Abdurazzoq Samarqandiy Matlai Sa’dayn Majmai Bahrayn asari manba sifatida - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	56.8KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	11 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Abdurazzoq Samarqandiy Matlai Sa’dayn Majmai Bahrayn asari manba sifatida

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG`BEK NOMIDAGI
O`ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
KURS ISHI
Mavzu: Abdurazzoq Samarqandiy Matlai Sa’dayn
Majmai Bahrayn asari manba sifatida
QABUL QILDI:
BAJARDI:
TOSHKENT

Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai Sa’dayn Majmai
Bahrayn” asari manba sifatida
Reja:
KIRISH
I.BOB. Abdurazzoq Samarqandiyning Tarixnavislik Faoliyati Va
“ Matlai Sa’dayn Majmai Bahrayn” Asarining Manba Sifatidagi
Tarixiy Ahamiyati
I.1 Abdurazzoq Samarqandiyning hayoti va tarixnavislik faoliyati
I.2 “Matlai sa’dayn majmai bahrayn” asarining manba sifatidagi tarixiy
ahamiyati
II.BOB. “Matlai Sa’dayn Majmai Bahrayn” Asarida Tarixiy
Shaxslar Va Diplomatik Munosabatlar Bayoni
II.1 “ Matlai sa’dayn majmai bahrayn” asarida tarixiy shaxslar tahlili
II.2 Manbada temuriylar davri diplomatik munosabatlarining yoritilishi
III.Xulosa
IV. Foydalanilgan Manba Va Adabiyotlar
2

Kirish
Insoniyat tarixiga nazar tashlaydigan bo`lsak, qanchadan qancha voqealar
bo`lganiga bevosita guvohi bo`lamiz. Tarixda har qanday jarayon voqea hodisa o`z
o`zidan bo`lmasdan unga ma’lum sabab ta’sir ko`rsatadi. Mustaqillik sharofati
bilan biz tarixga xolisona yondashish ishlariga keng imkoniyatlar yaratildi.
Endilikda tarixchilar oldida o`tmishni haqqoniylik, ilmiy va daliliy asoslar asosida
yondashish kerakligi katta masala sifatida qo`yildi. Birinchi prezidentimiz I.A.
Karimov mustaqilligimizning dastlabki yillarida ya’ni 1998 – yil tarixchi olimlar
bilan yurtimiz ahamiyatiga doir yig`ilish o`tkazib, unda tariximizni to`la va
haqqoniy, xolislik, ilmiy asoslar bilan chuqur o`rganib uni kelajak avlodga
yetkazish masalasi bosh maqsad sifatida qo`yilgandi. Bu fikrimizning tasdig`i
asosida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 – yil 27 iyuldagi
“O`z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to`g`risidagi” qarori 1
da o`z
aksini topdi. Bizning o`tmishimiz juda ko`p voqea hodisalarga boy bo`lgan. Ushbu
voqea hodisalarni to`g`ri va haqqoniy hamda xolislik bilan yondashish mazkur
kurs ishining asosiy va birinchi darajali maqsadi bo`ladi. Malumki, Yaqin va
o`tmish tarix bugungi kun va kelajak uchun ibrat darsligidir. Jumladan,
yangilanayotgan O`zbekistonda tarix fanida ham ajdodlarimiz tarixini o`rganish,
ularga to`g`ri va xolis baho berish, shu asosida milliy qadriyatlarimizni tiklash
o`zining yangicha bosqichiga ko`tarildi. Zero, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev
ta’kidlaganidek: “Bizning havas qilsa arziydigan ulug’ tariximiz bor. Havas qilsa
arziydigan ulug’ ajdodlarimiz bor” 2
. Tarixni bilish kelajak avlodni tarbiyalashda
muhum ahamiyatga ega ekan, avvalo tariximiz haqida ma’lumot beruvchi yozma
manbalarni o’rganish muhim ahamiyatga egadir. Shunday yozma manbalardan biri
Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlai sa'dayn va majmai bahrayn” asaridir.
Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlai sa'dayn va majmai bahrayn” qo`lyozma
asari katta tarixiy-madaniy ahamiyat kasb etadi va o`zbek xalqining qimmatli
yozma yodgorliklaridan hisoblanadi.
1
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 315-son, 27.07.1998-yil.
2
Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasidan //
Xalq so‘zi 2017-yil 4-avgust.
3

Mazkur kurs ishi Abdurazzoq Samarqandiyning hayoti va tarixnavislik
faoliyatini, “Matlai sa’dayn majmai bahrayn” asarining manba sifatida tarixiy
ahamiyatini, mazkur asarda bir qancha tarixiy voqealarning tahlili o`rganish bilan
ahamiyat kasb etadi.
Mavzuning dolzarbligi: Ushbu kurs ishi tarixchi olim sayyoh Abdurazzoq
Samarqandiyning hayoti va tarixnavislik faoliyatiga oid ishlarini hamda “Matlai
sa’dayn va majmai bahrayn” (“Ikki saodatli yulduzning chiqishi va ikki dengizning
qo`shilish joyi”) nomli asari temuriylar davriga oid eng muhim manbalardan
biridir. Uning o`zbek tiliga tarjima qilinib nashr etilayotgan qismida Amir Temur
vafotidan to Husayn Boyqaro hukmronligi boshlarigacha bo`lgan davrdagi (1405 –
1470) temuriylar davlati hududi, ayniqsa, Xuroson va Movaraunnahrda ro`y bergan
asosiy tarixiy voqealar solnoma tarzida yilma yil bayon qilingan. Abdurazzoq
Samarqandiy o`sha davrdagi madaniy hayot hamda temuriy hukmdor va
malikalarning bunyodkorlik faoliyatini tasvirlashga katta ahamiyat bergan.
Shuningdek, temuriylar davlatining Xitoy, Hindiston va boshqa mamlakatlar bilan
diplomatik aloqalarini ham tasvirlashga keng o`rin ajratilgan. Bu asar nashri
o`tmish ma’naviy merosimiz muxlislarini e’tiborini qozonib, XV asrdagi Markaziy
Osiyo tarixi O`zbekistonda yanada chuqurroq va kengroq tadqiq qilinishiga katta
ahamiyat beradi, deb umid qilamiz.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Mazkur kurs ishining asosiy
maqsadi yuqorida yozilgan asarda Amir Temur vafotidan to Husayn Boyqaro
hukmronligi boshlarigacha bo`lgan davrdagi (1405 – 1470) temuriylar davlati
hududi, ayniqsa, Xuroson va Movaraunnahrda ro`y bergan asosiy tarixiy
voqealarning kelajak avlodga xolisona, haqqoniy hamda qanday bo`lsa
shundayligicha tahlil qilishdan iborat. Ushbu ishning vazifalari quyidagilardan
iborat:
- Mazkur kurs ishining asosiy vazifalaridan biri kelajak avlodni
temuriylarning me’morchilik ishlaridan, turli harbiy siyosiy janglardagi ishtiroki,
temuriylarning shajarasi, turli marosimlar, davlat boshqaruv asoslari, Husayn
4

Boyqaroning taxtga chiqquniga qadar bo`lgan voqealarni, umuman olganda
temuriylar tarixini yortib beruvchi eng asosiy manba ekanligi his qilish
- Abdurazzoq Samarqandiyning hayoti va tarixnavislik faoliyatiga oid
qarashlarni tahlil qilish
- Matlai sa’dayn majmai bahrayn asarining manba sifatida tarixiy ahamiyatini
yanada chuqurroq o`rganish
- “Matlai sa’dayn va majmai bahrayn” asaridagi tarixiy shaxslar hamda
voqealarning bayonini boshqa asarlar bilan taqqoslash
- “Matlai sa’dayn majmai bahrayn” asarida ayrim ma’lumotlar olish, ularni
asoslash va tadbil qilish
- “ Matlai sa’dayn majmai bahrayn ” asarida diplomatik munosabatlarning
bayonini chuqurroq va kengroq o`rganish
boshqa shu kabi bir qancha ma’lumotlarni o`rganishni o`z vazifalaridan biri
sifatida qarashimiz mumkin.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Tadqiqotning tarixiy manbasi, tarixiy
davr voqealarining va unda “Matlai sa’dayn majmai bahrayn” manbasining tutgan
o`rnini o`rganish mazkur ishning ob’ekti sanaladi. Amir Temur vafotidan to
Husayn Boyqaro hukmronligi boshlarigacha bo`lgan davrdagi (1405 – 1470)
temuriylar davlati hududi, ayniqsa, Xuroson va Movaraunnahrda ro`y bergan
asosiy tarixiy voqealar solnoma tarzida yilma yil bayon qilinishi hamda ushbu
asardagi berilgan barcha ma’lumotlar uning predmetini tashkil qiladi.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi: Mazkur «Matlai sa'dayn»ning
ikkinchi qismi, xususan uning 1427—1469 yillar voqealarini o'z ichiga olgan qismi
asl nusxa bo'lib, Eron, O'rta Osiyo va O'zbekistonning shu davr ichidagi ijtimoiy-
siyosiy tarixi va madaniy hayotini o'rganishda asosiy manba vazifasini o'taydi.
Asarda voqealar xronologik tartibda keltirilgan. Bu hol asardan foydalanishda katta
qulayliklar tug'diradi, albatta. Abdurazzoq Samarqandiy va uning mazkur asari rus
va xorijiy mamlakatlar olimlari B.A.Dorn, V.V.Bartol`d 3
, V.F.Minorskiy 4
,
3
4
5

A.YU.Yakubovskiy 5
, I.P.Petrushevskiy 6
, B.G.G'afurov 7
, A.O'.O'rinboev 8
,
B.A.Ahmedov 9
, M.YE.Katrmer, M.Sharmua, A.Gallan, Muhammad Shafe' va
boshqalar tomonidan birinchi darajali tarixiy manba sifatida yuksak baholangan.
«Matlai sa'dayn»ning qo'lyozma nusxalari Sankt-Peterburg, Toshkent, Dushanbe
shaharlari va xorijiy mamlakatlar (Angliya, Fransiya, Hindiston, Eron va b.) ning
kutubxonalarida saqlanmoqda. Asarning matni (ikkinchi daftari) pokistonlik
sharqshunos olim Muhammad Shafe' tarafidan 1941-yil va 1949-yillarda Lohurda
chop etilgan. Ayrim parchalar rus, ingliz, fransuz va turk tillarida e'lon qilingan.
Abdurazzoq Samarqandiyning Hindistonga qilgan safari bayon etilgan
qismi hamda ikkinchi daftarning 1405— 1427 yillar voqealarini o'z ichiga olgan
birinchi qismi (juz') A.O'rinboev 10
tarafidan o'zbek tiliga tarjima qilinib, 1960 va
1969-yillari chop etilgan. «Matlai sa'dayn» o'zida jamlangan tarixiy
ma'lumotlarning nodirligi va ishonchliligi bilan XV—XVI asrlardanoq boshqa
tarixiy asarlarga bosh manba bo'lib xizmat qilgan, tarixiy adabiyotni sevuvchi
o'quvchilarning yuksak bahosini qozonib kelgan. So'ngroq esa undagi ayrim tarixiy
masalalarga oid ma'lumotlar Yevropa tarixiy adabiyotidan ham o'rin egallagan,
ba'zi kichik parchalari boshqa tillarga tarjima ham qilingan. Tarjimalar orasida eng
diqqatga sazovori fransuz sharqshunosi Katrmerning 1843 - yili Parijda nashr
etilgan ishidir. Unda Amir Temurning kenja o'g'li Shohrux hukmronlik davridan
(1405—1447) boshlang'ich o'n uch yili (1405—1417) ga oid tarixiy ma'lumotlar
forschadan fransuz tiliga tarjima qilingan hamda bu tarjima ketida Katrmer
Abdurazzoq Samarqandiyning 1442—1444 yillardagi Hindiston safari to'g'risidagi
ma'lumotlarni ham fransuzcha tarjimasi va forscha matni bilan keltirgan. Biroq bu
tarjimalar asarning biror jildini ham to'la qamramaydi va hozirgi kunda juda ko`p
tadqiqotchilar tomonidan qo`llanilmoqda.
5
6
7
8
9
10
6

Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish qismi, asosiy
qismida ikkita bob, to`rtta paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlardan
iborat.
I.BOB. Abdurazzoq Samarqandiyning Tarixnavislik Faoliyati Va
“Matlai Sa’dayn Majmai Bahrayn” Asarining Manba Sifatida
Tarixiy Ahamiyati
I.1 Abdurazzoq Samarqandiyning hayoti va tarixnavislik
faoliyati
Abdurazzoq Samarqandiy hijriy 12-sha bon, 816 (milodiy 7-noyabr, 1413)ʼ
yili Temuriylar davlatining Hirot shahrida tug ildi. Uning to la ismi Kamoliddin
ʻ ʻ
Abdurazzoq, otasining ismi Jaloliddin Is hoq Samarqandiydir. Abdurazzoq Hirotda
ʼ
tug ilganligiga qaramay “Samarqandiy” degan nisbasi bilan shuhrat topganligiga
ʻ
sabab, otasi Jaloliddin Is hoqning asli samarqandlik bo lganligi va yana bo lajak
ʼ ʻ ʻ
tarixnavisning o zi ham bir necha muddat Samarqandda yashaganligidir
ʻ .
Abdurazzoq Samarqandiy dastlabki ta limni Hirotning o zida olgan. Keyinchalik
ʼ ʻ
Hirotdagi Temuriylar saroyida qozilik va imomlik lavozimida bo lgan otasi va o z
ʻ ʻ
davrining ziyolilaridan bo lgan akalari Abulg affor, Abdulqahhor, Abdulvahhoblar
ʻ ʻ
ko magida tafsir, hadis, fiqh, tarix va til-adabiyot fanlari bo yicha chuqur
ʻ ʻ
ma lumot egasi bo lib yetishgan. Atoqli adib Alisher Navoiy “Majolis un-nafois”
ʼ ʻ
asarida Abdurazzoq Samarqandiyning mazkur ilmlar bo yicha yaxshi bilimga ega
ʻ
ekanligini quyidagi so zlar bilan tasdiqlaydi: “Mavlono Abdurazzoq…
ʻ
xushmuhovara kishi erdi… zohir ulumin takmil qilib erdi va fazliyoti ham yaxshi
erdi… 11
”
Otasining saroydagi tutgan mavqeiga ko ra taxmin qilish mumkinki,
ʻ
Abdurazzoq Samarqandiy ham davlat ishlari bilan yaqindan tanish bo lgan. Uning
ʻ
yaxshi tahsil ko rganligi, bu boradagi iqtidori balandligi tufayli otasi vafotidan
ʻ
so ng, 1437/38 yili, 24 yoshida Temuriylar saroyiga xizmatga olinishi bejiz emas.
ʻ
Shundan so ng, to 50 yoshiga qadar, avval Shohrux, keyin Hirot taxtini egallagan
ʻ
11
Hayitmetov A., Alisher Navoiyning adabiy tanqidiy qarashlari, T., 1959; Oy be k, Navoiyning «Majolis
unnafois» asari haqida, 9-j., T., 1974 ; Mallayev N., O zbek adabiyoti tarixi, 1kitob, 3nashri, T., 1976; Navoiy A.,
ʻ
Asarlar 15 jiddli, 12-j., T., 1966; Navoiy, Mukammal asarlar to plami 20 jildli, 13-j., T., 1997.
ʻ
7

boshqa Temuriy hukmdorlar Mirzo Abulqosim Bobur (1452–1457), Sulton Abu
Sa id (1451–1469) va taxtga o tirgan boshqa shahzodalar saroyida davlat ishlariʼ ʻ
bilan band bo ladi. Uning zamondoshi Abdulvose an-Nizomiyning yozishicha,
ʻ
Abdurazzoq “xoqoni sa id (ya ni Shohrux) ning davlati zamonida uzoq muddatlar
ʼ ʼ
shuhratli ishlarni bajarishni bo yniga olgan, ba zi sohibdavlat shahzodalarning
ʻ ʼ
xizmatida sadoratlik oliy mansabiga yetishgan, ba zi boshqalarning mulozamatida
ʼ
esa noiblik va xoslikka erishgan”. Biroq Abdurazzoqning o zi asarlarida mazkur
ʻ
sadoratlik lavozimlarini eslatmasada, tarixiy voqealar sirasidan uning Temuriylar
davlati xorijiy diplomatik munosabatlarni olib borishda muhim rol o ynaganligi
ʻ
anglashiladi.
Abdurazzoq Samarqandiy 1438-yili o'zining qozi Azudiddinning arab tili
grammatikasining ba'zi masalalarini (yuklama va olmosh) tadqiq etuvchi «Risolayi
Azudiya» kitobiga bag'ishlangan sharhini yozib tamomladi va Shohruhga taqdim
qildi. Abdurazzoq o`z davrining o`qimishli va aqli o`tkir kishilaridan bo`lgani
sababli, Shohrux uni hurmat qilar va muhim vazifalarni ishonib topshirardi.
Jumladan, sayyoh, avvalo, Hindistonga, so`ngra G`ilonga (Kaspiy dengizining
janubi-g`arbida, hozirgi Eron hududida) elchi etib tayinlanib, ushbu yurtlarga
yuborilgan. Ma’lumki, Hindistonga safar qilgan O`rta Osiyolik olim va
sayyohlarning aksariyati bu ishni quruqlik orqali amalga oshirishgan. A.
Samarqandiy esa mintaqamizdan chiqqan geograf va sayyohlar ichida birinchi
bo`lib, 1441-1444- yillarda Hindistonga g`arbdan - Hind okeani orqali kemada
suzib borgan va uning janubiy viloyatlarida bo`lgan. U sayohati davomida
Xurosonning qumli cho`llari, Markaziy Osiyoning janubi, Ozarbayjon, Eron va
Iroq orqali o`tib, Fors ko`rfazidan Arabiston dengiziga chiqqan va mazkur den giz
orqali Hindistonga yetib borgan. Hindiston safari natijasi o`laroq, A. Samarqandiy
«Hindiston safari dostoni va yer ajoyibotlarining sharhi, g`aroyibotlarning bayoni»
asarini yozdi. Bu asar boshqacha qilib «Hindiston safarnomasi» deb ham ataladi 12
.
Abdurazzoq Samarqandiyning «Hindiston safarnomasi» asosiy asari hisoblanmish
12
Самарқандий Абдураззоқ . Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн . II Жилд . 1 қисм . 1405-1429 йил
воқеалари // Форс тилидан таржима , сўзбоши ва изоҳли луғатлар муаллифи А . Ўринбuв . – Тошкент :
Ўзбекистон , 2008. 18-19- бетлар
8

«Matlai sa’dayn va majmai bayrayn» («Ikki saodatli yulduzning chiqish va ikki
dengizning qo`shilish joyi») kitobiga alohida bob tarzida kiritilgan. Bu bobni
yozishda muallif o`zi ko`rgan bilganlaridan iborat boy materiallarning
mavjudligini va zamondoshlarining uzoq mamlakatlar haqidagi ajoyib hikoyalar va
aniq ma’lumotlar bilan juda qiziqqanligini inobatga olgan. «Hindiston
safarnomasi»da olim Hindiston, uning tabiati, tog`lari, dengiz va daryolari, bu
yerda yashaydigan xalqlar, ularning urf-odatlari, aholining mashg`uloti, shaharlari,
o`simlik va hayvonot dunyosining o`ziga xosligi, qazilma boyliklari va boshqa
tabiiy resurslari haqida qimmatli ma’lumotlarni keltirgan 13
. Hindistonga qilgan
sayohati davomida Samarqandiy Hindiston yarimoroli janubidagi Kalikut,
Bajonagar va Xirlish shaharlarida bo`lib, ularning aholisi, hunarmandchiligi,
san’ati, savdo-sotig`i, hayvonot va o`simlik dunyosini kuzatgan hamda bu
ma’lumotlarni asarida bayon etgan. Shuningdek, A. Samarqandiyning «Hindiston
safaronoma»si Yaqin Sharq va Markaziy Osiyoga qo`shni bo`lgan boshqa
mamlakatlarning XV asrdagi geografiyasi, tarixi va etnografiyasiga oid qimmatli
qo`llanma ham hisoblanadi. O`zbek sharqshunosi A.O`rinboyev Abdurazzoq
Samarqandiyning «Hindiston safarnomasi»ni bir necha nashrlariga solishtirib
chiqib, o`zbek tiliga tarjima qilgan va asarning mukammal ilmiy izohlarini
tayyorlab, chop ettirgan. Olim «Hindiston safarnomasi»da shunday yozadi: «1441-
yili... Ho`rmuz viloyati va dengiz sohillariga qarab safarga otlandim. Bu
dostonda... har xil ajoyib-g`aroyiblar so`z ipiga teriladi, uch yil muddat ichida
ko`rgan-kechirgan holatim va qo`rqinchli voqealarim mufassal, ham qisqa holda
qaytadan bayon qilinadi. So`ng faqir ilgari va’da qilganiga muvofiq Xuroson,
Movarounnahr, Fors, Iroq va Ozarbayjonlarda bo`lib o`tgan voqealar bayon
qilinadi...». Ho`rmuz (hozirgi Eronning Bandar Abbos) bandargohining o`sha
vaqtlarda juda katta xalqaro savdo markazi bo`lgani va A.Samarqandiyning esa
geografiyani yaxshi bilgani yuqoridagi satrlardan ko`rinib turibdi 14
. Olim iste’dodli
qalamkash bo`lgani bois har bir hodisani badiiy obraz va o`xshatishlar, yaqqol
ifodalar bilan tasvirlagan. Ho`rmuz bandargohidan jo`nagan sayyoh va uning
13
Ахмедов Б . Тарихдан сабоқлар . Т : Ўқитувчи , 1994. 27- бет .
14
www. Ma’lumot.ru// Abdurazzoq Samarqandiy
9

hamrohlari 18 kun deganda Hindistonning Kalikut shahriga yetib borishgan. Bu
shahar Hindistonning janubi-g`arbida joylashgan bo`lib, hozirda uning nomi
Kojikode va bu yerda 450 mingdan ortiq aholi istiqomat qiladi. Bu shahar haqida
Samarqandiy shunday yozadi: «Kolikut xavfsiz va obod bir bandargohdir, ko`p
mamlakat va diyorlarning savdogarlari ham bo`lishi va dengiz sohilidagi
yerlarning, xususan, Xabasha, Zirbod va Zangibor mamlakatlarining mollaridan
ko`plab nafis narsalar topilishi bilan u Ho`rmuzga o`xshab ketadi...»,
«...Kolikutdan Makkai Muborakka kemalar qatnab turadi va ko`pincha murch olib
boradi. Bu bandargohda hamma narsa topiladi...». Shunisi e’tiborga loyiqki,
Abdurazzoq Samarqandiydan 56 yil keyin portugal sayyohi Vasko da Gama
kemalari ayni shu Kalikut bandargohiga kelib to`xtagan 15
. Abdurazzoq
Samarqandiy Kalikutdan Bajonagarga o`tib, u yerda o`z elchilik vazifasini o`tab,
Hindlarning hayoti, urf-odatlari, bayramlari hamda o`lkaning savdo-sotig`i,
odamlari, hayvonlari va o`simliklarini kuzatib, ko`rgan kechirgan ajoyibotlarning
hammasini safarnomasida ta’riflagan. Orqaga Hindistondan Ho`rmuz
bandargohiga qadar bo`lgan yo`l esa 75 kunda bosib o`tildi. Keyin sayyoh elchi
quruqlik orqali Hirotga qaytgan. Uning Hindistonga bo`lgan mazkur sayohati jami
uch yil davom etgandi.
Abdurazzoq Samarqandiyning Hindiston safari ushbu sirli diyorni nafaqat
o`rta osiyoliklar, balki yevropaliklar uchun ham kashf qilgan. Manbalarga ko`ra,
Samarqandiydan ancha keyin Hindistonga borgan rus sayyohi A. Nikitin va
golland sayyohi Vasko da Gama o`z sayohatlarini tashkil etishda ma’lum darajada
hamyurtimizning tajribasidan foydalanishgan ekan. Xullas, A.Samarqandiyni
Hindistonga boradigan ham quruqlik, ham den giz yo`lini kashf etgan ilk
sayyohlardan biri, deb aytish mumkin 16
.

15
Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. Т: Ўқитувчи, 1994. 426-427-бетлар.
16
www . Geografiya . uz // Abdurazzoq Samarqandiy
10

I.2 Matlai sa’dayn majmai bahrayn asarining manba sifatida tarixiy
ahamiyati
Abdurazzoq Samarqandiyning eng yirik asarlaridan biri bu “Matlai sa’dayn
majmai bahrayn” asaridir. Mazkur asar XV asrning birinchi yarmida Temuriylar
davlati bilan Rum (Kichik Osiyo), Misr, Hindiston, Xitoy va boshqa mamlakatlar
orasida diplomatik aloqalar yo lga qo yilgan edi. Bu aloqalarning amalgaʻ ʻ
oshirilishida Abdurazzoq Samarqandiyning ham faol ishtirok etganligiga, uning
o z elchilik safarlari haqida keltirgan axborotlari yaqqol dalil bo la oladi.
ʻ ʻ
Chunonchi “Matlai sa dayn”ga kiritilgan “Hindiston safari dostoni va u yerning
ʼ
ajoyib-g aroyibotlari” deb nomlangan o z safar esdaliklarida Abdurazzoq
ʻ ʻ
Samarqandiy 1442-yili Shohrux tomonidan janubiy Hindistonga yuborilgan
elchilarga boshchilik qilganligini yozadi. Elchilar 1442-yili 13-yanvarda Hirotdan
yo lga chiqib, sharqi-janubiy Eron, Arabiston, Xurmuz bandargohi, Maskat,
ʻ
Arabiston dengizi orqali 1442-yil 17-oktyabrida Kolkuttaga yetadilar va bu
shaharda besh oy, Vijayanagarda esa 1443-yil oxirigacha turib, so ng orqaga
ʻ
qaytadilar 17
. Qaytishda yana dengiz yo li bilan Xurmuzga, u yerdan 1444-yil
ʻ
dekabr oyida Hirotga yetib keladilar. Shu kabi “Matlai sa’dayn” da Abdurazzoq
Samarqandiyni Shohrux G`ilonga va boshqa yerlarga elchilikka yuborganligi
eslatiladi. Abdurazzoq oxirgi marta Misrga elchilikka yuborilayotgan paytida
Shohrux vafot etadi va shu bois elchilik amalga oshmaydi 18
. Shu kabi diplomatik
aloqalarda Abdurazzoq keyingi Temuriy hukmdorlar Abulqosim Bobur, Sulton
Abu Sa idlar davrida ham faol ishtirok etganligi, uning o z so zlaridan ma lum.
ʼ ʻ ʻ ʼ
1463-yilga kelib esa Abdurazzoq Samarqandiyning o z iltimosiga binoan uni
ʻ
davlat ishlaridan ozod etdilar va Hirotdagi Shohruxiya xonaqohiga shayxlik
vazifasiga tayinlaydilar. Hijriy 887 yil jumod al-avval (1482 yil, iyul – avgust)
oyida shu shaharda olamdan o tadi. Abdurazzoq Samarqandiy she r, arab tili
ʻ ʼ
grammatikasiga oid risola yozganligi ma lum bo lsada, lekin uning bizgacha yetib
ʼ ʻ
kelgan yagona tarixiy asari – “Matlai sa dayn va majmai bahrayn” (“Ikki saodatli
ʼ
17
Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн. А.Ўринбuв таржимаси, Т., 1965. 7- Б et .
18
Ахмедов Б.А. Ўзбекистон тарихи манбалари. - T.: Ўқитувчи, 2001.56- bet .
11

yulduzning chiqishi va ikki dengizning qo shilish joyi”) dir. Asar fors tilidaʻ
yozilgan bo lib, ikki jildni tashkil etadi. Asarni Abdurazzoq Samarqandiy asosan
ʻ
1467–1469 yillar orasida yozib tamomlagan va 1470-yili yana davom ettirib, shu
yilning safar oyida tugallagan. “Matlai sa dayn” ning birinchi jildida qisqa tarzda
ʼ
Chingizxon avlodidan bo lgan Eron hukmdori Abu Sa id (1316–1335) haqida
ʻ ʼ
so zlagach, so ng sohibqiron Amir Temur tarixi boshlanadi va umuman 1304-
ʻ ʻ
yildan 1405-yilgacha Markaziy Osiyo, Afg oniston, Eron, Ozarbayjon, qisman
ʻ
Hindiston va boshqa mamlakatlar tarixiga oid ma lumotlar keltiriladi. Tarixiy
ʼ
voqealar bayoni Amir Temurning 17-sha bon, 807 (18 fevral, 1405) yili O trorda
ʼ ʻ
vafot etganligi, uning nabirasi Xalil Sultonning Samarqandda taxtga o tirganligi
ʻ
bilan tugallanadi. Ikkinchi jiddning so zboshisida muallif Amir Temur avlodlari
ʻ
haqida so zlamoqchi ekanligini aytib, voqealarni Shohruxning Hirotda taxtga
ʻ
o tirgan vaqtidan (mart, 1405) boshlaydi. So ng Shohrux vafoti (1447)dan keyin
ʻ ʻ
hukmronlik qilgan Temuriylar: Mirzo Abulqosim Bobur, Sulton Abu Sa id va
ʼ
boshqa shahzodalardan so zlab bo lgach, Husayn Boyqaroning Hirotda Yodgor
ʻ ʻ
Mirzoni qatl etib, ikkinchi marta taxtga o tirishi haqidagi ma lumotlar bilan asarni
ʻ ʼ
tugatadi 19
.
Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai sa dayn”da tarixiy voqealar bayonini
ʼ
solnoma tarzida joylashtirgan. Asarning muallif o zi yashagan davrdan (XV asr
ʻ
o rtalari) ilgarigi qismlari solnomasi avval yozilgan asarlar asosida tuzilgan. Bu
ʻ
haqda Abdurazzoqning o zi, 1427-yil voqealarini yakunlar ekan: “Hofizi Abruning
ʻ
yozgani… “Zubdat ut-tavorixi Boysung uriy” shu yerda tugadi”, deydi va o zining
ʻ ʻ
asosiy manbai ushbu asar ekanligini ta kidlaydi. Bundan keyingi yillar tarixining
ʼ
yoritilishiga kelsak, aytish mumkinki, ularning aksarini Abdurazzoq Samarqandiy
o zi ko rib bilgan yoki shohidlar so zlariga asoslanib yozgan. Qanday bo lganidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
qat iy nazar “Matlai sa dayn” sahifalarida bayon etilgan tarixiy voqealar, xoh
ʼ ʼ
Hofizi Abrudan olingan qismlar, xoh undan keyingi qismlar bo lsin tadqiqotlar
ʻ
uchun manba sifatida muhim ahamiyatga egadir 20
.
19
Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн. А.Ўринбuв таржимаси, Т., 1965. Б – 27.
20
www . Arboblar . uz // Abdurazzoq Samarqandiy .
12

Ma lumki, “Matlai sa dayn” da ko proq siyosiy voqealar bayon etilgan.ʼ ʼ ʻ
Lekin shu bilan birga Temuriy hukmdorlarning mamlakatni iqtisodiy, ma naviy va
ʼ
madaniy hayotida o ynagan bunyodkorlik roli ham Abdurazzoq Samarqandiyning
ʻ
diqqat markazida bo lgan. Shuning uchun ham XV asrning deyarli uch choragida
ʻ
Samarqand va Hirot shaharlaridagi ilm-fan, madaniyatning yuksakligi hamda bu
borada Mirzo Ulug bek, Mirzo Boysung ur va ba zi boshqa shahzodalarning
ʻ ʻ ʼ
faoliyatlari ham izchillik bilan yoritib berilgan. E tiborga sazovor tomoni shuki,
ʼ
Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlai sa dayn” asari o z davrida shuhrat topgan
ʼ ʻ
va bir qancha tarixnavislar tomonidan e tirof etilgan. So ngra bu asar Temuriylar
ʼ ʻ
davri ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy va xalqaro munosabatlari tarixiga oid
nodir va ishonchli manba sifatida Ovro poda ham tanilib, uning ayrim qismlari
ʻ
XIX asrdan boshlab bir necha marta fransuz (Langle, Katrme, Bloshe), ingliz
(Elliot), rus tillarida chop etilgan. “Matlai sa dayn” ning forscha matni 1936-yili
ʼ
Lohurda (Pokiston) matnshunos olim Muhammad Shafe tomonidan chop etilgan.
Abdurazzoq Samarqandiyning 1442–44 yillardagi Hindiston safarnomasi 1960-yili
o zbek tilida va forsiy tanqidiy matni bilan, asarning 1405–1427 yillar voqealari (I
ʻ
jild, 1-qism) 1969-yili o zbek tilida Toshkentda chop etildi. 1992-yili esa “Matlai
ʻ
sa dayn” ning shu qismiga kiritilgan G iyosiddin Naqqoshning Xitoy safari
ʼ ʻ
kundaligi o zbek tilida chop etildi. Asarning II jild 2–3-qismlari ham o zbek
ʻ ʻ
tilidagi tarjimasi amalga oshirilgan bo lsada, hanuzgacha chop etilgani yo q
ʻ ʻ 21
.
Abdurazzoq Samarqandiyning Hindistonga qilgan safari bayon etilgan
qismi hamda ikkinchi daftarning 1405— 1427 yillar voqealarini o'z ichiga olgan
birinchi qismi (juz') A. O'rinboev tarafidan o'zbek tiliga tarjima qilinib, 1960 va
1969-yillari chop etilgan. «Matlai sa'dayn» o'zida jamlangan tarixiy
ma'lumotlarning nodirligi va ishonchliligi bilan XV—XVI asrlardanoq boshqa
tarixiy asarlarga bosh manba bo'lib, xizmat qilgan, tarixiy adabiyotni sevuvchi
o'quvchilarning yuksak bahosini qozonib kelgan. So'ngroq esa undagi ayrim tarixiy
masalalarga oid ma'lumotlar Yevropa tarixiy adabiyotidan ham o'rin egallagan,
ba'zi kichik parchalari boshqa tillarga tarjima ham qilingan. Tarjimalar orasida eng
21
www . Ma ’ lumot . ru // Abdurazzoq Samarqandiy .
13

diqqatga sazovori fransuz sharqshunosi Katrmerning 1843-yili Parijda nashr
etilgan ishidir. Unda Amir Temurning kenja o'g'li Shohrux hukmronlik davridan
(1405—1447) boshlang'ich o'n uch yili (1405—1417) ga oid tarixiy ma'lumotlar
forschadan fransuz tiliga tarjima qilingan hamda bu tarjima ketida Katrmer
Abdurazzoq Samarqandiyning 1442—1444 yillardagi Hindiston safari to'g'risidagi
ma'lumotlarni ham fransuzcha tarjimasi va forscha matni bilan keltirgan. Biroq bu
tarjimalar asarning biror jildini ham to'la qamramaydi va hozirgi kunda juda qulay
manbalardan biri sanaladi 22
.
Amir Temur va temuriylar to`g`risida ko`plab olimlar turlicha kitoblar,
manbalar va asarlar berib o`tadi. Mustaqillikdan keyin Sohibqiron Temurbek
siymosiga qiziqish har qachongidan kuchaydi, bir qator tarixiy badialar, dramatik
asarlar, teatr tomoshalari paydo bo`ldi. Bo`riboy Ahmedovning «Amir Temur»
nomli kitobi, Muhammad Alining «Sarbadorlar» tarixiy romani, O. Yoqubovning
«Fotihi muzaffar yoxud bir parivash asiri» tarixiy dramasi, Abdulla Oripovning
«Sohibqiron» dramasi, To`ra Mirzoning «Amir Temur», «Amir Temur va
To`xtamishxon», dramatik asarlari dunyoga keldi. B. Ahmedovning «Amir Temur
kitobi o`zining monumentalligi bilan ajralib turadi. Unda Sohibqiron Temur hayoti
va faoliyati barcha bosqichlarda berilgan. Shu jihatdan bu kitob Salohiddin
Toshkandiyning «Temurnoma»siga yaqin turadi. Lekin Salohiddin Toshkandiy o`z
kitobini rivoyatlar va xalq romanlari asosida yaratgan bo`lsa, Bo`riboy Ahmedov
tarixiy manbalar asosida yaratgan. Ayniqsa, ulug` bobokalonimiz 666 yilligi
munosabati bilan u haqida va Temurbek hamda temuriylar davri to`g`risida
kitoblar kuchayib boraverdi. Yozuvchi Yevgeniy Berdikovning «Buyuk Temur»
roman-xronikasi 1995 yilda «O`qituvchi» nashriyotida nashr etildi. Hozirgi davr
tarixshunosligida Sohibqiron haqida ilmiy tadqiqot ishlari ham bajarila boshladi.
Mana shunday tadqiqotchilar haqida «Turkiston» gazetasining 1996 yil 15 may
sonida ma`lumot bosilib chiqdi. «Turkiston» 1996 yil 15 may. Erkin A`zam o`g`li
Azimov buyuk bobokalonimiz Amir Temurning siyosiy faoliyatlariga
bag`ishlangan «Amir Temurning davlatni boshqarish siyosati» mavzusidagi
22
www . Ma ’ lumot . ru // Abdurazzoq Samarqandiy .
14

doktorlik dissertatsiyasini yozib tugatgan bir paytda hayotdan ko`z yumdi.
Yuqoridagi asarlar va kitoblarning eng asosiylaridan biri “Matlai sa’dayn va
majmai bahrayn” manbasi o`zining qiymati bilan ajralib turadi 23
. Umuman olganda
temurshunos olimlar hamda Amir Temur va temuriylar shaxsiga qiziquvchi barcha
insonlarning yozgan ishlari alohida ahamiyatga ega. Yozganlarimizdan boshqa
juda ko`plab olimlar temuriylarning hayotini, tarixini, madaniyatini, qo`shinini
o`rganib, ular haqida ko`plab kitoblar yozgan. Bu kitoblarning yozilishida asosiy
manba bu “Matlai sa’dayn va majmai bahrayn” asaridir. Aynan u shu tomondan
ham qimmatli va muhim tarixiy ahamiyatga ega.
23
www. Library.samdu.uz//Amir Temur va Temuriylar davri tarixshunos olimlarnin asarlari
15

II.BOB. “Matlai Sa’dayn Majmai Bahrayn” Asarida Tarixiy
Shaxslar Va Diplomatik Munosabatlar Talqini
II.1 “Matlai Sa’dayn majmai bahrayn” asarida tarixiy shaxslar
talqini
Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlai sa’dayn va majmai bahrayn” asarini
tarixiy manba sifatidagi ahamiyati hamda asar muallifining shaxsi va ilmiy
faoliyati, asarning yaratilishi tarixi va voqealar bayoni yoritib berigan. Shuningdek,
mazkur risolada “Matlai sa’dayn va majmai bahrayn” asarida keltirib o’tilgan
ayrim tarixiy shaxslar haqidagi ma’lumotlarni o’sha davrning boshqa tarixiy
manbalariga tayangan holda talqin qilib berilgan.
Mazkur asardagi tarixiy shaxslar biri sifatida Shoxrux mirzoning taxtga
chiqishi haqida so`zlaymiz. Undagi voqealar 1405- yilda bo`lib, taxtga chiqishi
haqida shunday deyiladi: “Humoyun xabar eltuvchi hukmlar donishmand kishilar
orqali barcha mamlakatlar atroflari tomon qanot qoqdi, viloyatlarning hokimlari
jahon itoat etuvchi hukmlarga bo`yin egib, itoat shartlarini bajo keltirdilar va
jahonpanoh dargohga yuzlanib, xodimlar safiga tizildilar, jahon sarvarlarining
gardani va davron mag`rurlarining boshi itoat bo`yinbog`iga va qullik halqasiga
kirdi. Sharofatli dargoh tuprog`i Eronu Turon ulug`larining bo`sa joyi bo`ldi va
humoyun borgoh palosi Iroqu Xuroson hokimlarining sajdagohiga aylandi. Hazrat
sohibqiron zamonidagi dastur bo`yicha Seiston va Mozandaronga qadar yastangan
Xuroson yerlari Omuya suvigacha saodatli navvobning qudrat qo`lida qaror topdi
va xutba va pul zarbi humoyun nom va laqablar bilan zeb-ziynat kasb etdi, olam
ahlining va da-va idlari vafoga yo`ldosh bo`lib, jahon ahlining umidi dil istaganʼ ʼ
tarzda ro`yobga chiqdi” kabi so`zlar bilan berilgan 24
. Bu saodat nishonli taxtga
chiqish voqeasi (807 yil) muborak ramazon oyida (3 mart— 1 aprel, 1405) saltanat
poytaxti Hirotda xushbaxtlik va yaxshilik bilan voqe bo`ldi, olam ahli, xususan,
Xuroson viloyati aholisi, bu mukarram taxtga o`tirish bashoratidan (shodlanib)
xalifalik tugunlarining tartib ipiga tizilishi va saltanat abadiyligining
24
Самарқандий Абдураззоқ . Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн . II Жилд . 1 қисм . 1405-1429 йил
воқеалари // Форс тилидан таржима , сўзбоши ва изоҳли луғатлар муаллифи А . Ўринбuв . – Тошкент :
Ўзбекистон , 2008.
16

mustahkamlanishini notavonlik duosi bilan iltijo qildilar, jahon omonlik
himoyatida orom oldi 25
.
Aynan 1405- yil voqealari bayonida taxt uchun kurash kuchayib ketadi.
Hirotda hukmronlik qilib turgan Shohrux Mirzo Samarqand taxtini o`ziniki qilib
olgan Xalil Sulton bilan muzokaralar olib borib natijaga erishmagandan so ngʼ
muqarrar jangga tayyorgarchilik ko`radi. Shu asnoda Samarqandga yurish oldidan
Hirotning devorlarini mustahkamlash, darvozalarini qayta o`rnatish topshirig`ini
beradi. Sohibqiron Hirotni fath qilgan zamondan beri darvozalar qo`porilgan va
devorlar raxna holida bo`lib, shahar xarobaligicha yotar edi. Hirotni amir
Jaloluddin Feruzshoh ma mur qilishi to`g`risida topshiriq beriladi. Аmir Feruzshoh
ʼ
Hirotga kelib oz fursatda bora, fasil, darvozalar va muqotalalarni yuqori sifatda
mustahkamlab tuzatadi. Uning burjlari o`ta baland xandaqi esa yer qa riga juda
ʼ
chuqur ketgan edi. Mazkur qurilish ishlari Hirot shahrining qadimgi podsholari
qilgan qurilish ishlaridan bir qadar ustun bo`lganligi ta kidlanadi. Аlbatta bu
ʼ
paytdagi qurilish ishlari ko`proq mudofaa maqsadida amalga oshirilgan bo`lib,
ehtimoliy hujumlar bo`lganda dushmanga qiyinchilik tug`dirishni maqsad qilgan 26
.
Asarning) birinchi jildida fikr shu lasi bu voqea ustida jilvalanib, aytib
ʼ
o’tilganidek, sohibqiron hazratlari Rum va Shomdan qaytayotgan vaqtida Arab
Iroqi, Ozarbayjon, Arron, Mugon, Gurjiston va Shirvon mamlakatlarini mirzo
Mironshoh va uning farzandlari mirzo Abu Bakr va mirzo Umarlarga bag’ishlagan
edi. Mirzo Umar (otasi va akasidan) qanchalik yosh bo’lsa ham yorlig’da:
«chonaqiy va umumiy ishlarda uning huzuriga yig’ilsinlar va u ma qullagan
ʼ
(tadbir)dan chetga chiqmasinlar”, — deb yozgan edilar. U ham ana shu hukmga
binoan o’zini otasi va akasidan afzal hisoblar edi. O’sha qishni Qarobog’da
o’tkazib, bahorda Alotoq yayloqiga jo’nadi. Amir Shayx Ibrohim Shirvoniy va
atrof yerlarning amirlari sovg’a-salomlarni arzga yetkazib turdilar. Mirzo Abu
Bakr yoshi kattaligiga qaramay hazrat sohibqironning hukmiga itoat qilib, otasini
Diyorbakr viloyatida qoldirdi-da, onasi Xonika bilan birga mirzo Umarning
huzuriga keldi va ta zim shartlariyu peshkash rasmlarini bajo keltirgach, ijozat olib
ʼ
25
Ўша асар. 1-китоб. 49-50-Б e тлар .
26
Ўша асар. 1-китоб. 51-53-Б e тлар
17

Diyorbakrga qaytdi. Shuningdek, amir Shayx Ibrohim va atrof yerlarning amirlari
qaytish ijozatiga erishdilar 27
.
Asarning birinchi jildida Umarshayx mirzoning avlodlari xususida ham
so`z boradi. Jumladan, U mamlakatlariga yetgan vaqtda, marhum mirzo
Umarshayxning farzandlaridan eng kattasi bo’lgan mirzo Pir Muhammad
dorulmulk Sherozda hukmronlik qilib turar, ukasi mirzo Rustam esa — Isfahonda
va yana boshqa ukasi mirzo Iskandar Hamadonda edi. Mirzo Pir Muhammad
o’zining Lutfulloh ibn Boyon Temur ibn Oqbuqo, yaxshi xulqli amir Jalbonshoh
barlos kabi amirlarini yig’ib, ularning har biridan maslahat so’radi. Ba zilar «amirʼ
Muhammad Muzaffarga o’xshab mamlakat yorlig’ini Misrdagi Baniy Abbos
xalifalaridan olib kelib, mo’g’ul yosoqini o’zgartiramiz, desalar, ba zilar «mirzo
ʼ
Umarga bo’ysunamiz”, dedilar, yana bir guruh esa «mirzo Mironshohni podshoh
ataymiz”, degan fikrda edi. Ammo zamona oqili bo’lmish mirzo Pir Muhammad
mazkur fikrlarning buzuq ekanligini amirlarga ukdirib: «Hazrat sohibqiron
hayotlik vaqtida bizning volidamiz Milkat og’oni hazrat xoqoni saidga topshirib,
bizni unga bog’lab qo’ygan. Demak, katta yurt unga tegishlidir va uni og’a va
ulug’ deb bilib, pul zarbi tepasida va xutba ning unvonida u hazratning nomini yod
qilmoqlik munosibdir, toki u kishining zoti muboraklarida salomatlik mavjud ekan,
shoyad (kishilar) ana shu nasibaga rozi bo’lishib, u qadar notinchlik bo’lmas”, —
degan fikrni aytdi. Barcha amirlar va davlat arkonlari ofarin o’qib, ana shu fikrga
qaror topdilar. Mirzo Pir Muhammad elchi tayinlab, ush bu mazmunda bir maktub
yozdi: «Bu banda u dargohga qullik qilishni dil sahifasining naqshiyu, jon
nomasining unvoni deb bilamen va hayotimdan bir nafas bo’lsada boqiy ekan,
farmonni bajarishdan bosh tortmayman va tobelik ham itoatkorlikda jonbozlik
ko’rsatamen”. Ahvolini arz qilish asnosida (mirzo Pir Muhammad)
«mamlakatlarda pul zarbi va xutbaga onhazratning nom va laqablarini kiritib,
minbarlar tepasiyu dinorlar yuzini Shohrux laqabi bilan bezatmokdamen va o’z
birodarlarim bilan birgalikda tangri yuksaltirgur oliy borgohdan qanday farmon
27
Самарқандий Абдураззоқ. Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн. II Жилд. 1 қисм. 1405-1429 йил
воқеалари // Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳли луғатлар муаллифи А. Ўринбuв. – Тошкент:
Ўзбекистон, 2008. – 58-59. б.
18

yuborsalar uni bajarishda to’la jiddu jahd ko’rsatmoq uchun xush qulog’ini kamoli
ixlos bilan yo’lga qo’yganmen” 28
.
Asardagi voqealardan 1407-1408- yillarda ham bo`lib o`tadi. Xoqoni said
hazratlarining humoyun mavkabi Balx yurishidan dorussaltana Hirotga qaytgach,
Mirzo Ulug’bekning navkari kelib Pir podshoh bebosh va past kishilarni, joniy
qurboniy va tukaliy (urug’lari) kishilarini to’plab Mozandaronga kelganligi va
Astrobod qal asini muhosara qilib turganligini, hukmga muvofiq u yerning kutvoliʼ
bo’lmish Shamsuddin Ali Jamshid Qoran esa zarar ko’rish tangligiyu xatarga
uchrash holatida ekanligini arzga yetkazdi. Bu hikoyat tinglanish sharafiga
yetishgandan keyin: «Amir Mizrob Seiston va Garmser chegaralariga borib, o’sha
yerda qishlasin”, — degan humoyun farmon sodir bo’ldi. (Xoqoni said) davlat nuri
diydasi, saltanat bog’i niholi Abul-Fath Ibrohim Sultonni dorussaltana Xirotda
qoldirib, amir Namadakni uning yoniga qo’ydi va jumod al-oxirning o’n
sakkizinchisida (20 oktabr, 1407) humoyun mavkabga Bashartu manziliga
yurishga buyurdi 15 hamda Kusaviya qasabasiga (yetganda) lashkarlarga har kishi
bir yo’l bilan yursin, deb tayinladi. Xazrat xoqoni said Jom va Mashhad yo’li bilan
yurish ga qaror qildi. Amir Xasan Jondor, amir Feruzshoh, amir Shayx Ali Xanak
va amir Ajabsherlar esa Zova va Muhavvalot yo’li bilan jo’nadilar. G’alaba belgili
bayroqlar Mashhadi muqaddasning Turk mavzeiga yetib, bu yerda amir Shohmalik
kelib palos o’pish izzatiga erishdi. Onhazrat muqaddas nurli qubbani ziyorat qilish
shartlarini bajo keltirdi va undan madad tilab Roygonga jo’nadi. Bu yerda
xurosonliklarning Pir podshoxdan ajralganliklari haqida arz qildilar. Xo’jon
qasabasida Mirzo Ulug’bek (xoqoni saidning) qo’lini o’pish sharafiga yetishib to’y
berish va peshkash tortiqlar takdim qilish rasm-rusumlarini bajo keltirdi 29
.
Ulug` hazrat xoqoni said Movarounnahr va Turkiston mamlakati viloyatini
saodatli farzand, ruh rohatiyu dil quvvati, ko’z nuriyu din ko’makchisi Mirzo
Ulug’bek ko’ragonga bag’ishladi. Bu baxtli farzand garchi adolat usullarini ado
28
Ўша асар, 62-63- б e тлар.
29
Самарқандий Абдураззоқ. Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн. II Жилд. 1 қисм. 1405-1429 йил
воқеалари // Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳли луғатлар муаллифи А. Ўринбuв. – Тошкент:
Ўзбекистон, 2008. – 94-95. б.
19

etish va siyosat hukmlarini yurgizish bobida hech bir qo’zg’otishu qiziqtirish,
tushuntirishu rag’batlantirishlarga muhtoj bo’lmasa ham, onhazrat otalik shafqati
yuzasidan podshohona iltifot bilan nasihat so’zladi: «Xaq taolo bu buyuk in om vaʼ
ulug’ marhamatni bizga ato qildi, yarog’-aslahamizning ojizligi va holatimizning
nuqsonliligiga qaramay bizni tanlash nazari bilan taqdirlab, farmonimizni olam
mamlakatlari uzra joriy qildi, bu — Ollohning lutfidir, Olloh uni xohlagan
kishisiga ato qiladi. Endi davlat va podshohlik qadrini bilib, ilohiy ne mat shukrini
ʼ
bajo keltirgin hamda insof va adolat eshiklarini hojatmandlar yuziga ochiq tutgin 30
.
Umuman olganda, mazkur asardagi tarixiy shaxslar haqida ko`plar
ma’lumotlar bo`lib, ulardan qisqacha talqinlar keltirdim. Undagi ma’lumotlar
temuriylar va ularning avlodlari haqida borib, g`oyat kerakli ma’lumotlar bilan
boyib boradi.
II.2 Manbada temuriylar davri diplomatik munosabatlarining
yoritilishi
Mazkur asarda 1408-1409-yillar voqeasi berilganda, ushbu yildagi
diplomatik va elchilik aloqalari haqida ham batafsil ma’lumot beriladi. Xususan,
Xitoydan ilk elchilar tashrifi haqida ham beriladi. Unda shuhratli haq taolo o’z lutfi
bilan qaysi bir saodatmandga tanlanganlik jomasini kiygizib, uni fuqarolarning
barcha tabaqalari ustidan hukm yurituvchi va amr etuvchi qilsa u davlatmand
masrurlik yo musibatlilik (chog’lari)da tangri tomonidan belgilangan chegaradan
tashqari chiqishni xoh maxfiy, xoh ochiq oydin tarzda joiz tutmasligi, (o’ziga
berilgan) ne mat haqqiga inson amallarining sarasi bo’lmish adlu ehsonni orttirish
ʼ
bilan rioya qilishi, davlat ko’payganligi va ulug’lik zohir bo’lganligiga qaramay
agar Ollohning o’zi istamasa men nafga ham, zararga ham ega emasman (oyatini)
to’la e tiqod bilan e tirof etishi lozim hamda insonlik yuzasidan (qaraganda) Odam
ʼ ʼ
avlodi orasida bironta ham tafovut yo’qligi, (ular orasida) mavjud farq esa istagan
(kishisiga) behisob rizq ato etuvchi hukmdorlar hukmdori bo’lmish (Olloh)
fazlining atosidan o’zgacha bo’la olmasligini, bu davlatning qo’lga kirishiyu bu
30
Ўша асар. 162-163-бетлар
20

muruvvatning turg’unligiga raiyatparvarlik va marhamatlilik bilan muyassar bo’la
olishini aniq bilmog’i lozim. Ana shundagina, har qalay, zamona o’z yelkasiga
himmat yopig’ini yopadi va gardun o’z qulog’iga itoatkorlik halqasini iladi. Bu
debochadan maqsad va bu o’gitdan matlab shuki, humoyun mavkab Seiston
yurishidan qaytib kelganidan keyin, Xitoy podshohining sohibqiron hazratlari
(vafoti) tufayli ta ziya bildirish uchun yuborilgan elchilari sovg’a-salomlar bilanʼ
yetib keldilar hamda o’z podshohlari so’zini arzga yetkazdilar. Hazrat xoqoni said
ular borasida marhamat va inoyatlar ko’rsatib, qaytib ketish lariga ijozat beradi 31
.
Movaraunnahr yerlari istilo etilgach 1409-1410-yillardagi voqealarning
birida yondosh o`lkalardan bir qancha elchilar tashrif buyuradi. Shohona bayroqlar
Movarounnahr mamlakatidan qaytgan vaqtida amir Nekpayshoh Badaxshoniy
panoh izlab olampanoh dargohga qochib keldi, (chunki) uning birodarlarini Shoh
Bahouddin qatl qilgan edi. Xazrat xoqoni said unga navozishlar ko’rsatib, va dalar
ʼ
bilan umidvor qildi. Xorazm tarafidan Amirzo Ankaning elchisi kelib
Movarounnahr fath etilishi munosabati bilan tabriklar yetkazdi. Onhazrat unga
nisbatan iltifot ko’rsatib (qaytishga) ijozat berdi. Dashti Qipchoq va O’zbek
mamlakatlarining sohib ixtiyorlari: Fo’lodxon, amir Idiku bahodir va amir
Ibsiylarning 28 navkarlari elchilik yo’li bilan yetib keldilar hamda shunqor va
(boshqa) ovchi qushlardan iborat podshohona sovg’alarni yetkazdilar. Elchilik
mazmuni shunday edi: «U janobning xushfe lligi va yaxshi qilmishlari yer yuzi
ʼ
mamlakatlarida, xususan Dashti Qipchoq viloyatida to’la shuhratga ega. Davlat
chashmasi va saodat manbai bo’lmish faxrli Samarqand yeri muborak qadamlar
yog’dusi bilan yangi ziynat topib, u viloyatlar yangitdan u devonning
farmonbardorlariga taalluqli bo’lgan kunlarda tabrik shartlarini bajo keltirish vojib
ko’rindi. Iltimos shuki, hozirdan boshlab ikki oradagi munosabatlar tuzatilsa va
ikki taraf o’rtasida ittif oqlik hosil bo’lsa. Biz bir-birimiz bilan do’st bo’lsak,
yo’llar notinchlik va ofatlardan emin bo’lg’usidir” 32
. Onhazrat elchilarga in om
ʼ
buyurib, ularni podshohona kulohu kamarlar bilan takdirladi hamda Fo’lodxon,
31
Ўша асар, 144-145-б e тлар.
32
Самарқандий Абдураззоқ. Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн. II Жилд. 1 қисм. 1405-1429 йил
воқеалари // Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳли луғатлар муаллифи А. Ўринбuв. – Тошкент:
Ўзбекистон, 2008. – 167-168. б.
21

amir Idiku va amir Ibsiylar uchun xusravona tortiqdor tayin qildi, yaxshi xulq va
nozik nutq egasi bo’lgan amir Hasankoni Fo’lodxon huzuriga borishga va baxtli
shahzoda mirzo Muhammad Jo’kiy bahodir uchun xon xonadoni va Chingizxon
avlodidan bir karimani (xotinlikka) so’rashga belgiladi hamda mankqut qavmidan
bo’lgan amir Idikuning qizini nomzod qilib ko’rsatdi. Amir Qasanko jo’nab ketdi.
Shu asnoda O’qrincha va Dehistonda turgan hamda Pir podshoh fitnasi vaqtida
qochib ketgan bir guruh turkmonlarga baxt rahnamolik qilib, ularning boshlig’i
Temur solor o’z el-ulusini jam qildi va ularni asl yurtiga keltirib palos o’pish
sharafiga muyassar bo’ldi. Onhazrat ularning gunohini afv etib, navkar va
xizmatkorlarga o’sha yerdan yurt berdi, ular barchasi xotirjam bo’lishib, orom
oldilar va (o’sha joyga) o’rnashdilar 33
.
Bundan so`ng bir qancha elchilar keladi. Ular dorussaltana Hirot humoyun
mavkab kelib qo’nganligi saodatidan ravnaqu safo topib va adolat sochuvchi nurlar
u mamlakat atroflariga tarqalib, jahon ahlini behisob inoyatlar bilan bahramand
qilgach va xayr-ehson marosimlari ham ezgulik tartiblarini nihoyatiga yetkizgach,
albatta butun olam ulug’lari umid bilan u muazzam dargohga yuzlandilar va
onhazratning davlat oftobi nurida o’zlariga xuddi zarradek jilo berdilar, elchilar
ham maktublarni har xil yo’llar va turli-tuman bahonalar bilan sultonlar panohi
dargohiga yo’naltirdilar: amir Idiku bahodir O’zbek viloyati va Dashti
Qipchoqdan, amir Shayx Ibrohim Darband va Shirvonot viloyatidan, amir Sayyid
Izzuddin Hazora Jaribdan, amir Sayyid Alikiyoning o’g’li Soriy shahridan, amir
Hasankiyo Feruz kuh qal asi va Garmser ham Qandahor viloyatidan. (Xullas) shuʼ
viloyatlardan bir necha kungacha birin-ketin elchilar kela berdilar hamda munosib
sovg’alarni takdim qilib, o’z hokimlari so’zini ulug’ amirlar orqali (xoqoni saidga)
arzga yetkazib turdilar, jahon panohi bo’lmish dargoh jahon maliklarining
sajdagohiga va Eron ham Turon ulug’larining bo’sa joyiga aylandi 34
.
Shu orada Xitoy viloyatidan, u mamlakatlarning Chinu Mochin va boshqa
yerlari podshohi Doy-Ming xon tarafidan elchilar yetib keldi. (Xoqoni said
33
Ўша асар, 169-бет.
34
Ўша асар, 188-189- б e тлар
22

tomonidan): «Shahar va bozorlarga ziynat berilsin, har bir san at egasi o’z hunariniʼ
to’la zohir qilib do’konini bezatsin”, — degan humoyun farmon sodir bo’ldi.
Amirlar istiqbol rasmi bo’yicha (shahardan) tashqari chiqib elchilarning
hammasini izzat-hurmat bilan shaharga olib kirdilar. (Bu) xuddi yoshlik chog’idek
shodlikni orttiruvchi bir zamon va visol kechasidek g’amni tarqatuvchi bir on edi.
Hazrat xoqoni saidning farmoni bo’yicha Bog’i Zog’onga xuddi jannat bog’idek
oro berib, Bahrom savlat, sher haybat yasovullar har kimning (o’ziga xos) joy va
makon tayin qildilar. Hazrat xoqoni said balanddik avjidagi oftob singari xurshid
chehra bilan saltanat taxtiga ko’tarildi. Ulug’ amirlar elchilarni qo’l o’pish sh
arafiga yetkazib, tortiqlarni qo’ydilar va ularning so’zlarini arz qildilar. Xitoy
podshohining maktubi quyidagi mazmunda edi. Xitoy podshohi maktubining
surati: «Doy-Ming, podshohi muazzam, Samarqand diyoriga Shohrux bahodir
uchun noma yubormoqda! Biz fikr qilamizki, xudovandi taolo yer bilan osmon
o’rtasidagi jami xaloyiqni ularning har biri rohat va farog’atda yashasin deb
yaratgan. Biz xudoyi taoloning madadkorligida ilohiy hukmga bo’ysunib
jahondorlik qilib kelmoqdamiz. Shu sababli biz yaqinu yiroq orasida farq
qilmaymiz, hammani bir tekis, barobar bilamiz. Bundan ilgari eshitgan edikki, sen
oqil va kamolotga yetgan kishisan va boshqalardan ulug’roqsan, xudovandi
taoloning amriga itoat qilib kelmokdasan, raiyat va askarlarni parvarish qilib,
ularning hammasiga ehsonu yaxshiliklar ko’rsatibsan, shu sababli biz behad shod
bo’ldik. Alalxusus, kimxob va targ`u kiyimlarni yetkazsin uchun, elchi yubordik,
elchi u yerga yetib borgach, sen bizning so’zlarimizga hurmat bilan qarab
marhamatimizni yaxshi yuzaga chiqaribsan, katta-kichik hamma shodmon
bo’libdilar va sen ham darhol elchi yuboribsan, elchilar sening salomingni, otlar
ham u diyor matolaridan iborat tuhfalaringni yetkazdilar. Sening do’stlik yo’lida
ekanligingni ko’rdim: sen maqtov va navozish ga sazovor ekansan. Ilgariroq
mo’g’ullar davri oxiriga yetgan edi. Sening otang Temur fumo xudovandi
taoloning amriga itoat qilib, bizning ulug’ podshohimiz Toy-Zuyga nisbatan yaxshi
do’st bo’lib, elchilar va tuhfalarni qabul qilmagan. Shu sababli (Toy-Zuy) u
diyorning (Xitoydagi) odamlariga omon berib, hammasini davlatmandlikka
23

yetkazgan. Biz ham ko’rdikki, sen otangning himmat va ravishiga yaxshi mutobiat
qilibsan. Endi Jo’ning Kasoy hazorasi odamlaridan Du Jixun Boyni va Sun Qung
Ji sadasi(dan) Dong-Chingni bir guruh kishilar bilan qo’shib, sadoqat zohir bo’lsin
uchun tabriknoma, kimxob kiyim va targ’ular bilan yubordik. Bundan keyin ham
odamlarni yuboramiz, toki ular bordi-keldi qilsinlar va yo’llar kesilib qolmasin,
ular o’z istaklaricha tijorat va kasb qilsinlar 35
. Xalil Sulton sening birodarzodang,
o’z tug’ishganlik haqqingni bajo keltirmog’ing uchun sen uni yaxshi tarbiyat
qilishing kerak. Sen bizning sadoqatu ra yimizga hamkorlik qilishing lozim.ʼ
Bildirib qo’ymoqchi bo’lganimiz ana shu”. Bu maktubga qo’shib yana bir
maktubni yuborgan edilar, unda jo’natilgan sovg’a-tuhfalar mufassal tarzda
bitilgan edi. Yana bir (maktub) yo’l xati qabilida bo’lib, u elchilar uchun edi. Uch
maktubning har biri fors xati bilan fors tilida yozilgan va xuddi o’sha maktubda
so’z mazmuni mo’g’ul xati bilan turkiy tilda yozilgan, yana o’sha maktubda o’sha
mazmunni xitoy xati bilan o’z (xitoy) tilida yozgan. Xoqoni said hazratlari
maktubni (o’qittirib) eshitib, uning nozik mazmunini o’tkir fikr bilan mulohaza
qildi va maqsadlarini to’la tushunib olgach, hammani ishtirok etishga chaqirib,
«Amirlar elchilar sharafiga to’y bersinlar”, — degan farmon sodir bo’ldi 36
. Amir
Temur buyrug’i bilan Ispaniya elchilarining Xitoy elchisidan yuqori o’tqazilishi
misolida bu davlatning tashqi siyosati yorqin ifoda topadi. Bu omil Amir
Temurning yangi-yangi davlatlar bilan diplomatik aloqalar o’rnatishga katta
ahamiyat berganini ko’rsatsa, Xitoy bilan aloqalarning tarangligini ham namoyish
etar edi. Demak, elchilarni qabul qilish marosimini davlatlararo aloqalarning
xarakteri aks etgan ko’zgu deb atasa ham bo’ladi. Amir Temur o’zaro savdo
aloqalarni yo’lga qo’yish uchun turli mamlakatlarga o’z elchilarini yuborar edi. U
o’zaro manfaatli savdo-iqtisodiy, va madaniy aloqalarni yo’lga qo’yish va
rivojlantirishga qat’iyat bilan yondashdi. Masalan, u savdo aloqalarini yo’lga
35
Ўша асар, 188-189- б e тлар.
36
Самарқандий Абдураззоқ. Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн. II Жилд. 1 қисм. 1405-1429 йил
воқеалари // Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳли луғатлар муаллифи А. Ўринбuв. – Тошкент:
Ўзбекистон, 2008. – 188-189. б.
24

qo’yish uchun Xitoy imperiyasiga 8 marta o’z elchilarini yubordi. Uning saroyi
turli davlatlardan kelgan elchilar bilan to’la edi 37
.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, Amir Temurning diplomatiyasining
asosiy xususiyati shundan iboratki, diplomatiyaning Sharq madaniyati bilan
uyg’unlashganidir. Undagi har bir harakat millatning an’ana, manfaat va
qadriyatlariga binoan amalga oshirilgan. Hozirgi Sharq mamlakatlarida amalga
oshirilayotgan diplomatik munosabatlarning Amir Temur diplomatiyasi bilan
o’xshashligini payqash qiyin emas. Elchiga ko’rsatilayotgan hurmatdan tortib, to
xorijiy mamlakatlarning oddiy vakillariga ko’rsatiladigan ehtirom Sharq
diplomatiyasi, ayniqsa, Amir Temur diplomatiyasining asosini tashkil etadi. Bu
kabi xususiyatlar O’zbekistonning hozirda olib borayotgan, tinchlik va o’zaro
hamkorlikni ilgari suruvchi, xavfsizlik va totuvlik kabi qadriyatlar bilan
sug’orilgan hamda boshqa davlatlarning qarorlarini hurmat qilish, nizolarni tinch
yo’l bilan hal qilish kabi g’oyalarni o’zida mujassamlashtirgan diplomatik
aloqalarining asosiy mezonlaridir.
37
Xo ‘ jayev A . Buyuk ipak yo ‘ li : munosabatlar va taqdirlar . – Toshkent : O ‘ zME , 2010. 199-bet.
25

Xulosa
Temuriylar davrining buyuk muarrixi Abdurazzoq Samarqandiyning
«Matlai sa dayn va majmai bahrayn” asarining o’zbek tilidagi ushbu nashriʼ
Markaziy Osiyo va O’rta Sharq mamlakatlari xalqlarining XV asrdagi siyosiy-
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tarixini yoritishda O’zbekiston tarix fani uchun
ma lumotlarga boy qimmatli bosh manba sifatida xizmat qila oladi. Mazkur kurs
ʼ
ishi buyuk tarixchi olim Abdurazzoq Samarqandiyning hayoti va tarixnavislik
faoliyati haqida bir qancha ilmiy va qiziqarli ma’lumotlar berishga harakat qilinadi.
Bundan tashqari, “Matlai sa’dayn majmai bahrayn” asarining manba sifatidagi
tarixiy ahamiyati, undagi voqealar bayoni, asosli dalillar bilan batafsil yoritilib
beriladi. Shu o`rinda aytib o`tish lozimki, Matlai sa’dayn majmai bahrayn asarida
tarixiy shaxslar tahlili, ularning faoliyati, olib borgan binokorlik ishlari,
hunarmandchilik shunga o`xshash ishlari to`g`risida boy ma`lumotlar o`rin olgan.
Ushbu manbada temuriylarning yirik vakillari to`grisida ma’lumot bo`lishi bilan
birgalikda bizga ma’lum bo`lmagan avlodlari haqida ham ma’lumot beriladi.
Jumladan, Umarshayx mirzo va uning avlodlari bo`lmish Pirmuhammad, Rustam,
Ahmadlar haqida qiziqarli ma’lumotlar bor. Mironshoh va uning avlodlari Abu
bakr, Mirzo Umar, Xalil Sulton, Iydjil, Suyug`atmish va boshqa vakillari haqida
ma’lumot bor. Temuriy malikalar haqida bir qancha ma’lumotlar bor. Sulton Baxt
Begim, O`gi Begim, Gavharshodbegim, Shodi Mulk og`o, Saroymulkxonim,
Tuman og`o va boshqalar haqida bir qancha qiziqarli ma’lumotlar mavjud.
Umuman olganda temuriylar vakillarining haqida bizga noma’lum bo`lgan jihatlari
to`g`risida ham qiziqarli va eng muhim ma’lumotlarni berishda eng asosiy
manbalardan biri ekanligiga guvohi bo`lamiz. Ma’lumot joizki, manbada
temuriylar davri diplomatik munosabatlarining yoritilishi haqida ham faktlar
dalillar mavjud. Mazkur asarda temuriylar davri diplomatiyasining asosiy
xususiyati shundan iboratki, diplomatiyaning Sharq madaniyati bilan
uyg’unlashganidir. Undagi har bir harakat millatning an’ana, manfaat va
qadriyatlariga binoan amalga oshirilgan. Hozirgi Sharq mamlakatlarida amalga
oshirilayotgan diplomatik munosabatlarning Amir Temur diplomatiyasi bilan
26

o’xshashligini payqash qiyin emas. Elchiga ko’rsatilayotgan hurmatdan tortib, to
xorijiy mamlakatlarning oddiy vakillariga ko’rsatiladigan ehtirom Sharq
diplomatiyasi, ayniqsa, temuriylar diplomatiyasining asosini tashkil etadi. Bu kabi
xususiyatlar O’zbekistonning hozirda olib borayotgan, tinchlik va o’zaro
hamkorlikni ilgari suruvchi, xavfsizlik va totuvlik kabi qadriyatlar bilan
sug’orilgan hamda boshqa davlatlarning qarorlarini hurmat qilish, nizolarni tinch
yo’l bilan hal qilish kabi g’oyalarni o’zida mujassamlashtirgan diplomatik
aloqalarining asosiy mezonlaridir. Umuman olganda mazkur asar aynan Amir
Temur va Temuriylar davri tarixi, siyosiy hayoti, ijtimoiy, iqtisodiy hamda savdo –
elchilik diplomatiyasi, me’morchilik, obodonchilik va harbiy muhorabalarini
yorituvchi eng asosiy manba ekanligiga shubha yo`q.
27

Foydalanilgan manba va adabiyotlar
Asosiy Adabiyotlar
IV.1 Golombek, Lisa and Donald Wilber. The Timurid Architecture of Iran
and Turan, Vol. 1 and 2. Princeton: Princeton University Press, 1988. -Р. 170 2
Гафуров Г. Таджики древнейшая, древняя и средневековая история. Текст.
Душанбе: Ирфон, 1989 //Кн. – Т. 2. – С. 480. С.245. Gafurov G. Tajiks are the
most ancient, ancient and medieval history. Text. Dushanbe: Irfon, 1989 // Book. -
T. 2. - S. 480. С.245
IV.2 Asarlar [ 15 jiddli], 12-j., T., 1966; Navoiy, 415 bet
IV .3 Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. Т: Ўқитувчи, 1994. – Б.427.
IV .4 Ахмедов Б.А. Ўзбекистон тарихи манбалари. - T.: Ўқитувчи, 2001.
Internet Saytlari
V.1 http//arboblar.uz
V.2 http// Ma’lumot.ru
V.3 http// Milliycha.uz
V.4 http// library.samdu.uz
V.5 http// Geografiya.uz
28

Abdurazzoq Samarqandiy Matlai Sa’dayn Majmai Bahrayn asari manba sifatida

Sotib olish