Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanida milliy ruxning roli - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	78.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanida milliy ruxning roli

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanida milliy ruxning
roli
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I Bob. Abdulla Qodiriyning hayoti va ijodi. Uning оʻzbek romanchiligida tutgan оʻrni. ................................ 5
1.1. Abdulla Qodiriy – hozirgi оʻzbek adabiyotida оʻz оʻrni va mavqeyiga ega ijodkor ................................ 5
1.2. “O`tgan kunlar” va “Mehrobdan chayon” romanlarida tarixiy o`tmishning aks etishi. ....................... 11
II Bob. “Mehrobdan chayon” XX asr oʻzbek adabiyoti tarixiy taraqqiyotida gʻoyat noyob badiiy .............. 18
2.1. “Mehrobdan chayon” romanida milliy ruxning roli ............................................................................ 18
2.2. “Mehrobdan chayon” romanida xalq hayotining quyi va oʻrta tabaqa vakillarining turmush tarzini,
umid va orzularini tasvirlashi ..................................................................................................................... 23
Xulosa ........................................................................................................................................................ 29
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 30
Kirish
O zbek romanchiligiga asos solib, milliy nasr uchun yangi davrni boshlabʻ
bergan, adabiyotimizni zamonaviy jahon badiiyati yuksakliklariga yaqinlashtirgan
ijodkor Abdulla Qodiriyni shunday yuksak iste’dod egasi deb baralla aytishimiz
mumkin. Bu noyob iste’dod sohibi XX asr o zbek adabiyoti tarixida faxrli o rin
ʻ ʻ
2

egallaydi. A.Qodiriy qanchalik mohir shoir, publisist, hikoyanavis va qissanavis,
o tkir hajvchi bo lmasin, u eng avvalo tom ma’noda buyuk romannavis sifatida o zʻ ʻ ʻ
xalqi adabiyoti tarixida alohida o rin egallaydi.
ʻ 1

Abdulla Qodiriy 1909-yildan boshlab ijod bilan shug ullana boshladi.
ʻ
Dastlab kichik-kichik she’rlar, maqolalar, hajviy asarlar bilan matbuotga qatnashdi.
O sha kezlarda “Ahvolimiz”, “Millatimga” singari she’rlari “Baxtsiz kuyov”
ʻ
pyesasi, “Juvonboz”, “Uloqda”, “Jinlar bazmi” va boshqa hikoyalarini yaratdi. U
o zining asarlari bilan barcha jadidchilar kabi xalqni ezgulikka, ilm-ma’rifatli
ʻ
bo lishga chorlardi. Abdulla 1917-yildan so ng dastlab jurnalistika sohasida
ʻ ʻ
faoliyat ko rsatdi. 1923-yildan boshlab”Mushtum” jurnalida ma’sul lavozimda
ʻ
ishladi. Felyeton , maqola va hajviy hikoyalari bilan jurnalga faol qatnashib,
birinchi o zbek satiriy jurnalining asoschilaridan biri sifatida tanildi. 1924-yilda
ʻ
Moskvada V.Bryusov nomidagi Oliy Adabiyot institutida olingan tahsil qodiriy
ijodida muhim ahamiyat kasb etadi. U Moskvadan qaytgach, yana matbuot
sohasida ishladi va o zbek jurnalistikasining asoschilari qatoridan munosib o rin
ʻ ʻ
oldi. Rus tilini mukammal bilgan yozuvchi 1927-1939-yillarda ruscha-o zbekcha
ʻ
lug at tuzish, rus tilidagi darsliklarni o zbekchaga o girishda faol ishtirok etgdi.
ʻ ʻ ʻ
A.Chexov, N.Gogol, Mark Tven, Emil Zolya, Deni Didro kabi yozuvchilarning bir
qancha asarlarini tarjima qilgan.
Qodiriyning asarlari badiiy mahorat namunasidir. Uning asarlarida asosiy
g oya doimo yaqqol ifoda qilinadi, odamlar va ularning turmush tarzi “ko z
ʻ ʻ
oldimizda turgandek’’ tasvir etiladi, bu asarning sujeti doimo qiziqarli, tili boy va
shirali bo ladi.
ʻ 2
Qodiriy asarlarini zo r ishtiyoq bilan o qilishining asosiy sababi ʻ ʻ
ham aynan shunda, ya’ni uning xalqchil tilda sodda qilib yozilganidadir. Har bir
yaratilayotgan asar eng avvalo xalq uchun uning ma’rifati uchun xizmat qilmog i
ʻ
lozim. Buni chuqur idrok etgan adibning deyarli barcha asarlari xalqni qiynayotgan
muammolarga qaratilgan edi va bu muammolarni keltirib chiqaradigan asosiy
sababni ilmsizlikda ko rardi. Aynan ilmsizlik, ma’rifatsizlik nafaqat birgina
ʻ
insonni, balki butun boshli xalqning tannazuliga olib kelishini asarlari bilan
1
Mirvaliyev S. Abdulla Qodiriyning - T : Fan, 2004, 63-64-betlar.
2
Mirvaliyev S. XX asro’zbek adabiyoti. Yangi asr avlodi, 2005, 136-bet.
3

isbotlashga harakat qilardi. Shuning uchun ham, uning asarlari har qanday davrda
bo lmasin, o zining chin muxlislarini topa oladi. Qisqasi, Qodiriy xalq dardiniʻ ʻ
kuylagan mohir so z ustasi, adabiyot deb atalmish gulzorda o zining xushbo y
ʻ ʻ ʻ
gullarini eka olgan bog bon, so zlarni bir-biriga nihoyatda ehtiyotkorlik bilan
ʻ ʻ
terib, undan nafis dur yasay olgan zargardir!
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan
chayon” romanida milliy ruxning roli haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va
qisqacha tavsiflash. “Mehrobdan chayon” romanlarida tarixiy o`tmishning aks
etishi. “Mehrobdan chayon” romanida xalq hayotining quyi va o rta tabaqa
ʻ
vakillarining turmush tarzini, umid va orzularini tasvirlashi.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan
chayon” romanida milliy ruxning rolining mazmun-mohiyati. Romandagi
qahramonlar va dо stlik, mehr, ishonch tuyg ulari.
ʻ ʻ “Mehrobdan chayon” romanida
xalq hayotining quyi va o rta tabaqa vakillarining
ʻ turmush tarzini, umid va
orzularini tasvirlashi
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
tо plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
ʻ
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda о rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
ʻ
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qо yilgan maqsadga erishishi uchun tо plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
ʻ ʻ
va elektron manzillari keltirildi.
4

I Bob. Abdulla Qodiriyning hayoti va ijodi. Uning о zbek romanchiligidaʻ
tutgan о rni.
ʻ
1.1. Abdulla Qodiriy – hozirgi о zbek adabiyotida
ʻ о z ʻ о rni va mavqeyiga ega ʻ
ijodkor
XX asr o zbek milliy adabiyotining yirik namoyandalaridan biri, buyuk
ʻ
romannavis Abdulla Qodiriy 1894 yil 10 aprelda Toshkent shahridagi Eshonguzar
mahallasida tug ilgan.
ʻ
Tarjimai holidagi quyidagi so zlar yozuvchining 1926 yilga qadar kechgan
ʻ
hayotiga oydinlik kiritadi: “Har holda bemavridroq bo lsa kerak, kambag al,
ʻ ʻ
bog bonlik bilan kun kechirguvchi bir oilada… tug ilg onman. Yoshim to qqiz-
ʻ ʻ ʻ ʻ
o nlarga borg ondan so ng meni maktabga yubordilar. Maktabda ikki-uch yil
ʻ ʻ ʻ
chamasi eski usulda o qib, keyingi vaqtlarda oilamizning nihoyatda qashshoq kun
ʻ
kechirgani vajhidan o n ikki yoshimda meni bir boyga xizmatchilikka berdilar.
ʻ
Xo jayinim o zi savdogar kishi bo lub, o rischa yozuv-chizuv bilaturg on
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
odamga muhtoj edi. Shu ta ma bo lsa kerak, meni o ris maktabiga yubordi… 1912
ʼ ʻ ʻ
yilda manfaktur bilan savdo qiluvchi bir kishiga yilig a 50 so m barobariga
ʻ ʻ
prikazchik bo lib kirdim…
ʻ
Shu miyonalardan bozor vositasi bilan tatarlarda chiqadig on gazetalarni
ʻ
o qib, dunyoda gazeta degan gap borlig iga imon keltirdim. 1913 yilda o zbekcha
ʻ ʻ ʻ
“Sadoi Turkiston”, “Samarqand”, “Oina” gazetalari chiqa boshlag och, menda
ʻ
shularga gap yozib yurish fikri uyg ondi… 1913 yilda chiqqan “Padarkush”
ʻ
ta sirida “Baxtsiz kuyov” degan teatr kitobini yozib yuborganimni o zim ham
ʼ ʻ
payqamay qoldim (1915). Yana shu yilda teatrlarda chiqib turg on hikoya va
ʻ
ro monlarga taqlidan “Juvonboz” otliq hikoyachani yozib, noshir topilmog onidan,
ʻ ʻ
o zim nashr qilib yubordim.
ʻ
Nikolay taxtdan yiqilg ondan keyin oddiy xalq militsiyasiga ko ngilli bo lib
ʻ ʻ ʻ
yozildim…
1918 yil boshlarida Eski shahar oziq qo mitasi boylar qo lidan olinib,
ʻ ʻ
qo mitaning raisligiga o rtoq Sultonxo ja Qosimxo jayev tayin qiling on edi va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
men mazkur qo mitaning o zbekcha sarkotibligiga kirdim. 1919 yilning
ʻ ʻ
5

avvallarida oziq qo mitasining ismidan chiqarilmoqchi bo lg on “Oziq ishlari”ʻ ʻ ʻ
gazetasiga muharrir bo lib tayinlandim…
ʻ
“Mushtum” jurnalining muannisi va tahririya a zosi bo lib, to 1924 yilgacha
ʼ ʻ
mehnatkashlar manfaatiga xolis ishlab keldim… Xulosa – boshqalarning xizmati
daftar bilan sobit bo lsa, mening xizmatlarim matbuot bilan ravshandir… Ishchi-
ʻ
dehqonlar yozg on asarlarimni suyunib o qiydilar va meni yozuvchilar qatoriga
ʻ ʻ
kirgazdilar va meni hamon o qirlar va unutmaslar…”
ʻ
Adibning ilk ijodi 1913–1914 yillarda boshlangan, dastlab u shoir sifatida
qalam tebratgan. Uning “Ahvolimiz”, “Millatimga”, “To y”, “Fikr aylag il” kabi
ʻ ʻ
she rlari “Sadoi Turkiston” gazetasi va “Oina” jurnalida (1914–1915) bosilgan. A.
ʼ
Qodiriy mazkur she rlarida millatdoshlarini jaholat va xurofotga qarshi kurashga
ʼ
chaqirib, ma rifatparvar shoir sifatida maydonga chiqqan. Bu yillarda u “Baxtsiz
ʼ
kuyov”, “Hech kim bilmasin” (1915) kabi sahna asarlarini ham yozgan. Uning
“Juvonboz”, “Uloqda” (1916) kabi hikoyalarida o z xalqini savodli, bilimli,
ʻ
madaniyatli va ozod ko rish istagi sezilib turadi.
ʻ
Adib dastlabki asarlarini turli taxalluslar ostida e lon qilgan. Shu
ʼ
taxalluslardan biri va xalq o rtasida mashhur bo lgani Julqunboydir.
ʻ ʻ
1924 yili Abdulla Qodiriy Moskvaga borib Jurnalistlar institutida tahsil oldi.
Moskvadan qaytib, “Mushtum” jurnalida shtatsiz muxbir bo lib ishlay boshladi.
ʻ
Uning “Toshpo lat tajang nima deydi?” va “Kalvak mahzumning xotira daftaridan”
ʻ
turkumidagi hajviy hikoyalari shu jurnalda ilk bor bosildi.
Abdulla Qodiriy 1917–1918 yillardan boshlab “O tgan kunlar” romani
ʻ
uchun material yig ishga kirishdi. 1922 yilda birinchi o zbek romanining dastlabki
ʻ ʻ
boblari “Inqilob” jurnalida chop etila boshladi. 1925–1926 yillarda “O tgan
ʻ
kunlar” uch bo lim holida kitob bo lib nashr etildi. 1928 yili yozuvchining ikkinchi
ʻ ʻ
tarixiy romani – “Mehrobdan chayon” nashrdan chiqdi. Har ikki tarixiy romanda
ham adib xalqning milliy mustamlaka zulmidan ozod bo lish haqidagi orzu-
ʻ
umidlarini ifoda qiladi.
6

1934 yilga kelib Abdulla Qodiriy qishloq hayoti mavzuiga bag ishlanganʻ
“Obid ketmon” qissasini yaratdi. Shuningdek, u Gogolning “Uylanish” komediyasi
va bir qator G arb yozuvchilarining hajviy hikoyalarini o zbek tiliga tarjima qildi.
ʻ ʻ
Abdulla Qodiriy Amir Umarxon davri va Namoz o g ri haqida romanlar
ʻ ʻ
yaratish orzusida bo lgan. Ammo mustabid tuzum bu orzularining to la ro yobga
ʻ ʻ ʻ
chiqishiga imkon bermadi. Abdulla Qodiriy 1926 yilda “Mushtum”da bosilgan
“Yig indi gaplar” maqolasi tufayli qisqa muddat qamaladi. 1937 yilning 31
ʻ
dekabrida esa “xalq dushmani” sifatida ikkinchi bor qamoqqa olinib, 1938 yil 4
oktyabrda Toshkentda otib tashlanadi.
Istiqlol davriga kelib Abdulla Qodiriy nomi va ijodi chin ma noda hurmat va
ʼ
e zoz ko rdi. 1990 yilda Respublika Prezidentining Farmoni bilan Abdulla Qodiriy
ʼ ʻ
nomidagi O zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti ta sis etildi. 1991 yili esa
ʻ ʼ
Abdulla Qodiriyga Alisher Navoiy nomidagi Respublika Davlat mukofoti berildi.
Abdulla Qodiriy 1994 yili O zbekiston Respublikasi Mustaqilligining
ʻ
uchinchi yilligida milliy ozodlik yo lida ko rsatgan matonati va buyuk xizmatlari,
ʻ ʻ
o zbek adabiyoti va madaniyati rivojiga qo shgan ulkan hissasi uchun
ʻ ʻ
“Mustaqillik” ordeni bilan mukofotlandi.
Abdulla Qodiriy 1894-yil 10-aprelda bog bon oilasida dunyoga keldi.
ʻ
“Boshida boy oilada tug ildimmi yoki kambag al oiladami, albatta, bilmadim, –
ʻ ʻ
deb yozadi A.Qodiriy, – ammo yoshim 7-8ga yetgach, qornim oshga
to ymog onidan, ustim tuzukroq kiyim ko rmaganidan aniq bildimki, besh jonning
ʻ ʻ ʻ
tomog i faqat 80 yoshli bir chol otamning mehnatidan, 1300 sarjin bog ning yozda
ʻ ʻ
yetishtirib beradigan hosilidan kelar ekan. Agar bahor yomon kelib, bog mevalari
ʻ
ofatga uchrab qolsa, biz ham ochliqqa duch kelib, qishi bilan jovrashib chiqar
ekanmiz”.
Abdulla bolaligidayoq zehni o tkir, o qish-o rganishga mehr-ishtiyoqi
ʻ ʻ ʻ
baland bo lgan. Ammo oiladagi moddiy muhtojlik tufayli bir oz kechikib, 9-10
ʻ
yoshlarida maktabga boradi. Ikki-uch yil eski maktabda o qigach, 12 yoshida uni
ʻ
oiladagi nihoyatda qashshoqlik vajidan bir boyga xizmatchilikka beradilar.
Xo jayin savdogar kishi bo lib, o rischa yozuv-chizuvni biladigan odamga muhtoj
ʻ ʻ ʻ
7

edi. Abdullaning zehnini, o qishga ishtiyoqini sezgan savdogar uni rus-tuzemʻ
maktabiga yuboradi. Ham o qish, ham o qishdan keyin xo jayin qo lida ishlash
ʻ ʻ ʻ ʻ
Abdulla uchun og irlik qiladi, maktabga yaxshi bilim ololmaydi. Bu hol ikki
ʻ
davom etadi. So ng bunga chidolmay, ota-onasiga yolvorib o z uyiga qaytib
ʻ ʻ
keladi, shu yerda turib o qishga qatnaydi. O qishdan bo sh vaqtlarida akasi yoniga
ʻ ʻ ʻ
kirib toqichilik hunarini o rganadi. Ikki-uch yil shu toqichilik va bog ishlari bilan
ʻ ʻ
band bo ladi. Bolalikda egallagan bu hunarlarni, ayniqsa, bog dorchilikni u bir umr
ʻ ʻ
tark etolmaydi.
Abdulla rus-tuzem maktabini 1912-yil muvaffaqiyat bilan tugatdi. Bu
maktabda o qish, bolaligidanoq rus tilini egallash bo lg uvchi yozuvchi ijodiy
ʻ ʻ ʻ
taqdirida muhim kasb etdi, rus va jahon adabiyoti, madaniyati bilan tanishuvi
uchun bevosita yo l ochib berdi. Ikki yil o tgach, Abdulla Toshkentdagi
ʻ ʻ
Abulqosim madrasasiga o qishga kirdi. Madrasadagi qisqa ta’lim uning islom ilmi,
ʻ
arab va fors tillarini egallashi, keyinchalik bu sohalarni mustaqil o zlashtirish
ʻ
uchun zamin hozirladi.
Abdulla 1912-yili Rasulmuhammadboy otliq savdogarga prikazchik bo lib
ʻ
ishga kirdi. Bu savdogar boy insofli, ochiqko ngil, mulla, ziyolilarni hurmat
ʻ
qiladigan kishi edi. Bu odam xonadonida yashab, uning savdo do konida ishlab,
ʻ
Abdulla zamonasining ko p ilg or, ziyoli kishilari bilan tanishadi. 1914-yili
ʻ ʻ
boyning katta qizi Rahbaroyga uylanadi. Abdullaning bundan keyingi ham totuv,
ham sertashvish hayoti, faoliyati umr yo ldoshi Rahbaroy, u keyinchalik birin-
ʻ
ketin in’om etgan ikki o g il, ikki qiz – Nafiza, Habibulla, Adiba, Ma’sudlar bilan
ʻ ʻ
kechdi.
Abdulla ijodiy faoliyatining boshlanishi ham o sha davrga to g ri keladi.
ʻ ʻ ʻ
“Shu miyonalarda, - deb eslaydi A.Qodiriy, - bozor vositasi bilan tatarlarda
chiqadig on gazetalarni o qib, dunyoda gazeta degan gap borlig iga imon
ʻ ʻ ʻ
keltirdim. 1913-yilda o zbekcha “Sadoyi Turkiston”, “Samarqand”, “Oina”
ʻ
gazetalari chiqa boshlag och, menda shularga gap yozib yurish fikri uyg ondi”.
ʻ ʻ
“Sadoyi Turkiston” gazetasining 1914-yil 1-aprel sonida “Yangi masjid va
maktab” sarlavhali xabari bosilgan. Bu xabar ostiga Abdulla Qodiriy deb imzo
8

chekilgan. Shu tarzda matbuotda Abdulla Qodiriy nomi paydo bo ldi. Oradan ko pʻ ʻ
o tmay shu nom ostida “Millatimga”, “Ahvolimiz” she’rlari, “Baxtsiz kuyov”
ʻ
dramasi, “Juvonboz” hikoyasi chiqdi. Bu asarlar Qodiriyning ijodidagi dastlabki
izlanishlar bo lib, ular o sha davrning taraqqiyparvar harakati – jadidchilik
ʻ ʻ
g oyalari bilan sug orilgan, jadid adabiyoti ta’siri ostida yozilgan edi. Bu asarlarda
ʻ ʻ
Qodiriy qoloq odatlarni tanqid ostiga oladi, xalqni o zligini anglashga, yangilikka
ʻ
da’vat etadi.
Yozuvchining “Juvonboz” asari bevosita Behbudiyning “Padarkush”
dramasiga taqlidan yozilgan. Hikoyada o qishni tashlab buzuq, shaltoq yo llarga
ʻ ʻ
kirib ketgan boyvachcha otasining mol-mulkini sovuradi, sindiradi; ota-onani
dog da qoldirib, oxiri jinoyatga qo l uradi, qamaladi. “Baxtsiz kuyov”da esa
ʻ ʻ
muallif qoloq odatlardan biri – hashamatli to y ortiqcha sarf-xarajatlar va ularning
ʻ
ko ngilsiz oqibatlari masalasini ko taradi. Amakisining maslahati bilan Solih ismli
ʻ ʻ
yetim yigit katta qarz ko tarib dabdabali to y qilib, boy xonadon qiziga uylanadi.
ʻ ʻ
Vaqtida qarzini uzolmay garovga qo yilgan hovli-joyidan ajralish oldida
ʻ
sharmandalikdan o zini-o zi o ldiradi.
ʻ ʻ ʻ
Qodiriyning oktabr inqilobidan keyingi faoliyati asosan matbuot bilan
bog langan. 1919-yili “Oziq ishlari” gazetasiga muharrir bo lib tayinlandi; so ngra
ʻ ʻ ʻ
“Ro sta” gazetasiga muxbir, “Ishtirokiyun” va “Qizil bayroq” gazetalarida xodim,
ʻ
“Inqilob”, “Kommunist yo ldoshi” majmualarida sarkotib va xodim bo lib
ʻ ʻ
ishlaydi.
Qodiriy ham matbuot xodimi, ham jurnalist-publitsist, hajviy yozuvchi
sifatida O zbekistonda yangi tipdagi sovet matbuotining tug ilishi va
ʻ ʻ
shakllanishida benihoyat katta xizmat qildi. Ayniqsa, “Mushtum” jurnalining
tashkil topishida va oyoqqa turishida katta jonbozlik ko rsatdi.
ʻ
Qodiriy matbuot, jurnalistika sohasidagi bilimi va malakasini oshirish
maqsadida 1924-1925-yillar orasida Moskvadagi oliy jurnalistika institutida ta’lim
oladi. Moskvada o qigan kezlarida ham respublika matbuoti bilan aloqasini
ʻ
uzmaydi.
9

Qodiriy 1919-1925-yillar orasida matbuotda yuzlab maqola, hajviyalari
bilan qatnashadi. Bu asarlarni u har xil – Qodiriy, Julqunboy, Kalvak Mahzum,
Toshpo lat, Ovsar, Dumbul, Shig oy degan imzo-taxalluslar bilan e’lon qilgan.ʻ ʻ
Qodiriy publitsistikasining mavzu-mundarijasi, muammolar doirasi keng.
Ular orasida hayotdagi muhim tadbirlarni, yangiliklarni olqishlab, qo llab-
ʻ
quvvatlovchi, targ ib-tashviq etuvchi (“Matbuot kuni”, “Otam va Bolshevik”,
ʻ
“1918-yil yodgori”, G irvonlik Mallaboy aka“singari”), hayotdagi xilma-xil
ʻ
illatlarni fosh etuvchi maqolalar hamda bir turkum adabiy-tanqidiy ishlarni
uchratamiz. Qodiriyning “Bizda teatr ishining borishi”, “Ravot qasgqirlari”,
“O tgan kunlar” va “O tgan kunlar tanqidi ustida ba’zi izohlar” maqolalari 20-
ʻ ʻ
yillar o zbek tanqidchiligining eng yaxshi namunalaridandir. Ularda realistik
ʻ
adabiyotning jiddiy masalalari – haqqoniylik, milliylik, badiiy shakl haqida muhim
fikrlar ilgari surilgan.
Qodiriy oktabr inqilobi tufayli so z erkinligi, jasorat oldik, deb quvongan
ʻ
edi. Endi bor ovoz bilan haqiqatni aytish, yozishga chog lanadi. U inqilobni, yangi
ʻ
hayotni olqishlash, himoya qilish bilan barobar bu hayot yo lidagi xilma-xil
ʻ
to siqlarni fosh etishga, sho ro voqealigiga xos ziddiyatlarni, siyosatdagi xato va
ʻ ʻ
kamchiliklarni xolis turib ko rsatishga jazm etdi. U yangi hayot yo lidagi to siqlar
ʻ ʻ ʻ
faqat sinfiy dushmanlar – boy, domla-imom, ruhoniylar qarshiligidan iborat
emasligini bilardi. Yangi dunyo quruvchilari ongi, xatti-harakati, o zi ichki
ʻ
ziddiyatlarga, qarama-qarshiliklarga to la edi. Qator maqolalarida, hajviyalarida
ʻ
adib mana shu ziddiyat, kamchiliklarni ko rsatishga harakat qildi. Ammo uning bu
ʻ
intilishlari birin-ketin zarbaga uchray boshladi. 1926-yilda “Mushtum” jurnalida
bosilgan “Yig indi gaplar” hajviyasida hayotdagi kamchiliklar, hukumat kishilari
ʻ
haqidagi beozor kulgi, hazil uchun aksil-inqilobiy harakat qilganlikda ayblanib
qamoqqa olinadi. Qodiriy o ziga qo yilgan asossiz ayblarni qat’iyan rad etadi.
ʻ ʻ
Qamoqxonada nohaqlikka norozilik sifatida ochlik e’lon qiladi. Uzoq davom etgan
tergovda, nihoyat, sudda mardona turib tuhmatchi, pastkash kimsalarni ayovsiz
fosh etadi, siyosiy ayblar va dag dag alardan aslo cho chimay, hech ikkilanmay
ʻ ʻ ʻ
10

faqat haqiqatni aytadi, qat’iy turib o z sha’nini himoya qiladi. “Men to g rilikʻ ʻ ʻ
orqasida bosh ketsa “ix” deydirgan yigit emasman” deydi.
1920-yillar boshida Abdulla Qodiriy birinchi o zbek romani bo lmish
ʻ ʻ
„O tkan kunlar“ni yozadi. 1922-yili ilk bor „Inqilob“ jurnalida chop etilib,
ʻ [3]
1926-
yilda esa alohida kitob holida chiqadi.
1.2. “O`tgan kunlar” va “Mehrobdan chayon” romanlarida tarixiy
o`tmishning aks etishi.
“Mehrobdan chayon” romanining bosh qahramonlari Anvar va Ra’nolardir.
Ular romanda adolat, erk, sof sevgi uchun kurashuvchi, razolatga qarshi boruvchi
kuch sifatida tasvirlanadi va Solih maxdum, Abdurahmon domla singari
ruhoniylarga, Xudoyorxon singari zolim mustabidlarga qarshi qo yiladi. Bu esa
ʻ
asarda antiklerikal va antifeodal mavzuning pishiq ishlanganidan dalolat beradi.
Atoqli san’atkor o z romanida ko plab hodisalarni, tarixiy voqealarni bir o q
ʻ ʻ ʻ
atrofida uyushtirish – yaxlit badiiy shakl yaratish uchun Solih maxdumning oilasi
misolidan ustalik bilan foydalangan. Ushbu syujet shakliga Solih maxdumning
oilasi asos bo lib, bu voqeadagi qahramonlarning ruhiy kechinmalari esa adibning
ʻ
o z kechinmalari, ma’naviy boyligi bilan bog liqdir.
ʻ ʻ
Romanning bosh qahramoni Anvar mehnatkash faqir bir oilada dunyoga
kelganlarning biri. Salim bo yoqchining kutilmagan bu yangi “mehmoni”
ʻ
“...oxorlik yangi yo rgak ko rmaganidek og alaridan birining eski beshigiga
ʻ ʻ ʻ
to qqizinchi kun belandi emas, tiqildi”. Anvarning ota-onalari hayot zahmatlariga
ʻ
bardosh berolmay bevaqt vafot etgach, u bolalik chog larini opasi va
ʻ
pochchasining qaramog ida, so ngra domla maxdumlar oilasida “yetimona boshini
ʻ ʻ
quyi solgan holda” o tkazadi. U zehni va zakovatining o tkirligi sababli, o z
ʻ ʻ ʻ
davrining haqiqiy bilimdoni bo lganligi uchungina xon o rdasining mirzosi
ʻ ʻ
darajasigacha ko tariladi.
ʻ
11

Adibning yana bir betakror mahorati shundaki, u qahramonlarni boshqalar
nutqi vositasida tasvirlaydi. U Anvarni Nozik nutqi orqali quyidagicha ifodalaydi:
– Shunday, Gulshan opa, yo ldan bizga bir yigit hamroh bo ldi. O zi qanday yigitʻ ʻ ʻ
deb so ra:
ʻ surma qo yg ayndek ohu ko zi bor ʻ ʻ ʻ , qizil olmadek tarang yuzi bor,
endi chiqib kelgan ko k maysa mo ylabi,
ʻ ʻ Roziya xonimnikidan ham nafisroq
qalam qoshi … Ustiga kiygan beqasam to ni o ziga shunday yarashqanki, biz
ʻ ʻ
qizlar ixtiyorsiz unga qarashdiq; a, shundaymi, Tuhfa? (144-b.)
Ko rinadiki, Anvar tasvirida o xshatish va sifatlashlardan mahorat bilan
ʻ ʻ
foydalanilgan hamda ifodalarni ta’sirchan chiqishiga erishilgan.
Albatta, Abdulla Qodiriy so z vositasida badiiy portret chizish bobida ham
ʻ
maktab yaratgan adib. U bu o rinda ham o xshatish, metafora va boshqa tasvir
ʻ ʻ
vositalaridan mohirlik bilan foydalangan.
“Chayonlar” tinch yotmaydilar. Ularning ikkinchi bir hiylasi natijasida sodiq
do st Sultonali mirzo Anvarning “gunohlari” uchun “barimta” ushlanadi va o lim
ʻ ʻ
jazosiga hukm qilinadi. Bunday nohaqlikka chiday olmagan sof vijdonli Anvar
o rdaga o zi keladi va xon bilan yuzma-yuz to qnashadi. “Raqibni bu qadar
ʻ ʻ ʻ
jasoratda ko rgan Xudoyorning, – deb yozadi Abdulla Qodiriy, – kiprik ostlari
ʻ
uchib , soqol tuklari silkindi va bir oz so z topolmagandek
ʻ tamshanib turdi”
(239bet).
Tasvirda qo llangan fe’llar Xudoyorxon ruhiy holatini o ta ta’sirchan ifodalashga
ʻ ʻ
yo naltirilgan.
ʻ
“Mehrobdan chayon” romanida Ra’no obrazi ham yorqin bo yoqlarda
ʻ
tasvirlangan.
“Mehrobdan chayon”da muallif badiiy niyatlarini ifoda etuvchi yirik
figuralarning biri – maxdumning qizi Ra’nodir. Ra’no romanga tayyor xarakter
sifatida kirmay, balki u dinamik o sib boruvchi obraz bo lib gavdalanadi.
ʻ ʻ
A.Qodiriy Ra’no xarakterini katta muhabbat bilan, oldingi romanida
ko rganimizdek, Sharq xotin-qizlariga nisbatan bo lgan chuqur samimiyat bilan
ʻ ʻ
yaratadi. Ra’no “she’riy bir husn” egasi bo lishi bilan bir vaqtda “fazl va
ʻ
zakovatda” ham yetuk inson go zalligining timsoli. Yozuvchi Ra’noning ma’naviy
ʻ
12

dunyosini, shuningdek, uning tashqi qiyofasini o quvchiga tanishtirar ekan,ʻ
realistik tasvir vositalaridan, ayni vaqtda, romantik bo yoqlardan keng
ʻ
foydalanadi 3
. Bu Ra’no tasviriga doir o rinlarning lisoniy tahlilida ham yorqin
ʻ
kuzatiladi. Ra’no portreti ham uslub jihatidan mukammal va betakror:
Bizning o zbeklarda, ayniqsa Qo qong a maxsus bir tus, sariqqa moyil bir
ʻ ʻ ʻ
tus bor. Lekin bu tusni kesdirib sariq deb bo lmaydir. Chunki biz og riq kesdirib
ʻ ʻ
sariq deb bo lmadir. Chunki biz og riq kishining tusini sariq deymiz. Zarcha, za’far
ʻ ʻ
tuslari han bunga dag alliq qiladirlar. Ta’birimiz qo pol tushmasa, bu go zal qiz,
ʻ ʻ ʻ
och ra’no gulining tusida tuklarga ham haligi tusning ta’siri bo ladir. Ra’noning
ʻ
sochi gungurtqora, ya’ni quyoshsiz joylarda qora ko rinsa ham quyoshda bir oz
ʻ
sarg ish bo lib ko rinar edi. Shunga o xshash Ra’noning ko zida ham buning asari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ko ruladir: mudavvarga moyilroq jodu ko zi kishiga qattiq qarag anda qoraliqdan
ʻ ʻ ʻ
boshqacha yana bir turluk qizg ish nur sochar edi. Qoshi tutash kabi ko rinsa ham
ʻ ʻ
ko ndalang yotqan ikki qilich orasini nafis bir quyulib ko tarilish ajratib turar edi.
ʻ ʻ
Burni hech bir munaqqidg a berishmaslik mutanosib, har zamon uyalish
ʻ
tabassumiga hozir turg an nafis irinlarining yuqorig i qismida sezilar-sezilmas
ʻ ʻ
tuklar ko kargan edi. Yuzi cho ziq ham emas, oy kulcha ham deb bo lmas, kishiga
ʻ ʻ ʻ
kulib qarag anda qizil olma ostlarida ikkita zamma ravishlik shakl hosil bo lar,
ʻ ʻ
go yo bizga chin ra’no guli ochilg an holatda ko rinar edi. Sochlari juda quyuq,
ʻ ʻ ʻ
sanoqsiz kokillar Ra’noning orqa, o nginni tutib yotar, qaddi uzunliq bilan
ʻ
qisqaliqning o rtasi, do ndiq barmoqlarining jimjilog ida xina gullari, harholda bu
ʻ ʻ ʻ
qiz yolg iz Qo qonning ina emas, umuman Farg onaning kuylariga qo shulib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
maxtaladirg an go zallaridan edi. (22-23-b.)
ʻ ʻ
“...Ra’noning ismi – jismiga, yoxud husniga juda muvofiq tushkan edi. Men
rassom emasman. Agar menda shu san’at bo lg anda edi, so z bilan biljirab
ʻ ʻ ʻ
o lturmas, shu o rinda sizga Ra’noning rasmini tortib ko rsatar, qo yar, faqat
ʻ ʻ ʻ ʻ
menga Ra’no gulining suvigina ko proq bo lar edi”. (22-b.)
ʻ ʻ
3
Мирзаев И . Абдулла Қодирий . – Тошкент : Фан , 1975. – Б .47.
13

Ra’no gulining o zi qanday bo ladi? Atirguldoshlar oilasiga mansub buʻ ʻ
gulning yaprog i silliq, taramligi yumshoq va nozikligining insonga, aynan yosh va
ʻ
navqiron jonli gulga, qiz husniga ko chirilishining o zi zavqli
ʻ ʻ 4
.
Demak, Ra’no poetonimi ham asarda o ziga xos badiiy-uslubiy mohiyatga ega.
ʻ
Ra’no antroponimiga gulning ifodalovchi ra’no so zi lug aviy asos bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Ayrim tilshunoslar fikricha, Ra’no ismi Ra’noning ana shu gul kabi go zal
ʻ
ekanligiga ishora qilish vazifasini bajargan 5
.
Adib 1926-yil kuzidan “Mehrobdan chayon”ni yozishga kirishdi. 1928-yil
tugatdi. 1929-yilning martida Samarqandda bosilib chiqdi.Asarda yozuvchi 1926-
yil voqealarini hikoya qilayotgandek tuyuladi.
Uni “Mehrobdan chayon” deb atash ziyoli, bilimli bo`la turib ilmiga amal
qilmagan, shaxsiy manfaat yo`lida hech narsadan toymaydigan, halol, iste`dodti
odamlarni ko`rolmaydigan hasadgo`ylar qilmishiga ishoradir. Anvar qismatida,
ko`rguliklari, qalb iztiroblari ifodasida avtorning boshidan kechirganlari aks etgan.
Qodiriy 1926-yildan keyin ijtimoiy faoliyatdan ozod, o`z bog`ida mehnat
qiladi. Oilasini boqish uchun tarjimalar bilan mashg`ul bo`ladi. 1932-yil”Adabiy-
badiiy tashkilotlarni qayta qurish haqida” qaroridan keyin Qodiriyga munosabat
o`zgardi. Lekin “dushman” qidirish, yot unsurlarni fosh etish jazavaga chiqqan,
Qodiriyga yana hujum boshlandi, 1937-yilning o`zida unga qarshi 50dan ortiq
maqola bosildi.
1937-yil 31-dekabrda Qodiriy hibsga olinadi. 1958-yil oqlandi.
Qodiriy 1926-yil sudda so`zlagan nutqi, “Yeg`ini gaplar” maqolasi, “O`tgan
kunlar”, O`tgan kunlar tanqidi ustida ba`zi izohlar, tajribalariga oid gaplarida
realizmning asl mohiyatini tushuntirib berdi.
Qodiriy realizmning eng asosiy jihatlari quyidagilar deydi:
- Hayot haqiqatiga sadoqat;
- Ijodkor-shaxsi butun, vijdonli, jasur siymo bo`lishishart;
4
Лутфиддинова Х. Гулларнинг Раъноси. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б. 9.
5
Худойберганова Д., Андиниязова Д. Ўзбек тили поэтонимларининг изоҳли луғати. – Тошкент: Turon zamin
ziyo, 2016. – Б. 84.
14

- Hayotni chuqur bilish, teran idrok va tahlil eta olishi lozim;
- Hayotiy tajriba, kuzatuvchanligi muhim;
- Milliyliksiz haqqoniylik yo`q;
- Holislik-odamlarning nozik tuyg`ularini boshqalarga yetkaza olish
lozim.
Yozuvchi ijodiga baho berayotganda, asarlarini tahlil etganda adib amal
qilgan estetik prinsiplar, u yaratgan asarlarning o`z ichki qonuniyatlarini hisobga
olish kerak. Lekim uzoq yillar uni bir yoqlama baholab kelingan. M. Oybek ham
Abdulla Qodiriyning ijodiy yo`li (1936) risolasida shunday fikr yuritdi.
Qodiriyning kashfiyoti shundaki, u “O`tgan kunlar”da yangi davr
adabiyotining bir necha g`oyaviy-badiiy vazifalarini mohirona hal qilib berdi;
asarda XIX asr rus va Yevropa realistik romanchiligiga xos deyarli barcha muhim
xususiyatlarini topish mumkin.
“Mehrobdan chayon” romanining bosh qahramonlari Anvar va Ra’nolardir.
Ular romanda adolat, erk, sof sevgi uchun kurashuvchi, razolatga qarshi boruvchi
kuch sifatida tasvirlanadi va Solih maxdum, Abdurahmon domla singari
ruhoniylarga, Xudoyorxon singari zolim mustabidlarga qarshi qo yiladi. Bu esaʻ
asarda antiklerikal va antifeodal mavzuning pishiq ishlanganidan dalolat beradi.
Atoqli san’atkor o z romanida ko plab hodisalarni, tarixiy voqealarni bir o q
ʻ ʻ ʻ
atrofida uyushtirish – yaxlit badiiy shakl yaratish uchun Solih maxdumning oilasi
misolidan ustalik bilan foydalangan. Ushbu syujet shakliga Solih maxdumning
oilasi asos bo lib, bu voqeadagi qahramonlarning ruhiy kechinmalari esa adibning
ʻ
o z kechinmalari, ma’naviy boyligi bilan bog liqdir.
ʻ ʻ
Romanning bosh qahramoni Anvar mehnatkash faqir bir oilada dunyoga
kelganlarning biri. Salim bo yoqchining kutilmagan bu yangi “mehmoni”
ʻ
“...oxorlik yangi yo rgak ko rmaganidek og alaridan birining eski beshigiga
ʻ ʻ ʻ
to qqizinchi kun belandi emas, tiqildi”. Anvarning ota-onalari hayot zahmatlariga
ʻ
bardosh berolmay bevaqt vafot etgach, u bolalik chog larini opasi va
ʻ
pochchasining qaramog ida, so ngra domla maxdumlar oilasida “yetimona boshini
ʻ ʻ
quyi solgan holda” o tkazadi. U zehni va zakovatining o tkirligi sababli, o z
ʻ ʻ ʻ
15

davrining haqiqiy bilimdoni bo lganligi uchungina xon o rdasining mirzosiʻ ʻ
darajasigacha ko tariladi.
ʻ
Adibning yana bir betakror mahorati shundaki, u qahramonlarni boshqalar
nutqi vositasida tasvirlaydi. U Anvarni Nozik nutqi orqali quyidagicha ifodalaydi:
– Shunday, Gulshan opa, yo ldan bizga bir yigit hamroh bo ldi. O zi qanday yigit
ʻ ʻ ʻ
deb so ra:
ʻ surma qo yg ayndek ohu ko zi bor ʻ ʻ ʻ , qizil olmadek tarang yuzi bor,
endi chiqib kelgan ko k maysa mo ylabi,
ʻ ʻ Roziya xonimnikidan ham nafisroq
qalam qoshi … Ustiga kiygan beqasam to ni o ziga shunday yarashqanki, biz
ʻ ʻ
qizlar ixtiyorsiz unga qarashdiq; a, shundaymi, Tuhfa? (144-b.)
Ko rinadiki, Anvar tasvirida o xshatish va sifatlashlardan mahorat bilan
ʻ ʻ
foydalanilgan hamda ifodalarni ta’sirchan chiqishiga erishilgan.
Albatta, Abdulla Qodiriy so z vositasida badiiy portret chizish bobida ham
ʻ
maktab yaratgan adib. U bu o rinda ham o xshatish, metafora va boshqa tasvir
ʻ ʻ
vositalaridan mohirlik bilan foydalangan.
“Chayonlar” tinch yotmaydilar. Ularning ikkinchi bir hiylasi natijasida sodiq
do st Sultonali mirzo Anvarning “gunohlari” uchun “barimta” ushlanadi va o lim
ʻ ʻ
jazosiga hukm qilinadi. Bunday nohaqlikka chiday olmagan sof vijdonli Anvar
o rdaga o zi keladi va xon bilan yuzma-yuz to qnashadi. “Raqibni bu qadar
ʻ ʻ ʻ
jasoratda ko rgan Xudoyorning, – deb yozadi Abdulla Qodiriy, – kiprik ostlari
ʻ
uchib , soqol tuklari silkindi va bir oz so z topolmagandek
ʻ tamshanib turdi”
(239bet).
Tasvirda qo llangan fe’llar Xudoyorxon ruhiy holatini o ta ta’sirchan ifodalashga
ʻ ʻ
yo naltirilgan.
ʻ
“Mehrobdan chayon” romanida Ra’no obrazi ham yorqin bo yoqlarda
ʻ
tasvirlangan.
“Mehrobdan chayon”da muallif badiiy niyatlarini ifoda etuvchi yirik
figuralarning biri – maxdumning qizi Ra’nodir. Ra’no romanga tayyor xarakter
sifatida kirmay, balki u dinamik o sib boruvchi obraz bo lib gavdalanadi.
ʻ ʻ
A.Qodiriy Ra’no xarakterini katta muhabbat bilan, oldingi romanida
ko rganimizdek, Sharq xotin-qizlariga nisbatan bo lgan chuqur samimiyat bilan
ʻ ʻ
16

yaratadi. Ra’no “she’riy bir husn” egasi bo lishi bilan bir vaqtda “fazl vaʻ
zakovatda” ham yetuk inson go zalligining timsoli. Yozuvchi Ra’noning ma’naviy
ʻ
dunyosini, shuningdek, uning tashqi qiyofasini o quvchiga tanishtirar ekan,
ʻ
realistik tasvir vositalaridan, ayni vaqtda, romantik bo yoqlardan keng
ʻ
foydalanadi 6
. Bu Ra’no tasviriga doir o rinlarning lisoniy tahlilida ham yorqin
ʻ
kuzatiladi. Ra’no portreti ham uslub jihatidan mukammal va betakror:
Bizning o zbeklarda, ayniqsa Qo qong a maxsus bir tus, sariqqa moyil bir tus bor.
ʻ ʻ ʻ
Lekin bu tusni kesdirib sariq deb bo lmaydir. Chunki biz og riq kesdirib sariq deb
ʻ ʻ
bo lmadir. Chunki biz og riq kishining tusini sariq deymiz. Zarcha, za’far tuslari
ʻ ʻ
han bunga dag alliq qiladirlar. Ta’birimiz qo pol tushmasa, bu go zal qiz, och
ʻ ʻ ʻ
ra’no gulining tusida tuklarga ham haligi tusning ta’siri bo ladir. Ra’noning sochi
ʻ
gungurtqora, ya’ni quyoshsiz joylarda qora ko rinsa ham quyoshda bir oz sarg ish
ʻ ʻ
bo lib ko rinar edi. Shunga o xshash Ra’noning ko zida ham buning asari
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko ruladir: mudavvarga moyilroq jodu ko zi kishiga qattiq qarag anda qoraliqdan
ʻ ʻ ʻ
boshqacha yana bir turluk qizg ish nur sochar edi. Qoshi tutash kabi ko rinsa ham
ʻ ʻ
ko ndalang yotqan ikki qilich orasini nafis bir quyulib ko tarilish ajratib turar edi.
ʻ ʻ
Burni hech bir munaqqidg a berishmaslik mutanosib, har zamon uyalish
ʻ
tabassumiga hozir turg an nafis irinlarining yuqorig i qismida sezilar-sezilmas
ʻ ʻ
tuklar ko kargan edi. Yuzi cho ziq ham emas, oy kulcha ham deb bo lmas, kishiga
ʻ ʻ ʻ
kulib qarag anda qizil olma ostlarida ikkita zamma ravishlik shakl hosil bo lar,
ʻ ʻ
go yo bizga chin ra’no guli ochilg an holatda ko rinar edi. Sochlari juda quyuq,
ʻ ʻ ʻ
sanoqsiz kokillar Ra’noning orqa, o nginni tutib yotar, qaddi uzunliq bilan
ʻ
qisqaliqning o rtasi, do ndiq barmoqlarining jimjilog ida xina gullari, harholda bu
ʻ ʻ ʻ
qiz yolg iz Qo qonning ina emas, umuman Farg onaning kuylariga qo shulib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
maxtaladirg an go zallaridan edi. (22-23-b.)
ʻ ʻ
“...Ra’noning ismi – jismiga, yoxud husniga juda muvofiq tushkan edi. Men
rassom emasman. Agar menda shu san’at bo lg anda edi, so z bilan biljirab
ʻ ʻ ʻ
o lturmas, shu o rinda sizga Ra’noning rasmini tortib ko rsatar, qo yar, faqat
ʻ ʻ ʻ ʻ
menga Ra’no gulining suvigina ko proq bo lar edi”. (22-b.)
ʻ ʻ
6
Мирзаев И. Абдулла Қодирий. – Тошкент: Фан, 1975. – Б.47.
17

Ra’no gulining o zi qanday bo ladi? Atirguldoshlar oilasiga mansub buʻ ʻ
gulning yaprog i silliq, taramligi yumshoq va nozikligining insonga, aynan yosh va
ʻ
navqiron jonli gulga, qiz husniga ko chirilishining o zi zavqli
ʻ ʻ 7
.
Demak, Ra’no poetonimi ham asarda o ziga xos badiiy-uslubiy mohiyatga ega.
ʻ
Ra’no antroponimiga gulning ifodalovchi ra’no so zi lug aviy asos bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Ayrim tilshunoslar fikricha, Ra’no ismi Ra’noning ana shu gul kabi go zal
ʻ
ekanligiga ishora qilish vazifasini bajargan 8
.
II Bob. “Mehrobdan chayon” XX asr o zbek adabiyoti tarixiy taraqqiyotida
ʻ
g oyat noyob badiiy
ʻ
2.1. “Mehrobdan chayon” romanida milliy ruxning roli
Buyuk adib Abdulla Qodiriy haqida o ylaganimizda uning “O tgan
ʻ ʻ
kunlar”, “Mehrobdan chayon “ romanlari ko z oldimizga keladi. Asardagi har bir
ʻ
qiyofa ko z o ngimizda jonlidek namoyon bo ladi. Ular mehrimizni
ʻ ʻ ʻ
muhabbatimizni qozonsa, ayrimlari nafratimizga sazovor bo ladi. Bu esa
ʻ
yozuvchining so zga jon bag ishlay olish qobiliyatiga ega ekanligidan dalolat
ʻ ʻ
beradi. Abdulla Qodiriy juda boy so z xazinasiga ega bo lgan, har bir so zning
ʻ ʻ ʻ
mohiyatini anglagan, nozik qirralarini topa olgan, ajoyib so zlar guldastasidan
ʻ
mohirona, o z o rnida foydalana olgan adibdir.
ʻ ʻ
Abdulla Qodiriy uslubiga xos san’atkorona mahorat uning badiiy asardagi
qahramonlar tashqi qiyofasini tasvirlashda ham yaqqol ko zga tashlanadi. Bunda
ʻ
yozuvchi xazinasidagi durlarni shunday mahorat bilan tizadiki, natijada uning
siyrati ham tashqi sifatlari bilan birga kitobxon tasavvurida aks etadi va bundan
uning qanday odam ekanligi bilinadi.
Badiiy adabiyotda tilning ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Agar yozuvchining
o ziga xos uslubi, badiiy tili bo lmasa u yozgan asar o quvchiga etarli darajada
ʻ ʻ ʻ
ta’sir qilmaydi. Abdulla Qodiriy tilga va uning badiiy-estetik hamda ijtimoiy roliga
katta ahamiyat berar va yosh qalamkashlardan ham shuni talab qilar edi:
“Yo sinsiz ravishda xotiraga kelgan har bir so zdan jumlalar to qimoq fazilat
ʻ ʻ ʻ
7
Лутфиддинова Х. Гулларнинг Раъноси. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б. 9.
8
Худойберганова Д., Андиниязова Д. Ўзбек тили поэтонимларининг изоҳли луғати. – Тошкент: Turon zamin
ziyo, 2016. – Б. 84.
18

sanalmaydir. So z - qolip, fikr uning ichiga quyilgan g isht bo lsin, ko pchilikʻ ʻ ʻ ʻ
xumdonidan pishib chiqqach, yangi hayot ayvoniga asos bo lib yotsin”
ʻ 9
Demak badiiy asarning sifati va qimmati, yozuvchining individual uslubi,
o ziga xos tasvirlash mahorati va jozibador, serjilo tili bilan belgilanadi. Abdulla
ʻ
Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanini ko zdan kechirar ekanmiz, adibning
ʻ
ona tilimiz xazinasidan asar voqeasini ifodalash va obrazlar xarakterini ochib
berish uchun tanlab olingan so zlari tabiiy, ularni ishlatish usuli va yozuvchining
ʻ
tili ravonligiga amin bo lamiz. Abdulla Qodiriy personajlar tilini ham avtor nutqini
ʻ
ham mohirlik bilan ishlagan. Bu borada dialektizm va arxaizmlardan, xalq maqol
va iboralaridan, so z o yinlari va frazeologizmlardan unumli foydalangan.
ʻ ʻ
O xshatishlar, sifatlashlar, sermazmun mubolag alar va shu singari xilma-xil
ʻ ʻ
tasviriy vositalar bilan asar tilini bezagan.
Adib “Mehrobdan chayon” romanida ham tasviriy vositalardan keng
foydalangan. Buni albatta xalq og zaki so zlashuv nutqidan foydalangan holda
ʻ ʻ
tasvirlagan. Ayniqsa, asar qahramonlarini tashqi qiyofasini mohirlik bilan
musavvirlarcha chizib bergan. Va albatta bu chizgilarni jonli xalq tili boyliklaridan
foydalangan holda amalga oshirgan. Masalan, asardagi mulla Baxtiyor obrazini
ko raylik:
ʻ “Chiqqanlardan biri pak-pakana, yup-yumaloq, lo p-lo nda bir ʻ ʻ
maxluq edi. Uning gavdasi bu qadar “kelishkan” bo lishi ustiga , basharasi
ʻ
ham shunga monand tushkan, tomog ining ostida cho giri qovundek bo qoq
ʻ ʻ ʻ
g ovlab yotar edi. Uning gavdasi misoli bir gupchak bo lsa , shu gupchakning
ʻ ʻ
yuqorisida katta bir suv qovoqni bosh bo lsin, deb o rnatgan edilar. Va bu
ʻ ʻ
yaltir qovoqning betida ko z bo lib, quyoshda qovjiragan ikkita g o lin
ʻ ʻ ʻ ʻ
turshak, og iz erida bir kafsh, burun o rnida yuqorig a qarab o rmalag an
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bahaybat bir qurbaqa va quloq maqomidasuv qovoqning ikki bag rig a
ʻ ʻ
tiralg an ikki oshlov turar edi. Qosh va boshdag i soch to g risida og iz ochib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lmas, ammo besh-o n tuk, ya’ni soqol-murt g ira-shira ko zga chalinar edi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Sepkil va chechak dog i bu betni “muzoyaqakor”qilib ko rsatganidek,
ʻ ʻ
oyog idag i choriq, ustidagi qisqa , eski alak chopon, belidagi besh-o n
ʻ ʻ ʻ
9
A.Q. Kichik asarlar. T., 1969y. 186-187 betlar
19

aylantirib bog lang an bo z belboq, boshining uchdan bir qismigagina qo nibʻ ʻ ʻ ʻ
o ltirgan tor pilta to ppi bir “husn”ga yana bir yuz “husn” qo shib arz qilar
ʻ ʻ ʻ
edi. Bu maxluq doimiy o rdada turadirg an xonning kundalik qizig i mulla
ʻ ʻ ʻ
Baxtiyor edi. Ikkinchisi mulla Baxtiyor bilan o chakishkandek , juda uzun
ʻ
bo yliq, g ilay ko zlik, ajina qoshiqdek yuzlik, qotma, o zining bo yidan ham
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uzunroq to n va boshig a qalandar kulohi kiyib, yalang oyog , o rta yashar
ʻ ʻ ʻ ʻ
Davlat ismlik yana bir qiziq edi.” 10
Abdulla Qodiriy voqelikni tasvirlashda so zlarni nihoyatda topqirlik bilan
ʻ
qo llaydi. Obrazga mos so zlarni mohirona qo llaydi. Adibning tasvirlashidan asar
ʻ ʻ ʻ
qahramonlarining salbiy bo yoqqa ega ekanligini ko rinib turadi. Keltirilgan
ʻ ʻ
parchadagi “kelishkan”, “husn” “muzoyaqakor” so zlaridan qahramonga
ʻ
nisbatan kinoya, piching, masxaralash va kulgu sezilib turadi. Bu esa adibning
mahoratidan darak beradi va kitobxonni diqqatini tortib, asarni tugatmaguncha
qo ldan qo ymasligiga sabab bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Xulosa qilib aytganda Abdulla Qodiriy o z asarlari orqali qiyofa musavviri
ʻ
ekanligini yaqqol namoyon qiladi.
Abdulla Qodiriy romanlarida tasvirlangan asosiy qahramonlari hayotiyligi,
tabiiyligi bilan, qalbning ko z ilg amas darajada tovlanib turishi, favqulodda kuchli
ʻ ʻ
jozibasi, sir-asrorlarga boy poetikligi bilan kishini maftun etadi. Ra’no ham
shulardan biri. U, avvalo, o zbek xotin-qizlarining timsoli yanglig qabul etiladi.
ʻ ʻ
Ra’no shu so zning to la ma’nosi bilan samimiy, latofatli, zohirangina emas,
ʻ ʻ
botinan ham go zallar go zali.
ʻ ʻ
«Mehrobdan chayon» romanidagi asosiy ijobiy obrazlardan bo lgan Ra’no
ʻ
obrazining tahlilini Abdulla Qodiriyning bu obrazni yaratishdan asosiy
maqsadini bildiruvchi quyidagi parchani o qib berish bilan boshlash mumkin:
ʻ
«Ra’noning jasorati, -- deydi yozuvchi, --xonga qarshi isyoni… o z zamonasi
ʻ
uchungina emas, bizning hozirgi asrimiz uchun ham loyiqi tahsin va Ra’no
yoshlik qizlarimizga ibratdir».
10
Abdulla Qodiriy “Mehrobdan chayon”, 168-bet
20

«Ra’noning ismi jismiga yohud husniga juda muvofiq tushgan edi… bu
go zal qiz och ra’no gulining tusida yoki oq-sariq tusida yaratilgan edi…sochiʻ
gungurt – qora, ya’ni quyoshsiz joylarda qora ko rinsa ham, quyoshda bir oz
ʻ
sarg ish bo lib ko rinar edi… jodu ko zi kishiga qattiq qaraganda, qoralikdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqacha yana bir turli qizg ish nur sochar edi. Kipriklari ostida nafis bir
ʻ
surma doirasi bor edi. Qoshi tutashgan kabi ko rinsa ham, ko ndalang yotgan
ʻ ʻ
ikki qilich orasini nafis bir quyilib ko tarilish ajratib turar edi. Burni hech bir
ʻ
munaqqidga berishmaslik mutanosib, har zamon uyalish tabassumiga hozir
turgan nafis erinlarining yuqorigi qismida sezilar sezilmas tuklar ko kargan edi.
ʻ
Yuzi cho ziq emas, oykulcha deb ham bo lmas; kishiga kulib qaraganda qizil
ʻ ʻ
olma ostlarida ikkita zamma ravishlik shakl hosil bo ladi, go yo bizga chin
ʻ ʻ
ra’no guli ochilgan holatda ko rinar edi. Sochlari juda quyuq, sanoqsiz kokillari
ʻ
orqa-o ngini tutib yotar, qaddi uzunlik bilan qisqalikning o rtasi, do ndiq
ʻ ʻ ʻ
barmoqlarining jimjilog ida xina gullari; har holda, bu qiz yolg iz
ʻ ʻ
Qo qondagina emas, umuman Farg onaning kuylariga qo shilib maqtalaturgan
ʻ ʻ ʻ
edi».
Ra’no maktabda Alisher Navoiy, Amiriy, Fazliy, Sa’diy, Xo ja Hofiz,
ʻ
Mirzo Bedil asarlarini, «Devoni Fuzuliy», «Layli va Majnun» dostonlarini, arab
tili gammatikasini o qib, o rgandi. U o zi yaxshi ko rgan shoirlar she’laridan
ʻ ʻ ʻ ʻ
to plam tuzadi, o zi ham she’rlar yozib mashq qiladi.
ʻ ʻ
Ra’no otasi maxdum ziqnaligi, xasisligidan qattiq ranjiydi, otasining
yaramas xislatlari unda norozilik, g azab uyg otadi. Abdulla Qodiriy Ra’noda
ʻ ʻ
qo zg olgan bu norozilikni uning maxdumni hajv qilib yozgan she’rida ham
ʻ ʻ
ifodalagan. Ra’no otasining ziqnaligini shunday chizadi:
Yog lar to kilsa erga, yotib yalar taqsirim,
ʻ ʻ
Bo lsa bozorda pastlik, sotib olar taqsirim.
ʻ
Maxdumning xotini Nigor oyimga ruxiy azob berishi ham Ra’noni
g azablantiradi. U uy ishlarida, bolalarni o qitishda onasiga yordamlashadi.
ʻ ʻ
Abdulla Qodiriy Ra’noning Anvarni sevishi sabablarini romanda yorqini
fodalagan. Romanda tasvirlanishicha, Ra’no Anvarni, u faqat xusnda emas,
21

balki ahloq –odobida ilmda kamolot egasi bo lgani uchun sevadi, ishonchli,ʻ
dilkash kishisi sifatida uning haqida g amxo rlik qiladi, har bir harakatida,
ʻ ʻ
muloqatida Anvarga bo lgan sadoqatini, sevgisini namo
ʻ y ish etadi. Shu
fazilatlari b ilan Anvarni o ziga maftun etadi.
ʻ
Abdulla Qodiriy Ra’no b ilan Anva r ning she’r orqali o z sevgilarini bir-
ʻ
birlariga izhor etib turganlaridagi holatlarini tabiat b ilan uyg unlikda ifodalab
ʻ
deydi : «… oy ham bir oz nurlanib, turmushga b ila qadam bosgan bu ikki
yoshning hozirga hollaridan kulimsiragandek ko rinar edi. Boyagidan bir
ʻ
muncha kuchaya tushgan shamol gulni gulga qovushtirib, go yo bu ikki
ʻ
yoshga, «Siz ham b ilan shu gullar kabi qovushing» degandek bo lar edi».
ʻ
O zbek tili leksikasining boyishida laqablarning ham muhim hissasi bor.
ʻ
Laqablar ham til leksikasining boyishiga xizmat qiladi. O zbek xalqida azaldan
ʻ
kishilarga laqab qo yish rasm bo lgan. Ba’zan ismlari bir xil bo lgan kishilarni
ʻ ʻ ʻ
laqablari yordamida bir-birlaridan farqlashgan. Keyinchalik familiyalar paydo
bo lgach, laqablarning nominativ xususiyati kamayib, uslubiy vazifani bajara
ʻ
boshlagan.
Har bir o quvchida laqab oldin paydo bo lganmi yoki ism oldin paydo
ʻ ʻ
bo lganmi degan savol tug iladi. Tarixiy manbalarda yozilishicha farzand tug ilishi
ʻ ʻ ʻ
kuniyoq yoki ikki, uch kundan keyin chaqaloqqa nom qo yilgan. Keyin esa
ʻ
chaqaloqning fe’l atvori, xususiyati va boshqalardan kelib chiqib taqqoslash orqali
laqablar paydo bo lgan, ota-ona yoki o zga bir kishi tomonidan laqab oldin
ʻ ʻ
yashirin tarzda, keyinchalik fe’l-atvor, yurish turish va boshqa xususiyatlarni
umumlashtirib oshkor ravishda laqab qo yilgan.
ʻ
Shunday laqablar ham borki, insonni ulug lash, uni ko tarish, fe’l- atvoridagi
ʻ ʻ
yaxshi xislatlarni hisobga olishdan tashqari, insonni haqoratlash, qoralash kabi
xususiyatlarni ham o zida mujassamlashtiradi. Buni Abdulla Qodiriyning
ʻ
“Mehrobdan chayon” asaridan olingan quyidagi misollar yordamida ko rib
ʻ
chiqishimiz mumkin. Asarda Solih maxdum, Safar bo zchi, Samad bo qoq,
ʻ ʻ
domla Niyoz, mirzo Anvar, mulla Shahodat mufti, mulla Navro z, Sultonali
ʻ
mirzo, mulla Abdurahmon, Olim qovoq, Shukur so fi, Mamarajab
ʻ
22

mirzaboshi, Rajabbek poygachi, salim bo yoqchi, Abdurahmon oftobachi,ʻ
Valixon to ra (Zokir-gov), Xudoyor udaychi, Muhammad Rajab munshiy,
ʻ
amir Umarxon, amir Baxodir, mulla Muhammad Niyoz kabi laqablarni
uchratishimiz mumkin. “Samad bo qoq bilan Shukur so fi imom afandining
ʻ ʻ
muloyimona, ham bitta-bitta ayni maqomig a chertib va qator terib borg an
ʻ ʻ
so ziga somi’ edilar”.
ʻ
Ajoyib so z sehrgari Abdulla Qodiriy asarlarida biz san’atkorona qo yilgan
ʻ ʻ
laqablarni juda ko plab uchratamiz. Abdulla Qodiriy ijodiga nazar tashlash orqali
ʻ
badiiy adabiyotda laqablarning ahamiyati beqiyos ekanligini ko rishimiz mumkin.
ʻ
U asar qahramonlariga laqab qo yishda ham o zining san’atkorligini namoyon qila
ʻ ʻ
olgan. U badiiy so z san’atkori sifatida laqablardan turli uslubiy maqsadlarda
ʻ
foydalangan.
Xulosa qilib aytganda Abdulla Qodiriy ajoyib laqablar ijodkori sifatida ham
muvaffaqiyat qozona olgan olgan adib hisoblanadi. Adib bu laqablarni qo llash
ʻ
orqali asarni yanadi tabiiy va haqqoniy, uslubiy bo yoqlarga boy qilishga,
ʻ
xalqchillikni kuchaytirishga, o sha davr ruhiyatini ko rsatishga erishgan. Shuning
ʻ ʻ
uchun ham Abdulla Qodiriy asarlari hanuzgacha kitobxonlar qo lidan tushmaydi.
ʻ
2.2. “Mehrobdan chayon” romanida xalq hayotining quyi va o rta tabaqa
ʻ
vakillarining turmush tarzini, umid va orzularini tasvirlashi
O zbek adabiyotida shunday ijodkorlar borki, ularning ijod namunalari
ʻ
barhayot, hech qachon o lmaydi. Shunday ijodkorlardan biri, buyuk romannavis,
ʻ
sohir so z ustasi – Abdulla Qodiriydir. Abdulla Qodiriyni adabiyotning barcha
ʻ
turiga mansub asarlari bugungi kunda ham kitobxonlar e’tiboridan qolgan emas.
Qodiriy so z mohiyatini, adabiyot mohiyatini, san’at mohiyatini tushungan, bilgan,
ʻ
anglay olgan. “Adabiyot – so z san’atidir. Uning afzalligi shundaki, u shaxsni,
ʻ
predmetlarni, voqealarni yaqqol va yorqin ifodalay oladi. Tashqi dunyoning rang-
barang hodisalarini ham, inson qalbi dialektikasining cheksiz qatlamlarini ham
ichiga qamrab oladi – uning tasvir va ta’sir imkoniyatlari benihoyadir. Inson –
san’at va adabiyotning bosh predmetidir
23

1926-yildan boshlab adib ikkinchi tarixiy roman ”Mehrobdan chayon” asari
ustida ishladi. Asarning ”Mehrobdan chayon” deb atalishi unda ko proq munofiqʻ
dehqonlarning ”muqaddas dargohga” nomunosib harakatlariga, ilmiga amal
qilmaydigan, e’tiqodni oyoq ostidida toptaydigan, shaxsiy manfaat yo lida hech
ʻ
narsadan toymaydigan, halol odamlarni ko rolmaydigan hasadgo ylar mohiyatiga
ʻ ʻ
ishoradir. Abdulla Qodiriy bu romanida ham Anvar, Ra’no, Solih Mahdum,
Nigoroyim, Sultonali, Safar Bo zchi, Abdurahmon kabi takrorlanmas go zal
ʻ ʻ
timsollar yaratadi. Romanda muhabbat masalasiga turli tabaqa vakillarining
munosabatini ko rsatish orqali yozuvchi XIX asr o rtalaridagi tarixiy sharoitning
ʻ ʻ
haqqoniy manzaralarini chizishga, bir tomondan jabr-zulm avj olganligini, ikkinchi
tarafdan esa adolat uchun kurash so nmaganligini yorqin gavdalantirishga
ʻ
muvaffaq bo lgan
ʻ 4
.
Badiiy asarlarda ifodaviylikni, qahramon ichki kechinmalarini yaxshiroq qilib
kitobxonlarga yetkazish uchun Abdulla Qodiriy asar davomida qahramonlar badiiy
nutqini induviduallashtirishdan foydalangan. “”Mehrobdan chayon” romanining
qahramonlari avvalgi roman qahramonlaridan ancha farq qiladi.
Ikkinchi romandan yozuvchi xalq hayotining kuyi va o rta tabaqa
ʻ
vakillarining turmush tarzini, umid va orzularini tasvirlaydi. Ular turmushining
rohatidan ko ra mashaqqatini, adolatidan ko ra malolatini, chuchugidan ko ra
ʻ ʻ ʻ
achchig ini ko proq totib ko rishgan. Anvar tug ilgan oilani oling. Bahmalbop
ʻ ʻ ʻ ʻ
mahallasida g arib Salim bo yoqchi oilasida oltinchi farzand ”chaqirilmagan
ʻ ʻ
mehmon” bo lib dunyoga keladi. Ochlik, yalang ochlik – bu oilaning doimiy
ʻ ʻ
hamrohi. Ba’zi oilalarda farzandlarni sabrsizlik bilan katta tantana sifatida kutib
olinsa bu oilada u katta tashvish keltiradi. Oiladagi doimiy yo qchilik, Salim
ʻ
bo yoqchining hamisha ”yarim belidan Nil suviga cho milib yotgan”i uni
ʻ ʻ
hastalikka giriftor qiladi va yosh o lib ketadi, Anorbibi ham ro zg or toshining
ʻ ʻ ʻ
og irligidan qirq yoshlarda hayotdan ko z yumadi. Oila tutday to kiladi: ba’zi
ʻ ʻ ʻ
farzandlar o lib ketadilar. Anvarning ikki katta og asi Temir va Qobil Samarqand
ʻ ʻ
va Buxoroda darbadarlikda kun kechirishadi, Anvar Solih Mahdum uyida asrandi
farzand sifatida qo nim topadi va uning ta’lim-tarbiyasidan, muruvvatidan
ʻ
24

bahramand bo ladi. Biroz bo lsada, hayot unga kulib boqadi. Anvar shu oilaningʻ ʻ
to ng ich farzandi Ra’no bilan voyaga yetadi.
ʻ ʻ
U ziyrak, ilmga chanqoq, qobiliyatli, shu bilan birga o ta kamtar yigit.”
ʻ 11
.Har
bir qahramonning o ziga xos ifodalarini tushunishda ijodkor mohirlik bilan har bir
ʻ
qahramonning nutqini turli ifodalar bilan bezaydi. Asarda muallif nutqi, personaj
nutqi, ichki nutq, monolog, dialog, o zganing nutqi orqali nutqning ifoda vositasi
ʻ
sifatida xizmat qilayotganiga guvoh bo lamiz. Muallifning personaj nutqi bilan
ʻ
uyg unlashib ketgan nutqini kuzatsak, bunda qahramon nutqiga oid so zlar muallif
ʻ ʻ
nutqi bilan uyqashib ketganiga guvoh bo lasiz. Muallif qahramon nutqi orqali
ʻ
o zining dunyoqarashi, fikri, mulohaza va o ylarini ifodalaydi. Ko pincha nutq
ʻ ʻ ʻ
orqali asar qahramoni xarakteri uncha anglashilmaydi. Dialogik nutqlardagi
voqebandlik asosida biz aynan qahramon xarakterini ochiq-oydin ko rishimiz
ʻ
mumkin. Endi asar asosiy qahramonlari bo lgan Anvar va Ra’no obrazi, ularning
ʻ
ichki kechinmalari-yu, nutq induviduallashtirilganligiga to xtalamiz:
ʻ
Adabiyotshunos Begali Qosimov fikriga qaraganda: “Mehrobdan chayon”dagi eng
maftunkor juftlik – Anvar va Ra’no obrazlari adabiyotshunoslikda ko p muhokama
ʻ
qilingan. Bu muhokama, talqin va tahlillar tarixi kuzatilsa, har xil fikrlar, turli
mulohazalar uchraydi 12
.
Faraz qilaylik, ”Mehrobdan chayon” romanidagi Anvar va Ra’no
obrazlarining qaysidir qirralari tarixiy shart-sharoitga, real hayotga mos
kelmaydi 13
.
Quyidagi Anvar bilan Ra’no nutqiga e’tibor qaratsak: – Tinchlikmi?
– Betinchilk, - dedi kulib Ra’no.
– Ayni muddao ekan bo ʻ lmasa … Xa , aytgandek , - dedi Anvar o ʻ lturgan
sufasiga ishorat qilib , - bu kun joy katta soling ʻ an ?
– Men qayoqdan bilay, qanday mehmon...fotihaga kishilar kelar emish, deb
eshitdim.
– Fotihasi qanaqa?
11
Begali Qosimov. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. Toshkent., “Ma’naviyat”. 2004-yil. 269.
12
Begali Qosimov. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. Toshkent., “Ma’naviyat”. 2004-yil. 57.
13
Begali Qosimov. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. Toshkent., “Ma’naviyat”. 2004-yil. 64.
25

– Bilmasam qanaqa?
– Sening fotihang bo lmasin? ʻ
– Mening qanday fotiham bo lsin, men hali tirikman.
ʻ
– Teskariga burma, Ra’no balki seni erga bermakchidirlar?
Ra’no qizarib turdi-da, yana gapni kulgilikka oldi:
– Meni kimga berar emishlar?
– Senimi? – dedi kulib Anvar, – seni xondan boshqa kim olsin? 14

Anvar va Ra’noning ichki ”men”ini bilmoqchi bo sak, ular muallifligidagi
ʻ
ushbu bahsli nutqqa e’tibor qaratamiz. Ikkita qahramon ham ushbu nutq orqali o z
ʻ
fikrini uqtirishga, o zini haq deb ko rsatishga harakat qilmoqda. Voqealar
ʻ ʻ
rivojlangani sari ikkita qahramon bir-biridann o zishga intilmoqda. Bu ikkita
ʻ
personaj bir-birlari bilan jonli muloqot olib borib, asarni rivojlantirishda, uni
yaxlitligini ta’minlashda katta zamin yaratgan. Ushbu parchadagi qahramonlar
individual nutqi orqali anglashiladiki, ”A.Qodiriy talantining yorqinligidan, ham
qalamning mo jizakorligidan dalolat beradi, chunki bu parchadagi haqiqat butun
ʻ
murakkabligi va tafsilotlari bilan o quvchi qalbiga umrbod unutilmaydigan sevinch
ʻ
bo lib, go zallik bo lib ko chadi
ʻ ʻ ʻ ʻ 15
.”
O zbek ayollariga xos iffatga ega bo lgan, ismi jismiga mos, husni esa o ziga
ʻ ʻ ʻ
mos bo lgan Ra’noni ushbu real dialog orqali yozuvchining ijodiy o zlashtirish
ʻ ʻ
orqali hissiyotlar tajribasi yuksakligini, olamning yangicha nigoh bilan ko ra
ʻ
olganiga guvoh bo lasiz. Ra’no Nigoroyimning to ng ich qizi bo lib, u o n yetti
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yoshni to ldirar edi. U tahsilni otasidan olgan bo lib, o n to rt yoshida ibtidoiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
maktabni barcha bilimlarini egallagan, ”Haftiyak”, ”Qur’on”, ”Chahor kitob”,
”So fi Olloyor”, ”Maslaki mutaqqin” adabiyotlarini, Navoiyning, Fuzuliyning,
ʻ
Xo ja Hofiz, Amiriyning ko pgina asarlari haqida chuqur ma’lumotlarga ega
ʻ ʻ
bo lganlar. Uning har bir dialogik, monologik nutqlarini kuzatsak, uning bilimli,
ʻ
zukko, aqli charxlangan, fikri teran qiz ekanligiga guvoh bo lamiz. Ra’noning
ʻ
induvidual nutqi orqali uning idroki, xotirasi, o y-xayollari, sezgilari namoyon
ʻ
14
Abdulla Qodiriy. Mehrobdan chayon. Toshkent., ”Sharq”. 2007-yil. 26.
15
Begali Qosimov. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. Toshkent., “Ma’naviyat”. 2004-yil. 70.
26

bo ladi. Mimika va harakatlar orqali ifodalay olmagan izhorlarini Ra’no nutqiʻ
orqali ifodalagan.
Oilaga izzatsiz, hurmatsiz oltinchi ”mehmon” bo lib kelgan, o zi tengi
ʻ ʻ
bolalar bilan osh-qatiq bo lmaydigan, lekin har bir masaladan muhokama qilish
ʻ
qobiliyatiga ega bo lgan, har bir masalaga jiddiy yondashadigan, xarakteri ham
ʻ
o ziga xos jihatlarga ega bo lib, hech kimga og ir gapirmas, samimiylikda va
ʻ ʻ ʻ
xushmuomalikda unga teng keladigani yo q edi. Yuqoridagi dialogik nutq orqali
ʻ
kinoya, piching, qochirimni ko rishimiz mumkin. Dialogning bu turida qarama-
ʻ
qarshi xatti-harakatlar yoki holatlarni kuzatishimiz mumkin. Dialogning ”bahs
dialog” kabi bu turida voqealar rivojiga turtki beruvchi qahramonlar o z hissiyot va
ʻ
tuyg ularini jilovlay olmagani ko rinib turibdi.
ʻ ʻ
XIX asrning ikkinchi yarimiga kelib ”Mehrobdan chayon” asari xususida,
uning tuzilishi, qahramonlar xatti-harakati, ichki kechinmalarini, voqealar rivojini,
qahramonlar nutqidagi yutuq va kamchiliklarini o rganish avj bosqichiga chiqdi.
ʻ
”Mehrobdan chayon” romanida nurga yo g irilgan hayot haqiqatlari aks etgan. Nur
ʻ ʻ
va hayot murakkabliklari mazkur asardagi mangu ziddiyat ko rinishidir
ʻ 16
.” O zbek ʻ
adabiyotshunosligida ”Mehrobdan chayon”ga munosabat Oybekning ”Abdulla
Qodiriyning ijodiy yo li” asari bilan boshlanganligi ta’kidlab kelinadi. Ammo
ʻ
romanning dastlabki talqini uning nashriga sanadoshdir. 1929yil ”Sharq haqiqati”
gazetasida Miyonbuzrukning qodiriyshunoslar ko p ham ahamiyat bermay
ʻ
kelayotgan ”Mehrobdan chayon” (mavzun, sinfiy tusi va tuzilishi jihatidan
tekshirilmishdir) sarlavhali maqolasi e’lon qilindi 17
.
Yaxshilar qatoriga qo shilmaydigan, xasis, ta’magir kishi bo lgan Solih
ʻ ʻ
Mahdum nutqlarini o rgansak, uning asar davomida salbiy qahramon ekanligiga
ʻ
guvoh bo lasiz. Mahdumning o zgalar hayotidagi go zallik va nafosatni ko ra
ʻ ʻ ʻ ʻ
olmaydigan, razil, bir so z bilan aytganda, be’mani ekanligini birgina mana shu
ʻ
oddiy nutq orqali ko rishimiz mumkin: ”Ta’ma o zi ko b mazmun sufat...
ʻ ʻ ʻ
Chunonchi, azza man qana, zalla man ta’ma...Otasi marhum ham behad ta’makor
edi. It yeganini qusib,o g li undan ham rasvoroq chiqibdir. Bu avlodning kattadan-
ʻ ʻ
16
Bahtiyor Nazarov. O‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixi. ”Cho‘lpon”., Toshkent. 2012-yil. 356.
17
Begali Qosimov. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. Toshkent., “Ma’naviyat”. 2004-yil. 45.
27

kichigi bir-biridan battar... Muftiga ariza yozdiribsan keta ber. Yana bu o rtadaʻ
ziyofat ba chi ma’ni? ”, ”Takalluf lozim emas emish: mantimi, somsami – har
nachuk og izga yoqadirg on taom bo lsa kifoya emish. Kabob bo lsa
ʻ ʻ ʻ ʻ
yemasmidingiz, eshon?! To yg a o zi bosh bo lib turar emish, odam kutishni
ʻ ʻ ʻ ʻ
benihoya bilar emish. Ey... man sendek tammo ni to yboshi qilib, telba bo ldimmi?
ʻ ʻ ʻ
Uyidan toq kelib juft ketmakchida, bu tammo” 18
.
Solih Mahdumning kasbi ta’magirlik bo lsa ham, boshqalarning ”tirnog i
ʻ ʻ
ostidan kir qidirishi” kulguli. Kinoya, piching, qochirim aralashgan mana shu
nutqdan ham Mahdumning eng maraz kishi ekanligiga guvoh bo lasiz. O zini
ʻ ʻ
hammadan kuchliroq, qudratliroq deb faraz qiladigan Mahdumni Qodiriy hayot
haqiqatini anglab yetmagan, shunchaki odam sifatida bu hayotda yashab
o tayotgan ”odam” sifatida tasvirlashida ko p ma’no yotadi. Maishiy va axloq
ʻ ʻ
yo nalishidagi Mahdum xarakterini ochishda ijodkor tasviriy vositalardan, argo,
ʻ
jargo va iboralardan ko proq foydalangan.
ʻ
Adabiyotshunoslar e’tirofiga ko ra asardagi eng ijobiy obrazlardan biri bu –
ʻ
Safar Bo zchidir. ”Safar Bo zchi – romandagi eng samimiy, eng beg ubor obraz.
ʻ ʻ ʻ
Uning ma’naviyati bo rttirib, tabiiy ravishda qabartib ko rsatilgan. Bu obrazning
ʻ ʻ
ilmiy talqini bilan marksistik adabiyotshunoslikdagi sinfiylik prinspi har doim
yonma-yon keladi.” 19
Salim Bo yoqchining imom bilan bir ”vaj” ustidagi suhbatiga
ʻ
e’tibor qaratamiz:
– Axir, siz kofiyligini qayoqdan bilasiz?
– Axir kofiy emasligini siz ham qayoqdan bilasiz, taqsir?
– Kofiy emasligini men shundan bilamanki, bunday mansabg a minadirg an
ʻ ʻ
kishi Buxoroyi sharifda tahsil ko rmaganda ham, loaqal Xo qand madrasalarida
ʻ ʻ
o qug an bo lishi kerak, ammo sizning mirzaboshingiz savodxonlikdan boshqani
ʻ ʻ ʻ
bilmaydir.
– Bilmaganini siz qayoqdan bilasiz taqsir?
– Chunki men uni o z qo limda o qutqanman... bir yetim bola edi.
ʻ ʻ ʻ
18
Abdulla Qodiriy. Mehrobdan chayon. Toshkent., ”Sharq”. 2007-yil. 138-139
19
Bahodir Karim. Abdulla Qodiriy: Tanqid, Tahlil va talqin. Toshkent., ”Fan”. 2006. 14
Abdulla Qodiriy.
Mehrobdan chayon. Toshkent., ”Sharq”. 2007-yil. 63.
28

Xudoning berishi, taqsir, – dedi Safar, o ylab-netib turmay, – janobingiz ʻ
Buxoroyi sharifa necha yil o qub nihoyati mahallaga imom bo ldingiz... Xudoy
ʻ ʻ
bermasa shunday, taqsir. Ul bo lsa madrasa ko rmasdan mirzalarning mirzasi
ʻ ʻ
bo lmoqchi; xudoy bersa shunday, taqsir
ʻ 14
.
Yuqori toifa vakillari tomonidan ko pincha ezilib kelingan, har bir insonning
ʻ
qismatiga yuragi achishadigan, dilkash, bir tomondan cho rtkesar, gapini topib
ʻ
gapiradigan qahramon imomni ham ayamaydi. Izzat-nafsoniyatiga teggan imomga
u o ziga loyiq javob berdi. Ko pchilikka tamoman yot bo lgan yangi fikrlar, yangi
ʻ ʻ ʻ
tuyg ularga ega bu qahramon nutqida kitobxon va tomoshabinlarni o ziga jalb
ʻ ʻ
qiladigan qandaydir bir “vaj” bor.
Xulosa
Romanda bir-biriga qarama-qarshi kuchlar – ikki dunyo kishilari mavjud.
Bulardan biri – o z xohishi yo lida har qanday razillikdan qaytmaydigan
ʻ ʻ
Xudoyorxon, beklar, boylar, ulamolar bo lsa, ikkinchisi, shu qora kuchlarga qarshi
ʻ
mehnatkash xalqning yuksak fazilatlarini o zida mujassamlashtirgan Anvar va
ʻ
uning safdoshlaridir 20
.
Romanda “zulm tig ini kambag allar qoni bilan sarbast qilg on” zolim
ʻ ʻ ʻ
Xudoyorxon, nopok va razil shaxs Abdurahmon, vijdonini pulga sotishdan
qaytmaydigan, xasislarning xasisi Solih maxdum obrazlari ham jonli va to laqonli
ʻ
bo lib chiqqan
ʻ 21
.
A.Qodiriy mazkur romanida O rta Osiyo xalqlari tarixiy taraqqiyotiga katta
ʻ
to siq bo lib kelgan, fan va madaniyatning ashaddiy dushmanlari bo lgan islom
ʻ ʻ ʻ
dini homiylarini fosh etadi, Xudoyorxonning maishiy buzuqligida, xalqqa
o tkazgan zulmida ulamolarning hal qiluvchi rol o ynaganligini badiiy
ʻ ʻ
umumlashmalar orqali ko rsatadi. Yozuvchi ta’biri bilan aytganimizda:
ʻ
“Xudoyorxonning bu yo ldagi birinchi istinodgohi bo lgan ulamolar, ularning
ʻ ʻ
20
Ўринбоев Б ., Қўнғуров Р ., Лапасов Ж . Бадиий текстнинг лингвистик таҳлили . – Тошкент : Ўқитувчи , 1990.
– Б. 124.
21
Мирзаев С. Ўзбек романчилиги. – Самарқанд, 1998. – Б. 51.
29

ichki-tashqi ahvoli, axloqi, madrasa va oila hayoti, ulamoda insoniy his
bitganligi...”ni badiiy tasvirlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sanjar Sodiq. Yangi o zbek adabiyoti. ʻ Toshkent., “O qituvchi”, 2019-yil. 24-25. ʻ
2. Hotam Umurov. Adabiyotshunoslik nazariyasi. Toshkent., “Sharq”. 2004. 143.
3. Begali Qosimov. Milliy uyg onish davri o zbek adabiyoti. Toshkent.,
ʻ ʻ
“Ma’naviyat”. 2004-yil. 269.
4. Abdulla Qodiriy. Mehrobdan chayon. Toshkent., ”Sharq”. 2007-yil. 26.
5. Bahodir Karim. Abdulla Qodiriy: Tanqid, Tahlil va talqin. Toshkent., ”Fan”. 2006.
52.
6. Bahtiyor Nazarov . O ʻ zbek adabiy tanqidchiligi tarixi . ” Cho ʻ lpon ”., Toshkent .
2012-yil. 356.
7. Mirzayev I. Abdulla Qodiriy. – Toshkent: Fan, 1975
8. Lutfiddinova X. Gullarning Ra’nosi. – Toshkent: О ‘zbekiston, 1997
9. Xudoyberganova D., Andiniyazova D. О ‘zbek tili poetonimlarining izohli lug ati.
ʻ
– Toshkent: Turon zamin ziyo, 2016
10. О ‘rinboyev B., Q о ‘ng urov R., Lapasov J. Badiiy tekstning lingvistik tahlili. –
ʻ
Toshkent: О ‘qituvchi, 1990
11. Mirzayev S. О ‘zbek romanchiligi. – Samarqand, 1998
30

12. О ‘.Nosirov. Ijodkor shaxs badiiy uslub, avtor obrazi. Toshkent:
Fan,1981.109 -110 betlar
13. A.Qodiriy. “ О ‘tgan kunlar” Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti,1974.47
bet.
14. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. Avtor nutqi va personaj nutqi. Toshkent:
О ‘qituvchi,1980.199 bet.
15. Botirova Sh.I. (2018). The Role of Artistic Literature In The Spiritual
Development of Youth. Mirovaya nauka, 5(14), 26-28.
31

Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanida milliy ruxning roli

I Bob.Abdulla Qodiriyning hayoti va ijodi. Uning оʻzbek romanchiligida tutgan оʻrni. 4

1.1.Abdulla Qodiriy – hozirgi оʻzbek adabiyotida оʻz оʻrni va mavqeyiga ega ijodkor 4

1.2.“O`tgan kunlar” va “Mehrobdan chayon” romanlarida tarixiy o`tmishning aks etishi. 10

II Bob.“Mehrobdan chayon” XX asr oʻzbek adabiyoti tarixiy taraqqiyotida gʻoyat noyob badiiy 17

2.1.“Mehrobdan chayon” romanida milliy ruxning roli 17

2.2.“Mehrobdan chayon” romanida xalq hayotining quyi va oʻrta tabaqa vakillarining turmush tarzini, umid va orzularini tasvirlashi 22

Foydalanilgan adabiyotlar 28

Купить