Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 223.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Октябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Философия

Продавец

Shakh Karimov

Дата регистрации 14 Март 2024

10 Продаж

Abu Nasr Farobiyning Mantiq konsepsiyasida xulosa chiqarish va isbotlash masalalari

Купить
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI ʻ O ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI ʻ FALSAFA YO‘NALISHI “Mantiq tarixi va nazariyasi” fanidan KURS ISHI Mavzu: Abu Nasr Forobiyning Mantiq konsepsiyasida xulosa chiqarish va isbotlash masalalari Bajardi: ________________ Ilmiy raxbar: ________________ Toshkent – 2024 1 ABU NASR FOROBIYNING MANTIQ KONSEPSIYASIDA XULOSA CHIQARISH VA ISBOTLASH MASALALARI Mundarija: I BOB ABU NASR FOROBIYNING TARIXIY MEROSI VA FALSAFASI 1.1. Abu nasr Forobiyning tarixi va tarixiy merosi.................................................5 1.2. Abu Nasr Forobiyning mantiq tushunchasi va uning o‘z qarashlari...............9 II BOB. ABU NASR FOROBIYNING MANTIQ KONSEPSIYASI 2.1. Abu Nasr Forobiyning mantiq konsepsiyasi..................................................13 2.2. Abu Nasr Farobiyning xulosa chiqarish va isbotlash masalalari....................22 XULOSA................................................................................................................31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR...............................................................33 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. 2017-yil 23-iyunda Prezidentimizning “O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridaʻ O zbekistondagi Islom madaniyati markazini tashkil etish chora-tadbirlari ʻ to g risida”gi qarori qabul qilindi. ʻ ʻ 2017-yil 1-sentyabr kuni davlatimiz rahbari tarixiy merosini asrash, tashkil etilayotgan allomalarimiz majmuasida Islom madaniyati markazi nomini Islom sivilizatsiyasi markazi deb o zgartirishni taklif ʻ etdi. Ushbu taklif birdek mamnuniyat bilan qabul qilindi. O tgan vaqt ʻ mobaynida Prezidentimiz tarixiy merosimizlarimizni ta’kidlab, markazning qurilish jarayoni bilan tanishdi. 1 Kurs ishining asoslanishiga kelsak, hamma o z tarixini ulug laydi lekin ʻ ʻ bizning yurtimizdagidek boy o tmish, bobolarimizdek buyuk allomalar hech ʻ qayerda yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza ʻ ʻ bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan odam ulkan merosimiz haqida to la ʻ tasavvurga ega bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi zarur. Xususan Forobiy kabi ʻ ʼ ulug‘ zotlarni tashfiq etish, ularni asarlarini o‘rganish bugungi kurs ishimizning dolzarbigi hisoblanadi. Shuning uchun ham, o z ilmiy kashfiyotlari bilan jahon ʻ tamadduniga bebaho hissa qo shgan allomalarning soni, ta bir joiz bo lsa, “sifati ʻ ʼ ʻ bilan” haqli ravishda faxrlana oladigan mamlakatlar, xalqlar kam uchraydi. Kurs ishing obyekti va predmeti. Kurs ishimizning obyekti Forobiy asarlarini tashfiq etish, uni shaxs sifatida o‘rganish, asarlarini jamiyat uchun qanday ta’sir etishi hamda sifat jihatidan baho berish kabilar ilmiy ishimiz obyekti bo‘la oladi. Kurs ishimiz predmeti esa Forobiyning mavzumizga doir mantiq haqida o‘z shaxsiy konsepsiyasini tahlil etishdir. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 10-apreldagi “Ichki ishlar organlarining faoliyati samaradorligini tubdan oshirish, jamoat tartibini, fuqarolar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilishni ta’minlashda ularning mas’uliyatini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5005-sonli Farmoni. 3 Kurs ishimiz maqsadi va vazifalari. Kurs ishini maqsadi: - Forbiyning mantiq konsepsiyasidagi insoniyat kamolotga erishishining zaruriy vositasi ekanligi; - insonlarni o‘zaro hamkorlikka, xalqlarni tinchlikka chaqirishi; - konsepsiyadan o‘rin olgan dunyoda yagona inson jamoasini tuzish haqida orzu qilishini tahlil etish. Uning vazifasi esa quyidagilar: - jamiyatlarning o‘zoro muvofiqligini mantiqan o rganish, ʻ - jamiyatning kelajakda to g ri yo lda fiqhiy faoliyatini tashkil etish ʻ ʻ ʻ Kurs ishining o rganilganlik darajasi. ʻ O zbekiston Respublikasini tarixiy ʻ merosini tahlil etish, uning ochilmagan qirralarini kashf etish, tarixiy merosimizning noyob shaxsi Forobiyni o‘rganish menimcha ko‘p jihatdan tahlil etilmagan shu o‘rinda biz bilmagan haqiqatlar anchaginaga o‘xshaydi. Shunday bo‘lsada ushbu jihat atroflicha olim, professor – mutaxassislar tomonidan o rganilgan. Forobiy merosi va noyob bizga qoldirgan ilmlari bo‘yicha ʻ M.Sharipov, 2 D. Fayzixo‘jayev, 3 M.Xayrullayev 4 kabilarni tadqiqotlaridan foydalanildi. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishimiz tarkibiy jihatdan kirish, ikki bob, o z ʻ navbatida har bir bob ikki bo limdan iborat, shuningdek kurs ishimiz xulosa va ʻ foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan. 2 “Mantiq”.2004. kitobi muallifi 3 “Mantiq”.2004. kitobi muallifi 4 “Forobiy va uning falsafiy risolalari.” asari muallifi 4 I BOB ABU NASR FOROBIYNING TARIXIY MEROSI VA FALSAFASI 1.1. Abu nasr Forobiyning tarixi va tarixiy merosi Mustaqillik yillarida, ayniqsa, keyingi to rt yil ichida mamlakatimizdaʻ barcha sohalarda amalga oshirilayotgan ishlar darhaqiqat 750-1150-yillardagi Birinchi Uyg onish davri, 1370-1507-yillardagi Ikkinchi Uyg onish (Temur va ʻ ʻ temuriylar Renessansidan) keyin Uchinchi Uyg onish davriga qadam ʻ qo yayotganimizdan darak beryapti. Ishonchim komilki, bu quruq gap emas, ʻ aksincha, haqiqat va haqqoniyatdir. Yevropa XV asrning ikkinchi yarmidan boshlab Uyg onish davriga qadam qo ydi. Aynan shu davrida Vizantiya ʻ ʻ imperiyasining qulashi, Yevropaga qochib borgan vizantiyaliklar asrlar mobaynida imperiya poytaxti Konstantinopolda to plangan kutubxonalar, san at asarlarini ʻ ʼ o zlari bilan olib ketishlari, birinchi bosqichda Italiyada, keyinchalik Fransiya va ʻ boshqa Yevropa mamlakatlarida ilmiy kashfiyotlar, adabiyot va san atning, sanoat ʼ va qishloq xo jaligini rivojlanishi kuzatildi. Va... inson qadri ulug landi. ʻ ʻ Yevropalik mutaxassislarning o zlari ushbu jarayonlarning barchasida ʻ unutilayozgan ilmiy, madaniy, adabiy merosga berilgan alohida e tibor hal ʼ qiluvchi rol o ynadi, deb hisoblaydilar. Ayni paytda, ushbu voqealardan avvalroq ʻ Ispaniya va Italiyada topilgan, o z davrining olimlari va tarjimonlari tomonidan ʻ Ibn Sino, Farg oniy, Beruniy va Xorazmiyning lotin va jonli Yevropa tillariga ʻ o girilgan asarlari ham Yevropadagi Uyg onish davri jarayonlariga ijobiy ta sir ʻ ʻ ʼ qildi. Uyg onish davri gumanizm davriga, gumanizm esa ma rifat davriga asos ʻ ʼ yaratdi. Buyuk ilm-fan namoyandalari, amaliy san at ahli, yozuvchilar va shoirlar ʼ ana shu muhitda yetishib chiqdilar. Keyingi yillarda yurtimizda iqtisodiyot, ichki va tashqi siyosat, ilm-fan, ma naviyat va ma rifat, ajdodlar merosi, xotirasi, diniy ma rifat va tarbiya ʼ ʼ ʼ sohalaridagi islohotlar, yaqin va uzoq fursatlarga mo ljallangan rejalar, xalqni rozi ʻ qilishga qaratilgan, inson manfaatlari va huquqlarini to liq ta minlashga ʻ ʼ 5 yo naltirilgan chora-tadbirlar va bularning natijasida jamiyat a zolaridaʻ ʼ shakllangan ertangi kunga ishonch yurtimizda Uchinchi Uyg onish davriga qadam ʻ qo yayotganimizdan darak berib turibdi. ʻ 5 Ushbu muhim tarixiy bosqichda ilmiy-ma rifiy muassasa sifatida ʼ O zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi faol ishtirok etishga tayyorgarlik ʻ ko rmoqda. Uyg onish davri barcha sohalardagi rivojlanish jarayonlarini faol ʻ ʻ davom etishini ta minlashga qodir bo lgan o z sohasining bilimdoni, ayni paytda ʼ ʻ ʻ yuksak ma naviyat, madaniyat va ma rifat egalarini tayyorlashni taqozo qiladi. ʼ ʼ Ana shunday mutaxassislargina o z yurtining fidoyilari bo lib yetishadilar. Biz ʻ ʻ mutaxassislarimizning bor salohiyatlarimizni hamda barcha imkoniyatlarimizni ana shu vazifalarni hal etishdagi ishtirokimizga qaratishni oldimizga maqsad qilib qo yganmiz. ʻ Farobiy (taxallusi; to liq nomi ʻ Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug Tarxon Forobiy) (873, Farob shahri ʻ — 950, Damashq ) — O rta ʻ Osiyoning mutafakkiri va qomusiy olimi. Yunon falsafasini chuqur bilgani, unga sharhlar bitganligi va jahonga targ ib qilgani hamda zamonasining ilmlarini puxta ʻ o zlashtirib, fanlar rivojiga ulkan hissa qo shgani uchun “Al Muallim assoniy”, ʻ ʻ “Ikkinchi muallim”, Aristoteldan keyin, “Sharq Arastusi” nomlariga sazovor bo ldi. Farobiy ʻ Sirdaryo sohilidagi Farob ( O tror ʻ ) degan joyda turkiy qabilaga mansub harbiy xizmatchi oilasida tavallud topadi. O sha davrda ʻ Movarounnahrda somoniylar sulolasi hukmronlik qilayotgan edi. Bo lajak faylasuf boshlang ich bilimini O trorda olgandan so ng, o qishini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Toshkent, Samarqand va Buxoroda davom ettirdi. Farobiy ilmini yanada chuqurlashtirish maqsadida Bag dodga yo l oladi. Olim yo l-yo lakay Eronning ʻ ʻ ʻ ʻ yirik shaharlari Ray, Hamadon, Isfahon va boshqa joylarda bo ladi. Bag dodda ʻ ʻ Yaqin va O rta Sharq mamlakatlaridan kelgan talaba va olimlar to plangan edi. Bu ʻ ʻ yerda ko zga ko ringan olim-u fuzalolar bilan tanishdi, yunon falsafiy maktabi, ʻ ʻ turli fan sohalari namoyandalari bilan uchrashib, ulardan ilm sirlarini o rgandi. ʻ 5 Otamuratov R.U. o smirlardagi kasbiy o zligini anglashidagi xavotirlanishning psixologik ʻ ʻ xususiyatlari // CARJIS. 2022. №Special Issue 1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/o-smirlardagi- kasbiy-ozligini-anglashidagi-xavotirlanishning-psixologik-xususiyatlari 6 Masalan, Abu Bashar Matta ibn Yunusdan (870—940) yunon tili va falsafasini, Yuhanna ibn Hiylondan (860—920) esa tibbiyot va mantiq ilmini o rgandi. Ba’ziʻ tarixiy manbalarda keltirilishicha, Farobiy 70 dan ortiq tilni bilgan. Olim 941-yildan Damashkda muhtojlikda kun kechira boshlaydi. Shunga qaramay, ilm bilan shug ullanadi, falsafa va boshqa fanlar sohasida tadqiqot ishlari ʻ olib boradi. U Aleppo (Halab) hokimi Hamdamid (hukmronlik yillari 943—967) iltifoti va hurmatiga erishadi. U olimlarning homiysi sifatida tanilgan edi. Hokim Forobiyni o z saroyiga taklif etadi, lekin, u saroyga bormasdan, erkin hayot ʻ kechirishni ma’qul ko radi. Shunga qaramasdan, allomaning Halabdagi hayoti ʻ sermahsul bo ldi, bu yerda o zining ko plab asarlarini yozdi. Forobiy 949— 950 ʻ ʻ ʻ yillarda Misrda, so ngra Damashqda yashaydi va shu yerda umrining oxirgi ʻ kunlarini o tkazadi. U Damashqsagi „Bob assag ir“ qabristoniga dafn etilgan. ʻ ʻ Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, Farobiy 160 dan ortiq asar yozgan. Lekin ularning aksariyati bizgacha yetib kelmagan. Shunga qaramay, mavjud risolalarining o ziyoq uning buyuk olim ekanligidan dalolat beradi. ʻ Farobiyning asosiy asarlari: “Falsafani o rganishdan oldin nimani bilish ʻ kerakligi to g risida”, “Falsafiy savollar va ularga javoblar”, “Ensiklopediyadan ʻ ʻ mantiq bo limining bir qismi”, “Taliqot” (sharhlar), “Inson a’zolari haqida risola”, ʻ “Bo shliq haqida maqola”, “Donolik asoslari”, “Falsafaning ma’nosi va kelib ʻ chiqishi”, “Hayvon a’zolari, funksiyasi va potensiyasi”, “Mantiq to g risidagi ʻ ʻ risolaga muqaddima”, “Mantiq ilmiga kirish”, “Ilmlarning kelib chiqishi haqida”, “Musiqa haqida katta kitob”, “Baxtsaodatga erishuv haqida”, “Masalalar mohiyati”, “Buyuk kishilarning naqllari”, “Ihso alulum”, “Hikmat ma’nolari”, “Aql to g risida”, “Ilmlar va san’atlar fazilati”, “Qonunlar haqida kitob”, ʻ ʻ “Substansiya haqida so z”, “Falak harakatining doimiyligi haqida”, “She’r va ʻ qofiyalar haqida so z”, “Ritorika haqida kitob”, “Hajm va miqdor haqida so z”, ʻ ʻ “Musiqa haqida so z”, “Fizika usullari haqida kitob”, “Fazilatli xalqlar”, “Fozil ʻ shahar aholisining fikrlari”, “Jismlar va aksidensiyalarning ibtidosi haqida”, “Aristotel “Metafizika” kitobining maqsadi to g risida” va boshqa Forobiy asarlari ʻ ʻ 20-asrning 70—80-yillarida Toshkent va Olmaotada “Falsafiy risolalar”, 7 “Mantiqiy risolalar”, “Matematik risolalar”, “Ijtimoiyaxloqiy risolalar”, “Tadqiqotlar va tarjimalar” nomlari ostida rus tilida nashr etilgan. Farobiy ilk o rta asrda, Sharq Uyg onish davrida ijod etdi. Bu davr ishlabʻ ʻ chiqaruvchi kuchlarning o sishi, hunarmandchilik, irrigatsiya inshootlarining ʻ yuksalishi, yangi shaharlarning bunyod etilishi, madaniy va ma’naviy hayotning ravnaq topishi bilan ajralib turadi. IX-X asrlarda ichki va tashqi savdo kuchaydi, ayniqsa, Hindiston, Xitoy, Vizantiya, Afrika mamlakatlari bilan aloqa yo lga ʻ qo yildi. Bu davr qarama-qarshilik va adovatlardan xoli emas edi. Farobiyning ʻ falsafiy qarashlarida o sha davrning yutuq va kamchiliklari, murakkab va ziddiyatli ʻ jihatlari o z ifodasini topdi. ʻ 8 1.2. Abu Nasr Forobiyning mantiq tushunchasi va uning o‘z qarashlari Mantiq dalil keltirish va xulosa chiqarish prinsiplarini o rganuvchi ʻ falsafiy tadqiqotdir. Formal fan sifatida mantiq abstrakt unsurli tizimlarni tadqiq etadi, bu unsurlar ta kid yoki argumentlar bo lishi mumkin. Mantiq muammolari o zi ʼ ʻ ʻ ichiga paradokslar , xatolar , sabab va oqibatlar orasidagi bog larga oid savollarni ʻ oladi. Mantiq — to g ri tafakkur yuritishning asosiy qonunlari va shakllari ʻ ʻ haqidagi fan. Mantiq o zining shakllanish va rivojlanish tarixiga ega. Mantiqga oid ʻ dastlabki fikrlar Qad. Sharq mamlakatlarida, xususan, Hindiston, Xitoyda vujudga keldi. Qadimda mantiq falsafa tarkibida bo lgan, mustaqil fan sifatida ʻ shakllanmagan. Yunon falsafasida mantiq masalalari dastlab Parmenidning “Tabiat to g risida” asarida, Eleylik Zenonning aporiyalarida, Geraklit ta limotida u yoki ʻ ʻ ʼ bu darajada ko rib chiqilgan. Aristotelgacha bo lgan mantiqiy ta limotlar ichida ʻ ʻ ʼ Demokritning mantiqiy ta limoti, Sokrashnchnt induktiv metodi va Platon ʼ dialektikasi diqqatga sazovor. Mantiq ilmining alohida fan sifatida shakllanishi Aristotel nomi bilan bog likdir. U birinchi bo lib mantiq o rganadigan masalalar ʻ ʻ ʻ doirasini aniqlab berdi. Hozirgi paytda mantiqning formal mantiq, dialektik mantiq, matematik mantiq kabi yo nalishlari bor. Formal mantiq tafakkur strukturasini fikrning anik, ʻ mazmuni va taraqqiyotidan chetlashgan holda, nisbatan mustaqil ravishda o rganadi. Uning diqqat markazida muhokamani to g ri qurish bilan bog liq ʻ ʻ ʻ ʻ qoidalar va mantiqiy amallar yotadi. Dialektik mantiq tafakkurni uning mazmuni va shakli birligida hamda taraqqiyotida olib o rganadi. Matematik mantiq ʻ tafakkurni matematik metodlar yordamida tadqiq etadi. U hozirgi zamon mat. sining muhim yo nalishlaridan biri bo lib, tafakkurni yuqori darajada ʻ ʻ abstraktlashgan va formallashgan sistemada tahlil qiladi. 20-asrda noan anaviy ʼ mantiqning turli yo nalishlari, xususan, ko p qiymatli mantiqiy sistemalar (Y. ʻ ʻ Lukasevich, Geyting , Reyxenbaxning uch qiymatli mantiqiy sistemalari, Postning nqiymatli mantiqiy sistemasi va shahrik.), konstruktiv mantiq lar (A. N. 9 Kolmogorov, A. A. Markov variantlari) va modal mantiq kabi nazariyalar vujudga keldi va rivojlandi. Olimning ilmfan oldidagi xizmatlaridan biri uning yunon mutafakkirlari asarlarini sharxlaganligi va ularni yangi g oyalar bilan boyitganligidir. Alloma, engʻ avvalo, Arastu asarlariga sharhlar bitgan, uning naturfalsafiy g oyalarining ʻ targ ibotchisi va davomchisi sifatida tanilgan. Farobiy, shuningdek, Aflotun, ʻ Aleksandr Afrodiziyskiy, Yevklid, Ptolemey, Porfiriy asarlariga ham sharh yozganligi ma’lum. Bulardan tashqari, Gippokrat, Epikur, Anaksagor, Diogen, Xrisipp, Aristipp, Suqrot, Zenon asarlaridan xabardor bo lgan hamda epikurchilar, ʻ stoiklar, pifagorchilar, kiniklar maktablarini yaxshi bilgan. Farobiy o rta asrda ʻ mukammal hisoblangan ilmlar tasnifini yaratdi. U “Ilmlarning kelib chiqishi haqida“, “Ilmlarning tasnifi haqida“ nomli risolalarida o sha davrda ma’lum ʻ bo lgan 30 ga yaqin ilm sohasining tavsifi va tafsilotini bayon qilib berdi. ʻ Mutafakkir tabiat va inson organizmiga xos bo lgan tabiiy jarayonlarni ʻ o rganuvchi ilm sohalarini birinchi o ringa qo ydi. Farobiy ilmlarni quyidagicha ʻ ʻ ʻ tasniflaydi: 1) til haqidagi ilm (grammatika, orfografiya, she’riyat, to g ri yozuv va ʻ ʻ boshqalarni o z ichiga oladi); 2) mantiq (8 bo limdan iborat bo lib, tushuncha, ʻ ʻ ʻ muhokama, xulosa, sillogistika, dialektika, sofistika va boshqalarni o z ichiga ʻ oladi); 3) mat. (arifmetika, geom., astronomiya, mexanika, optika, sayyoralar, musiqa va og irlik haqidagi ilmdan iborat); 4) tabiiy ilmlar, ilohiy ilmlar yoki ʻ metafizika; 5) shahar haqidagi ilm (siyosiy ilm, fiqh, ped., axloqshunoslik va kalom kiradi). Farobiy fanlarni tasniflashda borliq xususiyatlarining tahlilidan va ularning fanda aks etishidan kelib chiqadi. Uning tasnifi, eng avvalo, tabiatni, tafakkur va nutqni, til va mantiqni o rganishga qaratilgan edi. Farobiyga ko‘ra, ilmlarning ʻ tasnifidan maqsad haqiqatni o rganish va tasdiqlashdan, uni yolg ondan ʻ ʻ farqlashdan iborat. Olimning fikricha, fanlar va umuman bilimlar borliqdan kelib chiqib, borliqni uzoq vaqt o rganish asosida to planib boradi. Turli ilmlar bir-birini ʻ ʻ inkor qilmaydi, balki o zaro bir-biri bilan bog liq holda rivojlanadi. Ular dunyoni ʻ ʻ idrok qilishga va insonlarnkng baxtsaodatga erishishiga qaratilgandir. 10 Farobiyning fanlar tasnifida tabiiy va ijtimoiy fanlar o z vazifasiga ko ra bir-ʻ ʻ biridan farq qiladi. Masalan, matematika, tabiatshunoslik va metafizika ilmlari inson aqlzakovatini boyitishga xizmat qiladi, grammatika, she’riyat va mantiq esa fanlardan to g ri foydalanishni, bilimlarni boshqalarga to g ri tushuntirish, ya’ni ʻ ʻ ʻ ʻ akliy tarbiya uchun xizmat qiladi. Siyosat, axloqshunoslik va ped.ga ovd bilimlar kishilarning jamoaga birlashuvi, ijtimoiy hayotning qonun va qoidalarini o rgatadi. ʻ Xullas, Forobiyning ilmlar tasnifi to g risidagi ma’lumoti o rta asrda turli ʻ ʻ ʻ fanlarning rivojida muhim ahamiyatga ega bo ldi, keyingi davrlarda yashagan ʻ olimlar uchun qo llanma vazifasini o tadi. ʻ ʻ 6 Farobiyning ontologik qarashlari . Mutafakkir borliq muammosini “vujudi vojib” va “vujudi mumkin” ta’limotidan kelib chiqqan holda tushuntiradi. Uningcha, “vujudi vojib” barcha mavjud yoki paydo bo lishi mumkin bo lgan ʻ ʻ narsa, jism va moddalarning birinchi sababchisidir. Farobiy Xudoga birinchi sabab, birinchi mohiyat, deb ta’rif beradi. Xudo birinchi sabab sifatida boshqa sabab va turtkiga muhtoj emas. U yaratadi, lekin boshqa narsalar tomonidan yaratilmaydi. Allohning zotiga qarama-qarshilik, ziddiyat, turli nuqsonlar, beqarorlik va boshqa jarayonlar xos emas. “Vujudi mumkin” esa barcha yaratilgan, mavjud bo lgan va ʻ yaratilajak narsa va ashyolarni angatadi. Farobiy tabiat, ashyo va jismlar turli shakllari muayyan izchillik va zaruriyat bo yicha yuz beradigan tadrijiy jarayonlar ʻ asosida paydo bo ladi, deb hisoblaydi. Butun mavjudotni sabab va oqibat nuqtai ʻ nazaridan 6 daraja (sabab)ga bo ladi: Xudo ʻ — birinchi sabab; ikkinchi sabab esa osmon jinslari, so ng faol aql, jon (annafs), shakl (assurat), modda yoki ashyolar ʻ (almodda). Xudo—vojibul vujud, ya’ni zaruriy mavjudlik bo lsa, qolganlari ʻ — vujudi mumkin, ya’ni imkoniy mavjud narsalardir. Bular bir-biri bilan sababiy bog langan. Xudo, ya’ni “vujudi vojib” birinchi bo lib aql faolni yaratadi. Aql esa ʻ ʻ har bir sayyoraga xos aqlni yaratadi. Eng so nggi samoviy aql natijasida Yerdagi ʻ aql-ruh va barcha moddiy jismlar, ya’ni 4 unsur: tuproq, havo, olov, suv paydo bo ladi. 4 unsurdan esa nabotot odami, hayvonot olami, inson zoti va notirik tabiat ʻ 6 Qarshiboev, S. (2022). Yoshning rahbarlikka xos mahorati. Zamonaviy innovatsion tadqiqotlar, dolzarb muammolar va rivojlanish tendentsiyalari: echimlar va istiqbollar, 1(1), 464-467. 11 vujudga keladi. Organik olamga o simlik ruhi, hayvoniy ruh va insoniy ruh xosdir.ʻ Jismlarga harakat xos bo lib, ular o zaro bir-biri bilan bog langan. Shunday qilib, ʻ ʻ ʻ Farobiyning borliq haqidagi ta’limoti keyingi davrlarda hurfikrlikning keng quloch yozishida muhim ahamiyatga ega bo ldi. ʻ Farobiyning genoseologik qarashlari, ya’ni bilish haqidagi ta’limoti ijtimoiyfalsafiy fikr rivoji tarixida alohida o rinni egallaydi. Olimning bu boradagi ʻ fikrlari uning “Mantiq to g risida risolaga muqaddima”, “Mantiqqa kirish”, “Aql ʻ ʻ to g risida”, “Falsafaning ma’nosi va kelib chiqishi” va boshqa asarlarida taxlil ʻ ʻ qilib berilgan. Mutafakkir inson Yer yuzidagi oliy mavjudot ekanligini ta’kidlab, uning qobiliyati, tevarakatrofdagi narsa va hodisalarni idrok qilish kuchiga katta baho beradi. 7 Farobiy o z asarlarida bilish shakllari, insonning ruhiy holati, jon va ʻ tananing o zaro munosabati, mantiqiy fikrlash to g risidagi mulohazalarini ʻ ʻ ʻ bildiradi. Uning aytishicha, insonning bilish, ruhiy qobiliyatlarini miya boshqaradi, yurak esa barcha a’zolarni hayot uchun zarur bo lgan qon bilan ta’minlovchi ʻ markaz vazifasini bajaradi. Farobiy “Ilm va san’atning fazilatlari haqida” kitobida tabiatni bilishning cheksizligini, bilim bilmaslikdan bilishga, sababiyatni bilishdan oqibatni bilishga, aksidensiya (alaraz)dan substansiya (javhar)ga qarab borishni uqtiradi. Inson voqelikni idrok, sezgi, xotira, tasavvur, mantiqiy tafakkur, akl, nutq va boshqa vosita hamda usullar orqali bila oladi. Olim hissiy va akliy bilish mavjudligini, ular bir-biridan farq qilishini ham aytib o tadi. Hissiy bilishda sezgi ʻ a’zolari yordamida ashyolar, narsa va hodisalarning muayyan sifatlari bilib olinadi. Shu bilan birga, sezgi orqali narsa va buyumlarning muhim bo lmagan tomonlari ʻ ham idrok qilinadi. Aql orqali esa buyum sifatlarini mavhumlashtirish orqali uning mohiyati va umumiy tomonlari bilinadi. 7 Forobiy. Risolalar. Toshkent, 1975. 12 II BOB. ABU NASR FOROBIYNING MANTIQ KONSEPSIYASI 2.1. Abu Nasr Forobiyning mantiq konsepsiyasi Farobiy aqlni, bir tomondan, ruhiy quvvat, ya’ni tug ma, 2 tomondan,ʻ ta’lim-tarbiyaning mahsuli ekanligini ta’kidlaydi. Farobiy davlatni boshqarishda, qonunlarga amal qilishda, kishilararo munosabatda, axloq va xulqodob qoidalariga rioya qilishda, ta’limtarbiyada akl hukmidan kelib chiqqan holda harakat qilish kerak, deb hisoblaydi. Farobiyning qimmatli fikrlaridan biri uning dunyoviy ruh va dunyoviy aql, ularning barhayotligi haqidagi ta’limotning talqinidir. Mutafakkirning nazarida kishining ruhi va aqli o lganidan keyin yo q bo lib ʻ ʻ ʻ ketmaydi, balki dunyoviy ruh va akl bilan qo shiladi. Demak, odamning ruhi va ʻ akli abadiylikka ketadi. Lekin ular hech vaqt qaytib kelmaydi va namoyon bo lmaydi. Ular tanani tashlab ketgandan so ng bir butunlikni tashkil etadi, akl va ʻ ʻ ruh yashash davomida orttirgan barcha ma’naviy boylik to planib barhayot ʻ dunyoviy ruh va aklni tashkil etadi. Mutafakkirning bu ta’limotida dunyoning abadiyligi, inson zotining o lmasligi, inson bilimlari va aqlining uzluksizligi, ʻ insoniyat ma’naviy madaniyatining taraqqiyoti haqidagi purma’no g oyalar ʻ mavjud. Uning talqinida akliy bilish koinot akli yordamida haqiqiy ilmga aylanadi. Forobiy bilishning ratsional usulini asoslagan buyuk mutafakkirdir. U falsafiy taraqqiyotda, kuzatuv, bahsmunozara, bilish usullari, hissiy mushohada to g risida ʻ ʻ o z davri uchun e’tiborga molik fikrlarni ilgari surdi. ʻ Olim mantiq ilmiga bag ishlangan bir necha risolalarning muallifidir. ʻ “Mantiq ilmiga kirish”, “Mantiq to g risidagi risolaga muqaddima”, “She’riyat ʻ ʻ san’ati qonunlari haqida risola”, “Kataguriyas” kitobi yoki “Kategoriyalar”, “Eysagoge” kitobi yoki “Kirish” va boshqa shular jumlasiga kiradi. Forobiy mantiq ilmining mohiyati va vazifasi haqida “Mantiq to g risidagi risolaga ʻ ʻ muqaddima” asarida shunday deydi: “Bu shunday bir san’atki, u har doim odam notiklikda adashib qoladigan bo lsa, to g ri fikrlashga olib keluvchi va aql ʻ ʻ ʻ 13 yordamida biror bir xulosa qilinadigan bo lsa, xatolarning oldini oluvchi narsalarniʻ o z ichiga oladi. Uning aklga nisbatan munosabati grammatika san’atining tilga ʻ nisbatan munosabati kabidir. Grammatika odamlar nutqini to g rilagani kabi, u ʻ ʻ shuning uchun ham vujudga kelgan, mantiq ilmi ham xato kelib chiqishi mumkin bo lgan joyda tafakkurni to g ri yo ldan olib borish uchun aklni to g rilab turadi”. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Farobiy mantiq ilmining shakllari: tushuncha, muhokama, xulosa, isbot va boshqalarni tahlil qiladi. U induksiya, deduksiya va sillogizm (qiyoslash) haqida batafsil ma’lumot beradi. Olim o zining “Mantiq ilmiga kirish” asarida esa hech ʻ qanday dalilisbotsiz bilinadigan fikrlarni 4 ga taqsimlaydi: maqbulot (ya’ni maqbul bo lgan fikrlar); mashhurot (ya’ni, mashhur bo lgan); mahsulot (ya’ni sezish va ʻ ʻ idrok natijasida bo lgan); boshlang ich ma’qulot (ya’ni bilimtushunchalar). ʻ ʻ Forobiy ularning har birini mufassal tasvirlaydi. Olim mantiq ilmi va uning maqsad hamda vazifalari, voqelikni bilishdagi o rnini aniq ko rsatib bera olgan. ʻ ʻ Forobiyning mantiq ilmi haqidagi qarashlari hozir ham ahamiyatini yo qotgani ʻ yo q, ular oliy o quv yurtlarida qo llanma vazifasini o tamoqda. ʻ ʻ ʻ ʻ 8 Farobiy dunyoqarashida ijtimoiysiyosiy va axloqiy fikrlar ham muhim o rinni egallaydi. Allomaning “Baxtsaodatga erishuv haqida”, “Fozil shahar ʻ aholisining fikrlari”, “Baxtsaodatga erishuv yo llari haqida risola”, “Buyuk ʻ kishilarning naqllari”, “Musiqa haqida katta kitob”, “Fuqarolik siyosati” va boshqa asarlari jamiyat va uni boshqarish, axloqd-odob va ta’lim-tarbiya masalalariga bag ishlangan. Farobiy Yaqin va O rta Sharq mamlakatlari faylasuflari orasida ʻ ʻ birinchi bo lib, jamiyatning kelib chiqishi, uning maqsad va vazifalari haqidagi ʻ ta’limotni ishlab chikdi. O rta asr sharoitida jamiyat tabiiy ravishda kelib ʻ chiqqanligini, inson faqat boshqalar yordamida hayot qiyinchiliklariga qarshi kurasha olishi mumkinligini asoslab berdi. “Har bir inson, — deydi Farobiy, — o z ʻ tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko p narsalarga muhtoj bo ladi, u bir o zi bunday narsalarni qo lga kirita ʻ ʻ ʻ ʻ olmaydi, ularga ega bo lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug iladi… Bunday ʻ ʻ 8 Qarshiboev, S. (2022). Yoshning rahbarlikka xos mahorati. Zamonaviy innovatsion tadqiqotlar, dolzarb muammolar va rivojlanish tendentsiyalari: echimlar va istiqbollar, 1(1), 464-467. 14 jamoa a’zolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo lgan narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchunʻ insonlar ko paydilar va yerning aholi yashaydigan qismiga o rnashdilar, natijada ʻ ʻ inson jamoasi vujudga keldi”. Shaharlar, uning fikricha, insonlarning jamoa bo lib ʻ uyushishining oliy shakli bo lib, unda insoniy barkamol bo lib yetishishi uchun ʻ ʻ zaruriy sharoitlar bo ladi. Forobiy insonlar tabiiy ehtiyoj natijasida o zaro ʻ ʻ birlashib, jamoani tashkil qilganligini alohida ta’kidlaydi. 9 Farobiy ulug gumanist, insonparvar faylasuf sifatida inson qadrqimmatini ʻ kamsituvchi va o zga mamlakatlarni bosib olishga asoslangan jamiyatga qarshi ʻ chiqadi. Mutafakkir odamlarni tinchtotuv va o zaro hamkorlikda yashashga, ʻ insonparvar bo lishga da’vat etadi. “Odamlarga nisbatan ularni birlashtiruvchi ʻ boshlang ich asos insoniylikdir, shuning uchun odamlar insoniyat turkumiga ʻ kirganliklari uchun o zaro tinchlikda yashamoklari lozim”, ʻ — deydi mutafakkir. Farobiyning e’tiborga sazovor fikrlaridan biri jamiyat taraqqiyotida geografik muhitning o rni masalasidir. Uning o ylashicha, kishilarning muayyan ʻ ʻ qududda yashashi ularning turmush tarzi, urfodatlari, axloqi, xulqodobiga ta’sir ko rsatadi, jamoaga birlashuviga yordam beradi. U mukammal jamiyat ʻ to g risidagi ta’limotida odamlarni turli guruhlarga ajratadi. Bunda u insonlarni ʻ ʻ qaysi dinga e’tiqod qilishiga, irqiga qarab emas, balki aqliy qobiliyati, bilimi, ilmfanga qiziqishini inobatga oladi. Forobiy din inson kamolotiga, ma’rifatga xizmat qilishi lozim, degan fikr tarafdori edi. Olimning dunyoqarashi diniy xurofotdan xoli bo lib, din erkinligiga asoslangan. U islom diniga, Qur’onga katta ʻ hurmat bilan qaradi. Uni kishilarni xulq va odobga o rgatuvchi manba deb bildi. ʻ Ayni vaqtda undan o z g‘arazli va shaxsiy manfaatlari yo lida foydalanuvchi, ʻ ʻ jaholatga undovchilarning fikriga qo shilmadi. ʻ Farobiy shahardavlatlarni fozil va johilga ajratadi. Fozil shahar xalqini baxtsaodatga eltishi, uning boshlig i esa adolatli, yuksak axloqli va ma’rifatli, ʻ o zida butun ijobiy xislatlarni to plagan bo lishi lozim. Pekin, shunday shahar yoki ʻ ʻ ʻ mamlakatlar bo ladiki, ularning aholisi nafsga berilgan, butun fikrizikri boylik ʻ 9 Forobiy. Risolalar. Toshkent, 1975. 15 to plash bo ladi. Forobiy bunday shaharlarni johil shaharlar deb ataydi. Johilʻ ʻ shaharlarning boshliqlari ham faqat boylik to plashga ruju qo ygan bo ladi. ʻ ʻ ʻ “Ulardan chiqqan rahbar ham, — deb ta’kidlaydi alloma, — rahbarlikni moldunyo ko paytirishda deb biladi. Shuning uchun ham ular ertayukech moldunyo to plash ʻ ʻ harakatida bo ladi. Bunday rahbarlarning qo l ostida bo lgan shahar xalqida har ʻ ʻ ʻ turli buzuq odatlar, shahvoniy nafs, bir-birini ko rolmaslik, bir-birini talash, ʻ dushmanlik, nizojanjallar paydo bo ladi”. Forobiyning yozishicha, haqiqiy baxtga ʻ erishish uchun harakat qiluvchi, o zaro yordam qiluvchi, xalqini birlashtirgan ʻ shahar — fozil shahar hisoblanadi. Baxtga erishish maqsadida o zaro yordam ʻ bergan va birlashgan kishilar fazilatli jamoa bo ladi. Farobiy fikriga ko ra, davlatni ʻ ʻ idora etuvchi shaxs o zining fazilat va xulqodobi bilan ajralib turishi, xususan u 6 ʻ ta xislatni egallagan bo lishi; ya’ni adolatli va dono bo lishi, boshqalarga ʻ ʻ g amxo rlik qilishi, qonunlarga to la rioya etishi va qonunlarni yarata olishi, ʻ ʻ ʻ kelgusini oldindan ko ra bilishi kerak. Farobiyning talqinicha, fozil shaharlar ʻ yuqori madaniyatli bo ladi. Unda yashaydigan xalq o zi istagan kasbhunarni ʻ ʻ egallaydi. Bunday jamiyatda to la erkinlik va teng huquklik hukm suradi. ʻ Farobiyning fozil jamoa haqidagi ta’limoti uning axloqiy kamolot va baxtsaodatga erishuv hamda insonparvarlik g oyalari bilan chambarchas bog liqdir. U o zining ʻ ʻ ʻ ijtimoiyfalsafiy, siyosiy va axloqiy qarashlari markaziga insonni, uning maqsad muddaolarini o rganishni, axloqiy kamolot va baxtsaodatga erishuv yo llarini ʻ ʻ ko rsatishni qo yadi. Axloqiy kamolot deganda, xayrehsonli ishlar, go zal insoniy ʻ ʻ ʻ fazilatlarni tushunadi. Axloqiy kamolotga xalakit beruvchi salbiy xislatlarga dangasalik, bekorchilik, bilimsizlik, ongsizlik, kasbhunarsizlikni kiritadi. Farobiy aql, ilm va ma’rifatni baxtsaodatga erishishning asosiy vositasi deb bildi. Farobiy inson fazilatlarini tug ma va yashash jarayonida paydo bo ladigan ʻ ʻ fazilatlarga bo ladi. Olimning fikricha, tug ma fazilatlarga insonning o ta o tkir ʻ ʻ ʻ ʻ zehnliligi, biror narsani bilishga o ta qobiliyatsizliligi kiradi. Lekin tug ma ʻ ʻ fazilatlar hayotda kam uchraydi. Asosiy axloqiy fazilatlarni odam yashash davomida egallaydi. Tug ma fazilatli odamlar ham tarbiyaga muhtoj. Agar unday ʻ odamni tarbiyalab va to g ri yo lga solib turilmasa, uning qobiliyati tezda so nib ʻ ʻ ʻ ʻ 16 qolishi mumkin. Tug ma qobiliyat ham nisbiy tushunchadir. Ba’zi kishilar tug maʻ ʻ qobiliyatini ishga solib yaxshi natijaga erishsa, boshqalari yomon natijaga erishishi mumkin. Farobiy musiqani inson tarbiyasiga ta’sir qiluvchi omillardan biri deb billi. U musiqani insonga nafosat, estetik zavq bag ishlovchi, his-tuyg ulari va axloqini ʻ ʻ tarbiyalovchi muhim vosita, deb hisoblaydi. Mutafakkir “Musiqa haqida katta kitob” nomli ko p jildli asarida musiqa nazariyasi va tarixi, turli musiqa asboblari, ʻ kuylar va ularning ichki tuzilishi, tovushlar, ritmlar, ohanglar haqida ma’lumot berdi; ilmi iyqo, ilmi ta’lif fanlariga asos soldi. Yuqoridagi asarida o tmishdagi ʻ musiqashunos va tadqiqotchilar musiqa taraqqiyotiga katta hissa qo shganligini ʻ alohida qayd qiladi. Shuningdek, kuylar uyg unligi, kuy ijro etish usullari haqida ʻ so z yuritadi. Rivoyatlarda keltirilishicha, Farobiy yangi musiqa asbobi yaratgan, ʻ kuy bastalagan, mohir sozanda sifatida nom chiqargan. Farobiyning aytishicha, musiqiy tasavvurlar inson ruhining eng nozik joyidan qaynab chiqib, ohang holida sezgi quvvatlariga ta’sir qiladi. 10 Farobiyning dunyoqarashi, uning jamiyat va axloq to g risida yaratgan ʻ ʻ yaxlit ta’limoti ilk o rta asrlar va keyingi davrlarda ijtimoiy-falsafiy, siyosiy va ʻ axloqiy fikr rivojida muhim ahamiyatga ega bo ldi. Uning qarashlari Sharq ʻ mamlakatlariga keng yoyildi. O rta asr mutafakkirlari Ibn Xallikon, Ibn alKiftiy, ʻ Ibn Abi Usabi’a, Bayhaqiy, Ibn Sino, Ibn Boja, Umar Xayyom, Beruniy, Ibn Rushd, Ibn Xaldun va boshqa ta’limotini chuqur o rganib, uni yangi g oyalar bilan ʻ ʻ boyitganlar. Buyuk mutafakkir va shoirlardan Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiy, Jaloliddin Dovoniy Farobiyning ijtimoiy-falsafiy, siyosiy va axloqiy ta’limotidan bahramand bo lganlar. ʻ Farobiy ilgari surgan fikrlar XVI-XX asrlarda ham musulmon mamlakatlari olimlari tomonidan katta qiziqish bilan o rganildi. Mutafakkir qoldirgan meros ʻ faqat Sharq mamlakatlarida emas, balki Yevropada ham tarqaldi va ijtimoiyfalsafiy fikr taraqqiyotida sezilarli ta’sir ko rsatdi. ʻ 10 Sh.Mustafoyeva. “Forobiy: biz bilmagan jihatlar”. Farg‘ona 2015, 7-b. 17 Farobiyning ilmiy merosini o rganish XX asrning 1yarmida boshlangan.ʻ Yevropa olimlari Karra de Vo, R. Xorten, M. Alonsa, D. M. Donlap, A. Shtekl, T. U. Buur, B. M. Shtrenshneyder, G. Ley, R. Xammond, R. de Erlanjer, I. Goldsiyer, Forobiy Deteritsi, G. Farmer, N. Rishar va boshqa Forobiyning ilmiy merosini o rganishga o z hissalarini qo shdilar. Rus olimlari A. Krimskiy, M. M. Filippov, ʻ ʻ ʻ T. I. Raynov, V. V. Bartold, Ye. E. Bertels, S. N. Grigoryan, O. V. Traxtenberg , A. V. Sagadeyev, A. M. Johid va boshqa Forobiy asarlarini tadqiq etish borasida ko p ish qildilar. Yaqin va O rta Sharq mamlakatlari olimlari Dexxudo Husayniy, ʻ ʻ alFaxuri, Usmon Amin, M. Maxdi, Sayd Nafisiy, I. Madkur, Rajabi Tabriziy, Mexrdod, A, Atesh, Oydin, Umar Farrux, Saidhusayn Nosir, Mahmud Abbos, Turker va boshqa Forobiyning hayoti va ijodi bilan qiziqdilar. Qozoq olimlari A. Moshanov, A. X. Qosimjonov, A. Kubasov, S. K. Satibekova va boshqa Forobiyning asarlarini rus tilida chop etib, ijtimoiyfalsafiy, mantiqiy va axloqiy qarashlarini tahlil qildilar. Forobiyning boy ilmiy merosini o rganishda, ayniqsa, ʻ o zbek olimlarining hissasi katta bo ldi. A. Saadiy, T. N. QoriNiyoziy, I. M. ʻ ʻ Mo minov, V. Y. Zohidov, M. K. Oripov, R. Nosirov, H. Aliqulov, O. ʻ Fayzullayev, A. Kaziberdov, A. Irisov va boshqa allomaning hayoti, ijodi va falsafiy qarashlari haqida ilmiy tadqiqot olib bordilar. M. M. Xayrullayev sobiq Sho rolar davrida birinchi bulib I. M. Mo minov rahbarligida 1966-yil Forobiyning ʻ ʻ falsafiy merosi hamda dunyoqarashiga bag ishlangan darslik dissertatsiyasini ʻ himoya qildi va O zbekistonda forobiyshunoslikka asos soldi. ʻ Respublikamiz mustaqillikka erishgach, qomusiy olimning asarlari o zbek ʻ tilida chop etila boshladi, uning boy merosi xolisona, tarixiylik va mantiqiylik tamoyillari asosida yoritila boshlandi Oliy o quv yurtlari, maktab va kutubxonalar, ʻ ko chalar uning nomi bilan ataladi. ʻ Abu Nasr Farobiyning hayoti yo‘li Abu Nasr Farobiy – o‘rta asr sharqining mashhur mutafakkiri, qadimgi yunon falsafasining Sharqdagi eng yirik davomchisi va targ‘ibotchisidir. U Sirdaryo bo‘yidagi O‘tror (Forob) shahrida 873 yilda tug‘ilib, Shosh (Toshkent), Buxoro shaharlarida o‘qidi, so‘ng xalifligining markazi Bag‘dod shahriga borib, u 18 yerda ko‘p yil istiqomat qildi. Yunon faylasuflarining asarlarini mutolaa qilish, turli tillarni o‘rganishbilan shug‘ullandi. Umrining so‘nggi yillarida Damashqda yashadi. 950 yilda vafot etdi. U turli sohalarga oid ilmiy asarlar qoldirdi. U o‘z davrining faylasufi, musiqachisi, shoiri, qomusiy olimi sifatida shuhrat qozondi. U “Aql haqidagi risola” “Falsafadan oldin nimani o‘rganish kerak”, “Falsafa manbalari”, “Masalalar manbalari” kabi 160 dan ortiq risolalar yaratdi. Yaqin va O‘rta Sharqda “Ikkinchi muallim” deb nom qozongan Markaziy Osiyolik mashhur olim Abu Nasr al-Forobiyning mantiq ilmiga qo‘shgan hissasi beqiyosdir. Forobiy hali hech bir mutafakkir uddalay olmagan vazifani, ya’ni Arastuning va umuman qadimgi grek mantig‘ini keng tinglovchilar o‘rganishi uchun eng oddiy, tushunarli vosita va uslublarini ishlab chiqishga muvaffaq bo‘lgan. Mantiq tarixchilarining ta’kidlashicha, Forobiy bu tavsiyalari bilan Arastuning mantig‘iga o‘zgacha fayz kiritib, uning kitobxonlar orasidagi mavqeini yanada ko‘tarilishiga erishdi. Forobiyning mantiqqa oid asarlari jumlasiga “Isaguvchi” (kirish), “Maqulot” (Kategoriya), “Ibora” (Hukm), “Qiyos” (Sillogizm), “Birinchi analitika”, “Burxon” (Isbotlash-ikkinchi analitika), “Djadal” (Munozara “Dialektika”), “Safsata” (Sofistik raddiya), “Xitoba” (Ritorika), “She’r” (Poetika), “Mantiq ilmiga kirish”, “Aql haqida” “Sillogizm” va “Shartli hukmlar” kabi kitoblarini kiritishimiz mumkin. Forobiy o‘zining asarlarida mantiq ilmi, uning predmeti, tuzilishi, vazifalari, fikrlash jarayonining bosqich va shakllari, mantiqiy qonunqoidalari, usul hamda amallari haqida keng ma’lumotlar bergan. Jumladan, mantiq fanining predmeti va tushunchasining etimologiyasi haqida gap ketganda, Forobiy qadimgi grek mutafakkirlariga murojaat qiladi. Uning fikricha, greklar mantiqni uch ma’noda: – fikrni til orqali ifodalovchi inson nutqi sifatida; – inson intellekti yordamida zabt etiluvchi obyektlarga yo‘l ko‘rsatuvchi so‘z sifatida; 19 – olamni bilish uchun insonga in’om etilgan ichki ruhiy kuch sifatida tushunishgan. Forobiyning asarlarida tushuncha, hukm va xulosa kabi tafakkur shakllari juda keng, qamrovli va batafsil izohlanadi. Ayniqsa, sillogizm, uning paydo bo‘lish asoslari, figura va moduslari ko‘p o‘rganilgan. Forobiyning ta’riflashicha, tushuncha – universal tabiatga ega, hissiy idrok qilinuvchi narsalar haqida bilim beruvchi kategoriya. Bundan tashqari, Forobiyning mantiq tizimida tushunchani shakllantirishning usul va amallari, turlari hamda ularning o‘rtasidagi munosabat masalalari ham keng o‘rin olgan. Forobiy o‘z mantig‘ida sillogizmlar ta’limotiga katta e’tibor beradi. Sillogizm ikki va undan ortiq o‘zaro bog‘langan asoslardan mantiqan kelib chiquvchi xulosaning o‘ziga xos turi sifatida ta’riflanadi. Forobiy falsafa, dialektika, sofistika, ritorika va poetika kabi besh sillogistik san’at turlarini alohida ajratib ko‘rsatadi. Sillogizmning strukturasi haqida gap ketganda, uni katta asos, kichik asos va natija kabilarga bo‘ladi. Shuningdek, sillogizm terminlarini ham uchga ya’ni katta, kichik va o‘rta terminlarga bo‘ladi hamda har biriga alohida ta’rif beradi. Forobiyning mantig‘i haqida shuni aytishimiz mumkinki, uning xizmati Arastuning mantig‘i bilan keng ilmiy jamoatchilikni tanishtirishga muvaffaq bo‘lganligi, qolaversa, tarixda “arab mantiq maktabi” deb nom olgan yangi yo‘nalishni vujudga keltirganligi bilan baholanadi. Farobiyning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik g‘oylari alohida o‘rin tutadi. Uning o‘qtirishicha, insonni baxt-saodatga eltuvchi jamoa yetuk jamoa bo‘la olishi mumkin. Komil insonni yaratish, uni baxt-saodatga eltish har qanday davlat jamoa boshlig‘ining vazifasi bo‘lishi darkor. Farobiyning ta’kidlashicha, insonni tarbiyalash ikki xil usul yordamida olib borilishi lozim. Tarbiyalanuvchi ixtiyoriy ravishda zaruriy, aqliy va axloqiy xislatlarni- bilimli bo‘lishga, to‘g‘rilik va haqiqatni sevishga, jasur, do‘stlarga sadoqatli bo‘lish singari fazilatlarni egallashga intilmog‘i lozim. Bunday insoniy fazilatlarga ega bo‘lish uchun baxt-saodatga eltuvchi jamoa bo‘lishi kerak. 20 Farobiy insonga xos hamda uning ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etuvchi tafakkur va nutqning rivojlanishini ta’lim-tarbiyaning asosini tashkil etuvchi muhim jarayon hisoblaydi. Farobiy insonni dunyo tarqqiyotining eng mukammal va etuk yakuni deb biladi. Shunga ko‘ra u o‘z asarlarida insonga tarbiya va ta’lim berish zarurligini aytadi va bunda ta’lim-tarbiya usullaridan kutilgan maqsad masalalari asosiy o‘rinni egallashini qayd qiladi. 11 2.2. Abu Nasr Farobiyning xulosa chiqarish va isbotlash masalalari 11 Forobiy. Risolalar. Toshkent, 1975. 21 Abu Nasr Forobiy ta’lim – tarbiya masalasida xususan aqliy tarbiyaga, ma’rifatli bo‘lishga, aqlni mavjud bilimlar bilan boyitish, to‘ldirishga katta e’tibor bеradi. har qanday tarbiyani, xususan aqliy tarbiyani, ya’ni bilimlarni o‘rganishni inson yoshlikdan boshlashligi zarurligi to‘g‘risidagi fikrni Abu Nasr Forobiy alohida qayd qiladi.Lеkin, Abu Nasr Forobiy “aqlli” bo‘lishni faqat aqliy tarbiya, bilimdonlik bilangina chеgaralab qo‘ymaydi. Abu Nasr Forobiy talqinida «aqllilik» insonning butun faoliyati – uning bilimi, axloqi, odobi, harakatlari, qiladigan ishlari majmuasi bilan o‘lchanadi, ya’ni aqllilik barcha fazilatlarning bir butun, yaxlit xolda muvofiqligidir. Abu Nasr Forobiy ta’limotida axloqiy tarbiya ham aqlli, fazilatli inson tarbiyalashning muhim shartlaridan bo‘lib, aqliy tarbiya xususan, “Idеal shahar aholisining fikrlari» asarida o‘z ifodasini topadi. U qaysi tartibda axloqli qilib tarbiyalash, xususan bolaning qaysi xislatlariga e’tibor bеrish kabi masalalariga to‘xtalib o‘tirmaydi, balki idеal, axloqli insonning abstrakt obrazini yaratish bilan, tarbiya sohasida shu obrazni namuna qilib olish zarur dеgan g‘oyani olg‘a suradi. Abu Nasr Forobiy bu fazilatlar ichida ayniqsa donolikka, aqllilikka juda katta e’tibor bеrgan. 12 Forobiy asarlarida inson, inson tarbiyasi, jamiyat va davlat muammolarini aks etirililgan. Erkin fikr yuritish, ya’ni xurfikrlilik g‘oyalaridan ilhomlangan o‘rta asr faylasufi: Abu Nasr Forobiy inson borlig‘i, xususan, uning tanasi bilan joni jismi bilan uning insoniyligi, insoniyligi bilan u yashayotgan jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik, insonning insoniyligini namoyon qiluvchi fazilatlar, xislatlar va ularning shakllanish jarayoni muammolarini nazariy jihatdan ochib bеrishga harakat qildi. Jon va tananing o‘zaro aloqadorligi muammolari haqida fikr yuritgan Abu Nasr Forobiy qadimgi yunon faylasufi Platonning insonning ko‘chib yurishi haqidagi ta’limotiga qarshi chiqdi. O‘zining “Masalalarning mohiyati” (“O‘yinul masail”) risolasida jon tanadan oldin mavjud bo‘lmasligi, bir tanadan boshqa tanaga ko‘chib o‘ta olmasligi haqidagi g‘oyani olg‘a surdi. 12 Sh.Mustafoyeva. “Forobiy: biz bilmagan jihatlar”. Farg‘ona 2015, 7-b. 22 Abu Nasr Forobiyning fikriga asosan, odamlarning tanasi paydo bo‘lishi bilan uning “oziqlantiruvchi quvvat”i vujudga kеladi. O‘sha quvvat yordamida inson tanasi hamisha oziqlanadi va shu jarayonda insonda sеzgi organlari paydo bo‘ladi. Inson sеzgi organlari tufayli his-tasavvur, xotira birlashib, xayol hosil bo‘ladi. Forobiy inson o‘z taqdirini o‘zi o‘zgartira olmaydi, dеgan islom dini qoidalariga qarshi borib, inson o‘z taqdirini o‘zgartirishi mukin dеgan g‘oyani ilgari surdi. Xususan, insonning baxt-saodatli bo‘lishi ham o‘zining qo‘lida ekanligini isbotlashga harakat qiladi. Baxt-saodatga erishish yo‘llarini aniqlab bеrishga intiladi. Uning fikriga ko‘ra, inson baxt-saodatga erishmog‘i uchun, eng avvalo, baxt haqida bilimga ega bo‘lmog‘i, so‘ngra baxtga erishish yo‘llari vositalarini bilmog‘i darkor. Shuningdеk, inson baxt-saodatga erishmog‘i uchun, insonning insoniy fazilatlari mazmun va mohiyatini ham anglab olmog‘i zarur. Chunonchi, o‘rta asrning mashhur insonshunos allomasining tushuntirishicha, “fazilat” allaqanday mavhum tushunchaga emas, balki insonning inson bo‘lib kamol topish jarayonidagi amaliy ishlari bilan o‘lchanadigan alohida ma’naviy- axloviy xususiyatidir. Fazilat insonning ezgulikka erishish borasidagi xulq-atvori, xatti-harakatlarining ifodasidir. Forobiyning ta’kidlashicha, insonni yaxshi xayrli ishlar qilishga, go‘zal xulq-atvor sohibi bo‘lishiga da’vat etuvchi ma’naviy-axloqiy xususiyatlar, fazilatlar dеb ataladi. Insonni xunuk xulq-atvori, xatti-harakatlariga da’vat etuvchi ishtiyoqlar razolat dеyiladi. Razolat insondagi kamchiliklar yoki nokasliklarning ifodasidir. FAROBIY FOZIL DAVLAT HAQIDA Farobiy “Fozil shahar aholisning maslagi” risolasida jamiyat (“inson jamoasi”)ning kelib chiqishi haqida bunday yozadi: “Har bir inson tabiatan shunday tuzulganki, u yashar va oily darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi, u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi, ularga ega bo‘lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug‘uladi…Bunday jamoa a’zolrining faoliyati bir butun holda, ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo‘lgan narsaloarni yetkazib 23 beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko‘paydilar va yerning aholi yashaydigan qismiga o‘rnashdilar, natijada, inson jamoasi vujudga keldi”. Farobiy talqinicha, insoniyat jamiati turli xalqlardan tashkil topgan bo‘lib, ular bir-birlaridan tillari, urf-odatlari, mamlakatlari, xususiyatlari bilan farq qiladilar. Farobiy davlatning vazifasi baxt saodatga olib borishdir. Bu esa ilim va yaxshi axloq yordamida qo‘lga kiritiladi deb yozadi. Farobiy davlatlarni: – O‘z aholisini baxt-saodatga yetkazuvchi fozil davlat (Al-Madina al- fazila)larga. – Boshqa xalqlarni bosib olib, ualrni qul sifatida foydalanadigan, o‘z boyligini, farovonligi shu tarzda ta’minlaydiga adolatsiz, johil davlatlar (Al- Madina al-johiliya)larga bo‘ladi. Farobiy davlatni : – Yetuk shaxslar (monarxiya). – Yetuk hislatlarga ega bo‘lgan bir necha shaxslar (aristokratiya). – Saylangan shaxslar (demokratiya) yordamida boshqarish shakllarini qayd etadi. Farobiy “Fozil jamiyat va fozil shaxarlar (davlat) shunday bo‘ladiki, shu mamlakatning aholisidan bo‘lgan har biro dam kasb-hunar bilan shug‘ullanadi. Odamlar chin ma’nosi bilan ozod bo‘ladilar… Ular orasida turli yaxshi odatlar, zavq-lazzatlar paydo bo‘ladi”, deydi. Farobiy bunday fozil jamoani boshqaruvchi podsho, rahbarlarga ham ma’lum talablar qo‘yadi. U xal haqida doim g‘amxo‘rlik qilishi, boshqalar manfaatini o‘z manfaatidan qo‘ya bilishi zarur. Bunday jamoani idora etuvchi yoki idora etuvchilar guruhi o‘zlarida muhim oltin xislatni ifodalashi kerak, ya’ni: – Adolatli bo‘lish. – Dono bo‘lish – bilimli bo‘lish. – Qonunlarga rioya etishi. – Qonunlar yarat olishi. – Kelgusini oldindan ko‘ra bilish. – Boshqalarga jamxo‘r bo‘lishi kerak . 24 Forobiy o‘zining fozil jamoasida odamlarni turli belgilarga qarab guruhlarga bo‘ladi. Bunda u, kishilarning diniy mashabiga, millatiga, irqiga qarab emas, balki tabiiy hususiyatlariga, qobiliyatlariga, aqliy iqtidoriga, bilim ko‘nikmalariga e’tibor berishlik zarur deydi. U o‘zning “Baxt saodatga erishuv yo‘llar haqida risola» asarida «Davlatning vazifasi insonlarni baxt – saodatga olib borishdir, - deb yozadi. U, - bu esa ilm va yaxshi axloq yordamida qo‘lga kiritadi”. Forobiy davlatni yetuk shaxs boshqarishi lozim daydi; ya’ni jamoani idora etuvchi adolatli, dono bo‘lishi, qonunlarga rioya etishi va qonunlar yarata olishi, kelgusini oldindan ko‘ra bilishi, boshqalarga g‘amxo‘r bo‘lishi lozim deydi. Forobiy ta’lim tarbiyaga bag‘ishlangan asarlarida ta’lim – tarbiyaning muhumligi, unda nimalarga e’tibor berish zarurligi, ta’lim – tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. “Fozil odamlar shahri”, “Baxt saodatga erishuv to‘g‘risida”, “Ixso – al – ulum”, “Ilmlarning kelib chiqishi”, “Aql ma’nolari to‘g‘risida” kabi asrlarida ijtimoiy – tarbiyaviy qarashlari o‘z ifodasini topgan. Forobiy o‘z ishlarida ta’lim – tarbiyani uzviy birlikda olib borish haqida ta’lim bergan bo‘lsa ham, ammo har birining insonni kamolga yetkazishda o‘z o‘rni va xususiyati bor ekanligini alohida ta’kidlaydi. Forobiy “Baxt – saodatga erishuv to‘g‘risida” asarida bilimlarni o‘rganish tartibi haqida fikr bayon etgan. Uning ta’kidlashicha, avval bilish zarur bo‘lgan ilm o‘rganiladi, bu – olam asoslari haqidagi ilmdir. Uni o‘rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiiy jismlar tuzilishini, shaklini, osmon haqidagi bilimlarni o‘rganish lozim. Undan so‘ng, umuman, jonli tabiat o‘simlik va hayvonlar haqidagi ilm o‘rganiladi, deydi. Forobiy inson kamolotga yolg‘iz o‘zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan aloqada bo‘lish, ularning ko‘maklashuvchi yoki munosabatlariga muxtoj bo‘ladi. Uning fikricha tarbi jarayoni tajribali pedagog, o‘qituvchi tomonidan tashkil etilishi muhumdir. Chunki har bir odam ham baxtni va narsa hodisalarni o‘zicha bila olmaydi. Unga buning uchun o‘qituvchi lozim. Bunga Forobiy ta’lim – tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish orqali erishish mumkin, deydi. Chunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta’lim – tarbiya 25 insonni ham aqliy, ham axloqiy jihatdan komolga yetkazadi, xususan, inson tabiat va jamiyat qonun-qoidalarini to‘g‘ri bilib oladi va hayotda to‘g‘ri yo‘l tutadi, boshqalar bilan to‘g‘ri munosabatda bo‘ladi, jamiyat tartib qoidalariga rioya etadi. orobiy o‘rta asrlar sharoitida birinchi bo‘lib jamiyatning kelib chiqishi, maqsad va vazifalari haqida izchil ta’limot yaratdi. Bu ta’limotda ijtimoiy hayotning ko‘p masalalari – davlatni boshqarish, ta’limtarbiya, axloq, ma’rifat, diniy e’tiqod, urush va yarash, mehnat va boshqalar qamrab olingan. Forobiy “Fozil shahar aholisining maslagi” risolasida jamiyat (“inson jamoasi”)ning kelib chiqishi haqida bunday yozadi: “Har bir inson tabiatan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi, u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi, ularga ega bo‘lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi… Bunday jamoa a’zolarining faoli-yati bir butun holda, ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo‘lgan narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko‘paydilar va yerning aholi yashaydigan qismiga o‘rnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi”. Forobiy shaharni ijtimoiy uyushishning yetuk shakli, insoniyat kamolotga erishishining zaruriy vositasi, deb hisoblaydi. Butun insonlarni o‘zaro hamkorlikka, xalqlarni tinchlikka chaqiradi, dunyoda yagona inson jamoasini tuzish haqida orzu qiladi. Forobiy o‘z davridayoq buyuk olim sifatida mashhur bo‘lgan. Sharq xalqlarida u haqda turli hikoya, rivoyatlar vujudga kelgan. O‘rta asr olimlaridan Ibn Xallikon, Ibn Qiftiy, Ibn Abi Usabi’a, Bayhaqiylar o‘z asarlarida Forobiy ijodini o‘rganib, uning g‘oyalarini rivojlantirganlar. Xususan, Ibn Rushd Forobiy asarlarini o‘rganibgina qolmay, ularga sharhlar ham yozdi. Averroizm nomi bilan mashhur bo‘lgan uning falsafiy ta’limotining shakllanishi dastlab Forobiy va Ibn Sino faoliyati bilan bog‘liq. Averroizm ilmiy tendensiyalarni ifodalovchi ilg‘or yo‘nalish sifatida keng yoyilgan va Uyg‘onish davrining ko‘p ilg‘or mutafakkirlari dunyoqarashiga ta’sir ko‘rsatgan. 26 IX-XI asrlarda Musulmon sharqida falsafiy ilmlarni o‘rganish va ularni arab tiliga tarjima qilish keng miqyosda olib borildi. Ushbu davrda ayniqsa qadimgi yunon va hind falsafiy manbalari tarjima va tadqiq qilindi. Yaqin va O‘rta sharqda Mantiq ilmining rivojlanishi ham aynan shu davrga to‘g‘ri keladi. Al Kindiy, Forobiy, Ibn Sino, Al Xorazmiy kabi o‘nlab zabardast faylasuflar yetishib chiqishdi va Falsafa va Mantiqqa oid ko‘plab asarlar yozishdi, hatto Arestotelning kitoblariga sharhlar yozildi. Yunon faylasuflari istilohlari va tafakkur uslubi bilan yozilgan Kindiy, Forobiy, Ibn Sino va Ibn Rushdlarning mukammal falsafiy asarlari mashshoiy yoki boshqacha aytganda, peripatetik falsafa sifatida g‘arbda e’tirof etildi. Islom esa, aksincha, ularni yunon falsafasi targ‘iboti deb bildi. Holbuki, Forobiy o‘z asarlarida tushuntirishga uringanidek, yunon falsafasi aslida sharqda mavjud ilmlardan oziqlangan edi. Mantiq masalalarini keng va izchil tadqiq etgan mutafakkir Аl-Forobiy (873-950 y.y.)dir. U Sirdaryo bo‘yidagi O‘tror shahar-qal’asida, turkiy harbiy oilada dunyoga keldi. Buxoro va Samarqand shaharlarida bilim oldi. U qadimgi grek, hind falsafasini chuqur o‘rgandi, ilimning turli sohalariga oid 160 dan ortiq turli hajmdagi risolalar yozib qoldirdi, umrining so‘nggi yillarini Damashqda o‘tkazdi. Forobiy asarlarining katta qismi falsafa va mantiq ilmiga oiddir. Forobiyda mantiqiy bilimlar sistemasi “Isog‘uvchi” (Kirish), “Maqulot” (Kategoriya), “Ibora” (Xukm), “Qiyos” (Sillogizm, Birinchi analitika), “Burxon” (Isbotlash, “Ikkinchi analitika”), “Jadal” (Dialektika), “Safsata” (Sofistik raddiya), “Xitoba” (Ritorika), “She’r” (Poetika) asarlarini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, Forobiy “Mantiq ilmiga kirish”, “Аql xaqida”, “Shartli hukmlar”, “Sillogizm” kabi asarlarida mantiq masalalarini ishlab chiqdi. “Ilmlar tasnifi” asarida ham mantiq ilmining predmeti, tuzilishi, ilmlar sistemasida tutgan o‘rni va ahamiyati haqida fikr yuritadi. Mutafakkirning ta’kidlashicha, mantiq san’ati intellektning mukammallashuviga olib keluvchi va insonni haqiqat tomon yo‘naltiruvchi qonunlarning majmuasini o‘rganadi. Bu qonunlar insonlarni bilish jarayonidagi turli xato va adashishlardan saqlaydi. Inson bu qonunlar yordamida bilimlarini tekshirib, ularning chin yoki xatoligini aniqlash imkoniga ega bo‘ladi. Forobiyning 27 mantiqiy ta’limoti uning gnoseologik ta’limoti bilan uzviy bog‘likdir. Uningcha, fikrlar tabiatdagi narsa va hodisalarni sezgilar orqali bilish asosida vujudga keladi. Forobiyning aql, umuman bilish haqidagi ta’limotida mantiq (logika) ilmi muhim o rin tutadi. “Mantiq san’ati kishiga shunday qonunlar haqida ma’lumot beradiki, –ʻ deb yozgan edi u, – bu qonunlar vositasida aql chiniqadi, inson sog lom fikr ʻ yuritishga o rganadi”. ʻ Forobiy mantiq ilmi bilan grammatika o rtasidagi mushtaraklikni qayd etadi: ʻ mantiqning aqlga munosabati grammatikaning tilga munosabati kabidir. Grammatika odamlar nutqini tarbiyalagani kabi, mantiq ilmi ham tafakkurni haqiqiy yo ldan olib borish uchun aqlni to g rilab turadi. Forobiy logikasi ʻ ʻ ʻ musulmon Sharqidagi so nggi mantiqqa oid fikrlarning rivojiga katta turtki berdi. ʻ Forobiyning bilish, mantiq, aql haqidagi fikrlari uning inson haqidagi ta’limoti uchun xizmat qiladi, unga bo ysundirilgandir. Aqlga ega bo lish, bilimli, mantiqli ʻ ʻ bo lish bilan chegaralanmay, u ma’lum axloqiy prinsiplarga, axloqiy madaniyatga ʻ egalik bilan yakunlanishi kerak. Forobiy aqlli inson haqida gapirib bunday yozadi: “Aqlli deb shunday kishilarga aytiladiki, ular fazilatli, o tkir mulohazali, foydali ʻ ishlarga berilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishga zo r iste’dodga ega, ʻ yomon ishlardan o zini chetga olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil deydilar. ʻ Yomon ishlarni o ylab topish uchun zehn-idrokka ega bo lganlarni aqlli deb ʻ ʻ bo lmaydi, ularni ayyor, aldoqchi degan nomlar bilan atamoq lozim”. ʻ Bilish jarayonini aql va sizgilar orqali yuzaga keladi. Bilish jarayoni cheksiz bo‘lib, u inson jonli mushohada va tafakkurining noaniq narsani bilmaslikdan bilishgacha bo‘lgan murakkab yo‘lni bosib o‘tadi. Bu yo‘nalish hodislar oqibatini bilishdan ularning sababini anglash, aksidensiyaadan substansiyaga yetib borishni maqsad qilib qo‘yadi. Bilishda aql va mantiq, ilmining maqomi beqiyosdir. Mutafakkur talqinida aqliy bilish ikki jihatga ega: birinchidan, u aniqlikdan uzoqlashish va undan umumiy tamon va jihatlarni ajratib olishni, ikkinchi tamondan esa, ushbu umumiylik ko‘magida konkret jihatlarning mohiyatiga chuqurlashishni taqozo etadi. Aql vositasida inson ilm-fanni yaratadi. Fan tufayli hodisal mohiyatini ochib beriladi. Har bir fan insonning muayyan ehtiyojlarini 28 qondirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, Forobiy bilish ta’limotining boshqa jihatlarini ham o‘rgangan. U ilmiy tadqiqotda kuzatuv, bahs-munozara ,bilish metodlari, jonli mushohadaning cheklanganligi to‘risida qiziqarli g‘oyalarni ilgari surgan. Forobiy tufayli musulmon Sharqiy talim tarbiya axloqiy va falsafiy tafakkurida mantiq ilmi chuqur iz qoldirdi. Forobiy fikricha, fan va umuman barcha bilimlar sub’ektiv xohish va istakdan emas, balki ularga nisbatan tobora oshib boradigan inson ehtiyojlari natijasida kelib chiqadilar. Forobiyning fanlar tasnifi Sharqda ham, Evropada ham, kelgusidagi fanlar tasnifiga kuchli ta’sir o‘tkazib, ular taraqqiyotida katta o‘rin tutdi. Tabiat qabul qiluvchidan (sub’ekt) oldin keladi, “his-tuyg‘u orqali qabul qilinadigan narsa, uni idrok qilishdan oldin kelganidek, bilib olinadigan narsa, unga taluqli bilimdan oldin mavjud bo‘ladi” Forobiy tabiatni bilish jarayonining cheksizligini qayd etib, uni bilmaslikdan bilish tomon ko‘tarilishi, oqibatdan sababga, hodisadan mohiyatga, orazdan (aksidensiya) javhar (substansiya) tomon boradi, deb hisoblaydi. Forobiy bilishning ikki bosqichini – hissiy va fikriyni bir- biridan farqlab ko‘rsatadi. Hissiy bilimning o‘rniga to‘xtalib, Forobiy insonni tashqi dunyo bilan bog‘laydigan besh xil sezgining har biriga alohida e’tibor qaratadi. Forobiy sezgining har bir turini uni muayyan his qiluvchi badan a’zosi bilan bog‘liq ravishda ko‘rib chiqadi. Forobiy fikricha, har qanday sezgi badanning his qiluvchi a’zolariga hech kimga bog‘liq bo‘lmagan (ob’ektiv) holda mavjud bo‘lgan narsalarning muayyan xususiyatlarining tashqi jismoniy ta’siri natijasidir. Forobiy xotira, tasavvur va xayolga his qilish va fikrlash orasidagi o‘rtalik joyni ajratib, ularni bilishning hissiy bosqichlari bilan bog‘laydi. Uning fikricha, ularning jismoniy a’zolari miyaning oldingi qismida joylashgan. Ammo inson uchun xos xususiyat ayrim olingan alohida hayvonlarda ham uchraydigan sezgi va zehn emas, balki aqldir. Hayvonlardan farqli o‘laroq, “inson aql va sezgilar orqali bilim kasb etadi”. “Aqliy kuch” tashqi buyumlarning fikriy qiyofasini beradi. His- tuyg‘udan farqli o‘laroq, tafakkur ashyolarni fikrlash jarayonida bilib boradi, ya’ni narsalarning hissiy sifatlaridan chalg‘ib, undagi eng umumiy va mohiyat jihatdan 29 muhimlarini topib boradi. Bundan tashqari, aqlga, his-tuyg‘udan farqli o‘laroq, tushunish xosdir. Mavhum ilmiy tushunchalar, jumladan, riyoziyotga doirlari ham, qanchalik tashqi dunyodan ajralgan bo‘lib ko‘rinishlaridan qat’iy nazar, muayyan mavjud bo‘lgan jismlarning xususiyatlarini aks ettiradilar. Bilimning ikki shaklining usul va xususiyati – hissiy va aqliy – ularni ikki xilda bayon qilishni belgilaydi: sezish sifatlaridan fikriy mohiyatlarga, ya’ni muayyanlikdan majhullikka va jismlarning fikriy tomonlaridan ularning hissiy sifatlariga, ya’ni majhullikdan muayyanlikka. Forobiy aqliy bilishda bir qator bosqichlarni farqlaydiki, bu narsa uning bilinayotgan narsalarning mohiyatiga chuqur kirib borganligidan guvohlik beradi. Bu – muayyan narsadan chetlashib, undagi umumiy narsani ajratib olish, so‘ngra esa ana shu umumiy narsa yordamida – muayyan narsaning mohiyatiga chuqurroq kirib borishida namoyon bo‘ladi. Oxir oqibatda aql, barcha erdagi moddiy narsalrni bilib olgandan keyin, osmoniy jismlarni bilishga o‘tadi va dunyoviy, koinotdagilar bilan qo‘shilib va qorishib ketib, ushbu dunyoviy aqlning ta’sirida aqliy bilim amalga oshadi. Insonni dunyoni bilib olishida faol aql (al-aql al-faol) ishtirok etadi.U his- tuyg‘u ma’lumotlarini tafakkur uchun etkazadi. Tafakkur chuqur va har tomonlama bilimga olib boradi. Pirovardida, u dunyo to‘g‘risidagi barcha bilimlar bilan boyib, abadiylikka olib keladi.Faol aql inson bilan birinchi sabab o‘rtasida vositachi sifatida xizmat qiladi. Birinchi sabab uning o‘ziga ham taalluqlidir.Faol aql badanda joylashgan ruh bilan bog‘langan, va shunday qilib, ilohiy hayotning xususiyati insonga o‘tadiki, uning bilimlari aqliy kuch timsolida abadiylikka qadam qo‘yadi. 30 XULOSA Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, dunyo fani va madaniyati, uyg‘onish davrining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri bo‘lgan Forobiy qadimgi yunon fani va madaniyatining insoniyat sivilizatsiyasida tutgan o‘rnini yuksak baholab, butun ilmiy faoliyati davomida nafaqat unga suyandi, cheksiz hayratlandi va ilhomlandi, balki kishilik tarixida o‘chmas iz qoldirgan yunon olimlarining, ko‘proq Arastuning asarlarini targ‘ib qildi, ularning ko‘plarini arab tiliga tarjima qildi. Antik dunyo olimlarining qoldirgan meroslarini to‘la o‘rganmasdan turib, fan va madaniyatni rivojlantirish mumkin emasligini yaxshi tushungan Abu Nasr Forobiy yunon mutafakkirlarining “qul”iga aylanib qolmadi, baliki ko‘p qirrali olim va ijodkorlarning davomchisi, o‘z davri sharoitida mustaqil fikr yurituvchi alloma sifatida o‘zini namoyon qildi. Forobiy yaratgan tizim mazmunan universal xususiyatga ega bo‘lib, o‘z davri fanlarining barcha muhum masalalari:  Falsafaning umumiy muammolari  tabiatshunoslikning asosiy falsafiy masalalari  borliqni bilish  mantiqning bahsli muammolari  inson va tabiat o‘rtasidagi chambarchas bog‘liqlik  ekologik muammolarni ham o‘z ichiga oladi. Forobiyning ijtimoiy-falsafiy fikirlari o‘zining keng qamrovli, teran va mazmundorligi bilan gumanistik xususiyatga ega. Forobiy ushbu asarda Arastu tomonidan ilgari surilgan, inson, eng avvalo, ijtimoiy hodisa deb ta’riflagan g‘oyani yanada aniqlashtirib, quyidagilarni yozadi: “Har bir inson, o‘z tabiati bilan 31 shunday tuzilganki, u yashash va oily darajadagi yetuklikka erishish uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi, u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi va ularga ega bo‘lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoji tug‘uladi va bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir butun holda, ularning harbiriga yashash va yetuklikka erishuvi uchun zarur bo‘lgan narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko‘payadilar va yerning aholi yashaydigan qismiga o‘rnashadilar, natijada inson jamoasi vujudga keladi”. E’tibor bersak bu fikrning zamirida falsafaning bosh muammosi bo‘lgan bahsli masala – insonning paydo bo‘lishi, shakillanishi va yetuklikka erishuvi haqida so‘z bormoqda. Eng muhumi bu jarayonda jamoatning ro‘li va ahamiyati to‘g‘risida aniq va lo‘nda fikr bildirilmoqda. Darhaqiqat, Forobiy o‘z dunyoqarashi bilan zamonasidan ancha ilgarilab ketgan yetuk olim, ilm va ma’rifat kurashchisi, tabiat va jamiyat rivojlanishi qonuniyatlarini ochib berishga intilgan buyuk shaxsdir. U o‘z asarlarida:  komil inson  fozil fuqaro  odil hukmdor  baxt-saodat, unga erishish yo‘llari,  davlatning hususiyatlari,  axloqiy va aqliy tarbiya,  ijtimoiy istiqbol tog‘risida ilg‘or g‘oyalarni ilgari surgan. Forobiy falsafasining inkor etib bo‘lmaydigan joyi shundaki, u nazariy falsafani haqiqiy va asosiy ilm, deb bilib, qolgan barcha fanlarni unga tobe bo‘lgan ikkinchi darajali sohalar maqomiga qo‘ydi. Falsafalar o‘rtasidagi umumiy dunyoqarashlar bilan kifoyalanmay, din bilan falsafani ham ayrim bir qismga joyladi. Uning fikricha, falsafadagi masalalar isbotini payg‘ambarlar ramzlar shaklida bayon qilganlar, zero, mohiyat jihatidan falsafa bilan din o‘rtasida hech qanday tafovut yo‘q. Bunday karash o‘z davrida nihoyat darajada muvaffaqiyat qozonib, islomiy falsafaning asosi va usulini belgilab beruvchi fikrlash tarziga aylandi. 32 Forobiyning ta’limoti Sharqda va Evropada ijtimoiy-falsafiy fikrlarning bundan keyingi rivojida muhim o‘rin tutdi. U Basradan chiqqan falsafiy to‘garak bo‘lgan “Ixvon as-safo” (“Sof birodarlar”) a’zolari va Abu Sulaymon Mantiqiy, Ibn Miskaveyh, Ibn Bajja, Ibn Tufayl, Maymonid qarashlariga katta ta’sir ko‘rsatdi. Buyuk olim Ibn Sino uni o‘zining ustozi deb hisoblar edi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. Prezident asarlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 10-apreldagi “Ichki ishlar organlarining faoliyati samaradorligini tubdan oshirish, jamoat tartibini, fuqarolar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilishni ta’minlashda ularning mas’uliyatini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5005-sonli Farmoni. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 26-martdagi “Jamoat xavfsizligini ta’minlash va jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasida ichki ishlar organlari faoliyatini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6196-sonli Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 2-apreldagi “Ichki ishlar organlarining jamoat xavfsizligini ta’minlash va jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasidagi faoliyatini yanada takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha tashkiliy choratadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-5050-sonli qarori. II. Asosiy manbalar 1. Adilova, M. (2023). THE PSYCHOLOGICAL EFFECT OF TRAPS IN THE SOCIAL NETWORK ON YOUTH MIND AND SPIRITUALITY. Open Access Repository, 4(2), 500-505. 2. Qarshiboev, S. (2022). Yoshning rahbarlikka xos mahorati. Zamonaviy innovatsion tadqiqotlar, dolzarb muammolar va rivojlanish tendentsiyalari: echimlar va istiqbollar, 1(1), 464-467. 33 3. Otamuratov R.U. O SMIRLARDAGI KASBIY O ZLIGINIʻ ʻ ANGLASHIDAGI XAVOTIRLANISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI // CARJIS. 2022. №Special Issue 1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/o-smirlardagi-kasbiy-ozligini- anglashidagi-xavotirlanishning-psixologik-xususiyatlari 4. Mantiq. M.Sharipov. D. Fayzixo‘jayev. Toshkent, 2004 5. Islom falsafasiga kirish. Kalom ilmi. Sh. Sirojiddinov. Toshkent, 2008 6. Forobiy. Risolalar. Toshkent, 1975. 7. Forobiy va uning falsafiy risolalari. M. Xayrullayev tahriri ostida. - T.: “Fan”, 1969.Кернберг О.Ф. Агресия при растройствах личности и перверсиях. М, 1998- 134 с 8. Sh.Mustafoyeva. “Forobiy: biz bilmagan jihatlar”. Farg‘ona 2015, 7-b. III. Internet manbalari 1. Code of ethics of the police and the gendarmerie in France // Article R. 434-3 – Nature and scope of the code of ethics. 2. G oziyev E., Psixologiya, T., 2003. ʻ 3. John A. Schinka & Wayne F. Velicer, «Volume Preface» in Weiner (ed.), Handbook of Psychology (2003), Volume 2: Research Methods in Psychology. 4. Balin V.D., Gaida V.K., Ganzen V.A. Umumiy va eksperimental psixologiya bo'yicha seminar. - L., Leningrad davlat universiteti, 1987. - 256 p. 34

ABU NASR FOROBIYNING MANTIQ KONSEPSIYASIDA XULOSA CHIQARISH VA ISBOTLASH MASALALARI 

Mundarija:

I BOB ABU NASR FOROBIYNING TARIXIY MEROSI VA FALSAFASI

  1. Abu nasr Forobiyning tarixi va tarixiy merosi.................................................5
  2. Abu Nasr Forobiyning mantiq tushunchasi va uning o‘z qarashlari...............9

II BOB. ABU NASR FOROBIYNING MANTIQ KONSEPSIYASI

2.1.   Abu Nasr Forobiyning mantiq konsepsiyasi..................................................13

  1. Abu Nasr Farobiyning xulosa chiqarish va isbotlash masalalari....................22

XULOSA................................................................................................................31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR...............................................................33

Купить