddan tashqari “pokdomon”
ekanligini namoyish qilayapti. Bundan maqsad, tabiiyki, xotinining farishtaligiga
15

busiz ham shubha qilmaydigan laqma erining nazarida o‘zining mavqeini yanada
oshirib olish mustahkamlash. Shuning uchun bo‘lsa kerak paranji yopingan “ayol”
yoki yozuvchi ta’biri bilan aytganda, xotinining “bittayu bitta o‘rtog‘i” uyiga juda
serqatnov bo‘lib qolganda ham bunga unchalik e’tibor qilib o‘tirmaydi. Chunki
mulla Norqo‘zining bu “ayol” haqidagi fikri juda yuqori: “agar farishta ilgari
o‘tgan bo‘lsa- shuning onasi, - endi tug‘ilsa- shuning bolasi bo‘ladi, agar hozir er
yuzida bo‘lsa- shu xotinning o‘zi”. U shunchalik o‘zining xotinining ham, bu
“ayol”ning ham farishtaligiga qattiq ishonadiki, hatto bir gal mehmon “ayol” bu
erda uzoq turib qolgan paytda, “Qurib ketsin, keta qolmaydi ham. Lablarim
quruqshab ketdi,” degan gaplarining ma’nosiga ahamiyat berib ham o‘tirmaydi. Bu
ham kamlik qilgandek, o‘n kun bir joyga safarga ketadigan bo‘lib qolganda,
xotiniga ayttirib, o‘sha “ayol”ni oldirib keladi va o‘zi yo‘g‘ida shuncha muddatga
xotini bilan birga bo‘lishini iltimos qiladi. Shu tariqa yozuvchi ashaddiy g‘iybatchi,
fisq-fasodchi va o‘ta laqma bo‘lgan bir odam oilasidagi ma’naviy hayotning
jirkanch manzaralarini izchillik bilan ochib beradi. Hikoyadagi A.Qahhorning
buyuk mahorati tufayli o‘tgan asrning 20-30 yillar hayotidan olingan bunday
tasvirlar hozirgi kunimizda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan, degan gapni
bemalol aytish mumkin.
Yoki “Adabiyot muallimi”, “San’atkor”, “O‘jar” kabi hikoyalarning
qahramonlariga xos bo‘lgan savodsizlik va soxta bilimdonlik kabi illatlar hozir
hayotda uchramaydimi? Yozuvchining boshqa hikoyalarini ham shu nuqtai
nazardan ko‘zdan kechirib chiqadigan bo‘lsak, ularda ham xuddi shunga o‘xshash
hozirgi kunning ma’naviy muammolari bilan hamohanglik yaqqol sezilib turadi.
Bu – yuksak iste’dod bilan yaratilgan va badiiy jihatdan etuk bo‘lgan asarlar, ular
qachon yozilganidan qat’iy nazar, uzoq umr ko‘rishini, o‘quvchining ma’naviy-
estetik ehtiyojiga hamisha javob b era olishini ko‘rsatadi.
16

II Bob “Sarob” romani XX asr o zbek adabiyoti tarixiy taraqqiyotida g oyatʻ ʻ
noyob badiiy asar.
2.1.“ Sarob ” romani paydo bo‘lishi va unga ijtimoiy muhitning tasiri
Oktyabr to‘ntarishidan so‘ng mamlakatda boshlanib ketgan birodarkushlik
urushining sabab va oqibatlari shu paytga qadar xaspo‘shlanib, biryoqlama talqin
etib kelinardi. Keyinchalik “umumxalq inqilobi” deya qayta nomlangan bu davlat
to‘ntarishiga, ayniqsa, undan keyin o‘tkazila boshlangan siyosatga nima uchun
o‘sha xalqning bu qadar ommaviy qarshi turganligi javobsiz qolaverdi. Bu
hodisani faqat aksilinqilobiy kuchlarning hiyla-nayrangiyu siyosiy ongi past
bo‘lgan ayrim tabaqalarning qarshiligi deya izohlash tarixiy go‘llik ekan. 1918-
1921 yillarda ro‘y bergan fuqarolar urushining shafqatsiz olovida ho‘lu quruq
birdek yongan, hanuz miqdori qayd etilmagan millionlab begunoh odamlarning
qoni to‘kilgan, inson huquqlari mahdudlarcha toptalgan, xalq xo‘jaligining barcha
sohalarida buzilish, izdan chiqish sodir bo‘lgan. Natijada juda keng hududlarda
ommaviy ocharchilik, qirg‘in yuz bergan. Bu xususda e’lon etilgan ayrim
manbalarni qayta takrorlashdan tiyilib, qadim yurtimiz taqdiri bilan bog‘liq ba’zi
joiz ma’lumotlarni keltirish bilangina cheklanamiz.
Turkiston MIQning nashri “Izvestiya” gazetasining 1921 yil 2-20 dekabr
sonlarida bosilgan A. Krutikovning “Turkiston” (iqtisodiy ocherk) nomli
maqolasida inqilobdan ilgari o‘lkaga ko‘chib kelgan rus dehqonlariga eng unumli
yerlar cheklanmagan miqdorda bo‘lib berilgani, musulmonlar o‘z yerlaridan siqib
chiqarilgani, ulardan arzon-garov ishchi kuchi sifatida foydalanilgani, tajribasiz va
uquvsiz kelgindilar esa qadimda o‘zlashtirilgan unumli yerlarni ishdan chiqarib
kelganligi xususida rad etib bo‘lmas dalillar keltiriladi-da, o‘nlab ma’lumotlar
qatori quyidagi rasmiy hisob-kitob ham beriladi: «O‘lkaning 48,6 foiz
foydalanishga yaroqli hududida turli yillarda tubandagi nufusda aholi yashagan va
yashamoqdadir:
1909 yilda —6.720.000 kishi,
1915 yilda — 6.950.000 kishi,
1918 yilda — 5.890.000 kishi,
17

1920 yilda — 5.600.000 kishi».
Ko‘rinadiki, birinchi jahon urushi davrida ham, zo‘rlab mardikor olish
siyosatiga qaramay, aholi soni o‘sib borgan. 1915 yildan 1917 yil oktyabrigacha
bo‘lgan mo‘tadil tabiiy o‘sishni hisobga olmagan taqdirda ham, 1917 yil kuzidan
1920 yilgacha o‘tgan ikki-uch yil oralig‘ida o‘lkada aholi 1.350.000 (bir million
uch yuz ellik ming!) odamga kamaygan. Ular yurtdan xorijga chiqib ketishmagan,
chunki ayni shu yillarda fuqarolar urushi tufayli Turkiston har tomonlama qamal
holatida qolgan. Bunga qo‘shimcha tug‘ilish darajasi yuqori bo‘lgan o‘lkada
dunyoga kelgan go‘daklar qurbonlar sonini yanada ozaytirib ko‘rsatayotganini
hisobga olsak… Cho‘lpon ayni kunlardan shahodat berarkan:
Qip-qizil qon bo‘lib kunlar botadir.
Yomon hidga to‘lib tonglar otadir…
— deya nolavu afg‘on tortgandi. Har qanday fojeaning g‘oyaviy asosi undan
ancha ilgari shakllanadi va barqarorlashadi. Chunonchi, yo‘qsullar dahosi K.
Marksning “Biz ishchilarga shunday deymiz: «Siz faqat mavjud munosabatlarni
o‘zgartirish uchungina emas, balki o‘zingiz ham o‘zgarishingiz va siyosiy
hukmronlikka yaroqli bo‘lishingiz uchun 15, 20, 50 yillab fuqarolar qirg‘inini va
turli davlatlararo urushlarni boshdan kechirishingiz kerak”, — degan o‘gitlarini
yangi hokimiyat ustunlaridan biri hayotga mana bunday tadbiq qiladi: “Ishda
ayblanuvchining Sho‘ro hukumatiga qurol yoxud so‘z bilan qarshi chiqqan-
chiqmaganligi haqida ma’lumot izlab o‘tirmangiz. Birinchi navbatda siz undan
so‘rashingiz kerak — u qaysi sinfning vakili, kelib chiqishi qanday, ma’lumoti
qanaqa va kasbi nima! Mana shu savollarning o‘zi ayblanuvchining taqdirini uzil-
kesil hal etish uchun yetarlidir”. (“Krasniy terror” gazetasining 1918 yil 1 noyabr
sonidagi M. Latsisning maqolasidan.)
Afsuski, aksariyat qismi faqat ibtidoiy siyosiy savodga ega bo‘lgan F. M.
Dostbevskiy “iblislar” deb nomlagan nigilistlar tomonidan bir-biriga qarama-
qarshi qo‘yilgan omma o‘z zamonasining insonparvar mutafakkirlari
ogohlantirishlariga emas, balki yuqorida keltirilgan noqis taxmin va
ko‘rsatmalarga bo‘ysundi…
18

“Xalq dushmani” deya tamg‘a bosilgan ziyolilardan (Mahmudxo‘ja Behbudiy,
Abdulla Avloniy, Munavvar Qori, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Sulaymon
Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy va boshqalar) farqli o‘laroq, asrning boshlarida tug‘ilib
shakllanish davri 20-30-yillarga to‘g‘ri kelgan qariyb barcha ziyolilarning
qarashlariga ayni bo‘g‘iq siyosiy-mafkuraviy muhit o‘z ta’sirini o‘tkazmay
qolmadi. Ularning ma’naviy va estetik dunyoqarashlarida ham hokim mafkuraning
kuchli ta’siri bo‘lib, uning in’ikosi yaratilajak asarlar ruhiga ham ko‘chdi.
Yaratilish tarixi tahlil qilinayotgan har bir muayyan asarga yondashuvda,
avvalo, uning muallifi ulg‘aygan muhit, badiiy qadriyatlari va dunyoqarashini
shakllantirgan obyektiv vasubyektiv omillar muntazam qayd etilsa, chiqarilajak
xulosalardagi xolislik ta’minlangan bo‘ladi. Aks holda, muammoni tarixiy nuqtai
nazardan o‘rganish tamoyillari buziladi, ilmiy mulohaza o‘rnini toshi yengil fikrlar
egallaydi, tahlil o‘rniga tahqir, tushinuv o‘rniga ayblov keladi, Bu holat, ayniqsa,
iste’dodli ijodkorlar xususidagi bahslarda sodir bo‘lsa, qimmatli ilmiy-estetik
saboqlar emas, balki zararli nigilizmni tug‘dirishi mumqin.
Bu — biz hisobda tutmog‘imiz lozim bo‘lgan birinchi andisha.
Ikkinchi tomonda boshqa bir haqiqat muqim, Iste’dod, agar millat taqdiriga
daxldor bo‘lsa, zamonning buqalamunligi, siyosatning nayrang va shafqatsizliklari,
yolg‘onning barcha darajadagi ko‘rinishlari, hatto jismoniy o‘lim qarshisida ham
sobitligi, butunligi va barqarorligi bilan gavdalanadi.
O‘rganilayotgan asarga xolis yondoshmoq uni ustivor ma’naviy aqidalar,
adabiyotning umuminsoniy talablari, qolaversa, ayni xalq, millat taqdiri, uning
kelajagi bilan bog‘liq muammolar aspektida yoritib, so‘ng baho-lashga kirishishni
talab etadi. Har qancha achchiq va afsuslanarli, hozirga qadar o‘rnashib qolgan
maqbul qarashlarni o‘zgartirib, bezovtalik tug‘dirishi mumkin bo‘lmasin, bari-bir,
Haqiqat, faqat Haqiqat izlanishi va bundan vahimaga tushmaslik lozim bo‘ladi.
Chunki bir-ikki avlodning fojiali va samimiy aldanishi hali millatning qismati
bo‘lmay, balki bu aldanishni vaqtida sezmoq va undan tegishli xulosa chiqarish
kelgusi bo‘g‘inlar barkamolligiga garov bo‘ladi.Abdulla Qahhorning “Sarob”
romanini o‘zbek va qardosh xalqlarning bir qancha adiblari o‘zlari uchun mahorat
19

maktabi, deb bilganlar. Asardagi chuqur psixologik tahlil namunalaridan, xarakter
va holat yaratish usullaridan, syujet va kompozitsion yaxlitlikka erishish
yo‘llaridan, ayniqsa, badiiy tilning jozib tovlanishidan saboq olganlar va
olmoqdalar. Roman yaratilgan paytidan buyon adabiyotshunoslikning diqqat
markazidan tushmay, hali-hamon qizg‘in bahslarga sabab bo‘lmoqda. Asarning
g‘oyaviy-badiiy xususiyatlaryni jiddiy va batafsil tahlil qilgan adabiyotshunoslar
O. Sharafiddinov, M. Qo‘shjonov, U. Normatov, V. Smirnova, M. Sultonova
ishlari, nafaqat qahhorshunoslikning, balki o‘zbek romanshunosligining ham
salmoqli yutuqlari bo‘lib qoldi. Biroq “Sarob»ga oid maqolalarda romanning
yozilish tarixi, muallifni bu ishga jazm etishida hal qiluvchi rol o‘ynagan sabablar
haqida bir-birini takrorlovchi taxminiy mulohazalardan nariga o‘tilmagan.
Xususan, ushbu masala ko‘tarilganida adabiyotshunoslarimiz A. Qahhorning «Bir
xatga javob”idagi quyidagi qisqa izohni keltirishadi: “30-yillarning boshlarida
taqdir meni burjo‘a millatchilariga ro‘para qildi, bular mening nafrat va g‘azabimni
qo‘zg‘atdi, ya’ni muvozanatimni buzdi. Men o‘zimda uyg‘ongan bu tuyg‘uni
boshqalarda ham uyg‘otishga yengib bo‘lmas xohish sezdim. Buning natijasi
bo‘lib «Sarob” romani vujudga keldi».
Bu ro‘para kelish qanday sodir bo‘lgan va uning tafsilotlari haqida yozuvchi
boshqa hech nima aytmagan. Ko‘pchilik qahhorshunoslar tomonidan shu faktning
o‘zi roman yaratilishi uchun yetarli sabab sifatida qabul qilingan va ularning
keyingi mulohazalari o‘zingizga ma’lum oqibatdir. Adib 1965 yilda yozgan
“Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga” sarlavhali maqolasida qiziq bir faktni
eslaydi: “Boshsiz odam” degan hikoyam munosabati bilan sodir bo‘lgan, sirtdan
qaraganda kulgili, mohiyatan jiddiy bir hodisa sira esimdan chiqmaydi… Bu
hikoyani 1929 yilda yozganmak. U vaqtda Qo‘qonda chiqadigan “Yangi Farg‘ona”
gazetasida ishlar edim… Hikoya “Yer yuzi” jurnalida bosilib chiqdi. Shundan
keyin ko‘p o‘tmay prokuraturadan chaqiruv qog‘ozi oldim.
Prokuror meni sovuq qarshi oldi, hikoyani yozgan men ekanligimga
ishongach, boshimga ta’na-dashnom yog‘dira ketdi. ,
— Yozuvchilar hammasi qo‘rqoq bo‘ladi! — dedi…
20

Prokurorga gap uqtirolmadim.
Bu hodisadan o‘z vaqtida “Sarob” romanida foydalangan edim. Ehtimol, bu
hodisa unchalik ham tasodifiy emasdir».
Mana shu “mohiyatan jiddiy hodisa”, bizningcha, “Bir xatga javob”da
yozilgan “burjua millatchilariga ro‘para bo‘lish” voqeasining aynan o‘zidir.
Avvalboshda ta’kidlaganimizdek, inqilobdan so‘ng ziyolilarni “eski” va
“yangiyaga, «o‘zimizniki” va “yot”ga bo‘lish boshlangan, natijada markaziy
shaharlardagi ziyolilarning asosiy qismi xorijga ketishga majbur etilgan bo‘lsa-da,
20-yillarning oxiriga qadar bu siyosat reaksiya ko‘lamini olmagan, ijod va matbuot
erkinligi, fikriy mustaqillik nisbatan saqlangan edi. 20-yillarning ikkinchi yarmi,
ayniqsa 30-yillarning boshidan mafkura, ijodga munosabat sohasida ham xuddi
iqtisodiy hayotdagiday zo‘rlov, buyruq, markazlashgan boshqaruv kuchaydi. Yangi
tuzum kamchiliklari xususidagi mulohazalar “tuzumga dushmanlik” deb, ma’naviy
qoloqlikka qarshi fikrlar “yo‘qsullarga tuhmat” deb e’lon etildi. Xuddi shu yillari
chor mustamlakachilari uchun dastak bo‘lgan “islomparastlik”, “turkparastlik”,
“millatchilik” atamalari ham qayta kuchga kira boshladiki, yo‘qni yo‘ndiruvchi
hokimiyat nazdida mustamlaka tamg‘alari fikrlovchi ommaga qarshi sinashta
qurolga aylandi. “O‘n sakkizlar guruhi”, “Botu va Ramz” ishi, “inog‘omovchilik”,
“qosimovchilik”, “badriddinovchilik” kabi o‘nlab qirg‘in kampaniyalari, aslida 37-
yil uchun dastlabki tayyorgarliklar bo‘lib, ular qaysi sohaga oid bo‘lmasin,
hammasiga ayni “yorliq”lar yopishtirilgan. Agar 1930 yilda O‘zbekiston SSJ Oliy
sudining raisi Sa’dulla Qosimov bilan bog‘liq qosimovchilikka qarshi mashhur sud
jarayoni o‘tkazilgan bo‘lsa, oradan roppa-rosa ikki yil o‘tgach, O‘zbekiston SSJ
Oliy sudining Bosh prokurori Shamsiddin Badriddinov rahbarligidagi
badriddinovchilikni “fosh etuvchi” yangi bir jarayon bo‘lib o‘tdi. Biz ularga
quyiroqda batafsil to‘xtalamiz.
Hozir bo‘lsa badriddinovchilik sud jarayonini muttasil yoritib borgan
“Uzbekistanskaya pravda” gazetasining 1932 yil 11 may sonidan to 18 iyun soniga
qadar berilgan xabarlar orasida bir necha marta tilga olingan faktni (uning to‘g‘ri
yoxud noto‘g‘riligi boshqa masala!) aytib o‘tmoqchimiz. Sudda “Yangi Farg‘ona”
21

gazetasiga aloqador bir necha kishi ham guvohlik bergan. Ularning guvohligidan
shunday xulosa chiqadiki, badriddinovchilar gazeta ishiga ham doimo xalaqit berib
kelganlar, uning redaksiyasiga o‘zlarining odamlarini kiritganlar, xalq
muxbirlariga zug‘um o‘tkazganlar, ularning dolzarb maqolalarini bosmay, hatto
hayotlariga ham tazyiq qilganlar. Xuddi shu yillari Abdulla Qahhor “Sarob”
romanini yozish uchun tayyorgarlik ko‘rayotgan, xuddi badriddinovchilikka
o‘xshagan boshqa bir jarayonning materiallarini o‘rganayotgan edi. O‘z-o‘zidan
“Yangi Farg‘ona” bilan bog‘liq bu gaplar ham uning nazaridan chetda qolmagan
va o‘zi bilan sodir bo‘lgan “prokuror chaqirishi” hodisasi unga “mohiyatan jiddiy”
va “unchalik ham tasodifiy emasidek qayta ta’sir etgan. Boshqa bir tomondan esa
ham qosimovchilik, ham badriddinovchilikka taqalgan eng mash’um ayblovlar
«millatchilik”, “panturkizm”, “panislomizm” edi. Bu “isbot qilib beril” gan
haqiqat» A. Qahhorga o‘zi ro‘para bo‘lgan hodisani “burjua millatchilariga
to‘qnashish” deb baholash uchun asos bo‘lgan. Quyiroqda buning isbotini yana
ko‘p marotaba ko‘ramiz.
Hozir esa muhim bir mulohazani, to‘g‘rirog‘i, tazarrumni aytib qo‘yishim
kerak. Gap shundaki, “Uch «Sarob” nomli avvalgi maqola (“Yoshlik” 6-son, 1986
yil)da o‘sha paytdagi badiiy-tarixiy tasavvurim, bilimim va qo‘l ostimdagi
manbalar xarakteridan kelib chiqib qator to‘g‘ri xulosalar bilan birga endilikda
tahrir qilinishi shart bo‘lgan ayrim munozarali fikrlarni ham bildirgan ekanman.
Avvalo, bu maqolada ham “Sarob” romanining yozilish sabablari ochilmay qolgan,
faqat uning qayta ishlanish jarayoniga e’tibor berilgan edi. Bunda ham roman
tanqidining ko‘lami asl mohiyatni ko‘z oldimizdan to‘sgan, bizni biryoqlama
yondashuv yo‘liga boshlagan, natijada har bir o‘zgarish va tahrir sababini noto‘g‘ri
tanqiddan izlashga o‘tgan ekanman. Holbuki, mantiqli bir savol bizni doimo
sergaklantirmog‘i kerak edi: agar o‘zgarishlar sababi faqat qatag‘om yillarining
tanqidi bo‘lsa, nega A. Qahhor “Sarob”ni o‘sha yillariyoq qayta yozishga majbur
etilmadi? Nima uchun faqat 1957 yilda chiqqan romanning ikkinchi nashriga
o‘zgartishlar kiritdi? Bu paytda qatag‘on deyarli tugagan edi-ku?!
22

Biz bu va bundan boshqa yana o‘nlab savollarni endi o‘zimizga berib
ko‘rmog‘imiz, ularga xolis javob izlamog‘imiz kerak. Davr haqidagi, yoeuvchi va
uning asarlari to‘g‘risidagi haqiqat, nechog‘li achchiq bo‘lmasin, ochiq aytilmog‘i,
ilmiy tahlilga tortilmog‘i lozim, aks holda chala haqiqatlar zanjiri bizni kelajakdan
benasib qiladi.
Boya badriddinovchilar protsessi bo‘layotgan paytda A. Qahhor shunga
o‘xshash manbalarni jiddiy o‘rganayotgan edi, dedik. Xo‘sh, o‘sha materiallar
nimalar edi?
Keyingi izlanishlar davomida A. Qahhor uy-muzeyida saqlanayotgan bir
qancha adabiyotlarga murojaat etdim. Ular P. Alekseyenkovning “Kokandskaya
avtonomiya” (“Qo‘qon muxtoriyati”) kitobi, “qosimovchilik” jarayonini yoritgan
“Udar po natsionalisticheskoy kontrrevolyutsii” (“Aksilin-qilobiy millatchilikka
zarba”) degan kitob va davlat ayblovchisi R. Katanyanning shu jarayonda o‘qigan
ayblov nutqi to‘liq jamlangan “Protiv Kas ы mova, protiv kas ы movshin ы ”
(“Qosimov va qosimovchilikka qarshi”) kitoblaridir. Shu narsa muhimki, har
uchala kitobni yozuvchi diqqat bilan o‘qib-o‘rgangan, mutolaa davomida
kitoblarning o‘zi uchun muhim sanagan o‘rinlariga qizil va yashil siyohda, qizil,
safsar va qora qalamda chiziqlar tortgan, belgilar qo‘ygan, qisqa-cha mulohazalar
yozgan, o‘qib tugatgach, sanalarni ham qayd etgan. Xususan, “Kokandskaya
avtonomiya” kitobining so‘nggi sahifasiga “Kaxarov 28/11.31” deb, qolgan ikki
kitobga bo‘lsa “Abdulla 18/1 U.32” deb sana qo‘ygan. Adib ushbu kitoblarni
berilib mutolaa qilayotgan paytda Toshkentdagi Kafanov nomli klubda
badriddinovchilik jarayoni ayni qizg‘in pallaga kirgan kunlar edi. Xo‘sh bu sud
jarayonlarining, Qo‘qon muxtoriyatining “Sarob” romaniga nechog‘li aloqasi bor?
Hozirgacha e’lon qilingan maqolalarda, afsuski, bu savollarga javob izlanmagan.
Go‘yo 20-yillarda rostdan ham kuchli millatchilik tashkilotlari keng ish olib
borganday, ular Saidiy singari yoshlarni o‘z ta’sirida muttasil buzib turganday,
davlatga, xalqiga qarshi har qanday iflos jinoyatlardan qaytmay, oxir-oqibat g‘olib
sho‘ro tuzumining adolatli kurashi natijasida maqsadlari sarobga aylantirilganday,
Adabiyotshunoslik, asosan, romanning qayta ishlangan varianti ustida mulohaza
23

yuritganidan (O. Sharafiddinovdan tashqari!) uning asl nusxasidagi zamonabop
g‘oyaviy ohanglarni, keyinchalik olib tashlangan muhim o‘rinlarni eslamaydi ham.
Natijada “Sarob” romanining hayotiy asoslari, yaratilish sabablari, prototiplari
to‘g‘risida mavhum tushunchalar, turli mish-mishlar, bir-birini inkor etuvchi
farazlar haqiqat o‘rniga da’vogarlik qilmoqda.hanuz. Romanning yozilgan
paytidagi ijtimoiy-siyosiy muhitni, yozuvchiga ta’sir etgan obyektiv voqelikni,
adibni shakllantirgan mafkura va uning estetik qarashlarini tarbiyalagan omillarni
hisobga tortsak, bizningcha, muammoga konkret yaqinlashgan bo‘lamiz. Uning
mohiyatini ochishda bo‘lsa, bizga A. Qahhor o‘rgangan o‘sha davr hujjatlari,
adibning shaxsiy kitoblari va sahifalarga yozuvchi qalami bilan tushirilgan belgilar
yo‘l ko‘rsatsa, ajab emas.
Turkiston muxtoriyati, uning tarixiy zaruriyati, oldiga qo‘ygan maqsad va
vazifalari xususida so‘nggi yillarda oshkora, dadil va adolatli fikrlar aytilmoqda.
A. Qahhor esa muxtoriyat kunlarida bolshevikni “Bolishbek” deb yurgan,
keyinchalik qizil askar bo‘lib uyiga “har kuni yog‘liq-yog‘liq ovqat olib kelgan”
(“O‘tmishdan ertaklar”), hozircha bo‘lsa kambag‘al bir temirchining o‘n yashar
bolasi edi. Muxtoriyat to‘g‘risidagi ma’lumotni u qorlar tinib, izlar bosilgandan
so‘ng, 1931 yilda yozilgan P. Alekseyenkovning “Kokandskaya, avtonomiya”
kitobidan va qisman Ziyo Saidning 1927 yilda nashr etilgan “O‘zbek vaqtli
matbuoti tarixiga materiallar” (1870— 1927) kitobidan o‘rgangan va ularni mutlaq
haqiqat sifatida qabul qilgan. Tilga olingan har ikkala manbada ham biryoqlamalik
va siyosatga jo‘r ovoz ufurib turadiki, A. Qahhor ularni rost deb qabul qilgani va…
to‘g‘ridan-to‘g‘ri “Sarob” romaniga poydevor qilib olganini: quyidagi
solishtiruvlardan sekin-asta bilib boramiz.
P. Alekseyenkov kitobining ushbu o‘rinlari ostiga yozuvchi qizil qalam bilan
chizib qo‘ygan (ko‘p ming sonli o‘quvchilarimizga tushunarli bo‘lmog‘ini o‘ylab
o‘rischa manbalarning so‘zma-so‘z tarjimasini berishni ma’qul topdik)
«Milliy-ozodlik harakati Fevral voqealariga qadar tubandagilar uchun kurashdi:
1) Rossiya savdo-sanoat kapitalining mustaqkam o‘rnashib olishiga qarshi va
milliy kapitalning o‘sishini taminlovchi shart-sharoitlarni yaratish uchun;
24

2) Turkiston va Rossiya o‘rtasidagi siyosiy munosabatlarni o‘zgartirish uchun;.
3) yangi usuldagi milliy maktablarni yaratish va Turkiston tub aholisining madaniy
saviyasini o‘stirish uchun». (P. Alekseyenkov. “Kokandskaya avtonomiya”. T.
1931 y. 3-bet. Bundan keyin faqat sahifa ko‘rsatiladi).
Romanda Salimxonning o‘tmishi bilan bog‘liq o‘rinlar xuddi shu gaplarning
boshqa yo‘sindagi bayoni bilan boshlanadi. Ya’ni, taraqqiyparvar mashhur boy
Husaynovning qistovi bilan otasi Salimxonni Qozonga yuboradi, Husaynov o‘z
navbatida uni “yosh kuyoviga” qo‘shib Ufaga jo‘natadi. Davomini o‘qiymiz: “Bu
odam dinda, maktablarda turli islohotlar o‘tkazishni, podsho hukumatining
yiqiluvini tilar, turkcha so‘zlab doim: «Har kasing hurriyati afkordan istifoda etdigi
zamonda Rossiya musulmonlari bu hurriyatdan nechun mahrum o‘lsinlar?” der edi.
Salimxon… bir martaba Turkistonga kelib ketgandan so‘ng, yigitning gapi ma’qul,
o‘shanday talablar haqli ekaniga ishondi va shu fikrning butun musulmon sharqiga
tarqalishini xohlab qoldi». 4
Bu o‘rinlar har uchala nashrda o‘zgarmagan holda mavjud. Biroq P.
Alekseyenkov kitobidagi yozuvchi ostiga chizgan o‘rinlar quyidagicha davom
etadi: “Fevral inqilobi davrida milliy harakat ikki oqimga ayrilib ketdi… Oktyabr
inqilobi esa Turkistondagi burjuacha-milliy harakatning mohiyatini tamomila
o‘zgartirib yubordi. U progressiv xususiyatini yo‘qotib aksilinqilobiy harakatga
aylandi”. (5-6)
Asl nusxada mavjud, keyingi muqobillardan tushib qolgan Salimxon xususidagi
hikoya ham shunga hamohang davom etadi: “Fevral inqilobi bo‘ldi. Salimxon
podsholikka qarshi bo‘lgan bu inqilobni ruh bilan qarshi oldi va shu ruh bilan
Turkistonga keldi. Biroq inqilob u tilagan narsani bermadi, shuning uchun u bu
inqilobdan norozi bo‘ldi. Ikkinchi bir inqilob — Oktyabr esa uning butun
tilaklarini barbod qilaturg‘on bo‘ldi”. (73—74 betlar)
Bu va bundan keyingi tafsilotlarni yozuvchi ma’lum sabablarga ko‘ra qayta
ishlash jarayonida olib tashlaganki, bu sabablar maqola pirovardida ma’lum
bo‘ladi. Hozir P. Alekseyenkov kitobidagi ostiga chizilgan o‘rinlar va ularning
4
A. Qahhor. “Sarob”. O‘zbekiston Davlat nashriyoti. Toshkent — Samarqand, 1937 yil, 73-bet
25

romanga ko‘chishini kuzatishda davom etamiz: “Bu harakatning yalovbardori
milliy-sanoat burjuaziyasi edi. Oktyabr inqilobidan so‘ng milliy ziyolilar
burjuaziya ketidan ketdi va uning targ‘ibotchi-tashviqotchisi bo‘ldi”. (15-6)
Yozuvchi bu gaplar ostiga chizibgina qolmay, hoshiyaga “!« muhimlik
belgisini ham qo‘yganki, ular romandagi uchta qahramon taqdiriga daxldor sifatga
aylanadi. Adib rejasiga ko‘ra Salimxon, Munisxon va ularning otasi—mamlakat-
ning turli yerlaridan kelgan zavodchilarni ulkan bog‘ sahnida qabul qiluvchi yirik
sanoatchi boy bir guruhning— «milliy sanoat burjuaziyasiyaning vakillaridir.
Milliy ziyolilarning «burjuaziya ketidan ketganligi” bo‘lsa butun romanning
yetakchi pafosini tashkil etadi. A. Qahhor qo‘lidagi kitobga belgi qo‘yishny davom
ettiradi: «Oktyabr inqilobi kunlari Toshkentda yanchib tashlangan ham milliy, ham
rus burjuaziyasi hamon kurashni davom ettirishni mo‘ljallardi… Farg‘onada
aksilinqilobning mustahkam tayanchini topishga umid qnlgan musulmonlar o‘lka
kengashining raisi Mustafo Cho‘qayev, Toshkentda sho‘ro hokimiyati
o‘rnatilgach, darhol Farg‘onaga qochdi…
Mustafo Cho‘qayev izidan faqat Farg‘onadagi emas, balki butun Turkistondagi
barcha aksilinqilobiy kuchlarni o‘z atrofiga birlashtiruvchi markazga aylangan
musulmonlar o‘lka kengashi “Sho‘roi islomiya” ham Toshkentdan Qo‘qonga
ko‘chdi». (19—20-6)
Bu ma’lumotlar romanga quyidagicha shaklda o‘tadi: “Oktyabr yengdi.
Fevralning Toshkentdagi tirgagi sindi. «Turkiston muxtoriyati” deb ko‘tarilgan
bayroq quladi. Salimxon umidni boshqa shaharlarga bog‘ladi. U yerlarda
muxtoriyat bayrog‘ini tikishga zamin borligiga ishonar edi. Haqiqatan ham
shunday bo‘ldi. O‘lka Sho‘roi Islomiyaning raisi shunday bir zaminni Farg‘onadan
izlab, bayrog‘ini xurjunga solib Qo‘qonga bordi. Uning ketidan Sho‘roi Islom ham
ko‘chdi». (73—74-betlar)
Ko‘rinadiki, yozuvchi Alekseyenkov tekstiga “badiiy bo‘yoq beradi”—
millatchilarning bayrog‘ini xurjunga solib jo‘natadi. A. Qahhor o‘zi uchun muhim
jihatlarni belgilashda davom etadi: “1917 yilning 9—11 dekabr kunlari
26

musulmonlar o‘lka kengashining tashabbusi bilan Qo‘qonda o‘lka
musulmonlarining IV favqulodda qurultoyi chaqirildi”. (20-6)
Romandan ham to‘xtagan joyimizdan o‘qishni boshlaymiz: “Orada bir oy
o‘tgandan keyin Sho‘roi Islomning tashabbusi bilan chaqirilgan to‘rtinchi
favqulodda musulmonlar qurultoyida Salimxon Abbos’hon bilan tanishdi”. (74-
bet)
Shu yerda tanaffus qilamiz-da, “Kokandskaya avtonomiya” kitobchasining orqa
muqovasi ichki qismiga yozuvchining qora qalam bilan yozib qo‘ygan ushbu
gaplariga e’tiborni qaratamiz: “Salimxan protiv vxojdeniya v «Yugo-vostochn ы y
soyuz”. str. 23 dashnak—70».
Dashnoqlar masalasi Alekseyenkov kitobining, darhaqiqat, 70-betida tilga
olinadi, Qahhor ham undan o‘z mavridida foydalanadi, o‘z-o‘zidan biz ham bu
kuzatishga kechroq to‘xtalamiz. Hozir yozuvchi belgilab qo‘ygan 23-sahifani
ochamiz va bunda yashil siyohda ostiga chizish bilan ajratilgan o‘rinlarni
o‘qiymiz: “Janubiy-Sharqiy ittifoqiqa kirishga qarshi bo‘lganlar o‘ta jiddiy
ahamiyatga ega boshqa jihatlarga ham etiborni karatishdy. Ular olg‘a surgan
dalillarning eng asosiysi—rus imperializmining eski tartiblarini qayta tiklanishi
xavfi edi… «Janubiy-Sharqiy ittifoqvqa qo‘shilish tarafdorlari asosan o‘ng qanot
kuchlar bo‘lmish din va yirik savdo kapitali vakillari bo‘ldi. Ittifoqqa birlashishga
qarshilar esa milliy sanoat burjuaziyasi vakillari va ular bilan birga mayda
burjuaziyaning barcha qatlamlari edi”. (23-6)
Yozuvchi bu kitobning oxirgi betiga belgilab qo‘yganidek: Salimxon
Turkistonning «Sharq-shimol ittifoqipga kiruviga qarshi:
“Bu Turkistonni yana Rossiya asoratiga topshirish degan so‘z” dedi. Abbosxon esa
Salimxonning Ufadagi fikrida bo‘lib, shu ittifoqqa kirish tarafdori edi. Ikkiga
bo‘lingan qurultoy vakillari ham bu masalani Salimxon bilan Abbosxon singari hal
qilolmay ochiq qoldirdilar. E’lon qilingan muxtoriyat parcha-parcha bo‘ldi. Uning
siniqlari qishloqlarga otilib tushib, talay vaqtgacha qishloqlarni tinchitmadi.
Qolganlari kovak-kovaklarga kirib ketdi» (74-bet).
27

(Yozuvchi ozgina e’tiborsizlikka yo‘l qo‘yadi—“Yugo-Vostochn ы y”ni “Sharq-
shimol” deb noto‘g‘ri tarjima qilib oladi.)
Ittifoqqa kirish-kirmaslik masalasidagi tortishuvlar ham P. Alekseyenkov
kitobidan belgilangan. Muxtoriyatning taslim bo‘luvi va bosmachilikni “boshlab
yuborgani” haqida A. Qahhor “parcha-parcha bo‘lish” va “siniqlari qishloqlarga
otilib tushish” kabi o‘xshatish qilgan bo‘lsa, P. Alekseyenkov o‘xshatishi ham
chakki emas: “Birlashgan burjuaziya tomonidan elon etilgan Qo‘qon muxtoriyati
shu tariqa tugatildi. Bu shum niyat bamisoli sovun ko‘pigidek yorildi. Biroq
Qo‘qon muxtoriyati o‘limidan oldin hayotga yangi kuchni—Ergashning bosmachi
to‘dalarini chaqirib ulgirdi”. (71-6)
O‘z-o‘zidan bu gaplar osti ham chizilgan…
“Kokandskaya avtonomiya” kitobi shaklidagi “tarixiy haqiqatiga sodiqlikni
A. Qahhor shu darajada saqlaydiki, buni qahramonlarining turish-turmushiga
singdirib yuboradi. Salimxon va Munisxonning otasini «tarixiy tipikligi” haqida
gapirgan edik. Endi Alekseyenkov ittifoqqa kirish tarafdorlarini dindorlar va katta
savdogarlar edi, degan bo‘lsa, romandagi ittifoq tarafdori Abbosxon ham
o‘tmishda Saidiy ta’lim olgan diniy-turkparast maktabning yetakchi domlasi, hozir
bo‘lsa Haydar Hoji orqali yirik tijorat operatsiyalarida ishtirok etayotgan xufya
savdogar bo‘lib rang oladi…
Bu kitobdan foydalanish natijalarini yana o‘nlab solishtirishlar orqali
ko‘rsataverish mumkin. Bizningcha, yuqoridagi misollarning o‘zi ham muayyan
xulosalar chiqarish uchun yetarli. Biroq, boya eslaganimiz, Moskovdan siyosiy
yetuklikka erishib qaytgan Ehsonning yana keyingi nashrlardan olib tashlangan
(holbuki, tanqid ijobiy kuchlarni o‘stirishni, jangovarlashtirishni talab etgan edi!)
nutqining asl manbalarini eslab o‘tmog‘imiz shart. Negaki, bunday o‘rinlar, aslida,
romanning yozilishida asosiy ta’sir rolini o‘ynagan bo‘lib, uning g‘oyaviy-siyosiy
pafosini ham belgilab bergan.
Avvalo tarixiy manbalarni ko‘rib chiqaylik. Ziyo Said “O‘zbek vaqtli matbuoti
tarixiga materiallar” (1870— 1927) kitobida “Chayon” va “Cho‘l chayon” nomli
jurnallar xususida ma’lumot berib yozadi: “Chayon”. 1917 yil iyul oyidan boshlab,
28

tatar va o‘zbek milliy burjuaziyasining fikr tarqatg‘uvchisi bo‘lib dunyoga keldi…
Mudir va muharrirlari: Halaf To‘lakov va Ibrohim Tohiriy… Jurnalning shiori:
“Yashasin, xalq jumhuriyati!”, “Yashasin, milliy jumhuriyat!”, “Yashasin,
Turkiston muxtoriyati!” …Bu jurnalning tepasida turgan afandilar “bosh silab
biqinga turtishga” g‘oyatda usta bo‘lganlar». (Ziyo Said, Tanlangan asarlar. T.
1974, 59—60 betlar. Kitobning ilk nashri 1927 yilda chiqqan.) Ziyo Said
ma’lumotlari Ehson nutqining bir qismini tashkil etsa, boshqa o‘rinlari uchun yana
o‘sha P. Alekseyenkov kitobida ajratib ko‘rsatilgan (avval qizil qalam, ustidan
yashil siyohda yoniga chizilgan) ushbu o‘rinlar xizmat qilgan.
“Potelyaxov, Vadyayev, Yusuf Davidov va Knoppning paxtachilik firmalari
—mana kimlar Qo‘qon muxtoriyati hukumati tarkibiga kirgan edi, mana aslida
kimlar bu aqsilinqilobiy harakatga rahbarlik qilgan edi, mana Qo‘qon muxtoriyati
aslida kimlarning manfaatlarini himoya etardi” (26-6)
Endi bo‘lsa har ikki manbaning romanga ko‘chishiga e’tibor beraylik. Ehson: “—
Bilaman, Saidiy, o‘n sakkizinchi yilda chiqqan «Chayon” jurnali tomonidan
kelajak muarrixlarga taqdim qilingan lavhalarni men ham ko‘rganman… Siz bu
jurnalni ko‘rgan va o‘qigan bo‘lsangiz, uning kimlar tomonidan chiqarilg‘onligi va
tarqatilg‘onligini ham bilasiz. O, bular turk millati, barokatli Turkistonning
“g‘amxo‘rlari!” “Dod millat, qayerdasan, voy dinimiz poymol bo‘ldi. ajnabiylarni
haydanglar… Turkistonning kumushday suvlarini xoxolning cho‘chqalari
bulg‘atayotir” dedilar. Muxtoriyat ham e’lon qilishdi. Shu jurnal muqaddas degan
Qo‘qon muxtoriyatida muvaqqat hukumat a’zolari haqiqatan aziz-avliyolar edi:
biri ministr Potilaxov, yana biri Vadiyov , tag‘in bittasi Davidov. Bularning har
qaysi millioner edi…» (147-6.)
Afsus bilan ta’kidlash lozimki, 6u suhbat yuqoridagi manbalarni personaj
tilida ko‘chirib, asarning siyosiy ohangini kuchaytirishdan boshqaga xizmat
qilmaydi. Ehson bundan tashqari 20-30 yillar vaqtli matbuotida dolzarb masalalar
hisoblangan G‘arb va Sharq munosabati, chor Rossiyasi bilan proletar
Rossiyasining chekka o‘lkalarga nisbatan o‘tkazgan siyosatidagi solishtirib
bo‘lmas farqlar, fahsh va boshqa illatlarni faqat burjua jamiyati tug‘dirishiyu ular
29

proletar davlati tabiatiga mutlaqo yot ekani va boshqa muammolar xususida ham
g‘oyaviy pishiq, muallif manfaatiga mos mulohazalarni bayon etadi. Biroq, nafaqat
bu o‘rinda, balki butun roman davomida Ehsonni tirik inson, tabiiy his-tuyg‘ular
egasi, odmi odam sifatida his qilolmaymiz. Uni faqat millatchilarning
“tomorqasida shalag‘i chiqqan aravaday ag‘anab yotgan” Saidiyga, “qarshi lagerda
bo‘lgan yoshlarni yulib olish kerak bo‘lgani holda, bexabar qolib, o‘z qo‘lidagi
kishini qarshi lagerga o‘tkazib yuborgan”, sovet yoshlarining o‘ziday ilg‘or vakili
bo‘lmish Sharifga, uning g‘oyaviy pishib kelishiga qarab bir-ikkitagina qolgan rus
shovinistlaridan Serovga va boshqa idoralarning o‘nlab xodimlariga tanbeh
berayotgan, g‘oyaviy savod o‘rgatayotgan, maslahat qilayotgan holdagina
ko‘ramiz. Go‘yo sho‘ro tuzumini tan olib, og‘ishmay unga xizmat qilishning o‘zi
kifoya. Shunda Saidiy va Munisxonga o‘xshab na o‘qishda, na ishda, na uyda va
na ishqda ozor chekilmaydi, adashish bo‘lmaydi. Yurak va aqlni band qilaturg‘on
narsalar Saidiy va Munisnikiday meshchan tuyg‘ular bo‘lmay, balki umumxalq va
umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘ladi. Masalan, “nima uchun Buxoroda rishta
yo‘qotilganidek, butun mamlakatda isitmani yo‘qotish mumkin emas?” yoki yakka
o‘zbek tanburining ovozi qayerga borar edi, nima uchun uni orkestrga
aylantirmaslik kerak va hokazo.
Yozuvchi Ehson va uning otasi bilan bog‘lab yana bir tarixiy hodisaga o‘z
munosabatini, garchi voqealar rivbji buni unchalik talab etmasa ham, qisqagina
bo‘lsa-da, bildirib ketadi. Afsuski, bu munosabat ham hodisaning tub ildizlarini
jiddiy o‘rganish orqali emas, P. Alekseyenkov kitobi yordamidagina yuzaga
chiqadi. Yuqorida aytganimizdek, yozuvchi bu kitbbning orqa muqovasiga
“dashnak—70” deb yozib qo‘ygan. Kitobning o‘sha betini ochib, A. Qahhor ostiga
va yoniga chizib qo‘ygan quyidagi gaplarni o‘qiymiz: “Qo‘qonning eski shahariga
kirgan dashnoqlar Ergashning qurolli yigitlarini tutish o‘rniga tinch aholini
yoppasiga talash bilan mashg‘ul bo‘lishdi”, (70-6)
Arman dashnoqlari qilmishini faqatgina “talonchilik” deb o‘zicha xulosa chiqargan
yozuvchi ko‘ngilli qizil askar bo‘lgan otasi bosmachilar qo‘lida o‘lgan kichkina
Ehsonning Saidiy bilan suhbatiga dabdurustdan shu mavzuni olib kiradi. Ehson:
30

—Bosmachi yomonmi, armani yomonmi?
— Otangni o‘ldirgani uchun bosmachi deysan-da.
— Men emas, otam ham yomon der edi. Uning otasini o‘ldirmagan edi-ku!
Saidiy ichida “ahmoq” dedi» (53-bet)
Holbuki, o‘sha paytdagi reaksion “Dashnaksutyun” partiyasining kallakesar
otliq otryadlari Qo‘qon muxtoriyatini bostirish bahbnasi bilan nafaqat Qo‘qonda,
balki butun vodiyda misli ko‘rilmagan vahshiyliklar qilgan. Ular faqat
“talonchilik” bilangina cheklanib qolmay, ayollar va bolalarni, tinch aholini
shafqatsizlarcha qirgan, chopgan. “Bokuni inglizlarga xoinlarcha topshirib
qochgan” (P. A. Kobozev), turkiylarga alohida qasdi bo‘lgan bu otryadlarni
vodiyga kiritilishini, hatto, Sovet hukumatining O‘rta Osiyodagi favqulodda
komissari P. A. Kobozev kechirib bo‘lmas tarixiy xato, deb baholagan. Bu
hodisalarning to‘liq ko‘lamini bilmoq uchun Turkiston respublikasi Sovetlarining
1919 yil 29 mart-10 iyun kunlari bo‘lib o‘tgan VII O‘lka Favqulodda syezdi
materiallarini (ular Partiya tarixi institutining Arxivida saqlanmoqda) ko‘zdan
kechirishi kifoyadir. Afsuski, roman muallifi o‘z nafratini o‘zgalar yurtida sababsiz
qirg‘inbarot o‘tkazganlarga, ularning vahshiy kuchidan o‘lkadagi siyosiy-iqtisodiy
rahbarlikni o‘z qo‘lida saqlab qolish uchun foydalanibgina qolmay, qilmishlarini
turli uydirma axborotlar bilan (ular ham Arxivda saqlangan!) xaspo‘shlagan
“internatsional” rahbariyatga emas, o‘shanday va shunga o‘xshash boshqa
adolatsizliklar oqibatida tug‘ilgan bosmachilikka qaratadi, xalos.
“Sarob” romanining asl nusxasida aksariyat salbiy qahramonlar sud-
prokuratura xodimlari, savdogarlar, moliyachilar va sho‘ro madaniy o‘choqlari—
maktab-maorif, gazeta-jurnal tevaragida to‘plangan kishilar sifatida talqin etiladi.
Ular yagona maqsad—ko‘k bayroq ostida birlashajak ulug‘ turkiy davlat xayoli
bilan harakat qiladilar. Bu harakatning mukammal uyushtirilgan, yuqoridan quyiga
tomon tobelikka asoslangan (yozuvchi buni “zanjirsimon” deydi!) boshqaruv
organlari bor, Tashkilotning nafaqat Turkistonda, balki Tatariston va Ufada,
Afg‘oniston va Moskvada ham bo‘pinmalari, aloqa nuqtalari bor. Uning ish
ko‘lami esa nihoyatda keng—bosmachilarga har tomonlama quvvat berish, kerak
31

bo‘lsa ularni boshqarish, maktab-maorifda aholining, ayniqsa, yosh avlodning
ongiga millatchilik, panturkizm g‘oyalarini quyish, sho‘ro iqtisodiyotida
qo‘poruvchilik va ishbuzuqiliklar uyushtirish, ayollar ozodligiga to‘sqinlik, turli xil
qotilliklar, qishloqdagi yer islohoti, keyinroq esa kollektivlashtirishga xalaqit
berish, sovet matbuotini va Yozuvchilar uyushmasini qo‘lga olib xalqning ruhiga
Egalik qilish…
Bu kirdikorlar shu darajada ko‘p va bir-biriga bog‘langanki, avvaliga o‘quvchi
ham xuddi Saidiydek hayron bo‘ladi, biroq yozuvchi tasviri va bayoni davom eta
bergach, tashkilot jinoyatlari birma-bir ochila borarkan, yana xuddi Saidiydek
quyidagi holatga tushadi: “U juda ko‘p, hatto qabristonda kechalari ko‘rinaturg‘on
o‘t bilan chorvoqdagi qizilchaning ko‘karishi syngari bir-biridan uzoq hodisalar”
asosida ham bir munosabat va bog‘lanish bo‘lganyni ko‘rdi. Bunday bog‘lanishlar
shunday kutilmagan yerdan chiqar ediki, agar birov Saidiyga “tamakining tutuni
bilan quyoshning tutilishi orasida ham bir munosabat bor” desa ham shubha qilmas
edi». (Bular 1937 yilgi nashrning 246—247-sahifalarida bo‘lib, A. Qahhor, oshirib
yuborganini o‘zi ham sezgan shekilli, keyingi nashrlarga kiritmagan. Holbuki,
boshqa biror asarda bunday o‘rinlar zo‘r istehzo qudratini kasb etuvchi topilma
bo‘lar edi!)
Bularni o‘qigach, o‘quvchi ham yana Saidiydek shunday xulosaga keladi:
“Esi butun odam hayron qolmaydi. Hayron qolish—ikki hodisani bir-biriga
bog‘layturg‘on uchinchi bir hodisani bilmaslikdir”. (239-6)-Fikrimcha, 20-
yillarning ikkinchi yarmidan boshlab matbuotda tobora ko‘proq yangray boshlagan
ma’naviy jabhada panturkizm va panislomizm, millatchilikni “fosh qiluvchi”
ovozlar Qo‘qon muxtoriyati shaklidagi birinchi hodisa yoniga ikkinchi sirli hodisa
bo‘lib qo‘shilgan. Agar 20-yillarda bu hujumlarga ozmi-ko‘pmi ijobiy kuchlarning
javob qaytarishiga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa (Sotti Husaynga A. Qodiriyning,
Cho‘lponga qarshi tanqidga A. Qodiriy va Oybekning, J. Boybo‘latov
maqolalariga Fitrat va Otajon Hoshimning javoblari kabi), 30-yillarning boshidan
sahnadagi markaziy rolni to‘liq reaksion kuchlar egalladi. Endi ijod ahlini nafaqat
ma’naviy, balki jismoniy ham mahv etish yo‘liga o‘tildi. Aqliy va ijodiy
32

shakllanishi xuddi o‘sha yillarga to‘g‘ri kelgan A. Qahhor uchun bu “ikki hodisani
bir-biriga bog‘laydigan uchinchi bir hodisa” ham, afsuski, tez orada yuz berdi. Bu
ham yana yakka holda emas, qo‘sha-qo‘sha voqealar silsilasi ko‘lamida yozuvchi
shuuriga ta’sir etdi. Va birdan A. Qahhorga ham xuddi Saidiy singari o‘zi va
boshqalar bilan turli paytlarda yuz bergan katta-kichi hodisalar o‘rtasida ichki
bog‘lanish bordek tuyuldi. Juda bog‘lanmay qolgan o‘rinlarga esa yozuvchilik
iste’dodi qo‘l keldi. Bog‘lovchi rolini o‘ynagan shu hodisalar sharhiga kirishaylik.
1930 yilning 25 martidan 21 iyuniga qadar Samarqand shahrida bo‘lib
o‘tgan SSSR Oliy Sudining ko‘chma sessiyasida 73/S raqamli jinoiy ish ko‘rib
chiqildi. Unda O‘zbekiston SSJ Oliy sudining sobiq raisi Sa’dulla Qosimov
boshchiligidagi juda katta guruh jinoiy javobgarlikka tortildi va ularning aksariyati
otuvga hukm qilindi. Ikki yil o‘tgach, Toshkentda yana bir jarayon
—“badriddinovchilik”ka qarshi o‘tkazilib, uning ham asosiy ayblanuvchilari otib
o‘ldirildi. Biz ushbu sudlarning qay darajada adolatli bo‘lganligini tekshirib
o‘tirmaymiz, bu maqolamiz tasarrufiga kirmaydi. Har ikkala sud jarayoni vaqtli
matbuotda o‘sha davrning sinashta uslubida yoritilib, ularga goh Toshkent temir
yo‘l deposining ishchilari, goh to‘qimachilik korxonalari mehnatkashlarining vatan
xoinlariga qarshi cheksiz nafratga yo‘g‘rilgan, ularning hammasiga sraqat o‘lim
jazosini talab etib yozilgan xat va telegrammalari ilova qilib borilgan. Sud
tugallangach, ko‘p o‘tmay uning matni (so‘roq-javoblarning o‘zi emas, balki
ommaga moslanib qayta ishlangan, faqat davlat qoralovchisining nutqiga
asoslangan teksti!) alohida kitobchalar shaklida katta nusxada (3000, 5000) chop
etilgan. A. Qahhor bu kitoblarni ham sinchiklab o‘qigan, ulardagi gaplarga ham
xuddi P. Alekseyenkov kitobi singari hech qanday shubhasiz ishongan va ulardan
ham “Sarob” romani uchun asosiy g‘oyaviy material sifatida foydalangan.
Kitoblarning birinchisi “Udar po natsionalisticheskoy kontrrevolyutsii (Prigovor
nad Kas ы mov ы m i K )” (UzGiz., 1931 y.) deb nomlangan. Shunisi xarakterliki,
qosimovchilar ustidan o‘tkazilgan sudda jamoat qoralovchilari sifatida Jahon
Obidova va Sotti Husainovlar faoliyat, ko‘rsatishgan. Sotti Husainovning davlat
qoralovchisining gaplarini sal boshqacharoq shakldagi takrori bo‘lgan nutqi
33

qisqartirilgan holda “Uzbekistanskaya pravda” gazetasining 1930 yil 3 iyul sonida
bosiladi. Harqalay, A. Qodiriy va boshqalarga qarshi “siyosiy xushyor” tanqidlari
bilan tajriba orttirgan S. Husaynning bunchalik katta protsessga ham jalb etilgani
bejiz bo‘lmasa kerak. Sudda Qosimovga berilgan xarakteristika, unga qo‘yilgan
ayblar qay tarzda romanga ko‘chgani xususida so‘z yuritaylik. Bugungi o‘quvchi
ikki marta qayta ishlov berilgan “Sarob” romanida sud-prokuratura sohasiga
aloqador tergovchi Mirza Muhiddin va xalq sudyasi Ibrohimov obrazlarinigina
uchratadi. Holbuki, birinchi nusxada ularning soni ko‘proq. Xususan, Mirza
Muhiddin va boshqalarning ustidan rahbarlik qiluvchi, katta pog‘onadagi yurydik
shaxs, bosh tergovni Eshmatov obrazi bor. Asl variantga to‘xtalishdan avval
hozirgi “Sarob”dagi munozarali bir vaziyatni eslaylik. Zaidiyning pochchasi
Muhammadrajabni tashkilot ishiga jalb etish maqsadida soliqlari kamaytirilib
Haydar Hojiga qo‘shib O‘zgantga jo‘natilishi arafasida mahalla komissiyasining
raisi Mavlonqulov ishga aralashadida, sal bo‘lmasa tashkilot rejasi barbod bo‘lay
deydi. Mirza Muhiddin gazetada uyushtirilgan felyeton bahonasida Mavlonqulovni
poraxo‘rlikda ayblab hibsga oladi va bir yildan ko‘proq qamoqda saqlaydi. Bu
orada uni kafillikka so‘rab mahalla faollari tergovchi Mirza Muhiddin huzuriga
borishadi va shalvirab ortga qaytishadi. Keyin shuncha odam borib ish chiqara
olmagan Mirza Muhiddin qabuliga (Mavlonqulovni ham shaxsan uning o‘zi
jonbozlik ko‘rsatib qamagan!) jabrlanuvchining yosh, ko‘zga yaqin, buning ustiga
savodsiz xotinini iltimosnoma bilan jo‘natishadi. Mirza Muhiddin esa savodsiz bu
ayol qo‘liga adres yozib berib(!) o‘z uyiga taklif etadi va o‘sha joyda
Mavlonqulovaning nomusiga tegadi. Bu tasvirdagi bir emas, bir necha
mantiqsizliklarni izohlab o‘tirish shart bo‘lmasa kerak. Xo‘sh, ilk «Sarobida-chi?
Mahalla faollari Mirza Muhiddindan hafsalalari pir bo‘lgach, endi ayolga katta
amaldor, bosh tergovchi Eshmatov huzuriga arz bilan borishni maslahat berishadi.
Eshmatovning “davomli g‘am-koyishdan so‘libroq qolgan bo‘lsa ham, bu tiniq
yuz, qizil gulning g‘unchasiday og‘iz, yosh yiltirab turgan uzun qora kipriklarni
ko‘rib” (227-bet) niyati buziladi. U ayolning eriga albatta yordam qilishga va’da
beradi va ertaga safarga ketajagini aytib, agar ayol ishi bitishini xohlasa uni bir
34

hovlidan topishi mumkinligini bildiradi. Savodsiz ayol surishtirib yurib topib
borgan bu hovli Eshmatovning yugurdagi Mirza Muhiddinning uyi bo‘lib, pixini
yorgan Bosh tergovchi shu yerda o‘zining tuban maqsadiga erishadi. Va “aksari
bosh tergovchining nishxo‘rdi Mirza Muhyddinga qolar edi. U ishni sudga
chiqarganidan so‘ng to yangi g‘alva seskantirmaguncha bu nishxo‘rddan boshini
ko‘tarma-di…” (229-bet) Undan tashqari, xalqsudyasi Ibrohimov (Mavlonqulovga
yordam bermoqchi bo‘lgan kishi) Bosh tergovchini “o‘rtoq Eshmatov” deb amal
darajasida o‘zidan yuqoriligini bildirib turadi va Eshmatovning unga qilgan
dag‘dag‘alaridagi mantiq ko‘p o‘tmay o‘zini ko‘rsatadi—Ibrohimov ham
poraxo‘rlik va buzuqlikda ayblanib qamatiladi.
Ko‘rinadiki, A. Qahhor birinchi nusxada erishgani shunchalik mantiqli
o‘rinlardan voz kechib bo‘lsa-da, Eshmatov obrazini keyingi nashrlardan chiqarib
tashlagan, Buning natijasida yana yuqorida ko‘rganimiz mantiqsiz epizodlar paydo
bo‘pishiga ham rozi bo‘lgan. Nega!
Bu savolga javob, aytilganidek, maqolamiz so‘nggida ma’lum bo‘ladi.
Hozir Eshmatovga qaytaylik:
“Bosh tergovchining kabineti eshigiga ro‘para bo‘lganida, dastlabki vahima
uni yana bosdi. Kabinet qizil bayroqlar bilan bezatilgan, suratlar osilgan. Qizil
movut yozilgan, hashamatli ustol orqasida o‘tirgan o‘ttiz yoshlardagi nozik, o‘rta
bo‘yli, oq yuzli yigit, arizani olib xotinga o‘ltirgani joy ko‘rsatdi” (1937 yilgi
nashr, 226-bet)
Jarayon davomida davlat ayblovchisi nutqida ham, qator sharhlarda ham qayta-
qayta takrorlangan gapni—Qosimov o‘zining asl basharasini yashirish uchun ish
kabinetiga dohiylarning surat va haykallarini, davlat bayroqlarini qatorlashtirib
qo‘ygani, stoliga bo‘lsa go‘yo pok kommunistlardek qizil movut yozib olgani
to‘g‘risidagi o‘rinlarni keltirib o‘tirmaylik-da (chunonchi, ularning ostiga ham A.
Qahhor chizib qo‘ygan), “Udar po natsionalisticheskoy kontrrevolyutsii”
kitobidagi S. Qosimovga berilgan ilk xarakteristika bilan tanishaylik:
35

«Ayblanuvchilar:
1. Qosimov Sa’dulla Rashidovich, 29 yosh, O‘zSSJ Oliy Sudining sobiq
raisi…»
Qolgani—“nozik, o‘rta bo‘yli, oq yuzli yigit” esa gazetalarda o‘sha kunlari
bosilgan O‘zbekiston Oliy sudining sobiq raisi suratida gavdalanib turibdi. Albatta,
agar masala faqat tashqi, shakliy mutanosiblik ustidagina bo‘lganida, u haqda
to‘xtab o‘tirilmasa ham bo‘lar edi. Afsuski, “Sarob” va uning yaratilishiga turtki
bo‘lgan manbalar munosabati faqat shu bilan cheklanmaydi. O‘xshashlik, ta’sir,
ba’zan bo‘lsa ikkinchi nusxa darajasidagi epizod va muhim detallar borki, ular
odamni jiddiy mulohazaga toldiradi. Xususan, yuqorida ko‘rganimiz—romanda
yozuvchi tasvirlagan buzuqliklar, mehnatkash omma arz-dodini tinglamay, uning
qiz-juvonlariga ko‘z olaytirish “fakt”lari qosimovchilar jarayonida ham xuddi
asardagidek shart-sharoitlarda yuz bergani aytiladi. Undan tashqari bu kitobning
ham oxirgi betiga yozuvchi o‘zi uchun muhim jihatlar tilga olingan sahifalarni
yozib qo‘ygan. Qizil siyohda amalga oshirilgan bu yozuvlardan biri, masalan,
shunday: “Vzyatka—8,19”.
Kitobchaning 8-sahifasidagi quyidagi o‘rinlarning yon tomoniga u o‘sha siyohda
chizib qo‘ygan:
“O‘z-o‘zidan ravshanki, Qosimov katta miqdordagi porani faqat aholining
burjua toifasidan olgan. Uning asosiy, doimiy sherigi va ajralmas do‘sti Nasritdin
Olimov ismli boy edi. Olimovning o‘zi va do‘stlarining sudlar bilan bog‘liq
ishlarigagina emas, tijorat yumushlariga ham Qosimov o‘z navbatida ko‘maklashib
turgan. U Olimovdan olinishi kerak bo‘lgan soliqlarni kamaytirish to‘g‘risida
Bobojonov nomiga xat yozib bergan”. (8-6) Yezuvchi bunga ko‘shimcha
“Nasritdin Olimov” ismi ostiga yashil siyohda chizib, hoshiyaga— shu ismning
to‘g‘risiga lotin imlosida qiyalatib “Haydar Hoji” deb yozib qo‘yadi. Bunday,
qahramonga prototip belgilash kitobning N. Olimov haqida gap ketgan yana ikki
joyida ham uchraydi. Endi kitobning yozuvchi aytgan 19-betini ochamiz va ostiga
chizilgan tubandagi gapni o‘qiymiz: “Qosimov uni o‘z huzuriga chaqirib pora
36

olishdan uyalmaslikka, faqat o‘zi bilan sherikchilik qilib turishga ochiqdan-ochiq
shama qiladi. Uning jazosiz qolishiga kafolat beradi”.
Xo‘sh, romanga Eshmatov bo‘lib kirgan odam harakatlarida endi bu masala
—-pora masalasi qanday hal etilgan? Nasritdin Olimovning Haydar Hojiga
aylanishi-chi?
1937 yilgi “Sarob”ning II bo‘lim, IV bobida davlat tomonidan do‘koni
xususida chiqarilgan katta soliqni to‘lashdan Eshmatov yordamida qutqarilib,
Haydar Hojiga qo‘shib O‘zgantga jo‘natilgan Muhammadrajab bir kun markazga
keladi. Uning Hoji bilan qilib yurgan sirli yumushlari to‘g‘risida so‘rayverib
qo‘ymagan Saidiyga javob berar ekan, u shunday hiqoya qiladi: “Hoji bo‘lsa
ishning ko‘zini biladi. Undan keyin amaldorlarga inobatlik… Ulgurji soliq chiqsa,
Hoji hech bo‘lmaganda o‘ndan birga keltiradi yo butkul yo‘q qiladi. O‘zi zakonchi.
Sud-janjal ishiga aralashsa har qanday mushkul ish bo‘lsa ham eplab chiqadi.
Ammo sudlarga ham qoyilman, Porani ilikday yutadi-ya! Eshmatovingiz ham…
Ityalog‘i tilladan bo‘lgandir. Har borganida Hojini ko‘rmas-dan, uning ziyofatini
yemasdan qaytmaydi. Kuzda borganida ikkita bosmachini sud qildi. Hamma
otishga hukm qilar, deb o‘ylagan edi, nimagaki, bularning ustidan ariza juda ko‘p
tushdi. Shunday bo‘lsa ham badavlat odamlar eqan, pul bilan o‘limdan qoldi.
Ikkovi ham yetti yildanga kesildi. Hozir bittasi qutilib chiqqan emish, deb
eshitaman. Asli sudlikka o‘qiyturg‘on ekan” (236-byot).
Balki bosmachilar haqidagi gap yozuvchi fantaziyasining mahsulidir, deb
o‘ylash mumkin. Biroq, afsuski, “Udar po natsionalisticheskoy kontrrevolyutsii”
kitobining 11—12-be-tidagi ostiga Chizilib, yoniga yozuvchi qo‘li bilan
“Basmach” deb yozib qo‘yilgan ushbu o‘rinlar bu fikrga ham tezda barham beradi:
“Qosimov raisligida 1927 yilning mart oyida Andijon shahrida qator
lavozim jinoyatlari va asosiysi—bosmachilar bilan aloqada bo‘lish, bosmachi
to‘dalarini uyushtirishda ayblangan Yoqubjon Isaqulovning ishi ko‘rib chiqildi.
Andijon mehnatkashlari suddan Isaqulovni otuvga hukm qilishini kutishgan edi.
Dalillarning og‘irligi va ravshanligiga Qaramasdan Qosimov Isaqulovni bor-yo‘g‘i
6 yil ozodlikdan mahrum etishga hukm chiqaradi… Oradan bir yil o‘tgach, u ozod
37

bo‘lib Andijon ko‘chalarida bemalol sayr etib yurgan. Qosimov o‘zining bu
saxovatli hukmi uchun qancha pora olgani aniqlanmay qoldi” (Yana qo‘yilgan
ayblarning isbotsizligiga diqqat qiling!)
Agar romanda “mart” “kuz”ga, “Isaqulov” bo‘lsa “ikkita bosmachi“ga,
ularga berilgan jazo «6 yil” emas “yetti yilga” etib «badiiylashtirilgani”ni
demasa…
Xuddi sud jarayonidagi kabi romanda ham Eshmatovdan tashqari bir necha ismli-
ismsiz tergovchi-sudyalar tilga olinadi. Albatta, ularning eng yirigi Eshmatov
bo‘lsa, roman to‘qimasiga batafsil tortilgani Mirza Muhiddin obrazidir. Abdulla
Qahhor S. Qosimovga nisbatan berilgan salbiy sifatlarni go‘yo aralashtirib
ishlatadi, pereonajlar-ga “sochib” yuboradi. Bu sochishda, tabiiyki, Mirza
Muhiddin chekiga ko‘proq narsa tushadi. S. Qosimov, Sh. Badriddinov va ularning
sheriklari bo‘yniga yuklangan ayblar—millatchilik tashkilotlari bilan aloqada
bo‘lish, ularning jinoiy ishlarini yopti-yopti qilib yuborish, bosmachilarga qurol-
yarog‘, ot-ulov yetkazib berish, sofdil gazetachilarni quvg‘in qilish, xotin-qizlar
ozodligiga g‘ov bo‘lish, ichkilik ichib ma’naviy tubanliklar qilish kabi o‘nlab
ayblovlar Mirza Muhiddinga ham faoliyat sifatida singdirilganini ham sud
materiallari—roman matni usulida birma-bir solishtirib o‘tirish shart bo‘lmasa
kerak. Zero, asarning yana qator voqealari, personajlarining kelib chiqish
ildizlariga murojaat etilganida hali bunday solishtirish davom etadi.
Ta’kidlanganidek, yozuvchi “Udar po natsionalisticheskoy kontrrevolyutsii”
kitobidagi Nasritdin Olimov bilan bog‘liq o‘rinlarni ayricha diqqat ila o‘rgangan
va ochiq-oshkora bu odam romanga Haydar Hoji bo‘lib o‘tishini belgilab borgan.
Darhaqiqat, xuddi prototipi kabi Hoji ham “savdo ishiga jiddiy kirishgan. Har
shaharga borsa izzati joyida”. Bu yerlarda u ham Olimov singari turli savdo
uyushmalari tuzgan, ulardan tushadigan daromadni sho‘ro hukumatiga qarshi
qaratilgan yumushlarga sarflaydi. Xullas, u nafaqat faoliyatda, balki yosh,
ko‘rinish (N. Olimov surati ham gazetalarda chiqqan!), xarakterining o‘ziga xos
tomonlari bilan ham sud taqdim etgan prototipiga sodiq qoladi. Romanga
38

solishtirilayotgan kitobning “Hukm” qismidan o‘qiymiz: 4. Olimov Nasritdin, 41
yosh, savdogarlardan, boshlang‘ich ma’lumotli…» (6-6).
Endi romandan o‘qiymiz: “Tanishgan odamlari ichida Saidiyning diqqatini
jalb qilgan kishi—Haydar Hoji bo‘ldi. Bu odamni u birinchi martaba tergrvchi
Mirza Muhiddinning uyida bo‘lgan kichkinagina bir o‘ltirishda ko‘rgan edi. U,
qirq yoshlardagi bir kishi…” (158-bet) Jarayonni yoritgan kitobda N. Olimov,
aslida, nihoyatda katta kit bo‘lishiga qaramay, ish bitirish uchun kerakli odamlar
oldida “tuproqday Hokisor” qiyofaga kirgani, ularga o‘zining shaxsiy uylarini
berib qo‘ygani, o‘zidan kichik odamlarga ham yaltoqlanib yumushini to‘g‘rilab
ketgani bir necha marotaba aytiladi. Bu jihatlar ham o‘zgarmagan holda roman
qahramonining sifatiga aylanadi: «Saidiy eshikdan kirganda u shunday abjirlik
bilan o‘rnidan turdi va shunday ta’zim bilan so‘rashgani qo‘l uzatdiki, o‘zining
ko‘rimsizligi ustiga bu harakati bilan Saidiy darajasidan yana ming pog‘ona pastga
tushib ketdi.
U, gap-so‘z, butun harakati bilan o‘zini hammadan past olar, xuddi shu
yerdagilardan har biri ish buyursa ham bo‘laturg‘on va go‘yo shuni kutib
o‘ltirganday tuyular edi. U, kishining yuziga hech qaramaydi; gapirganda yo
kishining ko‘kragiga, yo yerga qarab muloyim tovush bilan gapiradi va doim
iljayib turadi. Ammo Mirza Muhiddin uning piltaskg chiqqan do‘ppi-sini yaqin toj
o‘rnida ko‘rar edi». (156-6)
Xullas, bu kitobning ham yana o‘nlab sahifalaridagi tafsilotlar yozuvchi
diqqatiga tortilgan va romanga u yoxud bu munosabat bilan material qilib
olinganki, ularning barchasiga to‘xtab o‘tirmay, kitobning oxirgi betiga alohida
belgilab qo‘yilgan yozuvchi eslatmalarini keltirib cheklanamiz.
Agar yozuvchi o‘zining bilim va tajriba doirasidan xiyla chetda bo‘lgan bu
ikki sud jarayonidagi gaplarga, ularning talqini aks etgan kitoblarga to‘la ishonib,
ularga mutlaqo shubha qilmagan va bu romanda o‘z aksini topgan bo‘lsa,
«O‘tmishdan ertaklarida A. Qahhor eslagan, o‘zi guvoh bo‘lgan, unchalik
ahamiyatga ega emas voqealar (bilim yurtidagi dom-lalarning ayrimlari orasidagi
millatparvarlik kayfiyatlari) romanga Saidiy kabi yoshlarni buzgan, yo‘ldan
39

adashtirgan, maxsus uyushtirilgan harakatlar sifatida olib kiriladi. A. Qahhorning
o‘zi va minglab o‘zbek bolalari ta’lim olgan maktablar yoshlarning ongini
zaharlovchi o‘choqlar qiyofasida tipiklashadi. Shunisi ham qiziqki, qayta ish-
langan variantlardan bu voqealar tasviri o‘rin olgan o‘limdagi IX bob ham
butunlay olib tashlanadi. Albatta, shunday savollar tug‘ilishini kutib turibmiz: Axir
roman o‘z nomi bilan roman-ku, unda voqealar hayotda qanday kechgan bo‘lsa,
ayni shunday tasvir etilishi shartmi? Maqola muallifi yozuvchidan shuni talab
qilyaptimi? Yozuvchining ijodiy huquqlarini inkor qilmoqchimi? Bir qarashda bu
savollarda jon bor. Qolaversa, o‘zimiz hozirga qadar keltirgan misollar orqali
muallifni foydalangan kitoblariga ortiqcha sadoqatda ayblagandek bo‘ldik.
Endi esa go‘yo undan o‘sha sadoqatni yana o‘zimiz talab qilayotgandaymiz.
Axirbu — fikr-mulohaza yuritishdagi dualizmning — shubhaparastlikning
o‘zginasi emasmi?
Yo‘q, unday emas!
Birinchidan, ushbu maqolaning asl maqsadi u yoki bu adabiy hodisaning
aybdorini qidirish va uni oradan necha o‘n yilliklar o‘tib ulgirgach, oshkoralik
bahona qoralash emas. Negaki, adabiyot ilmi birinchi navbatda o‘zining ilmiy-
estetik mezonlari bilan farqlanishini, unga maqtov va ofarinbozliklar qanchalik yuk
qo‘sha olmasa, birovni qoyil qilish usuli bo‘lib borayotgan turfa qoralovlar ham
hech qanday ijobiy sifat bera olmasligini yaxshi bilamiz. Biz faqat tushunmoq-
chimiz. Iste’dodli yozuvchi va uning otalarimiz o‘tmishi xususida talantli yozgan
asarinigina emas, balki bu yozuvchiga ta’sir etgan, uning haqiqatlarini
shakllantirgan turli hayotiy va siyosiy omillarni, asar yozilishiga sabab va asos
bo‘lgan manbalarni anglamoqchimiz.
Ikkinchidan, ha, roman o‘z nomi bilan adabiy asar, ijo-diy fantaziyaga keng va
chegarasiz imkoniyatlar ochiluvchi yirik epik dunyo. Unda uyushtirilgan voqea va
xarakterlar muallif guvohi bo‘lgani hayotdagidan mutlaqr boshqacha, hatto unga
teskari ham bo‘lishi mumkin. Biroq, “Sarob” o‘sha fantaziyaga, ayniqsa, tarixiy
xayol va orzularga keng yo‘l ochuvchi boshqa asarlardan farqli o‘laroq, agar ta’bir
joiz bo‘lsa, o‘ta konkret, zamonaviy asar edi. U zamon va siyosat talabi,
40

yozuvchining pirbvard maqsadi, hatto omma ongu shuuriga ta’siri nuqtai nazaridan
ham konkret siyosiy romandir. Uning g‘oyaviy pafosi (millatchilarga, islomparast
va turkparast “g‘alamislar”ga nafrat ruhi, ularning yo‘liga kirish muqarrar
halokatning garovi ekani!) aynan 30-yillar mafkurasiga hamohang bo‘lib, asar,
birinchi navbatda, aynan shu o‘ttizinchi yillar odamlari o‘qib ta’sirlanishi uchun
yozilgan. Bu fakt adabiy asarning umrboqiyligi masalasi bilan to‘qnash kelmay
alohida mavjud bo‘lish huquqiga ega o‘ta qaysar faktdirki, uni darrov inqor etishga
shoshilmaslik kerak. Undan ko‘z yumish ortiqcha qiyinchilik ham, tashvish ham
tug‘dirmasligi mumkin, biroq, bu inkor muammoni ochilishiga emas, aksincha, uni
yopib qutilishga yo‘l ochadi. Shundan kelib chiqib biz yozuvchining
“Kokandskaya avtonomiya”, “Udar po natsionalisticheskoy kontrrevolyutsii” va
quyida yana ko‘radiganimiz boshqa biryoqlama kitobiy tarixlarga ishonib, ularni
hech o‘zgarmagan holda romanga (siyosiy romanga!) material qilib olganiga
qanchalik e’tiroz bildirsak, uning o‘z boshidan o‘tgan hodisalarni, hayotiy tarixni
yana o‘sha — g‘oyaviy vazifasi tayin asarga “umumlashib”, “gazak olib”, “urchib
va o‘sib” kiritilganiga ham shunchalik afsuslanamiz. Va bu e’tirozlarni bildirar
ekanmiz, yozuvchining o‘z qilayotgan ishini samimiy bajarganiga, qoralayotgan
hodisalarini chindan ham bo‘lganiga ich-ichidan ishonyb, xalqining baxtli kelajagi
uchun shu kuchlarning mahv etilishi shart, deb o‘ylaganiga, bir zum bo‘lsin,
shubha qilmaymiz. Chunki, keyingi turg‘unlik yillari tajribasi ham shuni
isbotlayaptiki, chin ma’nodagi erkning, oshkoralik va demokratiyaning yo‘qligi,
baxtli hayot faqat VKP(b) rahbarligida qurilajak tuzumdagina reallikka aylanishi
haqidagi ommaviy aldov jamiyatning katta qismini, ne-ne aqlli kishilarni ham
yo‘ldan ozdirgan. Qolaversa, Abdulla Qahhor o‘z romanini juda ham yosh — 25-
27 yoshda, bu yoshga xos barcha yutuq va qusurlar ta’sirida yozdi. Axir uning
qo‘liga tushgan yuqoridagi kitobda bir emas, bir necha marta mana bunday
“haqiqatlar” oshkor qilingan: “1917 yildan 1922 yilgacha ittixodchi-turkparastlar
barcha maktablarni egallab olishdi va turk zobitlari yordamida o‘zbek yoshlari
ongiga burjua millatchiligi, turkparastlik va islomparastlik g‘oyalarini qo‘yishga
urinishdi”. (45-6.)
41

Bu ham mayli. Deyarli hamma ishonib turgan, eng yuqori pog‘onadagi
rahbarlar ham hech qanday shubhasiz tasdiqlagan, hammasidan muhimi bo‘lsa,
olamga haqiqat va adolatning yagona targ‘ibotchisi va posboni deb tanishtirilgan
Moskovdek joydan kelgan davlat qoralovchisining ushbu rasmiy bayonotlariga
ishonmaslik mumkinmi edi: “O‘rtoqlar, sizlar yaxshi eslaysizlarxi, 1920 yilda
Buxarin va Preobrajenskiyning «Kommunizm alifbosi” kitobi chiqqan edi. Yaxshi
bilasizki, sho‘ro yoshlari shu kitob asosida tarbiyalanardi. Mana endi shu
kommunistik “og‘uvga qarshi boshqa bir og‘u topish kerak bo‘lib qoladi va
Olimovning do‘sti, ustozi va hamfikri Musa Begiyev o‘zining «Islom alifbosinni
yozadi…” (R. Katanyan. “Protiv Kas ы mova, protiv kas ы movshinm”. Uzgiz. T.
1931 114-6. Bundan keyin faqat sahifa ko‘rsatiladi). Ha, yozuvchi bu talqinlarga
samimiy ishonadi, ishonganini tasdiqlab, bu gaplarning ostiga chizish bilangina
cheklanmay, hoshiyaga muhimlik “!” belgisini ham qo‘yadi. Bu va matbuotda har
kuni qaytarilayotgan shunga o‘xshash “haqiqatlar” A. Qahhor uchun bolaligida
tarbiya berishgani o‘z ustozlarining ayrim gaplariga jiddiy ma’no kiritgandek,
ularning harakatlarida o‘sha paytda yoshlik tufayli to‘la anglamagani siyosiy
tomonlarni, xavfni ochgandek bo‘ladi. Agar, Jek Londonning “Martin Iden”
romanini o‘qish, munaqqid O. Sharafiddinov aytgandek, “Abdulla Qahhorga o‘z
romanining kompozitsiyasini topib olishga yordam bergan” bo‘lsa, yuqorida tilga
olingan kitoblar ta’siri asarning g‘oyaviy-siyosiy yo‘nalishini belgi-lanishida hal
qiluvchi rol o‘ynadi. (Shu o‘rinda aytib ketish kerakki, O. Sharafiddinov ko‘chirma
keltirilgan “Abdulla Qahhor” nomli kitobida (“Yosh gvardiya” nashr, 1988 yil, 48-
bet) yozuvchining Jek London romanini o‘qigani haqida maqolalarida
to‘xtalmaganini aytadi. Aslida esa, 1940 yilda Ma’ruf Hakimning.“Hayot
qo‘shig‘i” nomli hikoyalar to‘plamiga yozgan maqolasida A. Qahhor “Martin
Iden” romanini tilga oladiki, bu uning asardan xabari bo‘lganini isbotlaydi.)
Keltirilgan so‘nggi katta sitata A. Qahhor uy-muzeyidan topilgan, “Sarob”
romanini yozishda u foydalangan kitoblarning uchinchisidandir. Bu SSSR Oliy
Sudi prokurorining katta yordamchisi, davlat ayblovchisi R. P. Katanyanning
qosimovchilar ustidan o‘qigan ayblovi jamlangan kitob bo‘lib, yozuvchi uni 1932
42

yilning 18 aprelida o‘qib tugatgan. Shuni aytish kerakki, bu nutqda ham konkret
ayblardan ko‘ra baland pardalardagi siyosiy yorliqlar to‘la ustunlik qiladi. R. P.
Katanyan o‘z nutqini nihoyatda o‘tkir iboralar, ko‘chirmalar, qochiriqlar,
o‘xshatish va jonlantirish kabi badiiyat elementlari bilan obdon bezagan.
O‘zbekistonda juda qisqa bo‘lishiga qaramay, bu ishlovlarining sof o‘zbekcha
namunalardan tashkil topganidan ham bilsa bo‘ladiki, unga mahalliy
korchalonlarimiz (balki Sotti Husaynga o‘xshagan kimsalar) astoy-dil ko‘mak
bergan. U juda ustalik bilan qosimovchilar bahona mahalliy ommani “baran!”,
“loshad!” deb nomlayvera-di. “Qur’oni karimdan boshlab maktablar uchun
yozilgan darsliklargacha masxaralaydi, ignadek aybga tuyadek siyosiy yorliqni
yopishtiradi va nihoyat sudlanuvchilarning aksariyatiga otuv hukmini talab qiladi,
maqsadiga erishadi ham. Ayblov nutqining oraorasida sud raisasi M. I. Vasilyeva-
Yujina uning gapini muloyimlik bilan to‘xtatib, turli mehnat jamoalaridan
uyushtirib keltirilgan «xalq vakillariga” nafrat va g‘azabga to‘la ( holbuki hali sud
tugagani yo‘q!) murojaatnomalarni o‘qittirib oladiki, bu ham R. Katanyanning
ruhiga ruh qo‘shadi. (Qismatning o‘yinimi, kulgisinimi ko‘ring — shoir E.
Vohidov suhbatlarining birida “Agar 1937 yilda Apresyan va Ivanovlar o‘zbek
xalqining asl o‘g‘lonlari joniga sayyodlik qilishgan bo‘lsa, 1987 yilda bunday
kirdikorni Gdlyan va Ivanovlar amalga oshirdi” qabilida gapirgan edi. Biz
ko‘ryapmizki, bu an’ana hiyla ilgariroq — 1918 yil boshida dashnoqlar bosqini,
1930—32 yillarda bo‘lsa R. P. Katanyan va Ivanovlar (bu protsessda ham shu
familiyali sud xodimi bor!) “sa’y-harakati” bilan muqaddima olgan ekan).
Asosiy gap shundaki, “Sarob»ning bo‘lajak muallifi bu nutqdan ham unumli
foydalanadi o‘z asarida. Quyidagi kuzatishlarga e’tibor beraylik.
Qosimovchilarning o‘z aksilin-qilobiy yig‘inlarini qachon va qayerda
o‘tkazganliklari xususida qo‘l ostida arzirli dalillar bo‘lmaganidan R. Katanyan
nutqining bir necha joyida mana bunga o‘xshash taxminni aytadi: «Xo‘sh shunday
ekan, aksilinqilobchi — millatchilar o‘z maqsadlari yo‘lida yana boshqa
yig‘inlardan ham foydalanmagan bo‘lishlari mumkinmi? Masalan, ular
«gap”lardan foydalanishmas edimi? Albatta, ular “gap” yig‘inlaridan unumli
43

foydalanishgan va u yerda o‘zlari uchun muhim bo‘lgan narsalar, ularni tinch
qo‘ymayotgan, qiziqtirayotgan va diqqatlarini tortayotgan masalalar xususida
suhbatlar qurishgan» (34-6).
O‘zbeklarning bu odati — “gap yeyishlari” Katanyanga keyin ham rosa ish
beradi. Yuqorida aytilganidek, A. Qahhor uning nutqini o‘rganayotgan bir paytda
(1932 yil bahori) Katanyan Toshkentda badriddinovchilarustidan ham xuddi
shunday jarayon o‘tkazayotgan, bu jarayon ham matbuotda uzluksiz yoritilib turar
edi. Mana shu protsessda so‘zlagan nutqida ham davlat qoralovchisi endi
badriddinovchilarga nisbatan xuddi shu “daliliini jinoyatchilar o‘zlarining
«gap”larida qora niyat va jinoyatlarini rejalashtirishganini keltiradi. Shu nutqida u
birinchi marotaba ushbu gap yig‘ilishlarida “Farg‘ona vodiysida gullar ochilmay,
bulbullar sayramay qo‘ygani, odamlar qayg‘uga botgani” haqida o‘zlarining
“sentimental” she’rlarini o‘qigan shoirlarni, xususan, Cho‘lponni tilga olib o‘tadi.
(“Uzbekistanskaya pravda” gaz. 1932 yil, 15 iyun soni) Shoirning bu tuhmatlarga
munosabati, shaxsan uning boshidan o‘tgan voqealarning keyingi rivoji xususida
yosh munaqqid M. Qarshiboyev “Sharq yulduzi” (1990 y., 10-son)dagi maqolasida
batafsil yozdi.
Abdulla Qahhor bo‘lsa, Katanyanning bu kashfiyotini romanining asosiy
voqealari rivojlanadigan, bosh qahramoni Saidiy xarakteri va psixologiyasini
o‘zgartirib boradigan muhit sifatida o‘zlashtiradi. “Mast bo‘lish payshanbalari”,
“gap majlislari” aksilinqilobiy, xalqqa qarshi kuchlarning yig‘iluv joylari, fitna va
qo‘poruvchiliklarini rejalashtiradigan o‘choqlari sifatida talqin etiladi. Bunday
o‘rinlar romanda nihoyatda ko‘pki, birma-bir eslab o‘tirishga hojat bo‘lmasa kerak.
R. Katanyan qosimovchilarni «fosh qilishini davom ettiradi: «Bosmachilik
yanchilganidan so‘ng, unga qo‘yilgan yutuq boy berilgandan keyin
aksilinqilobchilar sho‘ro apparatiga kirib olishga, zimmasiga sho‘ro
hokimiyatining obro‘sini to‘kish vazifasi yuklatilgan kishilarni sho‘ro apparatiga
tiqishtirishga qaror qildilar; shunday qilsinlarki, mehnatkash omma sho‘ro apparati
timsolida o‘z apparatini his qilmasin, balki bu hokimiyat mehnatkashlar uchun yot,
nafrat va inkorga loyiq deb o‘ylasin. Va birinchi galda ular uch muassasaga —
44

sudlarga, kommunal xo‘jaliklarga va moliya organlariga joylashishny maqsad qilib
olishdi… (10-6)
Qosimov chiqargan bunday hukmni mehnatkash aholi qanday kutib oldi! Biz
bu yerda Is’hoq Qoridan eshitdikki, aholi Isaqulov yuziga tupurgan va bu tupuk
Isaqulovning boshidan oshib sud idoralariga tushgan…» (20-6)
Yozuvchi bu gaplarning ostiga qizil qalamda chizib qo‘ygan va ulardan
romanning turli o‘rinlarida unumli foydalangan.
“Sarobining birinchi bo‘lim, XXI bobida Saidiy Salimxonning taklifi bilan
uning uyiga boradi. Agar bundan oldingi tashriflarda bu uyda Salimxon bilan bir
shisha ichimlik atrofida «olamning koridan xoliroq suhbatlar” qurib o‘ltirilgan
bo‘lsa, bu safargi tashrifga Salimxon alohida tayyorgarlik ko‘rib qo‘ygan edi.
Saidiy uyga kirib xuddi Katanyan sanagan idoralarning mas’ul xbdimlarini ko‘radi,
ular bilan suhbatlashadi va bu suhbat natijasi shu bo‘ladiki, u yer islohoti xususida
ishtiyoq bilan yoza boshlagan romanidan ham soviydi. Katanyanning yozuvchi
diqqatini o‘ziga tortgan qolgan gaplari bo‘lsa, o‘shanday suhbatlar elagidan o‘tib
“o‘z to‘piga qaytgan”, endi o‘zi ham shunday odamlarni uyushtirib, boshqa
yoshlarni ham tashkilotga Jalb etishga urinib yurgan Saidiining quyidagi fikrlarida
qo‘l keladi:
“Bunday bayrog‘ning (turkparast, islomparastlar ko‘zlagan yashil bayroq, albatta
— R..Q). tikilishini xohlagan har bir kishi partiya va kbmsomol safiga harqanday
yo‘l bilan bo‘lsa ham kirib olsin. Sho‘ro idoralariga joylashsin. Sho‘ro apparatiga
o‘rnashgan tashkilot vakili xalqni sho‘rolar hukumatidan bezdirishga shunday
yo‘llarni tutsinki, xalq uning yuziga tupursin va bu tupuk, uning boshidan oshib,
hukumat ustoli ustiga tushsin. «O‘z hukumatim” degan dehqonlar ommasini turli
yo‘llar bilan shunday siqsinki, u “voy” deb har bir ko‘mak va’da qilgan kishiga
qo‘l uzatsin». (249-bet)
Ochig‘ini aytish kerakki, biz bu solishtirishlar chog‘ida onglimizning bir
chetida doimiy andisha sezib turibmiz.
45

Yozuvchiga besabab ayblar qo‘ygango tuhmat qilayotgandek bo‘lmayapmizmi?
Qachondir xuddi shunday bo‘lishini bilgandek, yozuvchining o‘zi bizni ham
ogohlantirgan emasmikin:
“Har bir yozilgan sahifaning «asli”ni o‘tmishdan qidirish kerakmas. Agar
yozuvchilik turmushdan nusxa ko‘chirishdan iborat bo‘lsa, bundan oson ish
bo‘lmas edi. Hayotdan aynan ko‘chirish, kitobdan ko‘chirishday gap. Kopiya
kopiya bo‘lib qolaveradi».
Biz adibning bu gaplari nihoyatda to‘g‘ri, saboq bo‘larli o‘gitlar ekaniga bir
muddat bo‘lsin shubhalanmaymiz, ularga amal qilishga, tarixiy va adabiy
haqiqatlarga zaxa yetmasligiga jon jahdimiz bilan urinamiz. Zero, busiz mumkin
ham emas. Biroq ruslarda “pero bilan yozilganni keyin bolta bilan ham o‘chirib
bo‘lmaydi” degan qaysar naql bor. Biz har qancha ko‘zyumushga harakat
qilmaylik, xuddi avvalgi kitob-larda bo‘lgani singari R. Katanyan nutqida ham
yozuvchining o‘z qo‘li bilan chizib, yozib qo‘ygan o‘rinlari yana bizning ko‘zi-
mizni ochishga majbur etadi va afsuski, roman matni oldimizdan chiqadi-da, bu
belgilar bekorga qo‘yilmaganiga qayta-qayta misol tutaveradi: “Mana,
Mirjamolovning ko‘rsatmalari. U aytdiki, 1926 yilda millatchilar o‘z yig‘inlarini
«shaxmatchilar to‘garaklari” niqobi ostiga yashirganlar». (34-6. Gapning osti qizil
qalamda chizib qo‘yilgan),
“Sarob”ning ikkinchi bo‘limining muqaddimasida hali to‘da niyatlarini
anglab yetolmay yurgan Saidiy Abbosxonning uyida Muxtorxon va Mirza
Muhiddinning shaxmat o‘ynab o‘tirgani ustidan chiqadi. Ularning ko‘zi
shaxmatdayu tillarida bo‘lsa Saidiyni hayron qoldirgan sirli (albatta,
aksilinqilobiy!) gaplar.
Avvalroq Qosimovga sudda berilgan xarakteristika romandagi Eshmatov obrazida
qanchalik akslanganini ko‘rgan edik. R. Katanyan nutqida ham Qosimovning o‘ta
qo‘pol va andishasiz ekani, haqiqat izlab qelgan odamlarni, hatto o‘z
hamkasblarini (o‘z-o‘zidan, sofdil odamlarni) xonasidan quvib chiqargani bir
necha joyda ta’kidlanib, u o‘z dushmanlaridan shafqatsiz o‘ch olgani aytiladi:
“Qosimov Saidahmedovni oradan olib tashlashga majbur bo‘ladi. Endi boshqa —-
46

Qosimov tomonidan qiynalgan, xo‘rlangan va tubanlashtirilgan sobiq xalq sudyasi
Ibrohimxo‘jayev qoladi”. (6-6)
A. Qahhor Ibrohimxo‘jayevni xalq sudyasi Ibrohimov sifatida aks ettiradi.
Agar Katanyan taqdim etgan S. Qosimov o‘z dushmanlariga: “Bu ishga aralashma,
yo‘qsa men seni turmada chiritaman”, deya dag‘dag‘a qilgani aytilsa (22-6),
“Sarob” qahramoni Eshmatov “xalq sudi Ibrohimov”ga: “Ortiq pachakilashmang,
Ibrohimov, joningizga jabr qilasiz. Kim bilan gaplashayotganingizni bilasizmi?”
deya o‘shqiradi. “Ishqilib ish shu darajaga yetdiki, Eshmatov pishqirib og‘zidan
ko‘piklar sochdi va uni kabinetidan quvib chiqardi” (231-b) o‘qiymiz romandan.
Keyingi ikki nashrda Eshmatov obrazining mutlaqo yo‘q ekanligidan tashqari, o‘z-
o‘zidan bu gap-so‘zlar ham tushib qolgan…
R. Katanyan nutqida A. Qahhorni eng ko‘p qiziqtirgan o‘rin
“millatchilarning g‘oyaviy yo‘lboshchisi Musa Begiyev” haqidagi gaplar bo‘lib,
yozuvchi bu sahifalarning deyarli hamma joyiga qayta-qayta belgilar qo‘igan,
ostiga chizib borgan. Ular ham romanning turli salbiy qahramonlari tilida qayta
yangraydi…
Agar e’tibor berilsa, “Sarob”ning ijobiy qahramonlari bir necha joyda “miyasi
butun odam”, “mehnatkashni o‘ylaydigan rahbar” sifatida Y. Oxunboboyev nomini
tilga olishadi. Qiziq, nega aynan va faqat I. Oxunboboyev? Biror joyda na Fayzulla
Xo‘jayev, na Akmal Ikromov ismi o‘rtaga tushmaydi-ku?
Bu savolga quyidagicha javob berish mumkin.
Avvalo, qosimovchilik sud jarayonini yoritgan yuqorida eslatilgan har ikkala
kitobda bir emas, bir necha marotaba “tovarish batrak” Y. Oxunboboyevga
mehnatkashlar manfaatini himoya qilgan, millatchilarning fosh etiluviga yaqindan
yordam bergan rahbar sifatida ta’zim qilinadi. Ularda ham na F. Xo‘jayevning va
na A. Ikromovning biror joyda ismy uchramaydi. Yozuvchi bu holatni e’tiborsiz
qoldirishi mumkin emas edi, albatta. Y. Oxunboboyev to‘g‘risidagi gaplar unga
tasdiqlangan “daholik” sifatida ta’sir etgan, u bu masalada ham «tarixiy
haqiqatidan chekinmaslikni o‘ylagan bo‘lishi mumkin.
47

Masalaning yana bir tomoni borki, endi bu odamni jiddiy mulbhazaga
toldiradi.
Gap shundaki, 1939 yilning 14—19 iyun kunlari Sulaymon Azimov
raisligida “Sarob” romanining navbatdagi muhokamasi bo‘lib o‘tgan edi. Uning 2-
majlisida Nasrullo Oxundiy ham so‘zga chiqadi va ko‘pchilik qatori romanni
qizg‘in himoya qiladi. Asarga tosh otgan H. Musayevning “Yosh leninchi”
gazetasidagi maqolasini va ayni muhokamada so‘zlagan nutqini keskin tanqid
qiladi. Uning gapidan ma’lum bo‘ladiki, Musayev maqolasi bosilgandan keyin
unga qarshi “Pravda Vostoka” (!) gazetasidagilar “Yosh leninchi” redaksiyasiga
maxsus norozilik xati yozishgan. Hatto Musayevni prokuror chaqirib tanbeh
bergan. Shundan keyin stenografistikaning aybi bilan bo‘lsa kerak (uning
familiyasi — Nig‘matullina), quyidagi uslubiy to‘mtoqroq gaplar bo‘lib o‘tadi:
«Oxundiy: … Yana bu yerda chiqib so‘zlagan o‘rtoqlar butun masalani shu
vaqtda kirgizmadi, butun shu 20-yildan tortib kolxoz qurilishigacha bo‘lgan
romanda yo‘q, shular kirishi kerak edi, deb da’vo qilamiz… Hatto romanning
keltirilgan misollarini ham xuddi shunday bo‘lganini qayd qiladiki, Abdulla
Qahhor millatchilarni tuzuk ko‘rsata olmagan (emish). Xalq dushmani Ikromovlar
va ularning dumlarini butun tadrijiy ravishda ko‘rsata olmagan. Musayev
muzokarasida shunday ko‘rinadi.
(Zaldan Musayev: — U vaqtda ularni fosh qilishmagan edi!)
A. Qahhor: — Endi bilayotibsizmi uni?» (“Stenogramma disputa po romanu
A. Kaxxara «Sarob”. Sentr. Gos.Arxiv UzSSR. Fond.№ 2356, Yed. xr. 56, str. 85.)
Qiziq, demak… A Qahhor “Ikromov va ularning dumlarini” oldindan bilgan.
Bilganki, ularning hatto nomini ham romanga kiritish to‘g‘ri ish bo‘lmaydi, deb
hisoblagan. Y. Oxunboboyev bo‘lsa boshqa masala, u haqda asarda xohlagancha
ijobiy fikr aytmoq mumkin. Bunday fikr oqimini N. Oxundiyning davom etib
aytgan ushbu gaplari yanada tasdiqlaydi:
“Hatto bu roman bir vaqtda muzokara qilingan vaqtda uni taqriz qilgan o‘sha
vaqtdagi xalq dushmanlari unga o‘lib-tirilib Akmal Ikromov tipini va shunga
48

o‘xshagan rahbarlar tipini kirgizishni tavsiya qilgan edilar”. (O‘sha manba, 86-
bet).
Demak, yozuvchi o‘z pozitsiyasida nihoyatda sobit turgan. U romanga kiritish
taklif etilgan rahbarlarni ham, bu rahbarlar bilan iliq munosabatda bo‘lgan, ularga
mehri bor ijodkorlarni ham “xalq dushmanlari” ekanini oldindan sezgan. A.
Qahhorning bu sifatlarini juda yaxshi bilsa kerakki, N. Oxundiy quyidagi gaplarni
aytganida yozuvchi hech qanday e’tiroz bildirmaydi va ularning rost ekanini sukut
bilan tasdiqlaydi:
“O‘sha vaqtda 18 lar sifatida chiqib, xalq dushmani Segizboyevlarga qadar
bo‘lgan harakatdan ularning shunday bir narsa(si)ni ko‘tarib roman yozib chiqqan
odam bormi edi. («Sarob»dan bildik. U Abdulla Qahhorni chaqirib so‘radi — yana
kimlardan shubhangiz bor, dedi. Murodxo‘ja domilla to‘g‘risida yana kimlarni
bilasiz, degan savolni berdi… shuning kabi haligi Abbosxon, Salohiddin,
Murotxo‘ja domilla tiplari orqali Otajon Hoshimov, Fitrat, Alaviy kabi yozuvchilar
Saidiyning hayotida o‘zlarining kundalik mavzularini ko‘ra boshlasalar kerak”,
(86-bet)
Bu gaplar yana bir marotaba tasdiqlaydiki, “Sarob” romani o‘z zamonasida
nafaqat badiiy asar, balki siyosiy hujjat sifatida ham qabul qilingan va bu xolatni
yozuvchining o‘zi jiddiy inkor etmagan. Y. Oxunboboyevdai farqli o‘laroq, 20-
yillardan boshlaboq atrofida goh tanqidiy, goh shubhaga to‘la mulohazalar urchiy
boshlagan F. Xo‘jayev, A. Ikromov kabi rahbarlarning asarda tilga olinmasligi
ham shundan dalolat beradi. Balki, oxirgi masala yanada chuqurroq va sirliroq
sabablar bilan izohlanar…
Shuni ham aytib ketaylikki, qosimovchilar va badriddinovchilar ustidan
o‘tkazilgan sudlar faqat A. Qahhorning emas, balqi boshqa qator shoir-
yozuvchilarning ham qo‘liga qalam olishiga turtki bergan. Maqola, she’r, murojaat
degandek. Xususan, Ziyo Said va Nazir Safarovlar birgalikda “Tarix tilga kirdi”
nomli pyesa yozishgan bo‘lsa, Hamza nomidagi teatr uni sahnalashtirib, hatto
Maskovdan ikkinchi marotaba kelgan, badriddinovchilarni “fosh qilayotgan” sud
guruhini maxsus taklif qilib qo‘yib ham berishgan.
49

2.2. “Sarob”romani va zanjirband etilgan ichki intilishlar muammosi
"Sarob" - o‘zbek adabiyotshunosligida eng-ko‘p bahs-munozaraga sabab
bo‘lgan asarlardan biridir. "Sarob"ga oid turli-tuman tallinlar yo‘nalishini qishacha
shunday umumlashtirish mumkin: a) romanning bosh qahramoni Saidiyni hiyin
tarixiy davrda adashgan shaxs sifatida talqinqilish (M.Qo‘shjon) 5
; b) romanni
shafqatsiz g‘oyaviy kurash oynasi o‘laroq tadqiq qilish (O.Sqarafiddinov) 6
; d)
asarda tasvirlangan voqealarni hujjatli voqelik bilan qiyoslash ( R.Qo‘chqorov );
e) romanga jamiyat va shaxs pisxologiyasi nuqtai nazaridan qarash
( M.Olimov) 7
.
"Mirzo Ulug‘bek" tragediyasi voqealarini harakatlantiruvchi ziddiyat toj-taxt
bilan bog‘liq bo‘lgani singari, "Sarob"ning markazida ham, barcha tadqiqotchilar
yakdil e'tirof etganlaridek, ikki qarama-qarshi kuchning hokimiyatga egalik
qilishuchun ayovsiz kurashi masalasi turadi. Bu - roman yaratilgan davrning eng
dolzarb mavzusi edi. Abdulla Qahhor davr ruhini anglagan ilg‘or yozuvchi sifatida,
bir jihati, o‘zi ham ichida turgan qaynoq ijtimoiy jarayonlarni epik talqinqildi.
Bizni qiziqtirgan jihat shuki, yozuvchining maqsadi - jamiyatni yangilashga oid
qarashlari bir-biridan farqqilgan ikki xil kuchning o‘zaro kurashini ko‘rsatishdan
iborat bo‘lsa ham, u asarni dab durustdan aynan ijtimoiy voqealar - millatchilar
deb atalgan kishilardan tuzilgan tashkilotning faoliyati bilan bog‘liq voqealardan
boshlamaydi. Roman Saidiy va Munisxonning uchrashib qolishi, muhabbatning
tug‘ilishi tasviridan boshlanib, birinchi bo‘lim va ikkinchi bo‘limning dastlabki
5
Қўшжонов М., Норматов У. Маҳорат сирлари. – Т., Адабиёт ва санъат нашриёти, 1968. – 219 б.
6
Шарафиддинов О. Абдулла Қаҳҳор. – Т., Ёш гаврдия, 1988. – 256 б.
7
Олимов М .Ҳозирги ўзбек адабиётида пафос муамоси // Фил.фанлари номзоди... дисс. – Т., 1993
50

boblarida deyarli ikki yosh o‘rtasidagi hayajonli ishqiy uchrashuvlar, iztiroblar
beriladi. Adib o‘quvchini muhabbat mojarolari bilan qiziqtirib qo‘yib, keyin
Saidiyni xarob qilgan ijtimoiy kurashlar ichiga boshlab kiradi.
Albatta, asar uchun qanday voqealarni tanlash, syujetni qay tarzda
shakllantirish, nimadan boshlash, nimalarni berish, nimalarni tashlab ketish -
yozuvchining daxlsiz huquqi. San'atkor yozuvchi bunda hayot va san'at
qonunlaridan chekinmaydi, albatta. Lekin savol tug‘iladi: nega Abdulla Qahhor
Saidiy fojeasini uning ishqiy intilishlari bilan bog‘lab qo‘ydi. Agar o‘rtada
Munisxon bo‘lmasa, Saidiy Salimxon, Murodxo‘ja domla, Abbosxonlar guruhiga
kirmasdan, Kenja, Ehson, Sharif tanlagan yo‘ldan ketmasmidi? bu savolga turlicha
javob berish mumkindir, ehtimol. Biz bu savollarga psixoanaliz yordamida javob
izlaymiz.
Abdulla Qahhor o‘z romanida o‘ta muhim ijtimoiy mavzuni qalamga olgan.
Biroq ishqiy liniyasiz - mavzu har qancha dolzarb, davr kishilarini har qancha
hayajonlantirgan bo‘lmasin - bu asar anchayin g‘arib, kitobxon uchun qiziqarsiz,
o‘tsiz bir asarga aylanib qolishi aniq edi. Chunki jahon adabiyotining bir necha yuz
yillik taraqqiyoti davomida, turli adiblar tomonidan qanchalik xilma-xil voqealar,
rang-barang mavzular, tuyg‘ular, kayfiyatlar qalamga olinmasin, ishq masalasini
chetlab o‘tgan asarni topish mushkil. Bosh q acha aytganda, barcha asarlarda hech
istisnosiz mavjud bo‘lgan yagona motiv - muhabbat motividir.
Mumtoz Sharq she'riyati - butun boshli ishqiy lirikadan iboratligini ham
hammamiz bilamiz. Buning sababi ishqiy intilishlarning inson hayoti markazida
turishidadir. Ijodkor shaxs o‘z asari kitobxonga qiziqarli bo‘lishi uchungina emas,
balki erkak va ayolning bir-biriga intilishi - insonlikning muhim masalasi
ekanligini his etgani uchun ham o‘z asarida ishqiy sarguzashtlarga o‘rin beradi.
"Sarob"day keskin ijtimoiy kurash tasvir etilgan romanning muhabbat motivi bilan
boshlanib, bu motivning qahramon yo‘li va taqdirida hal qiluvchi ahamiyat kasb
etishi mana shunday ruhiy hodisa bilan shartlangan.
Endi "Agar o‘rtada Munisxon bo‘lmasa, Saidiy Salimxon, Murodxo‘ja
domla, Abbosxonlar guruhiga kirmasdan, Kenja, Ehson, Sharif tanlagan yo‘ldan
51

ketmasmidi" degan savolga diqqat qaratamiz. Romanda yozuvchi tomonidan aniq
qilib ko‘rsatilgan asoslarga ko‘ra, Saidiyda ehsonlar tanlagan yo‘ldan ketish
ehtimoli ko‘proq. Chunki, birinchidan, Saidiy ijtimoiy mavqe jihatdan Ehson,
Kenja, Shariflar bilan bir pog‘onada turadi: ularning hammasi oddiy, mulkdor
bo‘lmagan oila farzandlari. Ichki tabiatiga ko‘ra Ehson, Shariflardan har qancha
farq qilmasin, Saidiy o‘tmish jamiyatda kun ko‘rmagan, sho‘rolar tuzumidan
umidvor toifa vakili edi. Shunga ko‘ra Saidiy to Munisxon bilan tanishib,
Salimxonlar muhitiga kirgunga qadar o‘ziga o‘xshaganlar bilan birga (bolaligidan
Ehson bilan birga o‘sgan, roman voqealari boshlanganda ham Ehson bilan
hamhujra) bo‘lgan. Basharti, Munisxonni uchratmaganda, o‘z davrasida holar va
shu odamlar kabi asta-sekinlik bilan Sho‘ro tarafdoriga aylangan bo‘lardi. Chunki
u Salimxon, Muxtorxon, Murodxo‘ja domla, Yoqub, Ilhomlar kabi avval-
boshdanoh millatchilik g‘oyalari yo‘lidagi sobit kurashchi emas, balki qaysi
yo‘lning to‘g‘riligini aniqlayolmay sargardon bo‘lib yurgan bir yo‘lsiz edi. Uning
bu ikki yo‘ldan birini tanlashi tashqi ijtimoiy faktor emas, ichki - insonni
boshqaradigan muhabbat faktori ta'sirida sodir bo‘ladi.
Ikkinchidan, Saidiy olamshumul yozuvchiga aylanish istagi bilan yonib,
yozganlari hech bir bosilmay xit bo‘lib yurgan kunlarda Kenja tomonidan qo‘llab-
quvvatlanadi, uni yettinchi osmonda parvoz qildirgan voqea sodir bo‘ladi -
hikoyasi bosilib chiqadi, "men"lik ehtiyoji sanoatlantiriladi. Lekin oradan hech
qancha o‘tmay Saidiy Kenja tomonga emas, o‘z she'r va hikoyalarining bosilishiga
qarshilik qilgani oshkora ma'lum bo‘lgan Yoqub va Ilhomlar pozisiyasiga osonlik
bilan o‘tib ketadi. Agar Saidiyda shon-shuhratga, olamaro dovrug‘dor yozuvchi
bo‘lishga intilish birinchi planda turadi, deb hisoblasak, u Yoqub va Ilhomdan
nafratlanishi, ularni qattiq yomon ko‘rib qolishi, Kenjaning etagini mahkam tutishi
kerak edi. Voqealar esa aksincha rivojlanadi. Abdulla Qahhorvoqealarning mana
shunday rivojini Saidiyning Munisxonga bo‘lgan muhabbati bilan shartlaydi va
bunda yozuvchi psixoanalitik jihatdan to‘la haqdir.
Asar Saidiy va Munisxonning romantik uchrashuvlari bilan boshlanadi.
Saidiy Munisxon orqali Salimxon, Abbosxonlar muhitiga kirib boradi. Shu bilan
52

yozuvchi voqealar o‘zanini ijtimoiy aspektga burib yuborganday tasavvur
tug‘iladi. Lekin turli shiddatli voqealar davomida ham Saidiyni boshqarib turgan
kuch Munisxonga bo‘lgan muhabbat ekanligini, uning uchun hamma narsadan, har
qanday kishidan, har qanday boylik, shon-shuhrat, g‘oyadan muhimroq narsa
mana shu muhabbat ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Bu mulohazaning isbotini
romandagi shunday voqealarda ko‘rish mumkin: Saidiy pochchasi bilan arazlashib
yuradi, ammo katta soliq to‘lashi zarur bo‘lganda pochchasi Muhammadrajab
qaynisi bilan yarashib oladi. Ukasining uyiga kelganidan xursand bo‘lgan opa unga
uzoq gapiradi, "opasi bilan qilgan ozgina suhbati Saidiyni begonalashib ketgani bu
oilaga yaqin keltirdi. Bu so‘zlarning ichida nimadir uni ranjitdi va nimadir unga
yoqdi" , deydi yozuvchi bu suhbat haqida, ammo nima yoqqan-yoqmaganligini
aytmaydi. Lekin o‘quvchi bu gaplarning ichidan Saidiyga "Salimxonning singlisini
mahtadi. Rahimjon shuni oladigan bo‘lsa, bor-bisotimni sotib beraman, deb
o‘tiribdi. Shuni olib beraman, yo‘lini topdim, dedi" degan so‘zlar ekanini yozuvchi
izohsiz ham biladi.
Xuddi shu voqealar asnosida Saidiy soliqni to‘lashga pochchasiga yordam
berishini aytar ekan, pochcha "he... o‘zingiz... Yo‘q-e... Sizga pul ko‘p kerak
bo‘ladi. Ungacha topsak ham... Munisxon endi bandi judo bo‘lib qoldi" deydi.
Endi Saidiyning holiga e'tibor qiling: "Saidiy quloqlarigacha qizardi va gapni
boshqayoqqa burdi, ammo Muhammadrajabning yana shu to‘g‘rida gapirishini
xohlar edi" 8
.
Sal keyinroqdagi voqea: Saidiy Abbosxonning maslahati bilan bir hikoya
yozadi, Saidiy hikoya qahramoni bo‘lgan xunuk xotinni tasvirlashda Soraxonni
asos qilib oladi, hikoyani jurnalga yuborgach, yuragiga g‘ulg‘ula tushadi: tasvir
shu darajada aniqki, Soraxonning otasi Murodxo‘ja domla xafa bo‘lmasmikan
lekin shu zahotiyoq Munisxonning xayoliy siymosi Murodxo‘ja domlani ham,
unga sodiqlik orqasidan keladigan mol-dunyo, shon-shuhratni ham o‘chirib
tashlaydi: "Munisxonning bir hiyqirib kulishi oldida mingta domla o‘ta bersin! Shu
bilan Soraxonga qanday qarashimni Munisxonga ko‘rsatgan bo‘laman-ku!" (109)
8
Қаҳҳор А. Сароб. – Т., “Шарқ” нашриёт-матбаа коцернининг бош таҳририяти, 1995. – 240 б.
53

Vaholanki, Saidiy shu kunlarda Murodxo‘ja domlaning uyida yashar, uning
qo‘llab-quvvatlashidan katta umid qilib yurar edi. Munisxonning to‘yi bo‘ladigan
kuni esa u ertalabdan kechgacha ichadi.
Saidiy Soraxonga uylanib, shaxsiy hayoti zahar-zahhumga aylansa ham, o‘zi
katta umidlar bilan qaragan millatchilikg‘oyasining barbod bo‘luvi, o‘zining bu
borada bir chaqalik ish qilolmagani aniq bo‘lib holsa ham, katta yozuvchilik
haqidagi xayollari allaqachon barbod bo‘lgan bo‘lsa ham, o‘limni bot-bot sog‘insa
ham yashashda davom etaveradi; uni hayotdan butkul bezib, ruhiyatini ostin-ustun
qilgan, o‘limga hukm etgan hodisa, shubhasiz, Munisxonning bu yorug‘ dunyoni
tark etishi edi: "Munisxonni yiqitgan bu og‘ir halokatli chohga do‘mbaloq oshib
ketayotgan Saidiyning "tutib holib jon saqlayman" degan toshini ko‘chirdi" (214).
Vaholanki, Saidiy eriga ko‘ngilsizligi, Saidiyni unutolmagani sababidan
buzuq yo‘lga kirib ketgan [sublimasiyaga intilish] Munisxonni rad qilib ketgandan
keyin ham undan ko‘nglini uzolmaydi, o‘z hayotidagi alg‘ov-dalg‘ovliklarga
qalbining tublariga cho‘kib yotgan sevgisidan najot axtaradi, uning ishi
"...hayotining uqubatli minutlaridan oz bo‘lsa ham dam beradigan Munisxonni
yana bir martaba "Rahimjon" dedirishgina edi. Uning Munisxonga bo‘lgan hozirgi
muhabbati mana shu uqubatdan dam olish, ertaning vahimasini unutish, o‘zini
kechagi kunga tortishgina, ammo bu muhabbatni hamon o‘sha, hamon studentlik
vaqtidagi oshiq-ma’shuqlik deb bilgani uchun nega hozirgi Munisxonning shuncha
razolati bu muhabbatni so‘ndirmaganiga hayratda edi" (213). Uni butkul
umidsizlantirgan, hayotdan bezdirgan hodisa o‘zi bosh ho‘shgan g‘oyaning
yengiluvidan ham ko‘ra, Munisxonning nazaridan judo bo‘lish edi:
"Domladan ajrab chiqib ketganidan so‘ng Saidiyning yo‘l adashib
umidsizlikka tushgan kishiday shalvirashiga sabablardan biri - Munisxonning
so‘zlamasligi edi. Saidiy ko‘chada bir-ikki uning yo‘lini to‘sdi hamki, burilib
ketdi, qaramadi. To Munisxon noma'lum sabab bilan o‘zini otguncha kunlar
shunday o‘tdi" ( 213 ) .
Saidiyning barcha intilishlarini Munisxonga bo‘lgan muhabbat
harakatlantirishini Abdulla Qahhorning o‘zi ham bir o‘rinda ochiq aytib o‘tadi.
54

Saidiyning roman muallifi tilidan ifoda etilgan bu iqrori Munisxonning to‘yidan
keyin beriladi: "Saidiy nima uchun universitetga kirgani qanchalar mashaqqat
tortdi . Universitet uni Munisxonning ko‘zi tushadigan yigitlar qatoriga qo‘yishi
kerak edi.
Endi u nega martaba, boylik orttirish uchun bunchalik jonini jabborga
berayotir . Martaba, boylik - uni boshqa hamma erkaklardan ajratishi,
Munisxonning diqqatini jalb qiladigan o‘ringa qo‘yishi kerak edi" ( 119 ) .
Aytish mumkinki, Saidiyning o‘z hayot yo‘lini tanlashi, fojiaga yo‘liqishi
to‘la ishqiy motivga asoslanadi. Hatto bir o‘rinda yozuvchi muhabbatni to‘g‘ridan-
to‘g‘ri "yengib bo‘lmas xohish" ( 152 ) deb ataydi 9
.
Saidiyning ko‘ngli intilgan ayolga bo‘lgan mayllari-ku ong ostiga quvg‘inga
uchradi, psixoanalitik jihatdan voqealar endi qanday rivojlanishi kerak. Albatta,
Idga qaytarilgan istaklar boshqacha shaklda reallashishga intiladi. Bu jihatdan ham
Abdulla Qahhor ruhshunos sifatida muvaffaqiyatga erishgan. Munisxonga intilishi
omadsizlarcha yakun topgan Saidiy zo‘r berib yozuvchilik ishiga sho‘ng‘iydi,
Salimxonlar guruhiga qo‘sqilib yuksak deb hisoblagani ijtimoiy g‘oyalar uchun
kurash yo‘liga kiradi. Ammo Saidiy misolida sublimasiya to‘liq amalga oshmaydi,
u mavjud tuzumga qarshi turgan kishi sifatida o‘z ichki kuchlarini reallashtira
olmaydi. Tashqi ta'sirlar bilan (Salimxonning singlisining tuyg‘ulari bilan
hisoblashmay uni Muxtorxonga uzatishi, Munisxonning mag‘rurligi, Murodxo‘ja
domlaning Saidiyni pultopar mashinaga aylantirishi kabilar ) ishqiy intilishlari
zanjirband etilgan Saidiy o‘ziga tabiat tomonidan ato etilgan iste'dod - ichki
quvvatni boshqa shaklda bo‘lsa-da, voqelikka aylantirmoqchi edi - ammo endi bu
urinishni qudratli tankday o‘z yo‘lidan chiqqan barcha narsalarni bosib-yanchib
ketayotgan mudhish sho‘ro tuzumi barbod qiladi. Bu romanning bir o‘rnida
Saidiyning o‘z tilidan ham aytiladi: "Adiblik mening kasbim bo‘lishiga ishonaman,
domla,- dedi Saidiy domlaning so‘zidan mamnun bo‘lib. - Arximed: "Menga
tayanch nuqtasini beringiz, richagim bilan yerni ko‘taraman", degan. Men ham
yerni ko‘taraman, domla, menga ham tayanch nuqtasi kerak, bu - sharoit" ( 88 ) .
9
Қаҳҳор А. Сароб. – Т., “Шарқ” нашриёт-матбаа коцернининг бош таҳририяти, 1995. – 240 б.
55

Reallasha olmagan ichki imkoniyat o‘z sohibini yemira boshlaydi, Saidiy hayotdan
bezadi, ichkilikka beriladi, o‘limni sog‘inadi. Abdulla Qahhor insondagi ichki
quvvatning tashqi muhit qarshiligiga uchrab, o‘z makoni - odamning o‘ziga
qaytish hamda sublimasiyaga intilish mexanizmini juda yaxshi bilgan va romanda
ko‘rsatib bera olgan. Salimxonlar muhitidagi hammaning ichkilikka berilishi,
nevrotik hollarni namoyon qilishi ( 84 ) mana shunday ruhiy holat natijasi. Yoki
yozuvchi Mahmudjon afandi haqida "Adabiyot muallimi, ishidan, turmushidan rozi
emas. Norozilikdan ko‘ra kelajakda rozi bo‘lish umidining yo‘qligi kishini ko‘proq
toliqtiradi. Bunday odamlar yo ichadi, yo namozxon bo‘lib qoladi. Mahmudjon
afandi esa har ikkisini ham qilar edi" ( 73 ) deb yozadi.
Xuddi shunday hodisa Munisxon misolida ham sodir bo‘ladi. Muxtorxondan
jirkangan Munisxon o‘zini to‘rt tarafga uradi: odamlarga, xususan, Saidiyga o‘zini
baxtiyor ko‘rsatadi, alamlarini jilovlay olmay buzuqlik yo‘liga kiradi, Saidiyni
qaytadan o‘ziga og‘dirmoq, xullas, ichki potensialdan qutulmoq istaydi. Oqibat shu
bo‘ldiki, toza muhabbat uchun yaratilgan Munisxonday go‘zal va mag‘rur qiz ham,
yuksak tuyg‘ular sohibi bo‘lgan, tabiat favqulotda iste'dod bilan siylagan Saidiy
ham fojiaga uchraydilar. Yozuvchi asarni yaratishdan qanday maqsadni
ko‘zlaganidan qatiy nazar, voqealar rivoji shunday xulosa chiqarishga asos beradi:
odamlarning hayotini alg‘ov-dalg‘ovqilgan zamon bo‘roni, nobop ijtimoiy muhit
chinakam insoniy baxtga loyiq bo‘lgan, ulug‘vor ishlarni amalga oshirishi mumkin
bo‘lgan kuchlarni mahv etadi, har ikkala qahramon zanjirband etilgan ichki
imkoniyatlarning qurboniga aylanadilar.
Roman voqealaridan kelib chiqibo‘zimizga shunday savol berishimiz
mumkin: nega Munisxon ham, Saidiy ham kuchli muhabbat egalari bo‘lib turib,
hech bir qarshiliksiz birovi xunukdan-xunuk Muxtorxonni, ikkinchisi yarim jinni
Soraxonni o‘z hayotining yo‘ldoshi bo‘luviga rozi bo‘ldi, ma'lum muddat ular
bilan yashadi. Nima uchun o‘zini o‘ldirish hodisasi har ikkisining, hech bo‘lmasa,
bittasining to‘yidan oldin sodir etilmadi. Nima uchun ular sevmagan kishilaridan
fazilat, sevganlaridan nuqson axtarishga o‘zlarini majbur qildilar. Roman bu
borada ham kuchli mantiq asosiga qurilgan. Abdulla Qahhor inson hayotining
56

ma'nosini tashkil qilgan ishqiy motivga o‘z ta'sir kuchi bilan undan
qolishmaydigan mol-davlat faktorini qarshi qo‘yadi. Muxtorxonning boyligi
Munisxonni yon berishga majbur qilganidek ( "...ikki kundan so‘ng onasidan
Muxtorxonning boyligini eshitib, xayol surdi" ( 113 ) ) , Saidiyning ham muddaosi
qo‘ldan ketgan baxtning alamiga Murodxo‘ja domlaning mulkiga ega chiqish edi.
Ammo Muxtorxonning badavlatligi sarob bo‘lib chiqqanidek, Murodxo‘ja domla
ham qizini Saidiydan ajratib olish harakatiga tushib qoladi. Undan ham tashqari,
boylik chinakam muhabbat uchun yaratilgan bular ikkalovining qalbidagi
afsonaviy ishh bilan hech bir raqobat qilolmas edi, oqibat-natijada qiz ham, yigit
ham fojiaga yo‘liqadilar.
Abdulla Qahhorning o‘tkir ruhshunos adib ekanligi yozuvchi ijodining
tadqiqotchilari tomonidan e'tirof etilgan. "Sarob"da aks etgan psixoanalitik
hodisalar ham bu e'tirofni tasdi q laydi. Asardagi dastlabki qarashda ahamiyatsizdek
tuyuladigan bir necha o‘rinlar diqqatimizni jalb qildi. Roman boshidayoq
psixoanalitik jihatdan muhim bo‘lgan moment beriladi. Universitet eshigida
Saidiyga ro‘para kelib qolgan Munisxon undan Sayfiyni so‘raydi, ammo bu so‘z
Saidiyning qulog‘iga "Saidiy" bo‘lib kiradi. Z.Freyd "Xatokor xatti-harakatlar" deb
nomlangan 2-ma'ruzasida bunday hodisani "yanglish eshitish" ( "oslishki" ) deb
ataydi. Abdulla Qahhor yanglish eshitishni asoslash uchun Saidiyga yaqinroq
"Sayfiy"ni keltiradi, aslida mazkur ruhiy vaziyatda fonetik jihatdlan uyhash
bo‘lmagan xohlagan so‘z ham qahramonimizning qulog‘iga o‘z nomi bo‘lib kirar
edi; bu - Munisxon diqqatini o‘ziga qaratish istagining namoyon bo‘lishidir.
Voqealar rivojining davomida rostdan ham shunday holatga duch kelamiz. Turli
jurnallardan necha martalab rad javobi olgan Saidiyning hikoyasi, nig‘oyat
kunlardan-bir kun dunyo yuzini ko‘radi - jurnalda bosilib chiqadi 10
.
Bu voqea Saidiyni shu darajada hayajonga soladiki, u butun dunyoni unutar
darajaga yetadi. Yozuvchi o‘z qahramonining ruhiy holatini shunday tasvirlaydi:
"Ko‘chaga chiqsa xuddi birov muborakbod qilayotganday, Saidiy shu kuni
ovqatga xam bormadi. holbuki, ertasiga fakultetda ham hech kim, hatto Munisxon
10
Фрейд З. Введение в психоанализ. Лекции. – Москва, Наука, 1991.
57

ham bu haqda indamadi. Kim qarasa, Saidiyning ko‘ziga darhol jurnal kelar,
haerda ikki kishi gaplashib turgan bo‘lsa, xuddi" qalandar" to‘g‘risida
gapirishayotganday bo‘lar, "C" harfi bo‘lmagan so‘zlar ham qulog‘iga "Saidiy
"bo‘lib eshitilar edi." ( 48 ) .
"Ko‘p hollarda, - deb yozadi Freyd, - adib yanglish aytilgan so‘z
("ogovorka") yoki boshqa bir xatokor harakatdan badiiy vosita sifatida
foydalanadi. Shu faktning o‘ziyoq bizga yozuvchining xatokor harakatni, masalan,
yanglish aytilgan so‘zni, qandaydir ongli harakat deb hisoblaganini ko‘rsatadi,
chunki yozuvchi bundan ma'lum bir maqsadni ko‘zlaydi... U yanglish aytilgan so‘z
bilan bizga nimanidir anglatmoqchi bo‘ladi, biz esa buning nimani anglatishini
puxta o‘ylab ko‘rishimiz kerak... hayotda yanglish aytilgan so‘z mazmunsiz psixik
tasodifdan iborat bo‘lishi, kamdan-kam hollarda ma'noga ega bo‘lishi ham
mumkin, ammo yozuvchi unga ma'lum bir maqsad bilan ma'no yuklashga to‘la
haqlidir" . Sal keyinroqda esa xatokor harakatlarning badiiy adabiyotdagi o‘rniga
diqqatqaratgan psixoanalitik O.Rankning "shoirlar xatokor harakatlarning ma'nosi
va mexanizmini yaxshi bilishadi" degan so‘zlarini keltiradi .
Voqealar rivojlanib borar ekan, Munisxonning o‘zini Saidiydan juda baland
olishini ko‘ramiz, ammo har bir so‘z, xatti-harakat qizning ko‘nglini sotib qo‘yar
edi. Romanda juda qiziqarli bir detal bor. Bu – g‘ o‘ra detali. Bahor kunlarining
birida ular dars tayyorlagani shahar tashqarisiga chiqishadi. Ular o‘rtasida
Saidiyning muddaosini oydinlashtirgan shunday savol-javob bo‘lib o‘tadi:
- Tabiat seni shuncha maroq va ishtiyoq bilan yaratsa-yu, ajalga mot qildirsa,
telbalik bo‘ladi, Munisxon. Sen olam boricha yashaysan...
- Yo‘q, har bir boshlanishning oxiri bo‘ladi. Tug‘ilmasam, o‘lmas edim...
- hayot abadiy, Munisxon. Shunga iqror bo‘lsang, bas, abadiy yashaysan.
Inson va butun jonivorlar shunga iqror.
- Sen-chi
- Unday savol berib bo‘lmaydi. Yakka iqror bo‘lishning ma'nosi yo‘q.
- Albatta!
- Ikkovimiz iqror bo‘laylik bo‘lmasa... ( 29. )
58

Shundan so‘ng Munisxon gapni boshqayoqqa burib, ko‘ngli g‘o‘ra
tusayotganini aytadi. Yozuvchi ham, Saidiy ham bunga biror ma'no yuklamaydi.
Ammo, bilamizki, ko‘ngilning g‘o‘ra tusashi - ko‘pincha boshqorong‘ilik belgisi.
Ixtiyorsiz aytilgan mana shu gapda Munisxonning Saidiyga jufti halol bo‘lish,
undan favrzand ko‘rishdan iborat o‘zi ham iqror bo‘lmagan bir istagi namoyon
bo‘ladi.
Shunday o‘rinlardan yana biri Saidiyning o‘ngdagi tushibilan bog‘liq.
Munisxonning to‘yidan keyin tushkunlikka tushgan Saidiy o‘zini Murodxo‘ja
domlaga kuyov bo‘lish orqali uning mol-mulkiga ega chiqish bilan ovuntirmoqchi
bo‘ladi. Bu mol-mulk uni shon-shuhratning baland cho‘qqisiga olib chiqishi kerak
edi. Mana shu xayollar bilan u fantaziyaga beriladi, Abdulla Qahhorning juda
topib aytgani kabi "uyg‘oq yotib tush ko‘radi" ( 127 ) .
Saidiyning Abdulla Qahhor tomonidan ustalik bilan yetqizilgan uyg‘oq
tushi ham psixoanaliz aniqlagan ushbu ruhiy holatga mos keladi: "Saidiy ba'zan
kechalari ko‘rpada uyg‘oq yotib tush ko‘radi. U olamshumul yozuvchi: amerikalik
mashhur muharrir singari har kuni bir ustunlik narsa yozib, yiliga o‘n ikki ming
oltin maosh oladi; turli mamlakatlardan frank, dollar, rupiyalar kelib turadi;
shundan so‘ng bu serhavho, seraziyat shahardan ketib, Shimoliy Amerika adibi
Toro singari tabiat quchog‘iga kiradi; vodiyning eng bahavo, eng go‘zal yeriga
solgan qasrida o‘tirib, xotini Ariadnaning royalda qilgan mashqiga quloq berar
ekan, butun vodiy va undagi o‘tlab yurgan qo‘y-qo‘zilar, yilqilar, tog‘
yonbag‘irlarida o‘sgan pista, archa, ko‘m-ko‘k o‘lanlar va ularning orasidan ilonizi
bo‘lib oqqan quyoshning nurida kumush tasmaday yarqiragan ariq va ariqchalar
ko‘rinib turadi. Uning q asri orqasida yer yuzidagi hamma mevalardan topiladigan
katta bog‘ bo‘ladi. Saidiy oltinning kuchi bilan bu bog‘da nilufar gullari, xurmo va
apelsin daraxtlari o‘stiradi..." ( 127 ) . Karl Gustav Yungning analitik
psixologiyasidagi arxetip tushunchasidan kelib chiqsak, Saidiyning fantaziyasi
juda qadimdanoq shakllangan jannat manzaralarini esga soladi. Mana shu
manzarada kollektiv ong osti tushunchasi o‘z ifodasini topgan. Chunki arxetiplar -
59

ong ostida yotgan mayllarning ongga qalqib chiqish shakli bo‘lib, Yungning ta'biri
bilan aytganda "ibtidoiy obrazlardir".
Karl Yungning fikriga ko‘ra ong ostida faqat odamning shaxsiy hayoti bilan
bog‘liq bo‘lgan kechinmalar emas, balki umuman insoniyat bolaligiga daxldor
tasavvur va kechinmalar ham yotadi va ular turli paytlarda ( tushlarda, xatokor
harakatlarda, nevrotik holatlarda ) ongga suzib chiqadi. Gullarga ko‘milgan vodiy,
zilol suvli ariqchalar, yer yuzidagi hamma mevalar o‘sgan bog‘, hur-pari qiyofali
ayol - bularning hammasi faqatgina Saidiy fantaziyasining mahsuli bo‘lmay,
mifologik tasavvurlar( kolektiv ong osti ) ning alohida shaxs ongida jonlanishidir.
Abdulla Qahhorning o‘zi ham bu fantaziyani "o‘sha hurraklar qurillab, asalarilar
gul so‘rib yurgan jannat" deya ta'riflaydi. Bu fantaziyada royal chalayotgan
Ariadna obrazi ham diqqatni tortadi. Nega Saidiy o‘zi xotinini royal chalib o‘tirgan
holatda xayol qiladi. Shubhasiz, bu Saidiy ong ostida yashab yurgan Munisxonning
siymosidir. Chunki romanning oldingi boblarida biz Munisxonning o‘z uyida
royalda Saidiyga qandaydir eski musiqani chalib berganini ko‘rgan edik.
Saidiy Munisxondan har qancha nuqson izlamasin, Soraxon timsolida
keladigan mol-amlokdan istiroqat, shuhrat topishga intilmasin, baribir,
Munisxonning sevimli siymosi hanuz qalbining tub-tublarida yashashda davom
etar va royal chalayotgan Ariadna qiyofasida Saidiyning xayollariga ixtiyorsiz
suzib chiqar edi.
Abdulla Qahhor romanida Freydning "Kundalik hayot psixologiyasi"
tadqiqotida ko‘rsatilgan ruhiy holatlar tasvirini ham ko‘ramiz.
Freyd kundalik hayotda hech qanday maqsadni ko‘zlamasdan, tasodifan
qilingandek tuyuladigan xatti-harakatlarda ham ong ostida yotgan qandaydir
maqsad amalga oshishini ko‘radi. Bunday harakatlarni Freyd qo‘shtirnoq ichidagi
xatokor harakatlar ( deystviya, sovershaemie "po oshibke" ) deb ataydiki, bunday
nomlanish bu harakatlarning aslida xato xatti-harakat bo‘lmay, sabab-oqibat
munosabatlariga ko‘ra aslida to‘g‘ri, bizning yashirin, o‘zimiz ham anglamagan
maqsadlarimiz bilan bog‘langanini ifodalaydi. Shulardan biri nimanidir buzish
60

yoki sindirish. Freyd "Vayronkorlik tashnaligi" ( jajda razrusheniya ) deb
nomlangan bu harakatning turli maqsadlarda ro‘y berishini ko‘rsatgan 11
.
"Sarob"da shunday epizod bor: Soraxon onasi "bulbuligo‘yo"ning fitnasi
bilan Saidiyni q o‘shni ayol bilan don olishishda ayblaydi. Shu asno uyga
"bulbuligo‘yo"ning o‘zi kirib keladi ( ataylab albatta ) .
"Soraxonning rashkidan boshlangan gap Saidiyning ro‘zg‘orig‘amini
yemasligidan o‘tib, Muhammadrajabning foydani yeb ketganigacha" ( 176 )
yetadi. Bunday janjallarda doim o‘zini past olib, zahrini ichiga yutib kelgan Saidiy
o‘zini tutolmay qoladi. Bor tovushi bilan "Nima qilay? Bo‘lganim shu!" deb
baqiriqini bir chaqaga olmasdan, hamon sayrayotgan "bulbuligo‘yo"ni hayratda
qoldirib, stol ustidagi bir taxta oynani mushti bilan urib mayda-mayda qiladi va
tutqanoq tutib yiqiladi. Vaholanki, bundan sal oldinroq yozuvchi ikki o‘rinda
shunday deb ta'kidlaydi: "Domlaga merosxo‘r bo‘luviga ishongan kunlaridan
boshlab biror daraxtning po‘stlog‘iga yetgan zarardan tortib, yomg‘irda devorning
nam tortishigacha uning diqqatini jalb qiladigan bo‘lgan..." ( 172 ) . Yuzaki
qaraganda, bir taxta oynani mayda-mayda qilish shunchaki jahli yoki tutqanoq oldi
harakatigina o‘zini yo‘qotib qo‘yish natijasi bo‘lib tuyulishi mumkin. Lekin Freyd
har qandayharakat, hatto nevroz yoki jinni odamning so‘zi yoki harakati ham
ma'lum bir maqsadga, ong osti ko‘rsatmasiga asoslanadi, deb hisoblaydi. Freyd bir
kun qadimgi misr haykalchalaridan birini sindirib qo‘yadi va buni shunday
izohlaydi: "...shu zahotiyoq tushundimki, men buni (haykalchani sindirishni)
boshqa, kattaroq kulfatdan qochish uchun amalga oshirdim" 12
.
Shuningdek, daraxtning po‘stlog‘igacha ehtiyot qilgan Saidiy ham bir taxta
oynani qurbon qilib, nafaqat johil Soraxon, "bulbuligo‘yo"lar muhiti, balki ma'lum
darajada o‘zi ham tayyorlagan, to hozirgacha ham tanasida, qalbida kechirib turgan
razolat, kulfatdan qochishni ixtiyorsiz ko‘zlagan edi. Freyd bu haqda yozadi:
"Nimanidir tushirib yuborish, to‘ntarish, yoki sindirish hodisalari, aftidan, juda
11
Фрейд З. Введение в психоанализ. Лекции. – Москва, Наука, 1991.
12
Қаҳҳор А. Сароб. – Т., “Шарқ” нашриёт-матбаа коцернининг бош таҳририяти, 1995. – 240 б.

61

ko‘p hollarda ong osti fikrlarining voqelanishidir; buni boshqa safar analiz
yordamida ko‘rsatish mumkin, lekin ko‘pincha buni shunga o‘xshagan
harakatlarning xalqona irim yoki hazilomuz sharhlari orqali tusmol qilish mumkin.
Tuzni bexosdan to‘kib yuborish, vino qadahini to‘nkarish yoki tushirib yuborilgan
pichoqning tikkasiga sanchilishi qanday irim qilinishi ma'lum".
Romanning so‘nggi sahifalarida psixoanalitik jihatdan muhim ahamiyatga
ega bo‘lgan yana bir holat beriladi. Munisxon endi bu olamda yo‘q, olamshumul
yozuvchilik haqidagi xayollar ham yoz osmonidagi yengil bulutlarday tarqalib
ketgan, tashkilotning ishi qariyb barbod bo‘lib, a'zolarning boshi ustida sezilarli bir
kulfat aylana boshlagan kunlar... Saidiy o‘z hayotiga nuqtaqo‘yish qaroriga kelgan
lahza.
"Bas, endi, hayot bozoridan xarid qilib bo‘lding, endi bemahalga qolmasdan
qayt!" ( 226 ) deydi u o‘z-o‘ziga. Ana shu tushkunlik lahzasida zarhal ramkali
kattakon toshoyna unga "juda ko‘p odamlar orzu qilgan, ko‘z tikkan bir narsa"
bo‘lib ko‘rinadi. Toshoyna bu yorug‘ dunyoni ilojsiz tark etishga chog‘langan
Saidiyda badxohlik, g‘azab, nafrat uyg‘otadi. Chunki uning yo‘li o‘sha davrning
ko‘pchilik odamlari tanlagan yo‘lga teskari; "juda ko‘p odamlar orzu qilgan, ko‘z
tikkan bir narsa" uni hayotdan bezishga olib kelgan edi.
Toshoyna - Saidiy harchand intilib yetolmagan farovon va shon-shuhratlarga
ko‘milgan shohona hayotning timsoli bo‘lib ko‘rinadi uning ko‘ziga. Shuning
uchun ham "Saidiy sekin o‘rnidan turdi, ashaddiy dushmanga orqadan pichoq
urmoqchi bo‘lganday bir harakat bilan ho‘l uzatib, stolchadan gul qo‘yiladigan
xrustal vazani oldi-yu, qulochkash qilib, oynaning qoq o‘rtasiga urdi. Oyna
chilparchin bo‘lib to‘kildi, uning bir necha sini q parchasi ramkada osilib qoldi"
( 226 ) 13
.
Saidiy, ehtimol, xuddi yuqorida ko‘rganimizdek, oynani boshqa kulfatning
oldini olish uchun qurbonlikka keltirgandir, ammo qurbonlik va oldda turgan
falokat o‘z himmatiga ko‘ra teng emas edi - ko‘ngli tasalli topmagan Saidiy
o‘zining mudhish niyatini amalga oshirish uchun tashqariga chiqadi.
13
Қаҳҳор А. Сароб. – Т., “Шарқ” нашриёт-матбаа коцернининг бош таҳририяти, 1995. – 240 б.
62

Bu epizodda psixoanaliz nuqtai nazaridan muhim bo‘lgan yana bir detal
bor. Bu - gul solinadigan xrustal vaza. Biz sal oldinroq ko‘rdikki, Saidiy stol
ustidagi oynani ho‘li bilan sindirib tashlaydi. Ikkinchi marta takrorlangan bu
harakatda esa oyna gulvaza bilan sindiriladi. Nega bizningcha, buning sababi
oynalardan birining stol ustida, ikkinchisining tikka holda turganida emas; bu
sababni ham Saidiyning ong ostida toshday cho‘kib yotgan iztiroblardan izlash
o‘rinli. Stol ustidagi oyna sindirilgan kuni Saidiy Soraxon bilan qo‘shni ayol ustida
dilsiyohlik qilib turganda, shu kunlarda kam pul topayotgan Saidiyning ta'zirini
shaxsan berish uchun "bulbuligo‘yo", aslida ataylab, tashqaridan qaraganda esa
hech narsa bo‘lmaganday gul qo‘yilgan vaza ko‘tarib kiradi. "Saidiy o‘tirgan
yerida kesak bo‘lib qoldi", - deb yozadi Abdulla Qahhor uning holatini tasvirlab.
Chunki Saidiy bu xotinning g‘idi-bidilaridan butunlay to‘ygan," aksari Soraxon
bilan orada gap qochganda onasi aralashsa katta dilsiyohlik bo‘lardi".
Ikki epizodda ham oynaning sindirilishi, ikkinchi martada buning gulvaza
vositasida amalga oshirilishi psixoanalitik jihatdan puxta asosga ega. O‘sha
dilsiyohlik, "bulbuligo‘yo"ning jirkanch qiliqlari Saidiyning ko‘nglida zilday
cho‘kib yotar, u, o‘zi bilmagan holda, o‘zini kuchli iztirob va tutqanoqqa
yo‘liqtirgan buyumning ham sinib yo‘qolishini istar edi. Buni Freyd "menga
yoqmaydigan obyektga nisbatan maskirovka qilingan ekzekusiya (jismoniy jazo)"
deb ataydi.
63

Xulosa
Biz kurs ishimizda “romanning qayta ishlanishiga asosiy sabab unga
nisbatan aytilgan adolatsiz tanqidiy fikrlar edi, degandek xulosa chiqargandik.
Hozir esa bu xulosamiz unchalik ham to‘g‘ri emasligiga o‘zimiz amin bo‘ldik.
Chunki bu adolatsiz tanqidga, yuqorida aytganimizdek, maxsus uyushtirilgan
disputlarda, qator maqolalarda o‘sha paytning o‘zidayoq tegishli javob berilgan,
yozuvchi va uning romani yakkalanib qolmagan. Undan tashqari, tanqidning eng
jiddiy e’tirozlaridan biri — romanda millatchi unsurlarning keng ko‘lamda fosh
qilinmagani, ijobiy kuchlarning esa passiv ko‘rsatilgani edi. Yuqoridagi
solishtirishlardan bo‘lsa biz, shu narsaga guvoh bo‘ldikki, qayta yozish jarayonida
yozuvchi bu talablarning aynan teskarisini qilgan ekan. Avvalo, millatchilar soni
va sifatini qisqartirgan — Eshmatov, Serov, Hamid, Rahmonberdi, Badaljon,
Mamajon domla kabi o‘nlab sho‘ro hokimiyati dushmanlarining obrazi keyingi
nashrlarda yo‘q. Ulardan Saidiy kabi yoshlarning ongini zaharlagan, turk zobitlari
va millatchi to‘dalar uyasi bo‘lmish maktablar bilan bog‘liq epizodlar mutlaqo olib
tashlangan. Qolgan salbiy qahramonlar gap-so‘zlari, harakatlari, kirdikorlari ham
keskin sifat qisqarishiga uchragan.
Ijobiy kuchlarning kuchaytirilishi talab qilingani holda o‘quvchi keyingi
nashrlarda Barot singari Murodxo‘ja domlalar bilan shafqatsiz olishuvchi gazeta
xodimini ham, jinnilikdan “kolxoz tuzilishining yetakchisi” darajasigacha
o‘sadigan Sarimsoq tarixini ham uchratmaydi. Uning ustiga asosiy ijobiy
kuchlardan biri bo‘lmish Ehsonning talaygina siyosiy xushyor, g‘oyaviy pishiq
gaplari ham tushib qolgan. Yana shunisi ham borki, bu qisqartirishlar katta-katta
hajmda amalga bshirilgan bo‘lib (olib tashlangan boblarning o‘zi beshta!), ular o‘zi
bilan birga juda ko‘p badiiy topilmalarni, o‘quvchining esida qoladigan qismatlarni
ham olib ketgan, Nega? Axir, tanqid bunint aksini talab qilgan edi-ku?!
Gap shundaki, asarning qayta yozilishiga o‘sha paytda bildirilgan tanqidiy
fikrlar deyarli ta’sir etgan emas. Chunki, ularning aksariyati o‘sha davrning
o‘zidayeq inkor qilingan yo‘lib, yozuvchi tomonida har ikkala tanqiddan ham ko‘ra
qudratliroq bir kuch — davlat siyosati, uning hokim mafkurasi tuzdi. 1938 yili
64

omma qo‘liga yetib borgan “Sarob” nomli siyosiiy, uning ustiga badiiy baquvvat,
psixologik nuqtai nazardan ta’sirligina roman, Lenin iborasi bilan aytganda, “ayni
vaqtida yozilgan asar” edi. Xuddi shuning uchun ham har bir uyushtirilgan
muhokama va maqoladan yanchilib, muallifini bo‘lsa mahkum qilib chiqqan
asarlardan farqli o‘laroq, “Sarob” nafaqat o‘zini, balki avtorini ham bir emas, bir
necha marta sog‘ olib chiqdi, hatto mukofot bilan olib chiqdi…
Asar keyinroq, 1953 yilda Stalin o‘lgach, mamlakatda boshqacha, iliq
shabadalar esa boshlagan, KPSS XX syezdi “dohiy” shaxsiga sig‘inishni va uning
o‘tkazgan siyosatini qoralagan bir paytdagina qayta yozildi. Chunki, tarix sal
bo‘lsa-da, endi boshqacha “tilga kira boshlagan”, hamma ishonib yurgan
gaplarning aksariyati yolg‘on ekani, oz bo‘lsa ham, aytila boshlagan edi. Va
Abdulla Qahhor, zamonni, uning evrilishlarini nozik his qilgan yozuvchi bu
o‘zgarishlarning kuchini, ovozini, ruhini tezdan sezmasligi mumkin emas edi.
Shuning uchun o‘zining 50 yillik yubileyi munosabati bilan chiqarilajak 3 tomlik
“Tanlangan asarlari»ning tomi — «Sarob”ga alohida e’tibor, berdi. 60-yillarning
o‘rtalariga kelib bo‘lsa qatag‘on qilingan o‘zbek adiblarining nomigina emas,
dastlabki asarlari ham hayotga qaytayotganini kuzatgan yozuvchi navbatdagi olti
tomlikning birinchi tomiga yana qalam tekkizdi. Zero, endi busiz mumkin ham
emas edi.
Chunki… “Kim qanday yashasa, shunday o‘ylaydi”.
65

Foydalanilgan adabiyotlar
1. U.Normatov “Mahorat sirlari” T., 1983 y., 13-14 – betlar.
2. “Sharq yulduzi”, 1987, 4- son, 203- bet
3. M. Qo‘shjonov “A.Qahhor mahorati” T., 1987 yil.
4. O.Sharafiddinov. “A.Qahhor”. T., 1978 yil
5. A. Qahhor. “A nor ” hikoyalar to‘plami. To shkent, 2005 yil.
6. U.Normatov. “Ustoz ibrati”, Toshkent, 2007 yil.
7. A.Qahhor “Sarob”, T., 1995 yil, 256 b.
8. A.Qahhor. Asarlar. 5 jildlik, 1-jild, T., 1987 y., 285, 291 – betlar.
9. A.Qahhor “Zamondoshlari xotirasida” T., 1987 iy., 361b.
10. Mualliflar jamoasi «XXasr o‘zbek adabiyoti tarixi»,T.,1999 y.
11. S.Mirzayev, S. Shermuhammedov «Hozirgi zamon o‘zbek adabiyoti tarixi», T.,
«O‘zbekiston» nashriyoti, 1993 y.
12. Sharafiddinov O. «Adabiy etyudlar» kitobi, T., O‘z. Adabiynashr, 1967 y.
13. Sharafiddinov O. «Birinchi mo‘’jiza» kitobi, T., G‘.G‘ulom nomidagi
nashriyoti, 1979 y.
14. N. Xudoyberganov «Ishonch», T., G‘. G‘ulom nomidagi nashriyot, 1988 y.
15. I.G‘ofurov. «O‘ttiz yil izhori», T., G‘.G‘ulom nashriyoti, 1989 y.
16. Mualliflar jamoasi. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi, T., 1999y.
17. G‘afurov I. Prozaning shoiri. T., 1981y.
18. O.Sharofiddinov «Yangi zamonaga-yangi tarona» G‘ «Zamon, Qalb, Poeziya»
kitobi, T., O‘zadabiynashr, 1962 y, 3-41 betlar.
19. M.Qo‘shjonov «Baxslarda ulg‘aygan ijod», Saylanma, 2 tomlik, T., 1982 y.
20. U.O‘ljaboyev.Abdulla Qahhor saboqlari. Guliston. 2016 y.
21. U.O‘ljaboyev. A.Qahhorning hikoyanavislik mahorati. O‘UM. Guliston. 3013
y.
22. www . ref .uz
23. www . z iyouz.com
66

Abdulla Qahhor romanlarida ijtimoiy muhit ta’siri

Mundarija

I Bob. Abdulla Qahhor ijodining XX asr o‘zbek adabiyotida tutgan o‘rni 3

1.1. Abdulla Qahhor – hozirgi оʻzbek adabiyotida оʻz оʻrni va mavqeyiga ega ijodkor 3

1.2.Abdulla Qahhor asarlarida mavzu rang-barangligi va ularda ijtimoiy muhitning aks etishi 9

II Bob “Sarob” romani XX asr oʻzbek adabiyoti tarixiy taraqqiyotida gʻoyat noyob badiiy asar. 15

2.1.“ Sarob” romani paydo bo‘lishi va unga ijtimoiy muhitning tasiri 15

2.2. “Sarob”romani va zanjirband etilgan ichki intilishlar muammosi 47

Foydalanilgan adabiyotlar 63

Купить