Ona tili o‘qitishda fanlararo integratsiyani amalga oshirish metodikasi kurs ishi - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	342.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

24 Sotish

Ona tili o‘qitishda fanlararo integratsiyani amalga oshirish metodikasi kurs ishi

Sotib olish

1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
FILOLOGIYA FAKULTETI
“O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ
“O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi
ʻ ʻ
Yoqubova Sevara Doniyorbek qizining
Adabiyot o qitish metodikasi
ʻ fanidan
“ Ona tili o‘qitishda fanlararo integratsiyani amalga oshirish metodikasi ”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar: Mamajonova N.
Bajaruvchi: Yoqubova S .
ANDIJON -2025

2 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ
kafedrasida bajarilgan.

Ilmiy rahbar: Mamajonova N.

Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon
davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari
ʻ
himoyasi yig‘ilishida o tkazildi.
ʻ

Manzil: ______________________________________

Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi.

Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti
ʻ
kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: _______________________________________
Yig‘ilish kotibi:____________________________
MUNDARIJA

3Kirish ……………………………………………………………………….. 4
I BOB. Ona tili ta’limida fanlararo integratsiyaning nazariy asoslari
1.1. Ona tili ta’limining mazmuni va o‘qitishdagi zamonaviy yondashuvlar .. 7
1.2. Fanlararo integratsiya tushunchasi va uning ta’limdagi roli ……………. 12
1.3. Ona tili darslarida fanlararo integratsiyaning imkoniyatlari va
afzalliklari ……………………………………………………………………
. 17
II BOB. Ona tili darslarida fanlararo integratsiyani amalga oshirish
metodikasi
2.1. Ona tili fanini boshqa fanlar bilan integratsiyalashning samarali usullari 24
2.2. Fanlararo yondashuv asosida dars konspektlarini tuzish va o‘tkazish
usullari ……………………………………………………………………….. 34
2.3. Fanlararo integratsiyaning natijalari va samaradorligini baholash ……... 37
Xulosa ……………………………………………………………………….. 38
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………. 39
Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda ta’lim tizimida amalga
oshirilayotgan islohotlar natijasida o‘quv jarayonini yangilash, uni zamonaviy

4pedagogik yondashuvlar asosida tashkil etish zarurati ortib bormoqda. Shu
ma’noda fanlararo integratsiya – ta’lim sifatini oshirish, o‘quvchilarning fanni
anglash darajasini chuqurlashtirish va bilimlarni amaliyotga tadbiq etishga
xizmat qiladigan samarali yondashuvlardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning ta’limdagi ustuvor
yo‘nalishlarga doir quyidagi fikri dolzarb ahamiyat kasb etadi: “Ta’lim sifatini
tubdan yaxshilash, fanlararo integratsiyani kuchaytirish, o‘quvchilarning
ijodiy va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish – zamonaviy
ta’limning asosiy ustuvor yo‘nalishlari bo‘lishi kerak. 1
” Ayniqsa, ona tili
kabi asosiy o‘quv fanida boshqa fanlar bilan integratsiyalashuvga erishish, til
vositasida atrof-muhitni tushunish, mantiqiy fikrlash va kommunikativ
ko‘nikmalarni shakllantirishga yordam beradi. Ona tili darslarida tarix,
tabiatshunoslik, musiqa, tasviriy san’at, texnologiya va matematika fanlari bilan
bog‘liqlikni yo‘lga qo‘yish o‘quvchining har tomonlama bilimli bo‘lishiga
xizmat qiladi. Ayniqsa, integratsiyalashgan darslar orqali o‘quvchilar mavzuni
keng qamrovda tushunish, bir vaqtning o‘zida bir nechta fanlar bilan bog‘liq
bilimlarni egallash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida,
o‘quvchilarda tahliliy fikrlash, ijodiy yondashuv va kompetensiyaviy
salohiyatni rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu boisdan mazkur kurs ishining
mavzusi amaliyot uchun nihoyatda dolzarb bo‘lib, o‘qituvchilar va pedagogik
jamoalar uchun amaliy ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Fanlararo integratsiya
tushunchasi pedagogikada uzoq yillardan buyon o‘rganilib kelinayotgan dolzarb
yo‘nalishlardan biri bo‘lib, bu borada ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan.
Jumladan, J. Dewey va J. Bruner kabi pedagoglar ta’limda integrativ
yondashuvning zarurligi va u orqali bilimlar uyg‘unligini ta’minlash g‘oyasini
ilgari surishgan. V.G. Belinsky va G. Selevko esa o‘z tadqiqotlarida fanlararo
1
Prezident Sh.M. Mirziyoyevning 2022-yil 28-yanvardagi “Ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish strategiyasi”ni tasdiqlashga oid farmoni

5aloqadorlik orqali o‘quv materialining yaxlitligini ta’minlash g‘oyasini asoslab
bergan. O‘zbekistonlik olimalardan M. Mahkamova, R. Nematov, Z. Yunusova
va boshqalar ham ta’lim jarayonida fanlararo bog‘liqlikni ta’minlash, ayniqsa,
til o‘rganishda boshqa fanlar bilan integratsiya qilish masalalarini o‘z ilmiy
ishlarida yoritib berishgan. Shunga qaramay, amaliyotda ona tili fanini boshqa
fanlar bilan metodik integratsiya qilish jarayoni hali to‘la shakllanmagan bo‘lib,
bu yo‘nalishda hali ko‘plab yechimini kutayotgan metodik muammolar mavjud.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishi
nazariy jihatdan ona tili ta’limida fanlararo integratsiyaning ilmiy-metodik
asoslarini yoritib berishga xizmat qiladi. Ya’ni, u fanlararo integratsiya
tushunchasi, bu yondashuvning pedagogik va psixologik negizlari,
o‘quvchilarning kognitiv rivojlanishiga ta’siri kabi masalalarni nazariy jihatdan
chuqur ochib beradi. Shuningdek, ta’limda kommunikativ yondashuv, kognitiv
faoliyat va kompetensiyaviy rivojlanish o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashga
yordam beradi. Fanlararo yondashuvning asosiy g‘oyasi – o‘quvchi ongida
alohida fanlar doirasida bo‘lingan bilimlarni yaxlit tasavvurga birlashtirishdan
iborat. Ona tili fani esa boshqa fanlar bilan integratsiyalashuvga eng mos va
qulay sohalardan biridir, chunki til orqali barcha fanlarga kirish yo‘li ochiladi.
Amaliy jihatdan esa kurs ishida ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar
o‘qituvchilarga dars jarayonini samarali tashkil qilishda, dars konspektlarini
integratsion usulda tuzishda va o‘quvchilarda ko‘p yo‘nalishli tafakkurni
rivojlantirishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu orqali darslar yanada qiziqarli,
mazmunli, hayotga yaqinroq va funksional bo‘lib boradi. Kurs ishi natijalari
pedagogik amaliyotga joriy etilsa, o‘quvchilarning mavzuni anglash darajasi
oshadi, ular o‘rtasida muloqot madaniyati, o‘z fikrini ifodalash va boshqa fanlar
bilan bog‘lash qobiliyati shakllanadi. Shu bois, mazkur kurs ishining nazariy
tahlili va amaliy tavsiyalari pedagogik jarayonda o‘ta foydali va dolzarb
hisoblanadi.

6Kurs ishi mavzusining obyekti – umumta’lim maktablarida olib
boriladigan ona tili ta’limi jarayoni.
Kurs ishi mavzusining predmeti – ona tili darslarida fanlararo
integratsiyani amalga oshirishning metodik asoslari va usullari.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – ona tili darslarida fanlararo
integratsiyani amalga oshirishning samarali metodik yo‘llarini aniqlash va
ularni amaliyotda qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari Quyidagi vazifalar kurs ishining
mazmunini tashkil etadi: Ona tili ta’limining zamonaviy yondashuvlari va
mazmunini o‘rganish; Fanlararo integratsiya tushunchasining ilmiy asoslarini
tahlil qilish; Ona tili fani bilan boshqa fanlar o‘rtasidagi bog‘liqlik
imkoniyatlarini aniqlash;Fanlararo yondashuv asosida samarali dars
konspektlari tuzish yo‘llarini ko‘rsatish;Ona tili darslarida integratsion
yondashuvning ta’limiy samaradorligini baholash.
Kurs ishi mavzusining metodlari
– taqqoslash va tahlil qilish;
– ilmiy-nazariy adabiyotlarni o‘rganish;
– kuzatish va eksperiment metodlari;
– pedagogik amaliyot asosida xulosalash;
– dars tahlili va baholash metodlari.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Mazkur kurs ishi kirish, ikki asosiy bob,
har bir bobda uch bo‘limdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan
iborat.
I BOB. Ona tili ta’limida fanlararo integratsiyaning nazariy asoslari

71.1. Ona tili ta’limining mazmuni va o‘qitishdagi zamonaviy
yondashuvlar.
Ona tili ta’limi umumiy o‘rta ta’lim tizimining poydevoriy fanlaridan biri
sifatida o‘quvchilarda til bilan bog‘liq ko‘nikmalarni shakllantirishda asosiy
o‘rin tutadi. Mazkur fan orqali o‘quvchilar grammatik qurilish, imloviy
qoidalar, fonetik tizim, morfologik birliklar, sintaksis struktura va uslubiy
vositalarni puxta o‘zlashtiradilar. Shu bilan birga, til vositalarini og‘zaki va
yozma nutqda to‘g‘ri, mantiqan asoslangan, ifodali tarzda qo‘llash malakasi
rivojlanadi. Ona tili darslari faqat til qurilishini o‘rgatish bilan cheklanmay,
balki o‘quvchilarning tafakkurini, dunyoqarashini, muloqot madaniyatini, ijodiy
salohiyatini ham shakllantiradi. 2
Fanning asosiy mazmuni tilshunoslik nazariyasi va amaliy nutq
malakalarining uyg‘unligiga asoslanadi. Ya’ni, nazariy bilimlar amaliy
topshiriqlar orqali mustahkamlanadi. Masalan, fe’l zamonlarini tushuntirish
bilan bir qatorda o‘quvchilardan ularni gaplarda to‘g‘ri ishlatish, matndan
fe’llarni aniqlash, gapni o‘zgartirish, yangi kontekstda qo‘llash talab etiladi. Bu
yondashuv o‘quvchini faqat qoidani yodlash emas, balki uni tushunib, turli
tilshunoslik holatlarida mustaqil qo‘llashga yo‘naltiradi. 3
Ona tili ta’limida o‘quvchilar matn bilan ishlash, matndan asosiy g‘oyani
ajratib olish, axborotni qayta ishlash, mazmunni qisqacha ifodalash, sintez va
tahlil qilish kabi muhim kognitiv ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. Bu faoliyatlar
nafaqat tilni o‘rganishga, balki boshqa fanlarda ham muvaffaqiyatga
erishishlariga zamin yaratadi. Chunki har qanday fan asosida matnlar bilan
ishlash, ma’lumotlarni tushunish va qayta bayon qilish zarur bo‘ladi.
Fanning mazmuni darsliklar, o‘quv-uslubiy majmualar, sinf darajasiga mos
mashq va topshiriqlarda ifodalanadi. Boshlang‘ich sinflarda asosan tovush, harf,
2
Abduqodirova, M. (2020). Zamonaviy dars va fanlararo integratsiya . Toshkent: “Fan va
texnologiya”, betlar: 12–20,
3
Abduqodirova, M. (2020). Zamonaviy dars va fanlararo integratsiya . Toshkent: “Fan va
texnologiya”, betlar: 33–36 .

8bo‘g‘in, so‘z va gap tushunchalari berilib, talaffuz, yozuv va o‘qish
malakalariga asos solinadi. Keyingi bosqichlarda esa morfologik birliklar (so‘z
yasalishi, so‘z turkumlari), sintaktik birliklar (gap, gap bo‘laklari), uslubiy
tafovutlar (rəsmi, badiiy, ilmiy uslub) haqida bilimlar beriladi.Shuningdek ona
tili ta’limining mazmuni milliy qadriyatlar, axloqiy me’yorlar, ma’naviy-
ma’rifiy g‘oyalar bilan boyitiladi. Har bir darsda o‘quvchilarga til bilan birga,
jamiyatdagi muloqot madaniyati, insoniylik, to‘g‘rilik, vatanparvarlik, adolat
kabi tushunchalar ham singdiriladi. Til – madaniyat aks etgan vosita ekanligini
hisobga olib, ona tili darslari orqali o‘quvchilarni madaniy merosni qadrlashga
o‘rgatish ham ko‘zda tutiladi. 4
Ona tili ta’limi nafaqat grammatika va nutqiy ko‘nikmalarni o‘rgatadi, balki
o‘quvchilarda fikrlashni, mulohaza yuritishni, tahlil qilishni ham o‘rgatadi. Til
– tafakkur ifodasi bo‘lganligi bois, til ta’limi tafakkur ta’limi bilan chambarchas
bog‘liqdir. Shuning uchun ham ona tili darslarining mazmuni faqat qoidalarni
o‘rganishdan iborat emas, balki fikrni to‘g‘ri, aniq, mantiqan asoslangan
ifodalashni ham o‘z ichiga oladi.
Bugungi kunda ta’lim mazmunini yangilash jarayonida ona tili ta’limining
zamonaviy talablarga muvofiq bo‘lishi ta’minlanmoqda. Bu esa uning
mazmunini yangilash, didaktik materiallarni takomillashtirish, o‘quvchilar
yoshiga mos va qiziqarli topshiriqlar orqali ta’lim jarayonini boyitishni talab
qiladi. Shu bilan birga, darslarda o‘zbek tilining zamonaviy lingvistik holati,
so‘z boyligi, dialektlar, yangi so‘zlar, ommaviy axborot vositalaridagi til,
ijtimoiy tarmoqlardagi til o‘zgarishlari ham muhokama qilinmoqda.
Ona tili ta’limining mazmuni ko‘p bosqichli, tizimli va uzluksiz bo‘lishi
lozim. Bu uzluksizlik boshlang‘ich, o‘rta va yuqori sinflarda bir-biriga
ulanadigan, takroriy, lekin chuqurlashib boruvchi ta’lim mazmuni orqali
ta’minlanadi. Ya’ni, bir sinfda boshlagan til tushunchasi keyingi sinflarda
4
Mahkamova, M. (2019). Boshlang‘ich ta’limda fanlararo bog‘liqlik asoslari . Toshkent:
“Ilm ziyo”, betlar: 41–47 .

9chuqurlashtirilib boriladi. Masalan, “so‘z turkumlari” boshlang‘ich sinfda nomi
bilan tanishtirilsa, yuqori sinflarda ularning morfologik va sintaktik funksiyasi
to‘liq yoritiladi.Shu boisdan ham, ona tili ta’limi doirasida rejalashtirilgan
mazmun nafaqat til qoidalarini, balki muloqot uslublarini, madaniy-ijtimoiy
holatlarda nutq tuzishni, ijtimoiy muloqotga kirishish qoidalarini ham qamrab
oladi. Bu esa til ta’limini kengroq, hayotiyroq va amaliy ahamiyatga ega soha
sifatida ko‘rishga zamin yaratadi. Fanning bunday mazmuni orqali o‘quvchilar
nafaqat yaxshi yozish yoki o‘qish, balki jamiyatda faol muloqot qilishga tayyor
bo‘lgan shaxs sifatida shakllanadi.
Ona tili ta’limining mazmuni o‘qituvchining metodik yondashuvi bilan
yanada boyiydi. Darslikdagi materialni qanday tahlil qilish, qanday savollar
qo‘yish, o‘quvchini qanday faoliyatga jalb etish o‘qituvchining pedagogik
mahoratiga bog‘liq. Shu bois ham fanning nazariy mazmuni bilan bir qatorda
uni hayotga yaqinlashtiruvchi amaliy jihatlar ham doimo hisobga olinadi. Bu
yondashuv o‘quvchining nafaqat bilimini, balki ijtimoiy faolligini, mustaqil
fikrini ham shakllantiradi.
Zamonaviy ta’lim jarayoni tobora o‘zgarib borayotgan jamiyat talablariga
javob bera oladigan, moslashuvchan va interfaol o‘qitish metodikasini taqozo
etmoqda. Shu sababli, so‘nggi yillarda o‘qitishning an’anaviy, faqat bilim
berishga asoslangan modelidan voz kechilib, o‘quvchini faol subyekt sifatida
shakllantiruvchi yondashuvlar ilgari surilmoqda. Xususan, kompetensiyaviy,
kommunikativ, shaxsga yo‘naltirilgan, faoliyatga asoslangan va
integratsiyalashgan yondashuvlar ona tili ta’limida keng qo‘llanilmoqda. Ushbu
yondashuvlar faqat nazariy bilim berish emas, balki o‘quvchining hayotiy
ko‘nikmalarini shakllantirish, mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvini
rivojlantirishga qaratilgan.
Kompetensiyaviy yondashuv ta’lim jarayonida o‘quvchining bilimga emas,
balki mazkur bilimni real hayotda qanday foydalana olishiga urg‘u beradi. Bu
yondashuv o‘quvchining kommunikativ, axborotli, ijtimoiy, madaniy va o‘zini

10o‘zi rivojlantirishga doir kompetensiyalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Ona
tili fanida bu yondashuv matn bilan ishlash, nutq vaziyatlarini tahlil qilish,
ijtimoiy muammolar haqida mulohaza yuritish, og‘zaki va yozma nutqda ifoda
qilish ko‘nikmalari orqali namoyon bo‘ladi. Misol uchun, o‘quvchi nafaqat
fe’lni aniqlashni o‘rganadi, balki u orqali turli muloqot holatlarida to‘g‘ri fikr
bildirishni ham o‘zlashtiradi. 5
Kommunikativ yondashuv esa o‘quvchining til vositalaridan erkin va to‘g‘ri
foydalanib, muloqot jarayonida ishtirok etish qobiliyatini shakllantiradi. Bu
yondashuvda til – muloqot vositasi sifatida talqin etiladi. Shu bois, darslarda
muloqotga asoslangan mashqlar, juftlikda va guruhda ishlash, fikr almashish,
rolik va dramatizatsiya qilish, bahs yuritish kabi metodlar qo‘llaniladi. Bu
nafaqat til bilimlarini mustahkamlaydi, balki o‘quvchilar o‘rtasida ijtimoiy va
madaniy kompetensiyalarni rivojlantiradi.Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv
o‘quvchining shaxsiy xususiyatlari, ehtiyojlari, qiziqishlari va individual
imkoniyatlarini hisobga olgan holda ta’lim berishni nazarda tutadi. Bu
yondashuvda har bir o‘quvchi noyob shaxs sifatida qaraladi va unga mos o‘quv
uslublari, temp, savol-javob shakllari tanlanadi. Shu orqali o‘quvchi o‘zini
qadrlangan, e’tiborga sazovor deb biladi va bilim olishga bo‘lgan ichki
motivatsiyasi ortadi. Ona tili darslarida bu, ayniqsa, yozma ishlar, insholar,
erkin fikr bildirishga asoslangan topshiriqlarda yaqqol seziladi.Faoliyatga
yo‘naltirilgan yondashuv esa bilimni o‘rgatish emas, balki uni faoliyat orqali
egallashga asoslanadi. Bu yondashuvda “bilim berish” emas, “bilimni o‘quvchi
tomonidan o‘zlashtirish” markazda turadi. Shu sababli darslar mashg‘ulot,
izlanish, amaliy topshiriq, loyihalar asosida tashkil qilinadi. Masalan, o‘quvchi
matndan fe’lni topibgina qolmay, u orqali harakatni ifodalovchi hikoya tuzadi
yoki dramatik sahna yaratadi. Bu esa o‘quvchining tafakkurini faollashtiradi,
tilni real kontekstda o‘zlashtirishga yordam beradi.
5
Yunusova, Z. (2018). Ona tili va adabiyot darslarini o‘qitishda integratsion yondashuv .
Andijon: AndDU nashriyoti, betlar: 15–19

11Integratsiyalashgan yondashuv bugungi kunda ayniqsa dolzarb bo‘lib,
fanlararo bog‘liqlikni ta’minlaydi. Ona tili darslarida boshqa fanlar bilan
bog‘liq mavzularni yoritish orqali o‘quvchilar mavzuni kengroq kontekstdan
tushunadilar. Masalan, tabiat haqidagi matnlar biologiya faniga, tarixiy
hikoyalar esa tarix faniga aloqador bo‘lishi mumkin. Bu nafaqat bilimlar
yaxlitligini ta’minlaydi, balki fanga nisbatan o‘quvchilarda qiziqishni oshiradi.
Shuningdek, bunday yondashuv o‘quvchining har tomonlama fikrlash
salohiyatini kengaytiradi.Zamonaviy yondashuvlar o‘quv jarayonida interfaol
metodlar bilan uyg‘un holda qo‘llaniladi. Aqliy hujum, klaster, insert,
konseptual xarita, rolli o‘yin, B-B-B jadvali, “Men bilaman – bilmoqchiman –
o‘rgandim” usuli, jadvalli tahlil, bahs-munozara, savol-javob zanjiri kabi
texnologiyalar o‘quvchini faollashtirishga xizmat qiladi. Bu metodlar orqali
o‘quvchilar mustaqil fikrlaydi, guruhda ishlashni o‘rganadi, tanqidiy fikrlaydi
va asosli xulosalar chiqaradi. Ayniqsa, ona tili darslarida interfaol usullar orqali
matnni tahlil qilish, gap tuzish, nutqiy vaziyat yaratish, o‘xshashlik va farqlarni
aniqlash kabi topshiriqlarni bajarish ta’limni samarali qiladi.Zamonaviy
yondashuvlar doirasida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT)
foydalanish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Elektron darsliklar, interaktiv
doskalar, mobil ilovalar, audio-video materiallar, o‘yinli dasturlar, test
platformalari ona tili darslarining mazmunini boyitadi va o‘quvchilarda
ko‘rgazmali, eshitish va kinestetik kanallar orqali ma’lumotni qabul qilish
imkonini beradi. Bu esa o‘qitishning differensial yondashuv asosida amalga
oshirilishiga xizmat qiladi. Har bir o‘quvchi o‘zining idrok qilishiga qulay
kanallar orqali til bilimlarini o‘zlashtiradi.Ta’lim jarayonida zamonaviy
yondashuvlar faqat metodik jihatdan emas, balki psixologik-pedagogik asoslar
bilan ham uzviy bog‘liq bo‘lishi lozim. Chunki har bir o‘quvchi o‘zining
psixologik holati, emotsional tayyorligi va ijtimoiy muhitiga qarab bilimni
o‘zlashtiradi. Shunday ekan, o‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchilarning hissiy
holati, diqqatni jamlash darajasi, motivatsiyasi, tashabbuskorligi kabi jihatlarni

12inobatga olgan holda darsni tashkil qilishi lozim. Bu esa zamonaviy
yondashuvlarning ruhiy va individual yondashuvlar bilan uyg‘unlashuvini
ta’minlaydi.
1.2. Fanlararo integratsiya tushunchasi va uning ta’limdagi roli
Fanlararo integratsiya tushunchasi hozirgi ta’lim tizimida eng muhim va
dolzarb metodik yondashuvlardan biri bo‘lib, u o‘quvchi tafakkurining yaxlit
rivojlanishini ta’minlaydi. Integratsiya so‘zi lotincha “integratio” – ya’ni
“butunlikka keltirish”, “birlashma”, “uyg‘unlik” degan ma’noni anglatadi.
Ta’lim sohasida bu atama turli fanlar o‘rtasidagi aloqadorlikni o‘rnatish,
bilimlar, malaka va ko‘nikmalarni o‘zaro uyg‘un holda berish degan ma’noni
anglatadi. Fanlararo integratsiya orqali o‘quvchilar o‘zlashtirayotgan bilimlar
faqat bir fan doirasida emas, balki turli fanlar kontekstida mustahkamlanadi.
Mazkur tushuncha zamonaviy pedagogikada konstruktivizm,
kompetensiyaviy yondashuv, faoliyatga asoslangan ta’lim nazariyalariga
asoslanadi. Integratsiya o‘z mohiyatiga ko‘ra ta’limda fragmentarlikdan voz
kechib, bilimlar yaxlitligini ta’minlashga xizmat qiladi. Tarixan bu tushuncha
XX asrning birinchi yarmida amerikalik pedagog J. Dewey tomonidan ishlab
chiqilgan bo‘lib, u ta’lim real hayotiy tajriba bilan bog‘langanida samarali
bo‘lishini ta’kidlagan. Unga ko‘ra, o‘quvchilarni faqat bilim bilan to‘ldirish
emas, balki ularni turli kontekstda bilimdan foydalanishga o‘rgatish kerak.
Fanlararo integratsiya o‘zbek pedagogikasida ham izchil rivojlanmoqda.
Xususan, G‘. Jalolov, R. Nematov, M. Mahkamova, Z. Yunusova kabi olimlar
integratsion yondashuvning afzalliklari, uni maktab ta’limida qo‘llash yo‘llari,
fanning ichki va tashqi bog‘liqliklarini tahlil qilganlar. Ularning fikricha,
integratsion yondashuv orqali bilimlar chuqur, mustahkam va hayotga mos
tarzda o‘zlashtiriladi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinfda o‘quvchilarning hayotiy
tajribasi cheklangan bo‘lganligi sababli bilimlarni bog‘liq holatda berish
tafakkurni rivojlantirishga yordam beradi.

13Integratsion yondashuvning shakllari bir necha turga bo‘linadi: tematik
integratsiya, kontseptual integratsiya, metodik integratsiya, faoliyatga
asoslangan integratsiya va ko‘p fanli integratsiya. Tematik integratsiya o‘z
ichiga yagona mavzu atrofida turli fanlar materialini jamlashni oladi.
Kontseptual integratsiya esa, umumiy tushuncha yoki g‘oya asosida fanlararo
aloqani ta’minlaydi. Masalan, “harakat” tushunchasi fizika, biologiya, til,
matematika fanlarida turlicha yoritiladi, ammo bir asosga ega. Faoliyatga
asoslangan integratsiyada o‘quvchilar amaliy topshiriqlar orqali turli fanga oid
bilimlardan foydalanadilar. 6
Fanlararo integratsiya o‘quvchiga bilimlarni faqat yodlash emas, balki ularni
chuqur anglash, real holatlarda qo‘llash, tahlil qilish, mantiqiy bog‘lash va fikr
yuritish imkonini beradi. Integratsiyalashgan darslarda o‘quvchi ongida bilimlar
bo‘laklarga ajralgan holda emas, balki yaxlit tizim sifatida shakllanadi. Bu esa
uni turli muammolarga yechim topishga, fikrni bir yo‘nalishda emas, balki ko‘p
yo‘nalishda rivojlantirishga o‘rgatadi. Integratsiyalashgan yondashuv
o‘quvchining tafakkurini, nutqini, fikrlash tarzi va ijtimoiy ko‘nikmalarini
kompleks ravishda rivojlantiradi.Bunday yondashuv orqali o‘quvchi o‘z
bilimlarini mustaqil izlab topish, kerakli axborotni saralash, umumlashtirish,
sintez qilish va real hayotiy holatlarda qo‘llashga o‘rganadi. Integratsiya
shuningdek, ijodiy fikrlash, muammoli holatlarni hal qilish, shaxsiy qarash
bildirish, bahs-munozarada qatnashish, o‘z fikrini asoslash ko‘nikmalarini ham
rivojlantiradi. Bu esa ta’limning asosiy maqsadiga – mustaqil, faol va
zamonaviy fikrlovchi shaxsni shakllantirishga xizmat qiladi.
Fanlararo integratsiyani o‘rganish jarayonida muhim nazariy asoslardan yana
biri – kompetensiyaviy yondashuvdir. Bu yondashuvga ko‘ra, har bir o‘quvchi
nafaqat bilimga, balki uni qanday qo‘llay olishga ham ega bo‘lishi kerak.
Integratsiya esa bilimlarni real kontekstda qo‘llashga yo‘naltiradi. Masalan,
6
Rashidova, N. (2022). Boshlang‘ich sinflarda o‘qitish metodikasi . Toshkent: Xalq ta’limi
vazirligi nashriyoti, betlar: 62–70

14o‘quvchi biror matnni o‘qib, undagi ekologik muammo haqida fikr bildiradi, bu
esa ona tili, ekologiya va madaniyat fanlari bilan bog‘liq bilimlarning
birlashtirilganligini ko‘rsatadi.
Integratsiya tushunchasi zamonaviy o‘quv dasturlarida tobora ko‘proq o‘rin
egallamoqda. 2022-yilda tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasida 2030-
yilgacha ta’limni rivojlantirish strategiyasi 7
”da ham fanlararo yondashuv,
integratsiyalashgan o‘quv rejalari va kompleks kompetensiyalarni shakllantirish
ustuvor yo‘nalish sifatida qayd etilgan. Bu esa fanlararo integratsiya
tushunchasining nafaqat nazariy, balki davlat siyosatida ham muhim o‘rin
tutayotganini anglatadi.
Integratsiyalashgan yondashuv ta’lim mazmunining moslashuvchanligini
ta’minlaydi. Chunki har bir darsda darslik materiali asosida bir nechta fanlar
bilan bog‘lanish imkoniyati mavjud. Bu esa o‘qituvchining yangicha
yondashuvi, ijodiy metodlari va darsga zamonaviy talqinni kiritish orqali sodir
bo‘ladi. Masalan, matematika fanidagi “o‘lchov birliklari” mavzusi ona tili
darsida “vazn bildiruvchi so‘zlar” bilan, texnologiya fanida “retsept o‘qish”
bilan, fizika fanida “tezlik o‘lchovi” bilan integratsiyalashgan holda olib
borilishi mumkin.Shu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash lozimki, fanlararo
integratsiya o‘qituvchilarning hamkorlikda ishlashini, o‘zaro metodik tajriba
almashishini, birgalikda o‘quv rejalari tuzishini talab qiladi. Bu holat maktab
ichida yangi muhit, o‘qituvchi-o‘qituvchi hamkorligi, ijodkorlikni qo‘llab-
quvvatlovchi iqlimni shakllantiradi. Ya’ni, integratsiya faqat o‘quvchiga emas,
balki o‘qituvchiga ham yangilanish imkonini beradi.
Fanlararo integratsiya nafaqat nazariy asoslarga ega, balki uni to‘g‘ri tatbiq
qilish orqali ta’lim jarayonining sifatini tubdan oshirish mumkin. Integratsion
yondashuvning asosiy vazifasi – o‘quvchiga bilimni ko‘p fanli kontekstdan
berish, tafakkurini kengaytirish va mavzularni bir-biriga bog‘langan holda
7
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-sonli farmoni , 2022-yil 28-yanvar: “Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”

15tushuntirishdir. Bu yondashuv orqali o‘quvchilar bir vaqtning o‘zida bir necha
fanga oid tushunchalarni uyg‘unlashtirib, ularni o‘zaro bog‘lay oladilar. Shu
sababli fanlararo integratsiya ta’lim jarayonida bilimlarni “hayotga mos”
holatda taqdim etishning eng samarali yo‘llaridan biridir.
Integratsiya – ta’limda zamonaviy yondashuv bo‘lib, u o‘quvchining
faolligini oshiradi, tanqidiy fikrlash, muloqot qilish, tahlil qilish, bog‘lay olish
va yechim topish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Misol uchun, o‘quvchi matn
tahlil qilish orqali til bilimlarini, tabiatga oid matn orqali ekologik madaniyatni,
tarixiy hikoya orqali tarixiy tafakkurni o‘zlashtiradi. Bu bilimlar bir-birini
to‘ldiradi, o‘quvchining anglash doirasini kengaytiradi. Ya’ni, integratsiya
orqali o‘quvchi alohida fan emas, balki hayotiy holatga mos bilimlar tizimini
egallaydi.
Ta’lim jarayonida fanlararo integratsiya o‘qituvchi uchun ham katta
imkoniyatlar ochadi. U dars mazmunini boyitadi, dars jarayonini jonlantiradi,
o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, o‘zaro fikr almashishga, hamkorlikda faoliyat
yuritishga o‘rgatadi. Integratsiyalashgan darslar o‘quvchilarni zeriktirmaydi,
balki ularda qiziqish, izlanish va bilishga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytiradi.
Ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda integratsiyalashgan yondashuv o‘quvchining
ko‘p yo‘nalishli fikrlashiga, o‘rgangan bilimlarini boshqa fanlar bilan bog‘lay
olishiga xizmat qiladi.
O‘quvchilar uchun integratsion darslar o‘zlashtirishni osonlashtiradi, chunki
ularning tafakkurida “fan” degan alohida kategoriyalar emas, balki “mazmun”
asosiy o‘ringa chiqadi. Bu esa murakkab mavzularni soddalashtirishga, mavjud
bilimlar orasida aloqa o‘rnatishga va yangi g‘oyalarni yaratishga imkon beradi.
Shu bilan birga, fanlararo integratsiya o‘quvchini har tomonlama o‘ylaydigan,
muammoga turli burchaklardan qaray oladigan shaxs sifatida shakllantiradi.
Fanlararo integratsiya dars mazmunini kengaytiradi, o‘quvchilar tomonidan
qabul qilinadigan bilimlarning foydaliligini oshiradi. Amaliyotda ko‘rsatilganki,
integratsiyalashgan darslarda o‘quvchilar faolroq ishtirok etadi, savol beradi,

16mulohaza yuritadi va o‘z fikrini himoya qilishga harakat qiladi. Bu esa ularning
nutqiy, mantiqiy, ijtimoiy va axborot bilan ishlash kompetensiyalarining
rivojlanishiga olib keladi.
Shu bilan birga, integratsiya asosidagi darslar o‘qituvchi uchun ham o‘z
pedagogik mahoratini sinovdan o‘tkazish, yangi metodik yechimlarni ishlab
chiqish imkonini yaratadi. Masalan, ona tili fanida adabiy matnni tabiat fanlari
bilan bog‘lash orqali matndagi tabiat tasvirini tahlil qilish, rasm chizish, bog‘liq
video tomosha qilish orqali ko‘rgazmali yondashuv qo‘llaniladi. Bu esa
o‘quvchining eslab qolish, tasavvur qilish, ijod qilish imkoniyatini kuchaytiradi.
Integratsiyalashgan yondashuv ta’limda ko‘p hollarda innovatsion metodlar
bilan uyg‘un holda ishlaydi. Bu degani – o‘qituvchi faqat darslikdagi matn bilan
cheklanib qolmay, darsga multimediya, interfaol taxtalar, videoroliklar,
loyihaviy faoliyat, sahnalashtirish va boshqa metodik vositalarni jalb etadi.
Natijada, dars jarayoni o‘quvchining emotsional, estetik va aqliy faolligini
uyg‘otadi. Bu esa bilimni mustahkam, hayotga yaqin, real kontekstda
shakllanishini ta’minlaydi.Shuningdek, fanlararo integratsiya o‘quvchilarda
ijtimoiy-axloqiy tarbiyani ham ta’minlaydi. Chunki u orqali o‘quvchi tabiatni
muhofaza qilish, tarixiy merosni qadrlash, o‘zining madaniy ildizlarini anglash,
sog‘lom turmush tarziga amal qilish, axborotni tanlab olish va ularga baho
berishni o‘rganadi. Shu boisdan integratsiya bilimning o‘zini emas, balki uni
qo‘llay olish, fikrlash, muhokama qilish va madaniy qadriyatlar bilan bog‘lash
jarayonini yo‘lga qo‘yadi.
Fanlararo integratsiya ayniqsa PISA xalqaro baholash tizimlarida yuqori
natija ko‘rsatgan davlatlar (Singapur, Finlyandiya, Yaponiya) tajribasida asosiy
tamoyillardan biri sifatida qo‘llaniladi. Bu tizimlarda o‘quvchilar mavzuni ko‘p
fanli yondashuv orqali tahlil qiladilar, matndan xulosa chiqaradilar, statistik
ma’lumotni sharhlaydilar va muammo yechimini tavsiya qiladilar. Bu esa
ularda analitik tafakkur va hayotga tayyorlanish salohiyatini oshiradi.

17O‘zbekiston ta’lim tizimida ham bu yondashuv bosqichma-bosqich joriy
etilmoqda.
Integratsiyaning yana bir muhim pedagogik afzalligi shundaki, u
metapredmet ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Metapredmet ko‘nikmalar – bu
o‘quvchining faqat bir fanga oid emas, balki barcha fanlarda qo‘llanilishi
mumkin bo‘lgan umumiy ko‘nikmalari: o‘qish, eslab qolish, fikrlash,
taqqoslash, umumlashtirish, yozish, savol berish, nutq tuzish va h.k.
Integratsiyalashgan yondashuvda bu ko‘nikmalar avtomatik ravishda
shakllanadi, chunki o‘quvchi dars davomida turli fikrlar, kontekstlar va fanlar
o‘rtasida almashadi.
1.3. Ona tili darslarida fanlararo integratsiyaning imkoniyatlari va
afzalliklari
Ona tili darslari maktab ta’limi tizimida nafaqat nutqiy va grammatik
bilimlarni o‘rgatadigan, balki o‘quvchilarni jamiyat hayotiga tayyorlovchi,
estetik va madaniy qarashlarni shakllantiruvchi asosiy fanlardan biridir. Til
vositasida o‘quvchilar atrof-muhit, jamiyat, tarix, texnologiya, san’at, tabiat va
boshqa fanlar bilan bevosita aloqa qiladi. Aynan mana shu ko‘lamli va ko‘p
qirrali xususiyati tufayli ona tili darslari fanlararo integratsiyani amalga oshirish
uchun eng qulay maydon hisoblanadi. Til – bu barcha fanlar va bilim tarmoqlari
bilan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan vositadir.
Ona tili fanining mazmuni, uni o‘qitish shakli va metodlari boshqa fanlar
bilan tabiiy ravishda bog‘lanish imkonini yaratadi. Masalan, tabiatshunoslik
fanidagi mavzularni o‘z ichiga olgan matnlar, hayvonot va o‘simlik dunyosi
haqida hikoyalar, fasllarga oid tasvirlar, ob-havo hodisalari haqida bayonlar til
darslarida tahlil etiladi. Bu orqali o‘quvchi tilni o‘rganish bilan birga boshqa
fanlarga oid bilimlarni ham eslaydi va mustahkamlaydi. Bu integratsion jarayon
o‘quvchining bilimlar tizimini mustahkamlaydi, umumiy dunyoqarashini
shakllantiradi.

18Ona tili darslarida tarixiy matnlar asosida tarix faniga, texnologik matnlar
orqali mehnat va texnologiya faniga, badiiy matnlar orqali adabiyot faniga,
she’riy matnlar orqali musiqa va ritmga, hatto axloqiy-etik mazmundagi
matnlar orqali tarbiya faniga integratsiya qilish imkoniyati mavjud. Bu
integratsiya matn tahlili, savol-javoblar, insho yozish, suhbat uyushtirish, rolli
o‘yinlar, taqqoslash, muloqotga kirishish, tasvir yaratish kabi faoliyatlar orqali
amalga oshiriladi. 8
Ona tili darslarida multimedia vositalar, ko‘rgazmali qurollar, audio-video
materiallardan foydalanish orqali geografiya, musiqa, tasviriy san’at fanlari
bilan bog‘liq bilimlarni integratsiyalash mumkin. Masalan, o‘quvchilarga
“O‘zbekistonning tabiati” mavzusida matn berilib, u geografik xarita bilan tahlil
qilinsa, til va geografiya birlashgan holda o‘qitiladi. Bu yondashuv nafaqat
bilim beradi, balki qiziqish uyg‘otadi, o‘quvchida mustaqil fikr yuritish
ko‘nikmasini shakllantiradi.Shuningdek ona tili darslarida matematika bilan
integratsiya qilish ham mumkin. Gap qurilishi, miqdor bildiruvchi so‘zlar,
sonlar, o‘lchov birliklari, vaqt va miqdorni bildiruvchi ifodalar, son va sifatlar
bilan ishlovchi jumlalar o‘quvchida nafaqat til bilimini, balki matematik
tasavvurni ham faollashtiradi. Bu holat orqali o‘quvchi nutqiy mantiqni
mustahkamlab, tafakkurining matematik asoslarini rivojlantiradi.Fanlararo
integratsiyaning yana bir muhim imkoniyati shundaki, u o‘quvchida nutq va
tafakkurning uzviyligini ta’minlaydi. Til – bu fikrning ifodasi bo‘lib, o‘quvchi
boshqa fanlarga oid bilimni tushunish, izohlash, baholash, tahlil qilishda til
vositalaridan foydalanadi. Demak, ona tili darslari orqali o‘quvchilar nafaqat
grammatikani o‘rganadilar, balki boshqa sohalardagi mavzularga oid fikrlarini
aniq ifodalash, asoslash, mantiqan tartiblash va yozma shaklga keltirishni ham
o‘zlashtiradilar.
8
Mahmudova, G. (2020). Didaktik o‘yinlar va darsda fanlararo bog‘liqlik . Nukus:
Karakalpak nashriyoti, betlar: 34–41

19Yana bir muhim imkoniyat shundaki, integratsion darslarda mavzular bir-biri
bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Bu bog‘liqlik darslarning umumiy g‘oyasini
kuchaytiradi, mavzuni yaxlit ko‘rinishda anglashga yordam beradi. Masalan,
“Vatan” mavzusini o‘rganishda o‘quvchi tarixiy matn orqali tarix fanidan,
geografik tasvir orqali geografiyadan, davlat ramzlari orqali
huquqshunoslikdan, bayramlarga oid ma’lumotlar orqali musiqa va san’atdan
bilim oladi. Bu esa o‘quvchining mavzu haqida chuqur va to‘liq tushunchaga
ega bo‘lishiga olib keladi.
Ona tili darslarida fanlararo integratsiya shuningdek, o‘quvchining estetik
dunyoqarashini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Badiiy tasvir, ifoda
vositalari, she’riy nutq elementlari, obrazli so‘zlar orqali o‘quvchi faqat
so‘zlarni emas, balki san’at, tasvir, estetik mazmunni ham qamrab oladi. Bu esa
tasviriy san’at, musiqa, adabiyot bilan integratsiyani taqozo etadi. Masalan,
o‘quvchi bahor fasli haqida she’r o‘qib, unga rasm chizadi, musiqa darsida shu
mavzudagi qo‘shiqni kuylaydi, texnologiya darsida esa gul
yasaydi.Integratsiyalashgan yondashuvni amalga oshirish uchun darsliklar,
o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, metodik materiallar moslashtirilgan bo‘lishi kerak.
Shuningdek, o‘qituvchining metodik bilimlari, fanlararo tafakkuri va
innovatsion yondashuvlarga tayyorligi ham bu imkoniyatlarni yuzaga chiqaradi.
Har bir mavzu bo‘yicha fanlararo bog‘liqlikni ko‘rish, uni o‘quvchilarga
yetkazish, izoh berish va mashqlar orqali mustahkamlash bu yondashuvni
hayotga tatbiq qilishda muhim vositalardir. Integratsion imkoniyatlar
o‘quvchilarning o‘quv faoliyatiga ongli yondashishini ta’minlaydi. O‘quvchi
mavzuni faqat yodlamaydi, balki uni boshqa fanlar orqali kengaytiradi,
mustahkamlaydi, tushunadi va o‘z fikrini bildiradi. Bu jarayon o‘z-o‘zini
anglash, muammoli vaziyatda orientatsiya qilish, mustaqil qaror qabul qilish
kabi hayotiy zarur ko‘nikmalarni shakllantiradi. Shu bilan birga, o‘quvchining
ijodiy salohiyati ham ochiladi, chunki integratsiyalashgan darslar ko‘p hollarda
ijodiy yondashuvga asoslanadi.Fanlararo integratsiyaning afzalliklari

20zamonaviy ta’limning ustuvor maqsadlari – bilimlarni chuqur o‘zlashtirish,
o‘quvchining shaxsiy salohiyatini ochish, mustaqil fikrlashni rivojlantirish va
amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish bilan uzviy bog‘liq. Integratsiya ta’limda
faqatgina texnik yoki tashkiliy yangilik emas, balki g‘oyaviy, didaktik va
tarbiyaviy samarani kuchaytiradigan muhim metodik vositadir. Ayniqsa, ona tili
darslarida bu yondashuvning afzalliklari o‘zini yaqqol namoyon etadi.
Birinchi navbatda, fanlararo integratsiya o‘quvchida yaxlit dunyoqarashni
shakllantiradi. Har bir fan alohida bilim sohasini o‘rgatadi, ammo ularning bir-
biridan ajratilgan holda o‘tilishi o‘quvchida bo‘laklarga ajralgan, aloqasiz
bilimlar yig‘indisini shakllantiradi. Integratsion yondashuv esa o‘quvchining
ongida bu bilimlar o‘rtasida bog‘liqlik hosil qiladi. Masalan, til fanida hayotiy
mavzularni o‘rganish orqali u boshqa fanlardagi bilimlar bilan mantiqiy
bog‘lanishni anglaydi.
Ikkinchi afzallik – o‘quvchining tafakkurini chuqurlashtirish. Matnlar asosida
turli fanlarga oid masalalar tahlil qilinar ekan, o‘quvchilar faqat so‘zlar va
gaplar ustida ishlamaydi, balki undagi mazmun, kontekst, ijtimoiy-axloqiy yoki
ilmiy mazmunga chuqur kirib boradi. Bu esa ularni tahliliy, tanqidiy va ijodiy
fikrlashga olib keladi. Shu tarzda, integratsiyalashgan yondashuv orqali
o‘quvchi passiv bilim oluvchidan faol fikrlovchi shaxsga aylanadi.
Uchinchi muhim afzallik – bu bilimlarni real hayot bilan bog‘lash
imkoniyati. Integratsion yondashuv orqali berilgan bilimlar o‘quvchi tomonidan
real hayotiy holatlarda qo‘llaniladi. Masalan, o‘quvchi ekologik mavzudagi
matnni o‘qibgina qolmaydi, balki tabiatni asrashga oid tavsiyalar beradi, bu
haqida ijodiy insho yozadi yoki infografika tayyorlaydi. Bu orqali o‘rgangan
bilimlar nazariy bo‘lib qolmay, amaliy hayotga tatbiq qilinadi. Bu – zamonaviy
ta’limning eng muhim talabi hisoblanadi.
To‘rtinchi afzallik – kompetensiyalarning shakllanishi. Integratsiya orqali
o‘quvchi nafaqat bilimga, balki uni turli vaziyatlarda to‘g‘ri qo‘llay olish,
axborotni qidirish, tahlil qilish, sintez qilish, taqqoslash, umumlashtirish,

21mustaqil qaror qabul qilish kabi kompetensiyalarga ega bo‘ladi. Ayniqsa,
o‘quvchilarning o‘qish va yozish savodxonligini oshirish, muloqot madaniyatini
shakllantirish, estetik did va axloqiy qarashlarini boyitishda fanlararo
integratsiya kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Beshinchi afzallik – o‘quvchining o‘quv faoliyatiga bo‘lgan qiziqishini
oshirish. Integratsiyalashgan darslar o‘quvchida zerikish, charchash yoki
bilimni tushunmaslik kabi salbiy holatlarni kamaytiradi. Chunki darslar
mazmunan boy, shaklan rang-barang, uslub jihatdan interfaol va kontekstual
bo‘ladi. Bu esa o‘quvchining darsga bo‘lgan motivatsiyasini kuchaytiradi.
O‘quvchi o‘z bilimini boshqa fanlar bilan bog‘lagan sayin, o‘zining
o‘rganayotgan mavzusiga nisbatan mas’uliyatini oshiradi.
Oltinchi afzallik – darsda ko‘p faoliyat turlarining uyg‘unligi.
Integratsiyalashgan darslarda o‘quvchilar o‘qish, tinglash, yozish, gapirish,
tasvirlash, tasniflash, baholash, ifodalash, muhokama qilish, sahnalashtirish
kabi turli shakllarda faoliyat olib boradilar. Bu nafaqat til kompetensiyasini,
balki multimodal, metakognitiv va kommunikativ faoliyatlarni rivojlantiradi.
Shu orqali o‘quvchining o‘qish ko‘nikmalari bilan birga ijtimoiy ko‘nikmalari
ham rivojlanadi.
Yettinchi afzallik – o‘quvchining shaxsiy tajribasini oshirish. Har bir
integratsion topshiriq o‘quvchiga o‘z bilimi va tajribasi asosida mustaqil xulosa
chiqarish, qaror qabul qilish, o‘zini ifodalash imkonini beradi. Bu esa
o‘quvchining o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, liderlik salohiyatini
rivojlantiradi. Masalan, o‘quvchi insho yozishda ekologik muammoga doir o‘z
mulohazalarini ifoda qilishi, rasm chizishda tabiat holatini tasvirlashi,
matematik hisoblash orqali statistik ma’lumot tayyorlashi mumkin.
Sakkizinchi afzallik – o‘qituvchilar o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytiradi.
Fanlararo integratsiya faqat o‘quvchi uchun emas, balki o‘qituvchi uchun ham
professional rivojlanish, tajriba almashish, uslubiy yangilik kiritish
imkoniyatidir. O‘qituvchilar integratsiyalashgan dars rejalashtirishda birgalikda

22ishlaydi, bu esa maktabda jamoaviy pedagogik muhit shakllanishiga yordam
beradi.
To‘qqizinchi afzallik – ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiladi.
Integratsiyalashgan yondashuv o‘quv jarayonini ko‘p yo‘nalishli, kontekstli va
tahliliy asosda tashkil qiladi. Bu esa har bir o‘quvchining bilim darajasini,
tafakkur qamrovini, til bilan ishlash malakasini oshiradi. Ta’limda quruq
qoidalar emas, balki faoliyat, muammoli vaziyat, amaliy topshiriqlar ustuvor
bo‘lib, natijada o‘quvchilarning bilim darajasi yanada mustahkamlanadi.
Va nihoyat, o‘ninchi afzallik – kelajak hayotga tayyorlov. Fanlararo
integratsiya orqali ta’lim jarayoni o‘quvchini real ijtimoiy muhitga, kasbiy
faoliyatga, hayotiy muammolarga tayyorlaydi. Zero, hayotda alohida fanlar
mavjud emas, balki integratsiyalashgan holatlar, ko‘p jihatdan baholanishi
lozim bo‘lgan masalalar mavjud. Shuning uchun o‘quvchi maktabda
integratsiyalashgan fikrlashni o‘rganar ekan, hayotda kompleks yondashuvga
tayyor bo‘ladi.
Ona tili darslarida fanlararo integratsiya imkoniyatlari va afzalliklari
1-jadval
№ Bog‘lanadigan
fan Integratsiya
imkoniyatlari Afzalliklari
1 Tarix Tarixiy matnlar, shaxslar,
voqealar haqida matn
tahlili Tarixiy tafakkur, milliy o‘zlik,
tahliliy fikrlash rivojlanadi
2 Geografiya Tabiat zonalari, iqlim,
yerlar haqida matnlar,
xaritalar asosida tahlil Mavzuni joy, makon bilan
bog‘lash, mantiqiy bog‘lanish
hosil bo‘ladi
3 Biologiya Hayvonot, o‘simlik
dunyosi haqida matnlar Atrof-muhitga mehr, ekologik
madaniyat, tafakkur
chuqurlashadi
4 Matematika Sonlar, o‘lchov birliklari, Nutqiy mantiq, hisoblash

23vaqt ifodalarini nutqda
qo‘llash ko‘nikmalari, tartibli ifoda
rivojlanadi
5 Texnologiya Mehnat jarayonlari,
texnologik jarayonlarni
ifodalovchi matnlar Mehnat madaniyati, faoliyat
asosidagi fikr, amaliy ifoda
shakllanadi
6 Musiqa Qo‘shiq matnlari, musiqiy
asarlar haqida matnlar Estetik did, ritm tushunchasi,
musiqiy tafakkur rivojlanadi
7 Tasviriy san’at Rasmga oid matnlar,
tasvirlangan tabiat yoki
obrazlar asosida tahlil Tasavvur kuchayadi, obrazli
tafakkur, badiiy-estetik
ko‘nikma rivojlanadi
8 Adabiyot She’r va hikoya asosida
tahlil, badiiy tahlil Estetik tafakkur, obrazga
nisbatan munosabat, muloqot
ko‘nikmasi kuchayadi
9 Huquqshunoslik/
asosiy qonunlar Davlat ramzlari, huquqiy
matnlar, etik me’yorlarga
oid matnlar Fuqarolik tarbiyasi,
qonunbuzarlikdan ogohlik,
ijtimoiy mas’uliyat rivojlanadi
10 Ingliz tili (yoki
boshqa til) Biror mavzuni ikkala tilda
ifodalash, tarjima
mashqlari Lingvistik qiyoslash, so‘z
boyligini kengaytirish, fikr
erkinligi
II BOB. Ona tili darslarida fanlararo integratsiyani amalga oshirish
metodikasi
2.1. Ona tili fanini boshqa fanlar bilan integratsiyalashning samarali
usullari

24Fanlararo integratsiyani samarali amalga oshirish – zamonaviy ta’lim
tizimining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bu o‘quvchilarda yaxlit, tizimli
va chuqur bilim shakllantirishga xizmat qiladi. Ayniqsa, ona tili fanida boshqa
fanlar bilan uzviy bog‘liqlik o‘rnatish orqali o‘quvchilarda til vositalaridan
ongli, maqsadli va kontekstual foydalanish malakasi rivojlanadi.
Integratsiyalashgan darslar o‘quvchini faqat bir fan bilan emas, balki boshqa
fanlar bilan bog‘langan holda fikr yuritishga, anglashga va muhokama qilishga
o‘rgatadi.
1. Tematik integratsiya (mavzuga asoslangan bog‘lanish)
Tematik integratsiya bu – darsni yagona mavzu atrofida bir nechta fanlar
bilan uyg‘unlashtirish yondashuvidir. Ushbu usulda ona tili darsida
o‘rganilayotgan matn yoki mavzu boshqa fanlar bilan mantiqiy bog‘liq bo‘ladi.
Masalan, “Bahor fasli” mavzusi ona tilida matn tahlili shaklida o‘rganilsa, shu
mavzu biologiya fanida o‘simliklarning uyg‘onishi, geografiyada bahorgi iqlim,
musiqa fanida bahorga oid qo‘shiqlar bilan davom ettiriladi. Bunday darslar
mavzuni biryoqlama emas, ko‘p qirrali tahlil qilish imkonini beradi. Tematik
integratsiya o‘quvchilarning mavzuga chuqur kirishishini, uni eslab qolishini va
o‘z fikrini keng kontekstda ifodalashini ta’minlaydi. O‘quvchi til birliklarini
real holatda idrok etadi, boshqa fanlardan oldingi bilimlarini faollashtiradi va
yaxlit dunyoqarashga ega bo‘ladi.
2. Konseptual integratsiya (tushunchaga asoslangan yondashuv)
Konseptual integratsiya yagona tushuncha yoki g‘oya asosida turli fanlarni
bog‘lovchi metod hisoblanadi. Misol uchun, “harakat” tushunchasi til fanida
fe’l orqali, biologiyada hayvon harakati orqali, fizika fanida tezlik va yo‘l orqali
yoritilishi mumkin. Bu yondashuv o‘quvchida umumiy tushunchalarni turli
kontekstda anglash va qo‘llash imkonini beradi. Konseptual integratsiya
o‘quvchining mantiqiy tafakkurini, sabab-oqibat munosabatlarini anglash
salohiyatini rivojlantiradi. Ona tili darslarida bu usul “Vatan”, “Tabiat”,
“Mehnat” kabi tushunchalarni ko‘p fanli tahlil qilish orqali amalga oshiriladi.

25Natijada o‘quvchilar biror tushunchaga bir necha ilmiy yondashuvni bilib oladi
va ularni taqqoslay oladi.
3. Matn asosida integratsiya qilish
Bu metodda o‘qituvchi ona tili darsida tanlaydigan matnlar boshqa fanlarga
oid mazmunni aks ettiradi. Masalan, ekologik muammolar haqida matn tanlab,
u orqali fe’llarni aniqlash topshiriladi, matn esa biologiya fanidagi atamalarni
ham o‘z ichiga oladi. Yoki tarixiy shaxslar haqida matn tahlil qilinadi, shu
orqali tarix bilan bog‘lanish yuzaga keladi. Bu yondashuv ikki muhim vazifani
hal qiladi: o‘quvchining grammatik bilimini mustahkamlaydi va boshqa fanlar
haqida tasavvurini kengaytiradi. Matn asosidagi integratsiya nutq
ko‘nikmalarini rivojlantirish bilan birga, o‘quvchini analitik, mantiqiy va
funksional tafakkurga o‘rgatadi.
4. Topshiriqlar asosida integratsiya qilish
Topshiriqlar asosida integratsiyalash darsni faoliyatga asoslangan o‘rgatish
bilan uyg‘unlashgan yondashuvdir. O‘quvchilarga beriladigan topshiriqlar
boshqa fanlarga oid bilimlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, sonlarga oid gaplar
tuzish orqali matematika bilan bog‘lanadi, “sifatlar” mavzusida hayvonlar yoki
fasllarga oid sifatlarni aniqlash orqali biologiya yoki tabiatshunoslik bilan
bog‘lanadi. Bunday topshiriqlar mazmunli, kontekstual va mantiqiy bo‘lishi
kerak. Bu metod orqali til birliklari mavhum emas, balki hayotiy va fanlararo
bog‘liq tarzda o‘zlashtiriladi. O‘quvchi fikrlaydi, solishtiradi va
umumlashtiradi.
5. Savol-javob asosida integratsiya qilish
Savol-javob metodi o‘quvchini o‘ylanishga, xotirasini faollashtirishga va
fanlararo bog‘liqlikni mustaqil anglashga undaydi. O‘qituvchi dars davomida
“Bu matn qaysi fanga oid?”, “Bu tushuncha boshqa fanda qanday atalar edi?”
kabi savollar orqali o‘quvchini boshqa fanlar bilan bog‘lanishga yo‘naltiradi.
Bu usul o‘quvchining tanqidiy tafakkurini kuchaytiradi, tahliliy yondashuvini
shakllantiradi. Ona tili darsida savol-javob usulini integratsiyalash orqali nutqiy

26va mantiqiy faollik kuchayadi. Shuningdek, bu yondashuv turli fanlarda
o‘rgangan bilimlarni uyg‘un holatda eslashga yordam beradi.
6. Grafik va ko‘rgazmali vositalar asosida integratsiya qilish
Grafik, jadval, diagramma va boshqa ko‘rgazmali vositalar yordamida
integratsiyalash til o‘rganishni aniq va ko‘rgazmali asosda olib borishga imkon
beradi. O‘quvchilar grafikani ko‘rish orqali tushunchani mustahkam eslab
qoladilar, ayni vaqtda uni so‘z bilan izohlashga o‘rganadilar. Masalan,
geografik xarita asosida joy nomlari haqida gap tuzish, tarixiy davrlar jadvali
asosida matn tuzish, iqlim o‘zgarishlariga oid diagrammalar asosida savollar
tuzish darsga chuqurroq integratsiyani kiritadi. Ushbu metod ko‘p hollarda
geografiya, tarix, matematika, biologiya fanlari bilan bog‘liq bo‘lgan til
materiallarini o‘zlashtirishda qo‘llaniladi. Ayniqsa, fe’llar, sonlar, aniqlovchilar
kabi grammatik birliklarni grafikadagi harakat, o‘lcham, vaqt, joy orqali
mustahkamlashda samarali bo‘ladi. Bu yondashuv idrokni kuchaytiradi,
tasavvur, xotira va tafakkur faoliyatini bir vaqtning o‘zida ishga soladi.
7. O‘yinli metodlar orqali integratsiya qilish
O‘yin – bu kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun eng samarali pedagogik
vositadir. Til o‘rgatishda o‘yinlardan foydalanish nafaqat faollikni, balki
integratsiyani ham kuchaytiradi. Misol uchun, “So‘z topish”, “Gap tuzish
poygasi”, “Fanlarni tanish” kabi didaktik o‘yinlar ona tili darsida boshqa fanlar
bilan bog‘liq holda olib borilishi mumkin. “Ekologik harakatlar” o‘yini orqali
biologiya bilan, “Tarixiy shaxsni top” o‘yini orqali tarix bilan, “Geografik joy
nomini top” orqali geografiya bilan bog‘lanish hosil qilinadi. Bunday
yondashuv o‘quvchilarni qiziqtiradi, o‘zlashtirish samaradorligini oshiradi.
O‘yinli metod orqali o‘rgatilgan bilimlar ongda uzoq muddat saqlanadi, zero bu
usul hissiy holatni faollashtiradi, ijobiy kayfiyat yaratadi. Ayniqsa, kichik
yoshdagi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun bu yondashuv juda qulay va
samarali hisoblanadi.
8. Loyiha asosida integratsiya qilish

27Layihaviy metod fanlararo integratsiyani chuqur va tizimli asosda amalga
oshirishda qo‘llaniladi. “Mening shahrim”, “Bahorning betakror manzaralari”,
“Muqaddas joylarimiz”, “Tabiatni asraylik”, “Qahramonlar haqida hikoya” kabi
loyihalar ona tili, adabiyot, tarix, geografiya, biologiya, texnologiya fanlari
bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘quvchilar loyiha davomida matn tuzadilar, rasm
chizadilar, rasmiy ma’lumot to‘playdilar, nutq tayyorlaydilar, ya’ni ko‘p fanli
bilimlar uyg‘unlashadi. Bu yondashuv o‘quvchining mustaqil ishlashini,
javobgarligini, kreativ fikrlashini, axborotni izlab topish, tahlil qilish, xulosa
chiqarish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Loyiha asosida olib borilgan darslar
sinfdan tashqari faoliyat bilan uyg‘unlashadi, bu esa ta’limning uzluksizligini
ta’minlaydi. Loyiha metodining eng katta afzalligi – o‘quvchini faqat til
bilimiga emas, balki kommunikatsiya, muloqot, izlanish va jamoaviy
hamkorlikka tayyorlashidir.
9. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) asosida integratsiya
AKT vositalari yordamida integratsiya qilish – zamonaviy darslarning
ajralmas qismidir. Ona tili darslarida video, audio, interaktiv test, slayd, virtual
tajribalar, onlayn resurslar, mobil ilovalar orqali boshqa fanlar bilan bog‘liq
bilimlar kiritiladi. Masalan, ekologik mavzuda matn beriladi, unga oid
videorolik tomosha qilinadi, test topshiriladi va so‘ng matnga asoslangan insho
yoziladi. Bu jarayonda til, texnologiya, biologiya, informatika bilimlari
uyg‘unlashadi. AKT o‘quvchilarning e’tiborini jalb qiladi, darsni jonli va
qiziqarli qiladi, mustaqil o‘rganish imkonini yaratadi. Bu vositalar yordamida
har bir o‘quvchi o‘z tempida bilim oladi, o‘z imkoniyatiga qarab topshiriqlarni
bajaradi. Interaktiv dasturlar orqali ko‘rgazmalilik, tinglash, ko‘rish, yozish va
gapirish kanallari birlashtiriladi.
10. Vizual metodlar orqali integratsiya qilish (rasm, xarita, sxema asosida)
Vizual yondashuv – o‘quvchining idroki va xotirasiga bevosita ta’sir qiluvchi
metodlardan biridir. Rasm, sxema, xarita, tasvirlar asosida integratsiya qilish til
darslarini jonlantiradi. Masalan, rasm asosida gap tuzish, xarita asosida joy

28nomlari bilan gap tuzish, diagramma asosida matn yozish orqali o‘quvchi til
bilimini boshqa fanlarda qo‘llashga o‘rganadi. Vizual metodlar o‘quvchining
kreativ tafakkurini, tasvirlash qobiliyatini, mantiqiy bog‘lash ko‘nikmalarini
kuchaytiradi. Ayniqsa, sinestetik va kinestetik idrokka ega o‘quvchilar uchun
bu metod juda samaralidir. Vizual integratsiya yordamida matnli axborot
ko‘rgazmali shaklga keltiriladi, bu esa o‘zlashtirishni osonlashtiradi. U grafik
savodxonlik, nutqiy tafakkur va kontekstual anglashni rivojlantiradi.
Ona tili fanini boshqa fanlar bilan integratsiyalashning samarali usullari
№ Metod nomi Qisqacha tavsifi Bog‘lanadiga
n fanlar Afzalliklari
1 Tematik
integratsiya Biror mavzu
asosida bir nechta
fan bilan darsni
uyg‘unlashtirish Biologiya,
geografiya,
musiqa, tarix Mavzuni chuqur,
ko‘p qirrali tahlil
qilish imkonini
beradi
2 Konseptual
integratsiya Umumiy
tushuncha asosida
fanlararo
bog‘liqlik Fizika, tarix,
biologiya,
ona tili Tushunchani turli
kontekstda anglash
va o‘zaro bog‘lash
ko‘nikmasini
rivojlantiradi
3 Matn asosida
integratsiya Boshqa fanlarga
oid mazmundagi
matnlar orqali til
bilimlarini
mustahkamlash Tarix,
ekologiya,
texnologiya,
san’at Matn tahlili va
fanlararo
tushunchalarni
uyg‘unlashtirish
4 Topshiriqlar
asosida
integratsiya Til topshiriqlarini
boshqa fanlarga
oid kontekstga
asoslab tuzish Matematika,
tabiatshunosl
ik,
texnologiya Grammatikani
hayotiy holatlar
bilan bog‘lash,
mantiqiy fikrlashni
kuchaytiradi

295 Savol-javob orqali
integratsiya Savollar orqali
boshqa fanlarga
oid bilimlarni
eslatish va tahlil
qilish Tarix,
geografiya,
adabiyot Analitik va tanqidiy
tafakkurni
kuchaytiradi, eslab
qolishni
osonlashtiradi
6 Grafik va
ko‘rgazmali
integratsiya Xarita, jadval,
diagramma
asosida darsni
integratsiyalash Matematika,
geografiya,
tarix Ko‘rgazmalilik
asosida tahlil qilish,
fikrni rasmiy
ifodalash malakasini
rivojlantiradi
7 O‘yinli metodlar Didaktik o‘yinlar
orqali boshqa
fanlar bilan
integratsiyani
shakllantirish Tarix,
biologiya,
texnologiya Emotsional holatni
faollashtiradi,
qiziqish uyg‘otadi,
mustahkamlashga
xizmat qiladi
8 Loyiha asosida
integratsiya O‘quvchi loyihasi
orqali bir nechta
fanlar bilan
bog‘liq faoliyatni
birlashtirish Ona tili,
san’at,
texnologiya,
informatika Mustaqillik,
ijodkorlik va tahliliy
fikrlashni
rivojlantiradi
9 AKT asosida
integratsiya Video, test, slayd,
elektron
platformalar orqali
boshqa fanlar
bilan bog‘lanish Texnologiya,
ekologiya,
ona tili Zamonaviy vositalar
orqali idrok va
axborotni qayta
ishlash
kompetensiyasini
oshiradi
1
0 Vizual metodlar Rasm, xarita,
sxema asosida
gap, matn tuzish Tasviriy
san’at,
geografiya, Tasviriy tafakkur,
nutqiy ifoda va eslab
qolish qobiliyatlarini

30orqali integratsiya texnologiya rivojlantiradi
2.2. Fanlararo yondashuv asosida dars konspektlarini tuzish va o‘tkazish
usullari
Fanlararo yondashuv bugungi zamonaviy ta’lim tizimida eng dolzarb va
muhim metodik tamoyillardan biri sifatida qaralmoqda. Ushbu yondashuv
o‘quvchilarning bir vaqtning o‘zida bir necha fanga oid bilimlarni
uyg‘unlashtirgan holda egallashini ta’minlaydi. Ayniqsa, ona tili fanida boshqa
fanlar bilan integratsiyani amalga oshirish orqali o‘quvchilarning tahliliy, ijodiy
va muloqotga oid ko‘nikmalarini shakllantirish mumkin. Bunda dars
konspektini tuzish jarayonida o‘qituvchi chuqur tayyorgarlik ko‘rishi,
o‘quvchilarning yoshi, aqliy darajasi, fanlararo bog‘liqlik imkoniyatlari,
mavzuning mazmuni, pedagogik maqsadlar va baholash mezonlarini e’tiborga
olishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Birinchi bosqichda dars konspektining maqsadi aniqlanadi. Ona tili fani
doirasida mavzuga oid til birliklarini o‘rganish bilan birga, boshqa fanlardagi
bilimlar bilan o‘zaro aloqadorlikni aniqlash darsning asosiy g‘oyasiga aylanadi.
Masalan, “Sifat va ularning ifodasi” mavzusini o‘rganishda tabiatshunoslik
fanidagi ob-havo holatlari bilan bog‘liq sifatlarni misol sifatida tanlash darsni
jonli va mazmunli qiladi. Shuningdek, bu o‘quvchida hayotiy bilimni tahlil
qilish, u bilan til birliklarini bog‘lash ko‘nikmasini rivojlantiradi.
Keyingi bosqichda darsning rejalashtirilgan mazmuni bosqichma-bosqich
aniqlanadi. Darsning kirish qismida o‘quvchilarni mavzuga jalb etuvchi
savollar, interaktiv topshiriqlar, vizual materiallar tanlanadi. Asosiy qismda esa
til birliklari bilan birga boshqa fanlarga oid bilimlarni o‘zlashtirishga
yo‘naltirilgan matnlar, mashqlar, misollar kiritiladi. Yakuniy qism esa
o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini aniqlash, fikr yuritish va baholashga
qaratiladi. Bunday tuzilma fanlararo yondashuv samaradorligini oshiradi.

31Dars konspekti tuzilayotganda, matn asosidagi integratsiyalashgan
topshiriqlarga alohida e’tibor qaratiladi. Masalan, ona tilidagi matn tarixiy
voqealarga oid bo‘lsa, bu orqali o‘quvchilar tarix faniga oid bilimlarni ham
yodga oladi. Tarixiy shaxslarning til xususiyatlarini o‘rganish, uslubiy
xususiyatlarga e’tibor qaratish orqali ona tili hamda tarix fanlari o‘rtasida kuchli
aloqa yuzaga keladi. Bu nafaqat bilimni mustahkamlash, balki tahliliy va
tanqidiy tafakkurni shakllantirishga xizmat qiladi.Shuningdek, konspektda
qo‘llaniladigan usullar orasida interfaol metodlar muhim o‘rin tutadi. “B-B-B”
usuli, klaster, “Aqliy hujum”, “Insert” texnologiyalari orqali o‘quvchilar o‘z
bilimlarini faollashtiradi. Ushbu usullar boshqa fanlarga oid tushunchalarni
o‘zlashtirishda ham samarali bo‘lib, o‘quvchilarni o‘z fikrini bayon qilish, tahlil
qilish, bahs-munozara yuritishga undaydi. Dars konspektiga bu metodlarni
kiritish o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rag‘batlantiradi.
Konspekt tuzishda differensial yondashuv tamoyili ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Har bir o‘quvchining imkoniyati va bilim darajasini inobatga olib,
mashqlar darajasi farqlanadi. Kuchli o‘quvchilar uchun murakkabroq matnlar,
mustaqil ijodiy topshiriqlar beriladi, o‘rtacha va qiyinlanayotgan o‘quvchilar
uchun esa ko‘makchi savollar, ko‘rsatmalar yordamida topshiriqlarni bajarish
imkoniyati yaratiladi. Bu esa darsda har bir o‘quvchining faol ishtirokini
ta’minlaydi.
Dars konspektida baholash mezonlari ham alohida bo‘lim sifatida
belgilanadi. Fanlararo yondashuvga asoslangan topshiriqlarda nafaqat
grammatik yoki imloviy to‘g‘rilik, balki mazmunni tahlil qilish, mavzuni
boshqa fan bilan bog‘lay olish, mantiqiy izchillik kabi mezonlar ham
baholovchi sifatida olinadi. Bu o‘quvchini nafaqat darsda ishtirok etishga, balki
fikrini asoslashga, mustaqil izlanishga undaydi. 9
9
Mahmudova, G. (2020). Didaktik o‘yinlar va darsda fanlararo bog‘liqlik . Nukus:
Karakalpak nashriyoti, betlar: 70–74 .

32Resurslar tanlashda ham fanlararo yondashuv asosiga e’tibor qaratiladi.
Boshlang‘ich sinfda ishlatiladigan rasmlar, audio-matnlar, video lavhalar,
tajriba vositalari turli fanlar bilan bog‘liq bo‘lishi zarur. Masalan, “Tabiat
hodisalari” mavzusida videomateriallar va rasmlar biologiya va geografiyadan,
matn esa ona tilidan olinadi. Bu ko‘rgazmalilik prinsipi asosida bilimlarning
mustahkam o‘zlashtirilishini ta’minlaydi.
Konspektni tuzishda ona tili bilan bog‘liq mavzular tanlanadi va unga mos
boshqa fanlar mavzulari izchil tarzda kiritiladi. Masalan, “Sifat” mavzusi san’at
fani bilan, “Gap bo‘laklari” texnologiya yoki matematika bilan, “So‘z
turkumlari” tarix bilan integratsiyalanishi mumkin. Bunda o‘qituvchi dars
mazmunini uyg‘un va izchil shakllantiradi.
Fanlararo yondashuv asosida tuzilgan dars konspektini amaliyotda samarali
qo‘llashda muhim metodik qadamlar ketma-ketligini to‘g‘ri tashkil etish lozim.
Bunda avvalo darsning kirish qismi diqqat bilan rejalashtiriladi. O‘quvchilar
e’tiborini jalb qiladigan savollar, muammoli vaziyatlar, real hayotdagi misollar
asosida motivatsion muhit shakllantiriladi. Masalan, “Yer kurrasi” haqidagi
matndan avval o‘quvchilarga geografik xarita ko‘rsatiladi va bu mavzuga
bog‘liq savollar beriladi. So‘ngra tilga oid topshiriqlar orqali mavzu
chuqurlashtiriladi.
Darsning asosiy qismida integratsiyalashgan topshiriqlar o‘quvchilarni faol
ishtirok etishga undaydi. Masalan, tarixiy shaxslar hayotiga oid matn
o‘qitilgach, o‘quvchilarga ushbu shaxsga oid so‘z birikmalari tuzish, fe’l va
sifatlarni aniqlash, uslubiy xususiyatlarni tahlil qilish vazifasi beriladi. Shu
tariqa bir vaqtning o‘zida ona tili, tarix, madaniyat va estetik tahlil bilan bog‘liq
faoliyat amalga oshiriladi. Bu nafaqat bilimni chuqurlashtiradi, balki darsga
nisbatan qiziqishni ham oshiradi.
Yana bir muhim jihat – darsda vizual va audiomateriallardan foydalanishdir.
Masalan, “To‘fon” mavzusida matn o‘qitishdan oldin qisqa animatsion video
namoyish qilinadi. Bu bolalarda tasavvur uyg‘otadi va matnni to‘g‘ri anglashni

33yengillashtiradi. Dars davomida o‘quvchilar bu videoga oid savollarga
grammatik tahlil qiladi, video tarkibida ishlatilgan so‘zlarni morfemik yoki
uslubiy tahlil qiladi. Bu yondashuv til materialini estetik va hissiy idrok bilan
boyitadi.
O‘quvchilarni kichik guruhlarga ajratib ishlash ham fanlararo darslarda juda
samaralidir. Har bir guruhga turli fanlarga oid matnlar yoki topshiriqlar beriladi.
Masalan, bir guruh matematika faniga oid matn bilan ishlaydi, ikkinchisi
tabiatshunoslikka oid matnni grammatik jihatdan tahlil qiladi. Guruhlar o‘z
ishlarini taqdim qilgach, umumiy xulosa chiqariladi. Bu yondashuv jamoaviy
hamkorlikni rivojlantiradi, ijtimoiy-psixologik muhitni mustahkamlaydi.
O‘quvchilarning faoliyatini baholashda esa an’anaviy metodlar bilan birga
o‘z-o‘zini baholash va o‘zaro baholash texnologiyalarini qo‘llash lozim. Bu
orqali o‘quvchi o‘z bilimini tanqidiy ko‘z bilan tahlil qilishga o‘rganadi.
Masalan, fanlararo topshiriqni bajargan o‘quvchi matnni to‘g‘ri tahlil qilgan
bo‘lishi mumkin, biroq boshqa fan bilan bog‘lashda xatolarga yo‘l qo‘ygan
bo‘lsa, bu unga ko‘rsatib o‘tiladi. Shuningdek, baholash mezonlari oldindan
e’lon qilinadi: til normasi, fanlararo bog‘liqlik, ijodiy yondashuv, mantiqiy
izchillik.
Dars yakunida muhokama va fikr almashish bosqichi ham muhim.
O‘qituvchi “Bugungi darsda siz qanday fanlarga oid bilimlar bilan
tanishdingiz?”, “Qanday yangi so‘zlar va tushunchalarni o‘rgandingiz?” kabi
savollar orqali o‘quvchilarning reflektiv fikrlashiga turtki beradi. Shu orqali har
bir o‘quvchi o‘z faolligini baholaydi, kelgusi darslar uchun intellektual
tayyorgarlikni shakllantiradi.
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, fanlararo yondashuv asosida tashkil etilgan
darslar o‘quvchining faolligini, ishtiyoqini, darsga bo‘lgan munosabatini tubdan
o‘zgartiradi. Ayniqsa, bu metod o‘qituvchiga yangilik yaratish, darsni yangicha
talqinda olib borish imkonini beradi. Yagona fanga asoslanmay, bir necha

34fanlar bilan bog‘liq holda dars o‘tilganida o‘quvchining fikr doirasi kengayadi,
muloqot madaniyati, so‘z boyligi va estetik didi oshadi.
O‘qituvchilarga tavsiya etiladigan muhim jihatlardan biri – har bir darsni
puxta tayyorlash, reja asosida bosqichma-bosqich yondashish, resurslarni to‘g‘ri
tanlash va didaktik materiallar asosida integratsiyani amalga oshirishdir. Har bir
mavzuni tayyorlashda faqat grammatik jihatdan emas, balki g‘oyaviy, madaniy
va tarbiyaviy yondashuvlar ham birgalikda olinadi. Bu esa darsni
hayotiylashtirishga xizmat qiladi.
2.3. Fanlararo integratsiyaning natijalari va samaradorligini baholash
Fanlararo integratsiyani ta’lim jarayoniga joriy etish nafaqat o‘quvchilarning
bilim saviyasini oshirish, balki ularning tafakkurini, muloqot ko‘nikmalarini va
amaliy bilimlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Integratsiyalashgan ta’lim
orqali o‘quvchi bir nechta fan doirasida tahlil qilish, umumlashtirish,
solishtirish, natija chiqarish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Ayniqsa, ona tili
fanining boshqa fanlar bilan uyg‘unlashtirilishi o‘quvchida murakkab tafakkur
jarayonini faollashtiradi. Masalan, tarixiy matnlar asosida uslubiy tahlil qilish
o‘quvchini til bilimidan tashqari tarixiy tafakkurga ham undaydi. Bu natija esa
o‘qitish samaradorligining oshganligini anglatadi.
Ta’limda integratsiyaning samaradorligini aniqlashda birinchi navbatda,
o‘quvchining o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi. Bunda testlar, yozma
ishlar, baholash mezonlari asosida olingan ballar, og‘zaki javoblar, refleksiya
daftarlari asosida o‘quvchilarning rivojlanish dinamikasini ko‘rish mumkin.
Masalan, integratsiyalashgan darsdan keyingi baholar an’anaviy darslardagidan
yuqoriroq bo‘lishi ko‘p hollarda kuzatiladi. Bu esa metodik yangilanishlar
natijasida o‘quvchilar bilim olishga faolroq yondashayotganidan dalolat beradi.
Samaradorlikni baholashda muhim ko‘rsatkichlardan biri – o‘quvchining
ijodiy yondashuvi va mustaqil fikrlash qobiliyatidir. Fanlararo darslarda
o‘quvchilar har doim o‘z nuqtai nazarini asoslashga, boshqa fanlarda olgan
bilimlarini moslashtirishga majbur bo‘ladilar. Bu esa ularni tafakkurga

35yo‘naltiradi, tayyor javobdan foydalanishga emas, balki izlanishga undaydi.
Ayniqsa, interfaol metodlar qo‘llanilgan darslarda o‘quvchilarning
tashabbuskorligi, savol-javobda faol ishtiroki, bir-biriga baho berishi va
muloqotdagi ishtiroki keskin oshadi.
Fanlararo integratsiya o‘quvchilarni hayotga tayyorlashda ham muhim rol
o‘ynaydi. Chunki bu yondashuv orqali ular real hayotda uchraydigan
muammolarni yechishga o‘rganadilar. Misol uchun, ona tilida “axborotni qayta
ishlash” mavzusida matn tahlil qilish orqali axborot texnologiyalari faniga oid
terminlar bilan tanishadilar, axborotni tushunish, saralash va qayta ifodalashni
o‘rganadilar. Bu esa zamonaviy ta’limning hayotiylik tamoyiliga to‘liq mos
keladi.
O‘qituvchilarning kuzatuvlari ham fanlararo yondashuv natijalarini
baholashda muhim manba hisoblanadi. Har bir darsdan so‘ng o‘qituvchi
o‘quvchilarning faolligi, topshiriqlarga munosabati, guruhlarda ishlashi,
savollarga bergan javoblari va o‘zaro munosabatini tahlil qilib boradi. Bu
ma’lumotlar asosida kelgusi darslar uchun yangicha rejalashtirish imkoniyati
vujudga keladi. Shuningdek, o‘quvchilarning darsga munosabatlari, fikr-
mulohazalari ham ularning ta’lim jarayonidagi ishtiroki samarali
bo‘layotganligini ko‘rsatadi.
Samaradorlikni baholashda ota-onalarning fikrlari ham inobatga olinadi.
Ba’zi hollarda o‘quvchilarning uyda bajarayotgan vazifalari, topshiriqlarni
tahlil qilishi, o‘qishga bo‘lgan qiziqishi ortganligi haqida ota-onalar bildirgan
fikrlar muhim ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, fanlararo yondashuv
orqali o‘quvchi turli sohalarga qiziqib, o‘zining kelajakdagi yo‘nalishini
tanlashda ham erkin qaror qabul qila boshlaydi.
Integratsiyalashgan darslarning samaradorligini oshirish uchun
o‘qituvchining malakasi, innovatsion metodlarni bilishi va qo‘llay olishi,
o‘quvchilar bilan psixologik muloqotni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishi juda muhimdir.
Tajribali o‘qituvchilar fanlararo bog‘liqlikni yaratishda ijodkorlik ko‘rsatib,

36oddiy darsni ham interaktiv, rang-barang va tahliliy ruhda olib borishlari
mumkin. Bu esa nafaqat darsning natijadorligini, balki o‘quvchi-o‘qituvchi
munosabatining sifatini ham belgilaydi.
Ta’lim sifatini baholashda integratsion yondashuv asosida shakllangan
ko‘nikmalar tahlili muhim mezonlardan biridir. An’anaviy o‘qitish usullarida
o‘quvchi ko‘proq yodlashga asoslangan bilimlarga tayanadi, biroq integratsion
yondashuvda u bilimni amalda qo‘llash, tahlil qilish va boshqa fanlar bilan
bog‘lashni o‘rganadi. Bu esa o‘quvchi faoliyatini mustaqil tashkil qilish,
topshiriqni har tomonlama ko‘rib chiqish, xulosaviy fikr yuritish kabi
intellektual ko‘nikmalarni shakllantiradi.
Baholash mezonlari tarkibida fanlararo kompetensiyalarni aniqlovchi
indikatorlar kiritilishi kerak: matn asosida mantiqiy tahlil qila olish, boshqa
fanlar bilan bog‘liq ma’lumotlarni izlab topish, savollarga izchil javob bera
olish, izohli fikrlar bilan dalil keltirish kabi mezonlar o‘quvchining
integratsiyalashgan bilim darajasini baholashda asos bo‘ladi. Shuningdek,
o‘quvchilarning portfoliolarini shakllantirish ham foydali baholash vositasidir.
Har bir fan kesimida ularning yutuqlari, yozma ishlari, mulohazalari saqlanadi
va bu asosida yillik rivojlanish aniqlanadi.
Integratsiyaning samarasi o‘qituvchi faoliyatida ham yaqqol ko‘zga
tashlanadi. O‘qituvchi o‘z darslarini nafaqat til faniga asoslangan holda, balki
fanlararo bog‘liqlik asosida tuzishni boshlaydi. Bu esa uning ijodiy salohiyati,
innovatsion yondashuvi va pedagogik kompetensiyasini oshiradi. Shuningdek,
fanlararo integratsiya orqali darslar hayotga yaqinlashtiriladi, mavzular real
kontekstlarda yoritiladi, o‘quvchilar bilimni faqat sinf doirasida emas, balki
jamiyatda, oilada, atrof-muhitda qo‘llashni o‘rganadi.
Bunday metodika asosida olib borilgan darslar zamonaviy ta’lim
standartlariga to‘la mos keladi. O‘zbekistonda 2020–2025 yillarga
mo‘ljallangan ta’lim strategiyasida o‘quvchilarning funksional savodxonligini
oshirish, kompetensiyaviy yondashuv asosida o‘qitish kabi tamoyillar asosiy

37o‘rinni egallaydi. Bu esa integratsiyalashgan yondashuvni bugungi kunning
zaruratiga aylantiradi. Har bir o‘quvchi mustaqil fikrlaydigan, tanqidiy tahlil
qiladigan, jamiyatda o‘z o‘rnini anglaydigan shaxs bo‘lib shakllanishi uchun
fanlararo yondashuv asosiy kalit vositadir.
Samaradorlikni aniqlash uchun sifat ko‘rsatkichlari bilan birga miqdoriy
tahlillar ham o‘tkaziladi. Misol uchun, darsda qatnashish faolligi, yozma ishlar
sifati, test natijalari, amaliy topshiriqlar va loyihalardagi ishtirok ko‘rsatkichlari
hisobga olinadi. Bu ko‘rsatkichlarni yil davomida kuzatish orqali o‘quvchining
individual va guruhiy o‘sishini aniqlash mumkin. Ayniqsa, yakuniy baholashda
o‘quvchining faqat bilim emas, balki kompetensiya darajasi ham muhim
ahamiyat kasb etadi.
Integratsiyalashgan darslar jarayonida o‘quvchilar tomonidan ishlab
chiqilgan ijodiy ishlar (loyihalar, esse, taqdimotlar) tahlili asosida ham
natijaviylik baholanadi. Bu metod o‘quvchining tashabbuskorligini, mustaqil
fikrlashini va o‘z yo‘nalishini topishdagi faoliyatini ko‘rsatadi. Aynan shunday
loyihalar orqali o‘quvchida o‘z bilimlarini namoyon etish, fikrini asoslash,
dalillash va boshqa fanlarga tayangan holda tahlil qilish qobiliyatlari
shakllanadi. Bu esa o‘qituvchiga samarali tahlil olib borish imkonini
beradi.Shuningdek, fanlararo integratsiya asosida o‘tkaziladigan ochiq darslar,
metodik seminarlarda o‘quvchilarning tayyorgarligi va ishtiroki ham
samaradorlik darajasini aniqlovchi vositadir. Bu darslarda o‘quvchilar biror
mavzuni bir necha fanga bog‘lab ochib beradilar. Masalan, “Tabiat va inson”
mavzusi ona tili, biologiya va atrof-muhit fanlari bilan birga yoritiladi. Bunday
yondashuv orqali o‘quvchining umumiy dunyoqarashi kengayadi, hayotga
nisbatan mas’uliyatli yondashuvi shakllanadi.
Xulosa
Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida fanlararo integratsiyaning
zamonaviy ta’limdagi o‘rni va ahamiyatini chuqur anglab yetdim. Tadqiqot
davomida shuni tushundimki, ona tili darslarini boshqa fanlar bilan uzviy

38bog‘lash, o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlash, tafakkurini rivojlantirish
va hayotiy muammolarni hal etishga yo‘naltirishda nihoyatda samarali
vositadir. Ayniqsa, integratsion yondashuv orqali o‘quvchining
kompetensiyalarini shakllantirish, uning tilni nafaqat o‘rganish, balki uni
boshqa fanlar kontekstida tushunishiga ham yordam beradi.Ish davomida men
ona tili ta’limining mazmunini, uni o‘qitishdagi zamonaviy yondashuvlarni,
fanlararo integratsiya tushunchasi va uning ta’limdagi rolini nazariy jihatdan
o‘rgandim. Bundan tashqari, fanlararo yondashuv asosida dars konspektlarini
qanday tuzish, qanday metodlardan foydalanish va bu darslarning qanday
natijalar berishini tahlil qilib chiqdim. Shuningdek, integratsion yondashuv
orqali ta’lim samaradorligini oshirishda o‘qituvchining roli, darsni to‘g‘ri
rejalashtirish, o‘quvchini o‘quv faoliyatiga faol jalb etish muhim ahamiyatga
ega ekanini isbotlay oldim.
Men ta’limda fanlararo bog‘liqlikni shakllantirish orqali o‘quvchilarda faqat
til bilimlarini emas, balki mantiqiy fikrlash, tahlil qilish, izchil mulohaza
yuritish, mustaqil xulosa chiqarish ko‘nikmalarini ham rivojlantirish
mumkinligiga amin bo‘ldim. Darslarda boshqa fanlar materiallari bilan
bog‘langan mavzular o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, ularni
chuqurroq o‘rganishga undaydi va eng muhimi – hayot bilan bog‘lash imkonini
beradi.Fanlararo integratsiyani amalga oshirishda ona tili o‘qituvchisi doimo
yangilikka ochiq, metodik jihatdan puxta tayyorlangan, o‘z ustida ishlaydigan,
zamonaviy texnologiyalardan foydalana oladigan bo‘lishi kerak. Men
kelajakdagi pedagogik faoliyatimda bu yondashuvni to‘laqonli qo‘llashga
harakat qilaman. Chunki bu metodika o‘quvchi shaxsini har tomonlama
rivojlantirish, uni mustaqil, ijodiy va faol inson sifatida shakllantirishda muhim
o‘rin tutadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1) Abduqodirova, M. (2020). Zamonaviy dars va fanlararo integratsiya.
Toshkent: “Fan va texnologiya”, betlar: 12–20, 33–36.

392) Mahkamova, M. (2019). Boshlang‘ich ta’limda fanlararo bog‘liqlik asoslari.
Toshkent: “Ilm ziyo”, betlar: 22–29, 41–47.
3) Yunusova, Z. (2018). Ona tili va adabiyot darslarini o‘qitishda integratsion
yondashuv. Andijon: AndDU nashriyoti, betlar: 15–19, 55–61.
4) Normurodov, A. (2021). Zamonaviy pedagogik texnologiyalar. Samarqand:
“Ta’lim bosqichi”, betlar: 18–25, 77–83.
5) Rashidova, N. (2022). Boshlang‘ich sinflarda o‘qitish metodikasi.
Toshkent: Xalq ta’limi vazirligi nashriyoti, betlar: 62–70, 91–94.
6) Selevko, G.K. (2017). Pedagogik texnologiyalar. Moskva: Pedagogika,
betlar: 48–57, 110–115.
7) Nematov, R. (2020). Ona tili darslarida zamonaviy yondashuvlar. Buxoro:
BuxDU nashriyoti, betlar: 30–34, 80–86.
8) Qodirov, S. (2021). Fanlararo yondashuv asosida metodik ishlanmalar.
Namangan: Ustoz, betlar: 9–16, 47–52.
9) Dewey, J. (2016). Demokratiya va ta’lim (o‘zbek tilida tarjima). Toshkent:
Innovatsiya markazi, betlar: 25–31, 77–84.
10) Bruner, J. (2018). Ta’lim nazariyasi va amaliyoti. Toshkent: Ma’rifat,
betlar: 14–22, 65–69.
11) Karimova, S. (2022). Boshlang‘ich sinfda kompetensiyaviy yondashuv.
Qarshi: Nasaf, betlar: 19–26, 73–77.
12) Karimov, Sh. (2019). O‘qituvchining kasbiy mahorati va innovatsiyalari.
Toshkent: Iqtisodiyot, betlar: 38–42, 59–66.
13) Zunnunova, G. (2023). Integratsiyalashgan ta’lim muhitini shakllantirish.
Farg‘ona: Ilm manbai, betlar: 28–36, 95–101.
14) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-sonli farmoni, 2022-yil 28-
yanvar: “Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”, 3–5-betlar.
15) Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun, (2019). Toshkent: Adolat, 10–17-betlar.
16) Mahmudova, G. (2020). Didaktik o‘yinlar va darsda fanlararo bog‘liqlik.
Nukus: Karakalpak nashriyoti, betlar: 34–41, 70–74.

4017) Rahmonov, B. (2021). O‘quv dasturlarida fanlararo yondashuvni loyihalash.
Toshkent: Barkamol avlod, betlar: 15–20, 54–59.
18) Yusupov, X. (2023). Integratsiya va metodika: amaliy qo‘llanma. Termiz:
Surxon nashriyoti, betlar: 12–19, 44–48.
19) www.ziyonet.uz – O‘zbekiston ta’lim portali (maqolalar va metodik
materiallar, oylik foydalanish).
20) www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik bazasi (qonunlar,
farmonlar, asosiy huquqiy manbalar sifatida).

Ona tili o‘qitishda fanlararo integratsiyani amalga oshirish metodikasi

Sotib olish