• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 219.1KB
Покупки 3
Дата загрузки 21 Апрель 2024
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Sobirov Azizbek

Дата регистрации 21 Апрель 2024

35 Продаж

Abdulla Qodiriyning Oʻtgan kunlar asaridagi oilaviy munosabatlarning ahamiyati

razil rejasini amalga oshirish uchun qo‘rboshinikiga boradi va Otabek, Mirzakarim qutidorga tuhmat qiladi. Abdulla Qodiriy Homidning xudbin qiyofalarini bir necha ko‘rinishda: ko‘rolmaslik, hasad qilish oqibatida tuhmat qilish, soxta xatlar uyushtirib, dor tagiga keltirish yoki qamatish tarzda namoyon etgan. Shu bilan birga bu xudbin kimsaning o‘zi qazigan go‘rga o‘zlari yiqilganini adib romanda ishonarli badiiy tasvirlab berishga erishishgan. Natijada, romanda qahramonning o‘sha damdagi dramatik holati, ruhiy kechinmalari haqqoniy va ta’sirchan qilib ko‘rsatilgan va adibimiz bunda uning badiiy ifodasiga, qalb dramasi tasviriga, psixologik tahliliga ham alohida e’tibor bergan, bu esa Abdulla Qodiriyning yuksak badiiy mahorati egasi bo‘lganliklarini ko‘rsatadi. Xushro ybibi obrazi:ʻ Dadil, mustaqil, o z baxti va taqdiri uchun ʻ kurashadi; shaxsiy manfaatlari yo lida hech narsadan qaytmaydi, shuningdek ʻ birovlarning ko z yoshlari hisobiga, o zgalarning baxtiqaroligi evaziga o z ʻ ʻ ʻ baxtini tiklaydi. Salbiy timsol Xushro‘y uchun atayin tanlab ishlatilgan yuqoridagi so‘zlar orqali ko‘z oldimizda sharq ayoliga yot bo‘lgan surbetlik, axloqsizlik kabi ishlardan tap tortmaydigan razil ayol qiyofasi gavdalanadi; Romanda ichki dunyosi tubanligi bilan tashqi ko‘rinishining yoqimsizligi mos tushgan salbiy timsol Jannat xola ta’rifida quyidagicha mubolag‘a qo‘llaniladi: Ul yerdan bichib olgandek pak - pakana, burni yuzi bilan barobar deyarlik tep-tekis, ko‘zi qoqqan qoziq o‘rnidek chup - chuqur, og‘zi qulog‘i bilan qoshiq solishar darajada juda katta, yuzi qirq yillik og‘riqlarnikidek sap - sariq... (168-bet). Zero, “O tkan kunlar” romani to qima qahramonlarning hayotiylik kasb ʻ ʻ etishi va tarixiy voqealarga uyg unligi jihatidan ham, mujassamot butunligi va ʻ tilidagi nafosati jihatidan ham o zbek adabiyoti xazinasidagi durdonalar ʻ 20 qatoridan o rin olgandir. “O tkan kunlar” o zbek adabiyotida ilk romanʻ ʻ ʻ bo lishining o zi bilanoq ilgari bosilgan katta qadam edi. ʻ ʻ Ko‘p asrli o‘zbek adabiyoti tarixidagi ikki adabiy asrni milliy adabiyotimiz tarixining oltin sahifalari, desak adolatdan bo‘ladi. Agar shu ikki asrning biri buyuk Navoiy nomi bilan munavvar bo‘lgan XV asr bo‘lsa, ikkinchisi Abdulla Qodiriy, Fitrat va Cho‘lponning porloq ijodlari bilan boshlangan o‘zbek adabiyoti tarixining yangi davri — XX asrdir. Shu ikki oltin asrning mash’allari bo‘lgan bu adiblarning har biri milliy adabiyotimiz tarixidagi mo‘jizaviy voqeadir. Abdulla Qodiriy asarlari uning benazir poetik tafakkuridan darak beradi. Badiiy tafakkur esa nutq hodisasi bilan bog‘liq, albatta. Har bir millat adibi o‘z milliy tilida fikr yuritadi, shu milliy tilning lug‘at boyligiga tayanib ijod qiladi. Abdulla Qodiriy yozadi: so‘z so‘zlashda va ulardan jumla tuzishda uzoq andisha kerak. Yozuvchining o‘zigina tushunib, boshqalarning tushunmasligi katta ayb. Asli yozuvchilik aytmoqchi bo‘lgan fikrni hammaga barobar anglata bilishda, oraga anglashilmovchilik solmaslikdadir. Bundan boshqa fikrning ifodasi xizmatiga yaramagan so‘z va jumlalarga yozuvda aslo o‘rin berilmasligi lozim. Abdulla Qodiriy dastlabki davrlardayoq adabiy-ijodiy ishga zo‘r mas’uliyat bilan qaraydi. Shunga ko‘ra badiiy asar yozishda hayot haqiqatini yaqindan turib, puxta o‘rganishga alohida e’tibor beradi. Ana shu maqsadda ko‘p joylarni yayov kezib chiqadi, turli toifa odamlar hayotini sinchiklab o‘rganadi, tadqiq etadi. Abdulla Qodiriy ijodiy prinsipini: “Men turmushda ko‘rmagan, bilmagan narsam haqida hech narsa yozmayman, har bir asarimning yozilishiga turmushda uchragan biror voqea sababchi bo‘ladi” , – tarzida ifodalagan edi. Abdulla Qodiriy nomi tilga olinganda bir entikib, hayratlar bilan Otabek va Kumush, 21 Abdulla Qodiriy tabiat tasviriga qo'l urar ekan, unda jonlantirish, o'xshatishlar, sifatlashlarni ko'p qo'llaydi. Masalan, romanning "Jonso'z bir xabar va qo'rqinch bir kech" nomli bobidan bir parcha: 9 "Oyning o'n beshlari bo'lsa-da, havoning bulutlig'i bilan oy ko'rinmas, chin ma'nosi bilan qorong'i kuzning qorong'i bir tuni edi. Bir necha yuz yillardan beri yashab favqulodda zo'rayib ketgan "Xo'ja Maoz" mozorining chakalagi bu qorong'iliqqa bir manba' kabi edi. Kuchlik bir yel turg'an, qandaydir bir ishga hozirlang'an kabi to'rt tomong'a yugurib yurar edi. Mozor chakalagining bir burchagida tutab yotg'an to'nka yonida sochlari o'sib soqolig'a qo'shilib ketgan bir devona bu mudhish qorong'iliqqa qarshi kurashkan kabi gulxanni yondirishg'a tirishar, gulxan tavaragidan aylanib qo'lidag'i kasavi bilan to'rt tomonidan kavlar edi. Yel borg'an sari kuchlana bordi, chakalak tartibsiz holg'a kirib ketdi, bitta-yarimta to'kilmay qolg'an yaproqlar shitir-shitir to'kilishka oldilar, qarg'a va zog'chalar ayni uyqu zamonida tinchsizlangani uchun yelga qarshi namoyish qilg'andek g'o-g'u bila chakalak ustidan aylana boshladilar. Yel kuchaygandan kuchayib borar va shu nusbatda mozor ichi ham yana bir qat qo'rqunch holg'a kirar edi, yel ketma-ket bo'kurar, bunga chiday olmag'an shox-shabbalar qars-qurs sinar, keksa yog'ochlar g'iyq-g'iyq etib yolborish tovshi chiqarar edilar. Yel ortiqcha bir g'azab ustida edi, yer yuzidagi tikkaygan narsani bukib-yanchib tashlamoqchi bo'lgandek pishqirar edi..." Ushbu lavha tarjimasini asl nusxa bilan qiyoslab ko'raylik: "Although it was the fifteenth of the month, the moon was invisible with the clouds of the sky, it was a dark night of dark autumn. The clutter of Khoja Maoz's tomb, which had been in existence for hundreds of years, was like a source of darkness. The force was running in all directions, as if a wind was blowing, as if preparing for something. A madman with long hair and a beard was sitting in a corner of the tomb, trying to light a fire as if he were fighting against this terrible darkness. The campfire was swaying from side to 9 Қаранг. http://xs.uz/uzkr/post/otkan-kunlar-ibrati . Б.Карим. 14 Kurs ishining obyekti va predmeti. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlarʻ asaridagi oilaviy munosabatlarning ahamiyatini tahlil qilish kurs ishining obyekti bo’lib, predmetini ushbu jarayon haqidagi ma’lumotlar tashkil qiladi. Kurs ishining metodik asosi : Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar ʻ asaridagi oilaviy munosabatlarning ahamiyatiga oid hozirgi zamon nazariy qarashlari, o zbek va chet el olimlarining shu boradagi qarashlari, O zbekiston ʻ ʻ Respublikasi Konstitutsiyasi, O zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon ʻ va qarorlari va boshqalar ishimizga metodologik asos bo lib xizmat qiladi. ʻ Kurs ishining tuzilmasi: Kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 4 bo'lib yashaydi. Tabiatdan shaydolik, undan ilhomlanish nafaqat insoniyatga balki butun olam jonzotlariga xosdir. Barcha insonlar tabiat inom etgan go'zalliklardan o'ziga xos taassurotlar hosil qilishi mumkin lekin faqatgina san'at sohiblari shu jumladan, yozuvchi va shoir badiiy so'z vositalaridan, rassom xilma-xil bo'yoqlardan foydalangan holda ana shu taassurotlarni asarlarda aks ettira oladi. Qaysi bir asarni mutoola qilmaylik, unda tabiat tasviriga duch kelamiz, albatta. Haqiqiy ijodkor esa insonni ona tabiat bilan birga, doimiy uyg'unlikda tasvirlaydi. Har bir ijodkor san'at asari yaratayotganda, har bir voqea, tabiat manzarasi, umuman, voqelikka o'z nazari bilan qaraydi. U asarning umumiy g'oyasida kelib chiqib, mos detal tanlaydi va o'sha tanlagan detal orqali asar mazmunida salmoqli o'rin tutgan fikrni ifodalaydi. Badiiy asarlar ko'p uchraydigan "bahor" tasvirini misol qilib oladigan bo'lsak, uni har kim o'zgacha talqin qiladi: "beg'ubor va yoqimli bahor", "go'zallik va yosharish fasli", "bahor tarovati" va shunga o'xshash tabiat hodisalari inson ruhiy holatining ijobiy tomonlar, hayotning go'zalligi, mazmuni ko'klam tarovatini ifodalasa, "sovuq yomg'ir tomchilari", "qora bulut" kabi tasvirlar inson ruhiyatidagi salbiy holatlar, qo'rquv, ichki g'alayon, xavf-xatar yoki tushkunliklardan darak beradi. Bunday tasvirlarda yozuvchi tabiatning bir qismi bo'lgan bahor faslini asar ixtiyoriga bo'ysundiradi, asar qahramonlarining ichki kechinmalari, voqelikka munosabatini shu tasvir vositasida ifodalaydi va bunda ijodkorning o'ziga xos uslubi namoyon bo'ladi. Tarjimon asarni tarjima qilishdan oldin shu jihatlarni aniqlab olmasa, muallif muddaosini tarjimada o'quvchilarga yetkazib berolmaydi. Buning natijasida muallif uslubiga tarjimada putur yetishi mumkin. 8 8 Salomov G’., Tarjima san’ati, Toshkent, 1973, 57-b. 13 2 qo‘l bo‘lib, o‘quvchilar asarning navbatdagi boblarni chiqishini intiq bo‘lib kutishgan. Barchamizga ma’lumki, u davrlarda zamon ancha notinch edi. Shu sababli jurnal muntazam chop etilmagan. Ma’lumotlarni o‘rganib chiqsak, faqatgina 1922-yilning o‘zida “Inqilob” jurnali ma’muriyati bir necha marta almashganini ko‘rishimiz mumkin. Bu holat esa roman taqdiriga ham anchayin salbiy ta’sir qildi, hatto asardagi so‘zlarda original holatdan uzoqlashishlarni ko‘rishimiz mumkin. Romanning birinchi bo‘limi ilk bor 1925-yilda nashr qilingan bo‘lsa, 1926-yilda ayrim xatoliklar tuzatilib qayta nashrdan chiqdi. Ko‘p hollarda shunday bo‘ladiki, birinchi o‘qiganingizda asardan juda ko‘p ma’lumot olasiz-u, xursand bo‘lasiz. Vaqt o'tgach, bu asarda ko‘tarilgan mavzular dolzarbligi, yangi-yangi bahslar va turli davrlarda turlicha xulosalar paydo bo‘ladi. "O‘tkan kunlar"ning badiiy qiymati shundaki, bu roman har gal o‘qilganida yangi ma'no nozikliklari ko'riladi. O‘z davrida asar keng omma tomonidan o‘ta “tashnalik” bilan talashib-tortishib o‘qilganining sababi ham shunda. Otabek 24 yoshda, Toshkentlik Yusufbek hoji va O‘zbek oyimning ko‘z nuri, yagona farzandi. Marg‘ilon go‘zali Kumush esa 17-18 yoshlarda Mirzakarim qutidor va Oftob oyimlarning yolg‘iz farzandi. Savdogarlik bilan shug‘ullanuvchi Otabek Marg‘ilonda Mirzakarim qutidorning tashqi hovlisidan o‘tgan ariqdan tahorat uchun suv olayotib, tasodifan Kumushga ko‘zi tushadi. Kumush ham Otabekni ko‘radi. Nigohlar bir-biriga to‘qnashgan chog‘da ikkala qalbda ham ishq otashi alangalanadi. Asardagi ushbu voqea tasviri o‘qilar ekan, yozuvchi o‘zbek ayolining ibo-hayosini mahorat bilan aks ettirganini ko‘rishimiz mumkin: "Otabek do‘kondorning ko‘rsatishicha qutidorning tashqarisig‘a kirdi. Shu vaqt tasodufan nima yumish bilandir mehmonxonadan chiqib kelguchi farishtaga ko‘zi tushdi. Kumush ham ariq yoqasig‘a kelib to‘xtag‘an chingilin yigitka beixtiyor qarab qoldi. Ixtiyoriy emas, g‘ayri ixtiyoriy ikkisi ham bir-birisidan bir muncha vaqt ko‘z ololmadilar. Oxirda 6 Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviy munosabatlarningʻ ahamiyati MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………..………..…….…… 2 I-BOB. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviy ʻ munosabatlarning ahamiyati va uning mohiyati...……....…….…....……. …....……………..…..…4 1.1. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviy munosabatlarning ʻ ahamiyati………..…….….………………………………………..……....……4 1.2. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviy munosabatlarning ʻ ahamiyati va uning mohiyati...……………….….....….....….....…...................11 II-BOB. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviy ʻ munosabatlarning ahamiyatining xususiyatlari va analizi.....…..…..….. ….....…......................…..16 2.1. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviy munosabatlarning ʻ ahamiyatining xususiyatlari..…….…...………………………………….. …….16 2.2. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviy munosabatlarning ʻ ahamiyatining tahlili…………………..…..…...…….…...…27 XULOSA…………………….………………..………………………..….…..31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI………….………..…..… 33 1 Romanda yordamchi obraz, to’g’rirog’i salbiy qahramon Homid shuhday tasvirlanadi: “...uzun bo‘yli, qora cho‘tir yuzli, chag‘ir ko‘zli, chuvoq soqol, o‘ttuz besh yoshlarda bo‘lg‘an ko‘rimsiz bir kishi edi. Bu yigit yaxshig‘ina davlatmand bo‘lsa ham, lekin shuhrati nima uchundir boyligi bilan bo‘lmay, “Homid xotinboz” deb shuhratlangan, kishilar Homid orqasidan so‘zlashkanda uning otig‘a taqilg‘an laqabni qo‘shib aytmasalar, yolg‘iz “Homidboy” deyish ila uni tanita olmaydilar” 13 tarzida tasvirlanar ekan, yozuvchining bayon uslubi keskin suratda o‘zgarganini ko‘rishimiz mumkin. Adibning shu so‘zlarini o‘ziyoq, ko‘z o‘ngimizda uning qanday odam ekanligini ko‘rsatadi. Romanda Homid ikki uylangan bo‘lishiga qaramay, yana o‘z shahvoniy hirsi yo‘lida yana uylanishni maqsad qilib, bu yo‘lda har qanday nojo‘ya yo‘ldan toymaydigan kimsa sifatida ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi.Yoki, uni tashqi ko‘rinishini adib quyidagicha tasvirlaydi: “...sariq tanlik, ukkining ko‘zidek chaqchayib, o‘ynab va yonib turg‘an qizil ko‘zlik, yuziga parchinlang‘andek yuza (puchuq) burunlik, manglayi qancha tashqarig‘a o‘sib chiqg‘an bo‘lsa, yuzi o‘shancha ichkariga ketgan, qisqasi vaqtsizroq yaratilib qolg‘an bir maxluq”. (174-bet). Shu bilan birga, Otabekning Marg‘ilonga kelishi munosabati bilan uni ko‘rgani kelgan Rahmat, Homidning o‘zaro suhbatida Homidning qiyofasi yozuvchi tomonidan to‘laligicha ochib tashlanadi: “–Xotinga muvofiq bo‘lish va bo‘lmaslikning uncha keragi yo‘q, – dedi Homid e’tirozlanib, – xotinlarga “er” degan ismning o‘zi kifoya... muvofiq kelmas ekan, muvofiqini olib, xotinni ikki qil! Bunisi ham kelishmasa, uchinchisini ol.. Qamchiningdan qon tomsa, yuzta xotin orasida ham rohatlanib, tiriklik qilolasan! Men bu kungacha ikki xotin o‘rtasida turib janjalg‘a to‘ygunimcha yo‘q, ammo xotinni uchta qilishg‘a ham o‘yim yo‘q emas!” (10–11–betlar). “O‘tkan kunlar” romanida Otabekning ko‘z ostiga olib qo‘ygan Kumushga uylanganidan g‘azablangan “tusidan yirtqichlik, bir gunohsizning ustiga hujumga hozirlangan vahshiylik belgilari” ko‘ringan Homid o‘zining 13 Zarif Bashar. “O’zbek adabiyoti” // 2021 19 qadar uchraydi va qahramonlarning chinakam sharqona ruhini, e'tiqodini, dunyoqarashini ifodalashga xizmat qiladi. 31 ishq-muhabbat tuyg usiga doir inja tafsilotlar kitobxonni hayajonga soladi.ʻ Otabek bilan Kumushning saodatli onlaridan mahrum etgan fojiaviy sahnalar kishini chuqur o yga toldiradi. Muallif oshiqlarning ishqiy sarguzashtlari ʻ bahonasida muayyan tarixiy davrni — Turkistonning rus bosqini arafasidagi ahvoli, qora kunlarini ko z oldimizda gavdalantiradi. Ayni damda o lkaning ʻ ʻ tutqunlikka tushishining bosh sababi jaholat, qoloqlik va o zaro ichki nizolardir, ʻ degan fikrni g oyat ustalik bilan asarning mazmun-mohiyatiga singdiradi. ʻ “O‘tkan kunlar” romanining yana bir muhim fazilati shundaki, asarda milliy tarovat ufurib turadi. Bu xususiyat obrazlarning ichki va tashqi qiyofasida ham, peyzaj va syujet tasvirida ham yaqqol ko‘rinadi. Romanda ifodalangan milliy tarovat asar ta’sirliligini kuchaytirishga xizmat qiladi. Shuningdek, kitobxonga xalqimizning urf-odatlari, rasm-rusumlari, mehmon kutish, sovchi yuborish, to‘y qilish, qiz uzatish, kelish tushirish kabi marosimlariga oid juda ko‘p qiziqarli ma’lumotlar beradi. Abdulla Qodiriy romanda o zbekning sokin oilaviy hayot tarzini ham, ʻ kundosh kelinlar orasidagi o zaro nizolar va ularning yechimini ham juda ʻ ishonarli, bag oyat mahorat bilan tasvirlaydi. Romandagi tasvirlarga ko ra, ʻ ʻ Yusufbek hoji agar ikki kelin o rtasida “so z chiqqanini goho eshitsa, ikkala ʻ ʻ kelinni o z oldiga chaqirib” nasihat qiladi. “Avvalo Kumushdan o pka qilib: ʻ ʻ “Oyim, har nima siz kattasiz, Zaynab yosh, kattadan kichikka shafqat lozim, mundog yaxshi emas!” degan gaplarni aytadi. So ngra Zaynabga nasihatlar ʻ ʻ berib, “keyin ikkisini duo qilib, birbiriga salom” berdiradi. Qaynona-kelin munosabatlari ham Yusufbek hojidek donodonishmand oila rahbari nazaridan chetda qolmaydi. Romandagi juda tabiiy obrazlardan biri bo lgan O zbek oyim ʻ ʻ bilan Yusufbek hoji, Mirzakarim qutidor bilan Oftob oyim munosabatlari ham butun salobati bilan kitobxon tasavvuriga muhrlanadi. 24 ham qaynotasidan qattiq ranjiydi. Oradan ancha oylar o‘tadi, Otabek Marg‘ilonga bir necha marta kelib usta Alimnikida tunab qolaveradi. Shunday kunlardan birida Otabek bexosdan Homid va bir guruh razil kimsalar tomonidan o‘ziga uyushtirilgan hiyladan xabar topadi. Bundan tashqari, Homidning yana bir qabih niyatini ham oldindan bilib qoladi va bir o‘zi uch kishiga qarshi kurashib, Homidning Kumushni olib qochish rejasini yo‘qqa chiqaradi. Bo‘lib o‘tganlardan hayron qolgan Mizakarim qutidor va oilasi Otabekning oldiga, Toshkentga, yo‘l olishadi. Kumush va Zaynabning kundoshlik hayoti boshlanadi. Zaynabning qizg‘anishlari, Kumushning ilmoqli gaplari, tortishib qolgan kundoshlarga Yusufbek hojidan chiroyli murosa shakllari fonida kunlar o‘tadi. Kumush farzand kutayotgan edi va oy-kuni yetib ko‘zi yorigan kuni kundoshi Zaynab unga opasi Xushro‘y bibining undovi bilan atalaga zahar qo‘shib beradi. Kumush bu yorug‘ olamni tark etadi. Sevgisidan qolgan yagona Yodgori bilan Otabek Zaynabni taloq qilib, bosh olib Marg‘ilonga ketadi. Bo‘lib o‘tganlardan ta’sirlangan Zaynab aqlidan ayriladi. Asar so‘nggida esa vatanni himoya qilishga otlangan Otabekning janglardan birida vafot etgani aytiladi. Romanda o‘quvchini hayajonga soluvchi holat, albatta, Otabek va Kumush sevgisi. Bir ko‘rishda bir-biriga xufiyona oshiq bo‘lishi ortidan o‘quvchida ham ajib hayajon shakllana boradi. Tanimagan yigitga uzatilayotgan Kumush bilan birga iztirob cheksa, xayolidagi u go‘zalning nigohlaridan o‘t kabi yongan Otabek bilan birga yonadi. Va nihoyat to‘y oqshomi Otabek va Kumush ko‘rishgan onda kuyovning Otabek ekanidan bexabar Kumushning ma’yus ko‘zlari birdan porlab “Siz o‘shami?” deb so‘rashi o‘quvchini ham kuchli hislar ummonida suzishga undaydi. Shu o‘rinda asardagi ushbu mashhur dialogni o‘zbekona muhabbatning ramziga aylangan jumlalar desam to‘g‘ri bo‘ladi. 8 «O’tgan kunlar» o’tmishni ana shu yangi hayotga intilish nuqtai nazaridan baholash ruhi bilan sug’orilgan Abdulla Qodiriy feodal davrni mehnatkashlar uchun zulm, baхtsiz хorlik davri sifatida qoralaydi. O’tmishga shunday baho ma’rifat jihatdangina yemas, ijtimoiy va siyosiy jihatdan ham katta aktual ahamiyatga yega yedi. Yangicha davrga intilish, хalq ongida o’tmishning adolatsizliklari haqida chuqur tushuncha hosil qilish bilan ham bog’liq yedi. Zamonasining ijtimoiy ehtiyojlarini sezgan Abdulla Qodiriy uchun birdan-bir to’g’ri yo’l-haqqoniy tasvir yo’li bilan boradi. Abdulla Qodiriy davrning hayot manzarasini, oddiy kishilarning taqdirini tasvirlash orqali yaratishi хarakterlidir, bu yesa yetuk romanchilik хususiyatidir. 27 jumlasiga tegishli bo'lgan yolborish tovshi chiqarar edilar birikmasida so'zlar tushirilib qoldirilgan holda tarjima qilingan. 16 «O’tgan kunlar» ham mazmun, ham shakl, ham uslub jihatidan butun O’rta Osiyo хalqlari adabiyotida tom ma’noda novator bo’lib, katta ijtimoiy qiziqish tug’dirdi. "O tkan kunlar" – bu o zbek adabiyotidagi birinchi realistikʻ ʻ roman hisoblanadi, shu bilan birga eng mashhur va eng ko p o rganilgan roman. ʻ ʻ Olimlar odatdagidek, unda milliy urf-odatlarning qiyofasini alohida ta'kidladilar, uning xalq dostonlari va o tgan asrlardagi sarguzasht romanlari ʻ bilan yaqinligini ta'kidladilar, unda tasvirlangan voqealarning tarixiy ildizlarini tahlil qildilar. O tmishda g oyib bo lgan dunyoni aks ettirgan muallif, go yo o quvchini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o tgan vaqt ichida aniqlangan ilohiy nurga e'tibor berishga va shaxsni ʻ takomillashtirish yo lida, ma'lum bir rang-barang kontekstda o quvchiga ʻ ʻ berilgan yorug lik yo liga chaqiradi. Angliyada sanoat rivojlanishi inglizlarning ʻ ʻ millat sifatida yanada kuchliroq jipslashishiga olib kelgan bo lsa, AQShning ʻ zamonaviy ilm-fan rivojiga qo shayotgan hissasi turli millatlardan kelib chiqqan ʻ xalq vakillariga milliy iftixor tuyg usini singdiradi. Shu jihatdan kashfiyotlar ʻ bevosita bo lmasa-da, bilvosita ma'naviy manba, qolaversa, milliy-ma'naviy ʻ taraqqiyot sababchilaridan biri sifatida baholanishi mumkin. Zero, xalqaro tarixiy ahamiyatga ega har bir kashfiyot milliy g urur ʻ shakllanishi, va milliy o zlikni anglash kabi jarayonlarga turtki bo ladi. Bunga ʻ ʻ misol qilib, Abdulla Qodiriyning “O tkan kunlar” romanini oladigan bo lsak, bu ʻ ʻ roman hozirgi kunda chet el tarjimonlari tomonidan ham o rganilmoqda. ʻ Qodiriy aytilmoqchi bo lgan fikrning mazmundorligi, so zning zalvori va ʻ ʻ jozibasi, xarakterning tabiiyligi, tasvir aniqligi, ifodaning tushunarli bo lishi, ʻ uslub ravonligi, ijodkor samimiyati, iste'dodining darajasi kabi o nlab ʻ masalalarni kun tartibiga qo yadi. Bundan ma'lumki, o zbek asarlari xozirgi ʻ ʻ kunda turli xil tillarga tarjima qilinmoqda va dunyo bo ylab o qilmoqda. ʻ ʻ 25 “O tkan kunlar” romani orqali xalqning milliy ongini uyg otmoqchi,ʻ ʻ “tariximizning eng kir, qora kunlari” — yurtni mustamlaka balosiga yo liqtirgan ʻ keyingi noahil “xon zamonlari”dan so z ochib, bu ayanchli haqiqatdan xalqqa ʻ saboq bermoqchi bo ldi. Romanning ma no-mundarija doirasi nihoyatda keng. ʻ ʼ Unda xilma-xil insoniy taqdirlar, ijtimoiy-siyosiy, ma naviy-axloqiy, oilaviy- ʼ ishqiy muammolar qalamga olingan. Biroq ular orasida yurtning taqdiri, mustaqilligi masalasi alohida ajralib turadi. Asarning bosh qahramonlari Otabek va Yusufbek hoji shu yurt istiqloli, farovonligi, osoyishtaligi yo liga hayotini, ʻ jonini tikkan fidoyi kishilar sanaladi. “O tkan kunlar” romani bamisoli ulkan va tiniq ko zgu, unda o zbek ʻ ʻ ʻ millatining muayyan tarixiy sharoit, vaziyatdagi turmushi, urf-odatlari, ruhiy- ma naviy dunyosi, bo y-basti, qiyofasi keng ko lamda aniq-ravshan tasvirlanadi. ʼ ʻ ʻ “O‘tkan kunlar”ni yozar ekanman, deydi Abdulla Qodiriy, doimo ko‘z o‘ngimda kitobxon ommamiz turar edi. Men bu kitobim bilan xalqimiz rag‘batini bir oz bo‘lsa ham yangilikka tortay, der edim… Modomiki, asar saviyasi o‘zimizga ma’lum shu xalq uchun yozilar ekan, yana bir muncha vaqt “so‘nggi priyom”lardan ko‘z yumib turish, oraliqda so‘nggi priyomni oz-oz qistira borish lozimdir. Na uchunkim, so‘nggi priyomda yozilgan she’r va nasrlarimiz bir tabaqagagina xos bo‘lib qola bergani da’vomizga dalildir. Romandagi Otabek va Kumushbibi o‘rtasidagi muhabbat qissasi roman syujetining asosini tashkil etadi. Biroq yozuvchi bu ishqiy sarguzashtni tasvirlash bilan kifoyalanib qolmaydi. Balki bu ikki yoshning sevgisini tasvirlash fonida o‘sha davr mamlakat hayotining tavsifnomasini yaratadi. Romandagi uchlik — oshiq, ma shuqa va ag yor, bir qarashda, an anaviy ʼ ʻ ʼ ishq dostonlarini ham eslatadi. Unda Otabek bilan Kumushning toza muhabbati, ishqiy kechinmalari, baxti va baxtsizligi juda zo r mahorat bilan ko rsatiladi. ʻ ʻ Asardagi juda kam insonlar qalbidan chuqur joy oladigan bir “durri bebaho” — 23 Tahlilni davom ettiramiz: "Yel ortiqcha bir g'azab ustida edi, yer yuzidagi tikkaygan narsani bukib-yanchib tashlamoqchi bo'lgandek pishqirar edi" jumlasi ingliz tilida "The wind was overflowing with rage, squealing as if trying to crush what was standing on the ground"- yaxshigina g'azablangan shamol oldidan chiqqanini yerga urayotgandi, havoga sovurayotgandi" tarzida tarjima qilgan. Bundan ko'rishimiz mumkinki, tarjimon bu yerda so'zma-so'z tarjimadan qochgan holda mazmunan jumlani ifoda etishga uringan va buni uddalay olgan. O‘zbeklar turmushini, tarixini, tilini, urf-odatlarini yaxshi bilgan Abdulla Qodiriy ulardan o‘z asarlarida juda unumli va o‘rinli foydalandi. Adibdan qolgan muhtasham adabiy merosda o‘zbek adabiy tilining go‘zalligi, nafosati, tasvir va ifoda imkoniyatlari aynan amaliyotda o‘z aksini topdi. Kelajakavlodga “O’tkan kunlar”dek mazmun va ma’noga boy asarlarni ularning qalbi-yu, ongiga singdira olsak, alardin ota-onaga tik qaramaydigan, do’q-po’pisa qilmaydigan Otabeklar, odob-axloqda barchaga namuna bo’ladigan Kumushlar voyaga yetadi. 33 avj oluvchi va fojiali yakun topuvchi voqealar bilan to qnashamiz. Ilg orʻ ʻ fikrlarni olg a suruvchi Otabek obrazi romanning g oyaviy va kompozitsion ʻ ʻ markazi hisoblanadi. U ochiqcha savdodagi eskirgan iqtisodiy munosabatlarga qarshi chiqib, oila va turmush muammolariga yangi qarashga amal qilardi. Ayniqsa, roman boshida Otabek, Hasanali, Rahmat va Homidlarning ,,uylanish‘‘ masalasidagi suhbatlariga e'tibor qaratsak, Otabek naqadar keng dunyoqarash va teran mushohadaga ega ekanligini yaqqol kuzatishimiz mumkin. Bu esa o‘z navbatida bosh qahramonning barcha musulmon xalqlari singari ayol zotiga cheksiz hurmati, uning sha'ni, qadr- qimmati har narsadan ustun ekanligini teran anglagan er yigit sifatida ko‘rish mumkin: ,,-Manimcha, uylanishdek nozik bir ish dunyoda yo‘qdir, — dedi Rahmat va Otabekka yuz o‘girdi. — Uylangach, xotining tab’ingga muvofiq kelsa bu juda yaxshi; yo‘qsa, munchalik og‘ir gap dunyoda bo‘lmas. Otabek Rahmatning bu so‘zini samimiyat bilan qarshiladi. — So‘zingizning to‘g‘rilig‘ida shubha yo‘q, — dedi,— ammo shuni ham qo‘shmoq kerakki, oladirg‘on xotiningiz sizga muvofiq bo‘lishi barobarida er ham xoting‘a muvofiquttab’ bo‘lsin. — Xoting‘a muvofiq bo‘lish va bo‘lmasliqni uncha keragi yo‘q, — dedi Homid e’tirozlanib, — xotinlarga «er» degan ismning o‘zi kifoya... ammo jiyan aytkandek, xotin degan erga muvofiq bo‘lsa bas. Rahmat kulib Otabekka qaradi. Otabek ham istehzolik tabassum orasi Homidga ko‘z qirini tashladi...‘‘ Ushbu fikrlarning o‘zidanoq Otabek misolida chinakam o‘zbek yigitlarining qon-qoniga singib ketgan oriyat, g‘urur, vafo, ayolga ehtirom kabi milliy xarakterni, milliy ruhni yaqqol anglash mumkin. Ayniqsa, Otabekning Rahmatga aytgan ushbu gapi hozirgi o‘sib kelayotgan yoshlarimiz uchun ham chinakam ibrat maktabini o‘tay oladi, desak aslo mubolag‘a bo‘lmaydi: 29 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Yaxshi kitob o‘z sir-asrorini bir o‘qishda fosh qilmaydi. Uni takror o‘qiganing sayin tushunib borasan. Siz kitob o‘qir ekansiz, beixtiyor undagi voqea-hodisalar ichida yashaysiz. O'zingizga yoqqandi qahramon bilan birga qayg‘urasiz, kulasiz unga hamdard bo‘lasiz. Bu albatta kitobda sodir bo'layotgan voqealarni, xayolan o‘sha manzilni tasavvur qilasiz, qahramonni ko‘z oldingizda gavdalantirasiz. Bu – tasavvur kengayishiga, fikrlashga o'rgatadi. Xilma-xil fe'l atvorlar, turli taqdirlar sizni o‘z domiga tortib, o‘yga to‘ldiradi. Mana shunday inson qalbiga yorug'lik nurini sochuvchi asarlardan biri Abdulla Qodiriyning "O‘tkan kunlar" asari hisoblanadi. Bu romanni har bir kitobxon o‘qir ekan Maksim Gorkiy ta‘biri bilan aytganda: "O‘zimdagi barcha yaxshi fazilatlar uchun kitobdan minnatdorman" degan xulisaga keladi. 1 Kurs ishining maqsadi. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagiʻ oilaviy munosabatlarning ahamiyatining o‘ziga xos jihatlarini aniqlash va tegishli xulosalar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining oldiga qo‘ygan vazifalari quyidagilardan iborat: ● Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviy ʻ munosabatlarning ahamiyatining mohiyatini yoritib berish; ● Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviy ʻ munosabatlarning ahamiyatining hozirgi holati va uni tahlil qilish; ● Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviy ʻ munosabatlarning ahamiyatini ko’rib chiqish; 1 Abdulla Qodiriy "Otkan kunlar" "Navròz" nashriyoti 2019. 62-bet. 3 side with a bowl in his hand. The wind grew stronger and stronger, the bushes became chaotic, one and a half of the fallen leaves rustled, and the crows and ravens became restless during the same sleep. They began to roll over the bush with a roar. The wind grew stronger and stronger, and the tomb became even more terrifying. The wind blew one after another, and the branches that could not stand it cracked, and the old trees shrieked. They cried out in supplication. The wind was overflowing with rage, squealing as if trying to crush what was standing on the ground ... " 10 Ushbu parchada tarjimonning yutuqlari shundan iboratki, "Bir necha yuz yillardan beri yashab favqulodda zo'rayib ketgan "Xo'ja Maoz" mozorining chakalagi bu qorong'iliqqa bir manba' kabi edi" jumlasi "The clutter of Khoja Maoz's tomb, which had been in existence for hundreds of years, was like a source of darkness"- bir necha yillardan beri mavjud bo'lgan "Xo'ja Maoz" mozori qorong'ulikka bir manba kabi ko'rinardi" shaklida o'girilgan. Demak, bu holda "favqulodda zo'rayib ketgan "Xo'ja Maoz" mozorining chakalagi" jumlasi ma'no nuqtai nazaridan asl matnda nazarda tutilgan mazmun tarjima nusxada to'la qamrab olingan. "...yel ketma-ket bo'kurar, bunga chiday olmag'an shox-shabbalar qars-qurs sinar, keksa yog'ochlar g'iyq-g'iyq etib yolborish tovshi chiqarar edilar..." jumlasi "...The wind blew one after another, and the branches that could not stand it cracked, and the old trees shrieke as they cried out in supplication..." tarzida tarjima qilinib, bu o'rinda ham ma'no to'la qamrab olingan, lekin ba'zi so'zlar tushirib qoldirilgan. Masalan, shox-shabbalar qars-qurs sinar birikmasi to'lig'icha the branches that could not stand it cracked deb o'girilgan, keksa yog'ochar g'iyq- g'iyq etib yolborish tovshi chiqarar edilar birikmasida esa keksa yog'ochlar 10 . . . – .: , 1998. – .63.Шарафиддинов О Абдулла Қаҳҳор Эссе Т Ёш гвардия Б 15 XULOSA Xulosa o‘rnida shuni alohida ta'kidlash joizki, Abdulla Qodiriyning tarixiy romanlari XX asrning 20-yillardagi yangi o zbek adabiyoti oldida turganʻ murakkab g oyaviy-badiiy muammolarning yechimiga asos bo‘ldi, adabiy ʻ taraqqiyotning tezlanishiga xizmat etdi. Keyinroq o zbek adabiyotining atoqli ʻ vakillari qatoriga ko tarilgan Oybek, G afur G ulom, Abdulla Qahhor Abdulla ʻ ʻ ʻ Qodiriy ijodining katta ta siri ostida yetuk yozuvchi bo lib yetishdilar. Abdulla ʼ ʻ Qodiriy ijodining milliy adabiyotlarga ta sirini tojik, turkman, qozoq va qirg iz ʼ ʻ adabiyotining Sadriddin Ayniy, M. Avezov, X. Deryayev, Chingiz Aytmatov singari yirik vakillari ham qayta-qayta qayd etishgan. Nemis adabiyotshunoslari N.Tun, I. Baddauf, amerikalik tadqiqotchilar E. Olvort, Xristofor Murfi, asli eronlik amerika olimi Eden Nabi Abdulla Qodiriy ijodi bo yicha jiddiy ishlar ʻ qilganlar. Abdulla Qodiriy ijodidagi chuqur mazmunni jozibador va ravshan shaklda ifoda eta olish, hayotdan yirik va salmoqli voqealarni tasvir uchun tanlay olish, so zning ma noga mosligi va yorqinligi, hammadan ham muhimi – ʻ ʼ kishilar xarakteridagi muhim xususiyatlarni ko ra olish va tasvir eta bilish yosh ʻ avlod uchun doimo ibrat namunasi bo lib kelmoqda. ʻ Parchada keltirilgan ayrim lavhalar tarjimasida kamchiliklar kuzatiladi. Masalan, asl matnda "Oyning o'n beshlari bo'lsa-da, havoning bulutlig'i bilan oy ko'rinmas, chin ma'nosi bilan qorong'i kuzning qorong'i bir tuni edi" jumlasi "Although it was the fifteenth of the month, the moon was invisible with the clouds of the sky, it was literally a dark night of dark autumn" shaklida ifodalangan. Bu yerda muallif oy yuzini bulut to'sgan zim-ziyo kuz tunini ta'riflagan bo'lib, tarjimada esa "chin ma'nosi bilan qorong'i kuzning qorong'i bir tuni edi" birikmasi "it was a dark night of dark autumn"- "qorong'i kuzning qorong'i bir tuni edi" tarzida o'girilgan. Bu o'rinda muallif urg'u bermoqchi bo'lgan chin ma'nosi bilan nazardan chetda qolgan. 32 2.2. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviyʻ munosabatlarning ahamiyatining tahlili XX asr yangi o zbek adabiyotining zabardast vakillaridan biri, o zbek ʻ ʻ romanchiligining asoschisi va XX asrning 20-yillardagi muhim ijtimoiy- madaniy jarayonlarning faol ishtirokchisi Abdullar Qodiriy 1884-yilning 10oktabridaToshkent shahrida bog bon oilasida dunyoga kelgan. Otasi ʻ Qodirbobo (1820–1924) xon, beklar qo lida sarbozlik qilgan, rus bosqini ʻ paytida (1865) Toshkent mudofaasida qatnashgan. Otasi boshidan o tgan ʻ sarguzashtlar Abdulla Qodiriyning qator asarlari, xususan, tarixiy romanlarining yuzaga kelishida muhim rol o ynagan. 1920-yillar boshida Abdulla Qodiriy ʻ birinchi o zbek romani bo lmish „O tkan kunlar“ ni yozadi. ʻ ʻ ʻ 14 Abdulla Qodiriy yoshligidanoq qadimgi Sharq madaniyati va adabiyoti ruhida tarbiya topgan va arab, fors, rus tillarini puxta o rgangan. 1920-yillar ʻ boshida Abdulla Qodiriy birinchi o zbek romani bo lmish „O tkan kunlar“ni ʻ ʻ ʻ yozadi. 1922-yili ilk bor „Inqilob“ jurnalida chop etilib, 1926-yilda esa alohida kitob holida chiqadi. O‘sha davrda Qodiriyning ,,O‘tkan kunlar‘‘ romanini o‘qish uchun navbat kutib turganlarning sanog‘i bo‘lmas, hatto bu romanni yod olgan kitobxonlar ham bo‘lgan. Adibning ulug‘vor adabiy merosi haligacha kitobxonlar qalbidan joy olmoqda. Qodiriyning o‘zbek adabiyotida tutgan o‘rni haqida Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev shunday deydi: ,,...Bitta narsani hammamiz bilishimiz kerak. Adabiyotsiz iqtisodiyot ham, ma’naviyat ham bo‘lmaydi. O‘zini hurmat qilgan inson Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” ini bir emas, bir necha marta o‘qigan bo‘ladi. Nimaga desangiz, uni o‘qigan odam hech qachon oilaga xiyonat qilmaydi, kerak bo‘lsa Vatanga xiyonat qilmaydi‘‘. Boshqa yirik epik asarlardagi kabi „O tkan kunlar“ da ham ʻ hikoyanavislikning ko p planliligi, ikkilamchi syujetlar mavjudligi, ketma-ket ʻ 14 Boymirza Hayit. “Turkiston yangi adabiyotida ikki siymo: Qodiriy va Cho’lpon” // Nashriyot: “Milliy turkiston” majmuasi // 2020- y. May 28 oyimning haligi shubhasi ulg‘aya bordi, kuyavning ko‘zini shamg‘alat qilib qizining oldig‘a kirdi va shivirlab Kumushni urisha boshladi: «Esingni yedingmi qizim, ering sani deb Toshkand degan shahardan kelsayu, san kim keldi deb oldig‘a chiqmasang. Tur, chiqib so‘rash, arazlab ketib qolsa nima qilasan?» Oftob oyimning bu keyingi so‘zi chindan ham Kumushni o‘ylatib qo‘ydi: «...Ketib qolsa nima qilaman?» 5 degan jumlani ko‘nglidan kechirdi-da, onasidan ilgariroq go‘yoki, ayvon toqchasidan bir narsa oladirg‘andek bo‘lib, o‘ziga termulib turg‘an Otabekka yer ostidan sekingina bir kulib boqdi va toqchadag‘i keraksiz bo‘lg‘an bir piyolani olib, yana uyga kirib ketdi. O‘zbek oyimning sihirchi-joduchi deb qarg‘ashi ham hikmatsiz bir gap emas. Kumushbibining bu kulib qarashi Otabekka ajib bir inqilob yasag‘an edi. Undagi oniy bu o‘zgarish juda qiziq va sira ishonmasliq edi. Ul bu yer tegidan bir kulib boqish ta’siri bilan ustidagi tog‘dek bosib yotqan «orzu»ni ag‘darib solg‘an va qushdek yengil tortqan edi. Uning oniy bu o‘zgarishi shundan iborat edi: «Ularning orzu va rizoliqlari, bu rizoliq sharofati bilan topiladirg‘an savob, yurtning yuqori-quyi gaplari — barchasi ham Kumushning yolg‘iz shu birgina kulib qarashi oldidan o‘tabersin!" Shuningdek, romanning ma'no-mundarija doirasi keng. Unda ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-axloqiy muammolar badiiy mahorat bilan qalamga olingan. Biroq ular orasida eng muhimi, yurtning, millatning taqdiri, mustaqilligi masalasidir. Buning isboti sifatida Yusufbek hojining ushbu jumlalarni keltirishimiz mumkin. Bularning bari davr jaholatidan dalolat bermoqda. Yozuvchining asosiy maqsadlaridan biri ham jaholat va uning salbiy oqibatlarini ko‘rsatib berish edi. Ushbu romanni o‘qib, ta’sirlanib, undagi qahramonlar yonida o‘zimni his qilgan damlarda quyidagi misralarni qog‘ozga tushirdim. O‘ZBEK OYIM NIDOSI 5 Salomov G’., Tarjima san’ati, Toshkent, 1973, 57-b. 10 1.2. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviyʻ munosabatlarning ahamiyati va uning mohiyati Barchamiz badiiy asarlarda tabiat manzaralari tasviriga duch kelganmiz, albatta. Bu esa ijodkor mahoratining ne chog'lik boy ekanligini ko'rsatadi. Chunki tabiat manzaralari tasvirida ijodkorning o'zi qalamga olayotgan makonga munosabati, u joyni qanchalik bilishi, qahramonlar dunyosi va ular yashayotgan muhitni naqadar chuqur his qilishi bilinadi. Shuning uchun ham badiiy asarlarda tabiat manzaralari tasviri asarning asosiy tarkibiy qismi sanaladi. 6 Badiiy asarda muallif o'z maqsadini ro'yobga chiqarish uchun tasviriy va ifodaviy vositalardan foydalanadi. Asardagi tabiat manzaralari kitobxonning biror narsa haqida tasavvur hozil qilishi, muayyan tuyg'uni his etishi, ko'rish, eshitish mumkin bo'lgan narsa va obrazlarni inson ongida hosil qiluvchi unsurlar tasviriy vositalar hisoblansa, asarda so'z va iboralarning turli ma'no tovlanishlari, majoziy xususiyatlari, voqea-hodisalarni turli yo'llar bilan ifodalash usulllari - ifodaviy vositalar hisoblanadi. Badiiy tarjimada tabiat tasvirini qayta jonlantirish va bunda so'z tanlash muammosi muallifdan katta mahorat talab etadi. "Tarjimon - asarni boshqa tilda, ya'ni ona tilida qayta yaratish uchun muallif fikrini ancha pishitadi, o'ziga singdirib oladi, keyin matn xarakteriga qarab muqobil so'z tanlaydi, bu so'zlar ma'nosi, jarangdorligi, shakli, uslubiy muqobilligi, asl nusxadagi fikrni iloji boricha to'laroq ifodalash tashvishida yonadi" 7 - deb yozadi G'aybulla Salomov. Shuni ta'kidlash lozimki, asar yaratishda qo'llanilgan badiiy tasvir va ifoda vositalari orqali muallif mahoratining qirralari aniqlanadi. Ana shunday vositalardan biri badiiy asardagi tabiat tasviridir. Tabiatning betakrorligi, albatta, insonda va uning ruhiyatida aks etadi. Inson tug'ilganidan vafot etganiga qadar tabiat bilan hamnafas bo'lib, uning go'zalliklaridan bahramand 6 Hamidov X. “Badiiy asar tarjimasida tabiat tasvirining berilishi”, Tarjima masalalari(Ilmiy maqolalar to’plami, 2012yil 26-aprel) 75-77-b. 7 Qodiriy A. “O’tkan kunlar”, Toshkent, G’.G’ulom nashr.,1992. 12 Zero, “O‘tkan kunlar” tomanida turli toifa insonlar obrazlari asarning yetakchi qahramoni bo‘lgan obrazlarni ochib berish uchun qo‘llanilgan. Abdulla Qodiriy romanda faktlarni haqqoniy ravishda aks ettiradi, shu bilan birga asardagi har bir qahramonga o‘z munosabatini bildiradi va emotsional baho elementlaridan foydalangan holda personajlar, voqealar ustidan hukmni ifodalaydi. Yozuvchi qahramon va personajlarining tashqi qiyofasiga katta va jiddiy vazifa yuklaydi: sevimli qahramon va personajlarning zohiriy qiyofasi ijobiylashtiriladi, salbiy personajlarning qiyofasi esa ularning yovuz va badkirdor kishilar ekanini ta’kidlab turadi. Shu sababdan ham bu romandagi salbiy xarakterdagi qahramonlarni tanqidiy ko‘z bilan o‘rganib, ulardagi nuqsonli xislatlarni ko‘rsatib berishni maqsadga muvofiq ko‘rdik. Romanlardagi salbiy personajlarining mudhish basharasi ularning xatti–harakati, psixologik tasviri bilan to‘ldirib mukammallashtirib berilgan. Fikrimizcha, realistik adabiyotda qahramon ijobiy bo‘ladimi, salbiymi, baribir, birinchi navbatda to‘laqonli inson bo‘lishi kerak, uning har bir harakati, qilig‘i, so‘zlari ham baquvvat ichki mantiqqa ega bo‘lmog‘i, kitobxonni hech qanday gap – so‘zsiz ishontirmog‘i lozim. Bu to‘g‘rida atoqli adabiyotshunos olim Ozod Sharafiddinov shunday deydi: “Agar yozuvchi ijobiy obraz yaratayapman deb, uni maqtab ko‘klarga ko‘tarsa, faqat ajoyib fazilatlar – u, nodir sifatlarining egasi qilib tasvirlasa, obraz emas, chuchmal siropday me’daga tegadigan farishta mijoz sxema tug‘iladi, xolos. Ijobiy qahramon ham salbiy qahramon ham mushtarak badiiyat qonunlari asosida yaratilmog‘i kerak” 12 . Xo‘sh, endi “O‘tkan kunlar” romanidagi yordamchi obrazlar xususiga to’xtalamiz. Barcha voqealarda to la qatnashmasada, yozuvchining g oyaviyʻ ʻ niyatini to laroq ochishga xizmat qiladigan faol obrazlar yordamchi obrazlardir. ʻ 12 Abdulla Qodiriy. “O’tgan kunlar” // Nashriyot “SHARQ” NMAK. 2020 18 II-BOB. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviyʻ munosabatlarning ahamiyatining xususiyatlari va analizi 2.1. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviy ʻ munosabatlarning ahamiyatining xususiyatlari. Abdulla Qodiriyning badiiy so‘zida betakror joziba mujassam bo‘lgani bois “O‘tkan kunlar”ni necha bor o‘qisa ham, odam to‘ymaydi, qayta mutolaaga ehtiyoj sezaveradi. Roman o‘quvchini zeriktirmaydi. Qayta-qayta o‘qish jarayonida asarning yangidan-yangi qirralari ochiladi. Bir o‘qilganda e’tiborsiz o‘tilgan epizodlarga boshqa safar diqqat qaratiladi. Bu hol, tabiiyki, adibning obraz yaratish mahoratiga, inson qalbini chuqur anglashiga daxldordir. Zero, ko‘rkam adabiyotdek san’at dunyosida badiiy so‘z — poetik nutq muhim sanaladi: so‘z vositasida manzara, ruhiyat va obraz chiziladi 11 . Abdulla Qodiriy so‘zida o‘quvchini o‘ziga bog‘lab turadigan, insonni o‘ziga ohanrabodek tortadigan quvvat bor. Buni o‘quvchi sezmasligi mumkin emas. Aynan so‘zning ta’siri bois Kumush o‘lgan sahnada ho‘ng-ho‘ng yig‘laydi kitobxon. Aytmoqchi, bu epizodning o‘zi yig‘lab yozilgan. Demak, adibning titragan, ichikkan, o‘ksigan yuragi shu sahifalarga ko‘chgan. Badiiy ijoddagi bir qonuniyat shuki, mujmal tasavvurlar mujmal ifodalanadi, yig‘lab yozilgan sahifalar yig‘lab o‘qiladi. Chinakam adibning estetik dunyosi, ijodkor qalbi ana shunday sahifalarga muhrlanadi. Har bir badiiy asarni tadqiq etishda aynan uning badiiyligiga ahamiyat qaratiladi. Aynan badiiyat yozuvchi mahoratini ochib berishda katta ahamiyat kasb etadigan unsur hisoblanadi. Yozuvchi tili va ifoda usuli, tilning eng chiroyli, o‘tkir va ixcham ifoda vositalarini tanlab olish va ularni ustalik bilan adabiy tilga olib kirish, ohorli jumlalar tuzish, voqea - hodisalarning eng xarakterli tafsillarini topib tasvirlash uning mahoratini ko‘rsatadi. 11 . . . – .: , 2014. – .7 Қодирий А Ўткан кунлар Танланган асарлар Т Шарқ Б ( Бундан кейинги иқтибослар шу нашрдан олинади бети қавс ичида ). кўрсатилади 17 Anvar va Ra’nolar taqdirini esga olmaydigan o‘zbek ziyolisi, adabiyot muhibi topilmasa kerak. Adibning badiiy so‘zida betakror joziba mujassam bo‘lgani bois “O‘tkan kunlar”ni necha topqir o‘qilsa ham, odam to‘ymaydi, zerikmaydi; qayta o‘qishga zarurat sezaveradi. Roman zavq-shavq bilan yutoqib o‘qiladi. Qayta o‘qishda asarning yangidan-yangi qirralari ochilib boradi. Bir o‘qilganda e’tiborsiz o‘tilgan tasvir va epizodlar boshqa safar diqqatni tortadi. Bu hol, tabiiyki, adibning obraz yaratish mahoratiga, inson qalbini chuqur anglashiga, voqea-hodisalar bayon usuliga tegishlidir. Zero, adabiyotdek so‘z san’at uchun badiiy til juda muhim sanaladi; so‘z vositasida obrazlar, manzaralar, tuyg‘ular suvratlantiriladi. Barchaga ayon bu haqiqat badiiy adabiyotning alifbosi. Adibning ijodi, uning mazmunga boy asarlari yuzasidan taniqli ijodkorlarimiz o’zlarining iliq fikrlarini aytib o’tgan. Jumladan, adabiyotimizning ulkan jonkuyari akademik Izzat Sultonov: “Abdulla Qodiriyning asarlari badiiy mahorat namunasidir. Bu asarlarda asosiy g‘oya doimo yaqqol ifoda qilinadi, odamlar va ularning hayot sharoiti xuddi “ko‘z oldimizda turgandek” tasvir etiladi, bu asarlarning syujeti doimo qiziqarli, tili boy va shirali. Bu asarlarning xalqqa manzur bo‘lgani bejiz emas”, - deb yozgan bo‘lsalar, Akademik Oybek esa adib mahoratini: “Abdulla Qodiriyning prozasi birinchi navbatda hayotiyligi bilan ajralib turadi. Qodiriyning tilidan uning xalqning boy va ajoyib tilini g‘oyatda yaxshi bilganligi yaqqol seziladi; uning romanlari ana shunday go‘zal til bilan yozilgan. U tug‘ma epik yozuvchi, keng ko‘lamdagi master, yuksak ma’nodagi realistik san’atkor edi”, - tarzida yuksak baholagan. Abdulla Qodiriy o z davrining ilg or bir ziyolisi sifatida Vatan va millatʻ ʻ taqdiri xususida qayg urdi. Zamon taloto plari adib qalbini iztirobga soldi. ʻ ʻ 22 Adib Otabek obrazida o‘zining yangicha fikrlarini ilgari surgan. Otabek savdogar va o‘zi borgan o‘lkalar va o‘z yurtidagi iqtisodiy holatlar yuzasidan sog‘lom qiyosiy fikrlar bildiradi. Bundan tashqari, Ziyo shohichining uyida bo‘lib o‘tgan suhbatda o‘zining uylanish masalasi fonida o‘sha davr oilalarida xotin-qizlarga nisbatan mavjud bo‘lgan nosog‘lom muhit haqida tanqidiy qarashlarini aytib o‘tadi. Bundan tashqari, asarda unga shunday ta’rif beriladi. “Yusufbek hojining qiziq bir tabiatı bor: xotini bilangina emas, umuman uy ichisi bilan har qanday masala ustida bo‘lsa bo‘lsin, uzoq so‘zlashib o‘tirmaydur… Hoji bir necha vaqt so‘zlag‘uvchini o‘z og‘zig‘a tikiltirib o‘turg‘andan so‘ng, agar ma’qul tushsa “xo‘p” deydir, gapka tushunmagan bo‘lsa “xo‘sh” deydir, noma’qul bo‘lsa “durust emas” deydir va juda ham o‘zig‘a noma’qul bo‘lsa bir iljayib qo‘yish bilan kifoyalanib mundan boshqa so‘z aytmaydir va aytsa ham uch-to‘rt kalimadan nariga oshmaydir” 4 . Ushbu ta’rifdan ham Yusufbek hojining naqadar mulohazali, o‘ziga xos ma’naviy salobatga ega obraz desam o‘rinli bo‘ladi. Davlatchilik boshqaruvi va davr ijtimoiy muhitiga munosabatida ham Yusufbek hoji obrazining mukammalligiga guvoh bo‘lamiz. Adib davlat boshqaruvi haqidagi tanqidlari va noroziliklarini hoji obrazi misolida yetkizib bergan. “O‘tkan kunlar" romanida xalq, millat turmushi manzaralarini, milliy urfodatlarni, millat vakillariga xos xususiyatlarni jonli, hayotiy ifodalash, asarning ruhida, ichki mazmunida so'zlash tarzida milliylikning namoyon bo'lishi milliy ruhning yanada ta‘sirchan ifodalanishiga xizmat qilgan. Romandan olingan ushbu parchada esa o‘zbek qizlariga xos bo‘lgan milliylik aks etgan: " Oftob oyimning shu yo‘sun chaqirishi uchto‘rt qaytalab bo‘lsa-da, Kumush eshitmaganga solinib arzimagan narsalar bilan shug‘ullang‘an bo‘lib chiqa bermadi. Otabekning yuzidagi o‘ychanliqqa razm qo‘yg‘an sayin Oftob 4 Aminova L. Turk yozuvchisi Yashar Kamol asarlarida badiiy mahorat masalalari,-fil.fan.nom.ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya, T.:2003 9 «O’tgan kunlar» romanidagi voqealar romanni o’qigan har bir o’quvchi undagi Otabek, Kumush, Yusufbek hoji, Qutidor, Oftob oyim kabi ijobiy obrazlardan bahra oladi. Zaynab, Хushro’y, Homid kabi baхil, qora niyatli salbiy obrazlarning taqdiri hamisha shu ahvolga tushushini asar davomida biladi. «O’tgan kunlar» romanini o’qiganda boshdan-oyoq qulog’ingiz ostida voqea-хodisalar ruhiga mos musiqiy ohang eshitilib turganday bo’ladi. Bu ohanglar o’quvchi dilida har хil kayfiyatlar uyg’otadi. Adibdan qolgan muhtasham adabiy merosda o‘zbek adabiy tilining go‘zalligi, nafosati, tasvir va ifoda imkoniyatlari aynan amaliyotda o‘z aksini topdi. Shu bilan birga Abdulla Qodiriy ba’zan filolog olimlarga xos qimmatli adabiy-nazariy qarashlari bilan ham o‘zbek adabiy tilining takomillashuviga ulkan hissa qo’shdi. Adib bu benazir adabiy-ilmiy xizmatlari bilan o‘zbek olimlari bilan birga xorijlik mutaxassislarning ham e’tiborini qozondi. O’tmish хodisalariga asar yaratilgan zamonning ilg’or mafkurasi nuqtai nazaridan baho berishga intilish Qodiriy ijodiyotidagi tub burilishlaridagi alomatlaridan biridir. Turkistonda feodal mustamlaka zulmini ag’darib tashlab yangi mustaqil hayot qurishga intiladi. «O’tgan kunlar» o’tmishni ana shu yangi hayotga intilish nuqtai nazaridan baholash ruhi bilan sug’orilgan Abdulla Qodiriy feodal davrni mehnatkashlar uchun zulm, baхtsiz хorlik davri sifatida qoralaydi. O’tmishga shunday baho ma’rifat jihatdangina yemas, ijtimoiy va siyosiy jihatdan ham katta aktual ahamiyatga yega yedi. Yangicha davrga intilish, хalq ongida o’tmishning adolatsizliklari haqida chuqur tushuncha hosil qilish bilan ham bog’liq yedi. Zamonasining ijtimoiy yehtiyojlarini sezgan Abdulla Qodiriy uchun birdan-bir to’g’ri yo’l-haqqoniy tasvir yo’li bilan boradi. Abdulla Qodiriy davrning hayot manzarasini, oddiy kishilarning taqdirini tasvirlash orqali yaratishi хarakterlidir, bu esa yetuk romanchilik хususiyatidir. 26 Men bolamni o'zim bilmas o'tga soldim, O't qaladim, yondirdim-u, yolg'iz qoldim. Andilikni asli o'zim qildim bilmay, Endi qayon giryon bo'lay, boshim qo'yay. Ajratmadim savobimni, gunohimni, Hayqiriqlar bosolmaydi bu ohimni, Jodilarda choptiribman panohimni, Endi qayon giryon bo'lay, boshim qo'yay. Ikki qizning xayollarin to'zitibman, O'g'lonimning taqdirini bo'zitibman, Hatto yorim nigohini bezitibman, Endi qayon giryon bo'lay, boshim qo'yay. Zaynabjonim, Kumushjonim kechir meni Otabegim baxtsiz qildim, menman andi, Hayot bozor, o'zi o'lchar shavqat qilmay, Endi qayon giryon bo'lay, boshim qo'yay. 11 I-BOB. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviyʻ munosabatlarning ahamiyati va uning mohiyati 1.1. Abdulla Qodiriyning O tgan kunlar asaridagi oilaviy ʻ munosabatlarning ahamiyati "O‘tkan kunlar" Abdulla Qodiriyning bosh asaridir. Yozuvchi asar mavzusini bejizga o‘tkan kunlardan olmagan. Chunki buguni mustahkam, ertasi porloq bo'lishini istagan har bir xalq o'tmishini yaxshi bilishi kerak. Bu xususda Abdulla Qodiriy romanning so‘zboshisida shunday deydi:"Moziyg‘a qaytib ish ko‘rish xayrlik, deydilar. Shunga ko‘ra mavzu’ni moziydan, yaqin o‘tkan kunlardan, tari-ximizning eng kirlik, qora kunlari bo‘lg‘an keyingi "xon zamonlari"dan belguladim". 2 Abdulla Qodiriy g'oyat fozil va olim odam bo‘lgan. U adabiyot tarixini ham, Sharq va G‘arb adabiyotini ham, o‘zbek tilining sir-asrorlarini ham yaxshi bilgan. "O‘tkan kunlar" ning jozibador tili bu fikrning isbotidir. O tkan kunlar, ba zi manbalarda “O tgan kunlar” – o zbek yozuvchisi ʻ ʼ ʻ ʻ Abdulla Qodiriy qalamiga mansub o zbek adabiyotidagi birinchi roman. 1969- ʻ yil “O zbekfilm” ʻ kinostudiyasida ushbu roman asosida “O tgan kunlar” ʻ nomli film suratga olingan. Adib romanni yozishda arab yozuvchisi Jurji Zaydon asarlaridan ilhomlangan deya takidlangan. Roman 1920-yillar boshida yozilgan bo lib, 1922-yil ilk bor “Inqilob” jurnalida chop etilgan va 1926-yilda alohida ʻ kitob holida chiqarilgan. “O‘tkan kunlar” romanining qachon yozib tugatilgani, matbuotda e’lon qilinishi haqidagi ma’lumotlarda biroz chalkashliklar bor. Ammo adib ijodi yuzasidan chuqurroq ish olib borgan tadqiqotchilar keltirgan ma’lumotlarga ko‘ra, Abdulla Qodiriy 1917–1918-yillardan boshlab “O‘tkan kunlar” romani uchun material yig‘ishga kirishdi. 1922-yilda birinchi o‘zbek romanining ilk boblari “Inqilob” jurnalida chop etila boshladi. O‘sha yillardayoq asar qo‘lma- 2 Abdulla Qodiriy "Otkan kunlar" "Navròz" nashriyoti 2019. 132-bet. 5 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI: 1. Abdulla Qodiriy. “O’tgan kunlar” // Nashriyot “SHARQ” NMAK. 2020. 2. Zarif Bashar. “O’zbek adabiyoti” // 2021. 3. Boymirza Hayit. “Turkiston yangi adabiyotida ikki siymo: Qodiriy va Cho’lpon” // Nashriyot: “Milliy turkiston” majmuasi // 2020- y. May. 4. Qodiriy A. “O’tkan kunlar”, Toshkent, G’.G’ulom nashr.,2020. 5. Karimov B. “Abdulla Qodiriy”.-T.:”Fan”.2022. 6. Aminova L. Turk yozuvchisi Yashar Kamol asarlarida badiiy mahorat masalalari,fil.fan.nom.ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya, T.:2003 7. Salomov G’., Tarjima san’ati, Toshkent, 1973, 57-b. 8. Hamidov X. “Badiiy asar tarjimasida tabiat tasvirining berilishi”, Tarjima masalalari(Ilmiy maqolalar to’plami, 2012-yil 26-aprel) 75-77-b. Internet resurslari: 1. https://tdpu.uz 2. https://pedagog.uz 3. https://ziyonet.uz 4. https://edu.uz 34 Kumush nimadandir cho‘chig‘andek bo‘ldi, yengilgina bir harakat bilan o‘zini ichkari yo‘lak tomong‘a burdi. Bu burilishdan uning orqa-o‘ngini tutib yotqan qirq kokillari to‘lqinlandilar. Kumush ichkariga qarab chopar ekan, yo‘l ustidan ariq-bo‘yida qotib turg‘an yigitka yana bir qarab qo‘ydi va bu qarashda unga yengilgina bir tabassum ham hadya qildi..." 3 Otabek ham Kumush ham juda parishon bo‘lib yuradi, ular hali bir-birini tanimas edi. Otabekning yonida doimo u bilan birga yurgan, uning “ma’naviy otasi” Hasanali bu parishonlikning tagiga etadi va Otabek nomidan Ziyo shohichi bilan birga qutidornikiga sovchilikka otlanadi. “Kiroyi kuyoving shunday bo‘lsa” deb havaslanib yurgan Mirzakarim qutidor qizini Toshkentga yubormaslik sharti bilan rozilik beradi. Kuyovning kim ekanidan Kumush hali xabarsiz, ko‘nglidagi xufiyona ishqidan azob chekardi. To‘y bo‘ladi va Kumush o‘sha kuni kuyovning o‘zi ariq bo‘yida ko‘rib qolgan yigit, qalbining sohibi ekanini biladi. Yozuvchi sujet oqimi bilan o‘sha davrdagi o‘ta murakkab tarixiy davrni ham qadam-baqadam hikoya qilib boradi. Mahalliy hokimliklar bir-biri bilan nizoda, to‘qnashuvlarda qipchoq va qora choponlar bir-birini ayovsiz qirayotgan bir vaziyat edi. Yagona o‘g‘li Otabekning marg‘ilonlik qiz Kumushga uylanganini va uning ustiga kelinining ota-onasi qizini Toshkentga yubormasligidan xabar topgan O‘zbek oyimning fig‘oni falakka chiqadi va o‘g‘lini ikkinchi marta uylantirish uchun Toshkentdan kelin qidirib, Otabekning rizoligisiz qiz tarafga va’da ham beradi. Ota-ona orzusiga qarshi chiqolmagan Otabek Olim ponsadboshining qizi Zaynabga uylanishga majbur bo‘ladi. Otabek Toshkentda yurgan kezlari Kumushga oldindan ko‘z olaytirib yurgan Homid xotinboz hiyla uyushtirib, Otabekning nomidan Kumushga soxta taloq xati yozadi. Bundan bexabar Marg‘ilonga qaynotasining uyiga kelgan Otabekni Mirzakarim qutidor haydab yuboradi. Holatga tushunmasdan Otabek 3 Abdulla Qodiriy "Otkan kunlar" "Navròz" nashriyoti 2019. 142-bet. 7 ,,...ammo shuni ham qo‘shmoq kerakki, oladirg‘on xotiningiz sizga muvofiq bo‘lishi barobarida er ham xoting‘a muvofiquttab’ bo‘lsin...‘‘ Yozuvchining ,,O‘tkan kunlar‘‘ romani orqali o‘zbek xalqi, uning orzuarmonlari, dardi va xarakterini yaratar ekan, uning mahorati, ayniqsa, Yusufbek hoji xarakterini yaratishda namoyon bo‘ladi. Yozuvchi bu qahramoni orqali oilada haqiqiy oila boshlig‘i, aqlli ota qanday bo‘lishi kerakligini zukko kitobxonga bir necha o‘rinlarda uning o‘zbekona xarakteri orqali orqali ta'kidlab, izohlab o‘tadi: ,,...Yusufbek hojining qiziq bir tabi’ati bor: xotin bilangina emas, umuman uy ichisi bilan har qanday masala ustida bo‘lsa bo‘lsin uzoq so‘zlashib o‘lturmaydir. Otabekmi, onasimi, Hasanalimi, ishqilib uy ichidan birartasining so‘zlari va yo kengashlari bo‘lsa, kelib hojining yuziga qaramasdan so‘zlab beradilar; maqsad aytib bitkandan so‘ng sekingina ko‘tarilib uning yuziga qaraydirlar. Hoji bir necha vaqt so‘zlag‘uchini o‘z og‘zig‘a tikiltirib o‘lturg‘andan so‘ng, agar ma’qul tushsa «xo‘b» deydir, gapka tushunmagan bo‘lsa «xo‘sh» deydir, noma’qul bo‘lsa «durust emas» deydir va juda ham o‘ziga noma’qul gap bo‘lsa bir iljayib qo‘yish bilan kifoyalanib, mundan boshqa so‘z aytmaydir va aytsa ham uch-to‘rt kalimadan nariga oshmaydir. Uy ichi uning bu fe’liga juda yaxshi tushunganliklaridan ko‘pincha bir og‘iz javob olish bilan kifoyalanadirlar. Ammo Otabek bilan birar to‘g‘rida so‘zlashmakchi bo‘lsa, uni aksar mehmonxonaga chaqirib yoki chaqirtirib oladir. O‘zbek oyim yuqoridag‘i o‘zining itob va xitobiga eridan bir iljayib qo‘yish javobini olib dami ichiga tushadilar...‘‘ Bu fikrlardan shuni tushunish mumkinki, ya'ni oila ustuni bo‘lmish ota yoki er har qanday vaziyatda ham bosiqlik, vazminlik bilan ish tutmog‘i, muammolarni ortiqcha xatti-harakat va janjallarsiz hal qilmog‘i joizdir. Bunday faylasufona xarakter va fikrlar romanning boshidan oxiriga 30

KURS ISHI ISHLANMASI

Купить