Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 308.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Философия

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

33 Продаж

Aristotelning “topika”sida tushunchalarni ta’riflash masalari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI FALSAFA YO‘NALISHI MANTIQ TARIXI VA NAZARIYASI FANIDAN KURS ISHI MAVZU: ARISTOTELNING “TOPIKA”SIDA TUSHUNCHALARNI TA’RIFLASH MASALARI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 MUNDARIJA: KIRISH … ....................................................................................... 3 I BOB ARISTOTEL TA’LIMOTINING JAHON FALSAFASIDA TARAQQIYOTIDA TUTGAN O‘RNI 1.1. Aristotel hayoti ,ijodi va falsafa tarixida tutgan o‘rni 5-8 1.2 Aristotel mantig‘ining transdiskursiv,kommunikativ tabiati:mantiq va ilohiyot 9-14 II BOB ARISTOTELNING “TOPIKA” ASARIDA VA UNDA TUSHUNCHALAR TA’RIFI XUSUSIDA 2.1. Topika-falsafiy lug‘at 15 - 18 2.2. Aristotelning “Topika” asarida tushunchalarni aniqlash: muammolar va yondashuvlar 18 - 26 XULOSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27-28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI . . . . . . . . . . . 29-30 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. . Aristotel qadimgi buyuk yunon faylasufi, qomuschi, o‘z davrida mavjud barcha fanlar bo‘yicha qalam tebratgan allomadir. Uning yashab o‘tganiga ikki ming yildan ortiq vaqt bo‘lganiga qaramay, hamon o‘z ta’limoti bilan jahon ahli orasida yashab kelmoqda. Aristotel dunyoqarashi iz qoldirmagan biron-bir fan sohasini ko‘rsatish qiyin. Alloma haqida bizning fikrimiz qanday bo‘lmasin, uning aql-zakovatini, jasoratini tan olishimiz kerak. Aristotel yashab, ijod qilgan davrda Yunoniston na faqat Yevropada, balki butun jahonda iqtisodi, madaniyati, fani rivojlangan davlat sifatida tanilgan edi. Sharqda Aristotelni “muallimi avval” deb atashgan. Uning ta’limoti o‘nlab asrlar davomida Bog‘dod va Kordovada, Misr va Buyuk Britaniyada ilm-fan, ayniqsa falsafa va mantiq ilmining gurkirab o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatib kelgan. Aristotelning buyukligi yana shundaki, u o‘z ustozi Platon singari Afinada o‘z maktabini tashkil etdi. Bu maktabda yuzdan ortiq shogirdlar tahsil olgan. Ular keyinchalik o‘z ustozlari bilan birga tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-siyosiy ilmlarni rivojlantirdilar. Falsafa tarixini o‘rganish falsafaning ijtimoiy ong shakllari o‘rtasidagi o‘rnini aniqlash va u jamiyat moddiy hayotining ijtimoiy amaliyotga bog‘liqligi, nisbiy mustaqilligi, shuningdek, ichki taraqqiyotida, ichki mantiqqa egaligini aniqlashni taqozo etadi. Kurs ishining maqsad va vazifalari . Aristotelning Topika asarida tushunchalarni ta’rifini ochib berishdan iborat. Mazkur maqsaddan kelib chiqadigan vazifalar quyidagilardan iborat:  Aristotelning hayot-faoliyatini o‘rganish;  uning mantiqiy qarashlarining shakllanishiga turtki bo‘lgan g‘oyaviy- nazariy omillarni ko‘rsatish;  Aristotelning “Topika” asarida tushunchalarga bergan ta’riflari haqidagi qarashlarini tahlil qilish;  va nihoyat, qiyosiy o‘rganib, tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining obyekti: Aristotel ,mantqqa oid asarlari,mantiq ilmining predmeti haqida , ularda aks etgan ma’no-mazmun 3 Kurs ishining predmeti: Aristotel mantig‘I,mantiq bo‘yicha yozgan asarlari, uning tushunchalar to‘g‘risidagi qarashlarining mantiqga bog‘liqlik jihatlarini ochish hamda Aristotel mantig‘i bilan tanishish Kurs ishining tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rt band, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, umumiy hajmi 31 betni tashkil qiladi 4 I BOB ARISTOTEL TA’LIMOTINING JAHON FALSAFASI TARAQQIYOTIDA TUTGAN O‘RNI 1.1 Aristotel hayoti ,ijodi va falsafa tarixida tutgan o‘rni Aristotel butunjahon ilm-fanining hozirgi yuksalishga erishishiga juda katta xissa qo‘shgan mutafakkir hisoblanadi. Chunki u ilk bora fanlarni alohida tizimlarga ajratgan, Yunon falsafasi rivojiga sezilarli ta’sir o‘tkazgan hisoblanadi. Uning faoliyati o‘zidan keyingi ko‘plab olimlarning ilmiy faoliyatiga turtki bergan hamda asos vazifasini bajargan. Jumladan, Abu Nasr Forobiy ham juda ko‘p nazariyalarida Aristotel ta’limotlariga asoslangan. Mana shunday buyuk mutafakkirning ilmiy faoliyatidagi o‘ziga xosliklarni, ularning tarixiy ahamiyatini, ilmiy jihatdan qimmatlilik darajasini o‘rganish, nima sababdan Aristotel Arximed, Diogen, Geraklit, Demokrit kabi buyuk mutafakkirlar qatorida tilga olinadi, nega uning asarlari sharq mamlakatlarida ham keng tarqalgan?, degan savollarga javob topish ko‘pchilikda katta qiziqish uyg‘otadi. Arastuning otasi Nikomax Makedoniya hukmdori Amint II ning shaxsiy kotibi bo‘lgan. Shu sababli Makedoniyaning bo‘lg‘usi hukmdori Filipp bilan yoshligidayoq tanishgan. Miloddan avvalgi 367-347-yillarda faylasuf Aflotunning akademiyasida tahsil olgan. Miloddan avvalgi 343-yildan boshlab Makedoniyalik Aleksandrga ustozlik qila boshladi. Makedonskiy taxtga o‘tirgach, Aristotelga bag‘ishlab haykal barpo ettiradi. Arastu peshonasiga sochini tushirib, kalta soqol qo‘yib yurgan. Miloddan avvalgi 336-yilda Arastu Afina shahrida o‘zining xususiy maktabini ochadi. Arastu o‘tkir zehn sohibi bo‘lgan. U 44270 satrdan iborat 28ta kitob yozgan. Asosiy qism: Aristotel- miloddan avvalgi 384-yilda Frakiyaning Stagira Arastuning otasi Nikomax Makedoniya hukmdori Amint II ning shaxsiy kotibi bo‘lgan. Shu sababli Makedoniyaning bo‘lg‘usi hukmdori Filipp bilan yoshligidayoq tanishgan. Miloddan avvalgi 367-347-yillarda faylasuf Aflotunning akademiyasida tahsil olgan. Miloddan avvalgi 343-yildan boshlab Makedoniyalik Aleksandrga ustozlik qila boshladi. Makedonskiy taxtga o‘tirgach, Aristotelga 5 bag‘ishlab haykal barpo ettiradi. Arastu peshonasiga sochini tushirib, kalta soqol qo‘yib yurgan. Miloddan avvalgi 336-yilda Arastu Afina shahrida o‘zining xususiy maktabini ochadi. Arastu o‘tkir zehn sohibi bo‘lgan. U 44270 satrdan iborat 28ta kitob yozgan.Asosiy qism: Aristotel- miloddan avvalgi 384-yilda Frakiyaning Stagira shahrida tug‘ilgan. Qadimgi Yunoniston faylasufi, Aflotunning shogirdi va akedoniyalik Aleksandrning ustozi bo‘lgan. 1 ham ta’rif bergan. Uning o‘g‘li Nikomax otasining asarlarini asrab, nashr etish bilan shug‘ullangan. Ustozi Platon vafot etganidan so‘ng Aristotel bilimlar to‘g‘risida haqiqatga yaqin bo‘lgan tasavvurni rivojlantira boshladi, shuning uchun u ma’rifatparvarlik kelguniga qadar tabiatshunoslikni o‘rganish uchun asos bo‘lib xizmat qildi. 2 Miloddan avvalgi IV asr oxirida Aristotel va uning shogirdlari tomonidan “Politiya” asari yozilgan. Asarda yunon polislari, O‘rtayer dengizi qirg‘oqlaridagi qin va tadqiqotlar” ilmiy-uslubiy jurnali Arastuning shaxsiyati haqida ham ayrim ma’lumotlar mavjud. Uning eng katta orzusi tarki dunyo qilgan baxtiyor faylasuflarning afsonaviy orolidagi akademiya bog‘ining shiyponida nazariy fikrlar bilan band bo‘lib, osoyishta hayot kechirishdan iborat edi. Arastuning shiori: “Faylasuf imkon qadar o‘tkinchi narsalardan uzoqroq turishi va o‘zining “vatani”- chin haqiqatlar saltanati tomon intilmog‘i lozim”-degan jumla Aristotel miloddan avvalgi 322-yilda vafot etadi. Uning o‘limidan so‘ng ilmiy asarlari uyi yaqinidagi g‘orda saqlangan. Keyinchalik Iskandariyadagi muzeyga topshirilgan. Bu qo‘lyozmalar orasida asl nusxalar bo‘lmagan. Ularni milodiy 70- yilda rimlik sarkarda Sulla o‘lja sifatida olib ketadi va asarlardan nusxa ko‘chirtiradi. Aristotel haqiqat haqida quyidagicha fikr yuritgan: “Haqiqatni izlash ham oson, ham mushkul. Chunki hech kim unga to‘liq erisholmaydi. Shuning barobarida, hech kim uni umuman payqamasligi ham mumkin emas. Ammo har bir odam tabiatni anglashimiz uchun ozgina bo‘lsa-da, o‘z xissasini qo‘shadi, ushbu xissalar 1 1.https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Arastu. 2 2.https://uz.warbletoncouncil.org/aristoteles-13294. 6 yig‘indisi natijasida esa ulug‘vor manzara paydo bo‘ladi”. Fransiya sobiq prezidenti Sharl de Goll Arastu haqida shunday fikr bildirgan: “Chuqur fikrlar, yengil tahlil va ishonchli mulohazalardan xoli bo‘lgan har qanday kasbga doir ilm behuda hiyla-nayrangga aylanadi. Oz bo‘lsa-da, ushbu sifatlarni o‘zida jo etgan, ammo ularni tarbiyalay olmagan, shuningdek, ulardan faqat harbiy sohada foydalanganlar yanglishadilar. Aql muayyan kasb mahoratidan topib bo‘lmaydigan xilma-xillikni talab etadi. Umumiy madaniyat haqiqiy boshqaruv o lamda bitta ham sarkarda yo‘qki, o‘z harbiy san’atini inson tafakkuri xazinasi evaziga yuksaltirmagan bo‘lsin. Biz buyuk sarkarda Makedoniyalik Aleksandrning g‘alabalari asosida, albatta, Aristotelni ko‘ramiz…”. Aristotelning ustozi Platon doim o‘z shogirdi bilan faxrlanardi va uni boshqa, dangasaroq shogirdi Ksenokratga taqqoslab: “Bunisini qamchi bilan urib turish, unisining jilovidan tortib turish kerak”- der ekan. Platon akademiyasida 20 yil ta’lim olgan Aristotel “g‘oyalar dunyosi to‘g‘risida”gi ustozining fikrini tanqid qildi. Aristotel fikricha, borliq jins va tur shaklida namyon bo‘ladi. 3 Aristotel o‘z asarlarida falsafiy g‘oyalardan tashqari 158 xil davlat tuzumiga yunon koloniyalari to‘g‘risida ma’lumot beriladi. Asar juda ko‘p bo‘limlardan iborat bo‘lsa-da, bizgacha uning faqat “Afina politsiyasi” qismi yetib kelgan. U biologiyaga alohida qiziqish ko‘rsatgan va keyinchalik ba’zi bir nazariyalarni ishlab chiqqan, masalan, gektokotil orqali sakkizoyoqlarning ko‘payishi haqida fikr yuritgan. Aristotel uzoq yillik kuzatishlari davomida ko‘plab hikmatli so‘zlarni keltirib o‘tgan bo‘lib, ular bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan: “Biz bo‘sh vaqtni qo‘lga kiritish uchun bo‘sh vaqtdan mahrum bo‘lamiz, tinch yashash uchun esa urushamiz”, “Kim fanda ilgarilab, axloqda oqsasa, u oldinga emas, ko‘proq orqaga ketadi”, “Umid orzuning uyg‘onishidir” 4 . Aristotel ilmiy jihatdan o‘z zamonasiga nisbatan shu qadar ilgarilab ketganki, uning ayrim nazariya va qarashlari yuzlab yillardan so‘ng olimlarda turli xil mulohazalarni keltirib chiqargan. Masalan, Galileo Galiley mexanikaga asossolishidan ikki ming yil muqaddam Aristotel 3 R. Rajabov. Jahon tarixi/ II qism/ Qadimgi Yunoniston, Rim. T.: Yangi asr avlodi, -2020. –B. 154. 4 4.https://hikmatlar.uz/author/90. 7 o‘zining “Mexanika muammolari” risolasini yozgan edi. Mazkur risolada Aristotel o‘z zamonasi ilm-fani darajasi tufayli yecha olmagan 36ta dolzarb masalalarni sanab o‘tgan edi. Ular ichida quyidagi masala ham bor: nima sababdan daraxtga og‘ir yuk bilan qo‘shib bog‘langan bolta bilan zarb berilsa, daraxt nisbatan kam zararlanadi; lekin, agar boltani yuksiz ursak, u yiqiladi? Qaytanga bu holatda yiqilayotgan yuk, bosayotgandan ancha kichik 5 . Bu masala uzoq yillardan so‘ng Galileo Galileyda ham qiziqish uyg‘otadi va 1630-yilda buni hal qilishga urinib ko‘radi. Aristotel esa o‘z zamonasining tor tushunchalari sababli bu masalani yecholmagan. Qizig‘i shundaki, uni hozirgi zamon kishilarining aksariyati ham bilishi dargumon. Sharqda Arastu deb atalgan Aristotel juda ko‘plab sharq va g‘arb mutafakkirlarining izllanishlariga turtki bo‘lgan ilmlar egasidir. Yurtimiz tarixida ham bunga misollarni ko‘rishimiz mumkin: Forobiy ellin madaniyati donishmandligining hadsiz bilimdoni edi. U Platon, Aristotelning barcha falsafiy, tabiiy, ilmiy asarlariga oid taqriz va sharhlar yozdi. Agar ilm-fan rivojidagi o‘zining qo‘shgan buyuk xizmatlari uchun Aristotel“birinchi muallim” unvoniga sazovor bo‘lgan bo‘lsa, Forobiy ellin donishmandligini, Aristotelni yaxshi bilganligi, qomusiy aqli sababli “ikkinchi muallim”, “Sharq Aristoteli” degan mo‘tabar unvon oldi. 6 . Aristotelning fikrlari asl, teran, keng qamrovli va tizimli edi. Oxir-oqibat u sxolastikaning intellektual asosiga aylandi. XIII asrda avliyo Foma Akvinskiy Aristotel falsafasi va ilm-fanini nasroniy aqidasi bilan uyg‘unlashtirishni o‘z zimmasiga oldi va u orqali Rim-katolik cherkovining ilohiyotshunosligi va intellektual dunyoqarashi aristotelchilikka aylandi. 7 1.2 Aristotel mantig‘ining transdiskursiv,kommunikativ tabiati:mantiq va ilohiyot 5 https://www.orbita.uz/idex.php?option=com_content&view=article&id= Talqin va tadqiqotlar” ilmiy-uslubiy jurnali 6 R. Shamsutdinov/Sh. Karimov. Vatan tarixi/birinchi kitob. T.: Sharq, - 398:aristotel- masalasi&catid=67:maqolalar&ltemid=53.–B. 227. 7 https://www.britannica.com/biography/Aristotle. 8 Aristotel mantiqining xususiyatlari, uning asosiy xarakteristikalari, uning deduktiv va induktiv qismlari o‘rtasidagi munosabat muammolari, nazariy va amaliy tabiatining xususiyatlari, rasmiy va norasmiy mantiq o‘rtasidagi munosabat va boshqa bahsli masalalarning talqini ko‘p. Aristotel mantig‘i bilan bog‘liq masalalarni muhokama qilishning kommunikativ maydoni amalda tugamaydigan bo‘lib chiqadi. Shubhasiz qolgan yagona narsa shuki, mantiq mustaqil bilim sohasi, alohida fan sifatida ilk bor miloddan avvalgi IV asrda taqdim etilgan. e. Aristotel asarlarida. Bugungi kunda bu haqiqat olimlar tomonidan aniq va shubhasiz qabul qilinadi. Shu bilan birga, Aristotel tomonidan kashf etilgan va madaniyat tarixiga “Organon” nomi bilan kiritilgan bilim sohasi qanday qilib mantiq deb atala boshlandi, degan savol ochiqligicha qolmoqda. Bu savolga aniq, aniq, shubhasiz javob yo‘q. Ushbu maqolada, nisbatan aytganda, organonni mantiqqa o‘zgartirish haqidagi gipoteza ilgari suriladi va ilgari surilgan gipotezani asoslash, Aristotel yaratgan fan nomida sodir bo‘lgan o‘zgarishlarning sabablari taklif etiladi. Maqolada bu sabablar Aristotelning kommunikativ imkoniyatlari bilan bog‘langan. mantiq, uning ilohiyot bilan aloqasining ayrim jihatlari tahlil qilinadi. Aristotelning furgonlari. Shu bilan birga, Xintikka ta'kidlaydiki, zamonaviy jamiyatda nafaqat Aristotel mantig‘ining o‘ziga, balki uning asosida rivojlanayotgan analitikaga yangi, amaliyotga yo‘naltirilgan yondashuvlarga ham ehtiyoj bor. Bu yondashuvlar, xususan, norasmiy mantiq va tanqidiy fikrlash bo‘yicha o‘quv kurslarida taqdim etiladi. Uning nuqtai nazaridan, mantiq tadqiqot missiyasi bilan bog‘lanish uchun muhim bo‘lgan tarbiyaviy missiyaga ega. Xintikkaning fikricha, mantiqning zamonaviy missiyasini shakllantirishning eng muhim sharti mantiqqa “strategiya” tushunchasini kiritishdir. U “fikr tajribalari fani sifatida” mantiq mavzusining yangi talqinini taklif qiladi. Hintikka uchun innovatsion faoliyatning eng muhim sharti “so‘roq qilishning strategik qoidalari”dir .Aynan so‘roq qilish qoidalari, Hintikkaning fikricha, “kashfiyotning strategik mantig‘i”² ga qaratilgan. Uning fikricha, so‘roq orqali bilim izlash Sokrat davridan beri amalda bo‘lgan va hozirgi zamon innovatsion faoliyatida o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan usuldir. Shu bilan birga, Xintikkaning o‘zi 9 ta’kidlaganidek, falsafa, mantiq va analitik kurslarning strategik missiyasini shakllantirish ushbu fundamental bilimlarsiz mumkin emas. Aristotel mantiqining tasdiqlash sohasini belgilab berdi. Endi inson tafakkuri oldida to‘xtatib bo‘lmaydigan, dam olish holatida hech qanday alomatga ega bo‘lmagan va shuning uchun kontseptual ta'rifga ega bo‘lmagan boshqa narsalar paydo bo‘ladi. 8 hu bilan birga, har qanday yangi mantiq, “har qanday tabiat obyektlari” ni tahlil qilishda bir-biridan qanchalik farq qilishidan qat’i nazar, ularning barchasi baribir mantiq deb ataladigan haqiqatni ta’kidlashni muhim deb hisoblaymiz. Bundan tashqari, agar biz Bachelardning o‘rganish ob'ektlarining barqarorligi va harakati o‘rtasidagi bog‘liqlik bo‘yicha uslubiy pozitsiyasidan kelib chiqadigan bo‘lsak, unda ilohiyot barqaror ob'ektdir, shuning uchun o‘z navbatida klassik Aristotel mantig‘i fikrlashni tahlil qilish uchun adekvat vosita bo‘lib chiqadi. teologiya sohasi. Ushbu metodologik sozlama nima uchun Aristotel mantig‘i ilohiyotga to‘liq mos kelishini tushunishga imkon beradi, ammo Aristotelning “Organon” asari qanday, qachon va nima uchun mantiq deb atala boshlaganligi haqidagi savolni ochiq qoldiradi. Aristotel tubdan yangi fanni yaratishdagi natijasi bilan faxrlanardi. O‘zining mantiqiy asarlari tsiklining so‘nggi 34-bobida u shunday deb yozgan edi: “Hozirgi ta’limotga kelsak, vaziyat qisman oldindan ishlab chiqilgan emas, balki qisman emas edi. mutlaqo mavjud hech narsa yo‘q edi... bizdan oldin aytilgan hech narsani topa olmadik, lekin uni ko‘p vaqt va kuch bilan o‘zimiz yaratishimiz kerak edi”. Aristotel asrlar davomida o‘z shogirdlari va kitobxonlariga murojaat qilib, shunday ta’kidlaydi: “Agar shunday sharoitda yaratilgan ushbu ta’limot siz uchun an’analar asosida kengayib borayotgan boshqa ta’limotlarga nisbatan ancha qoniqarli bo‘lib tuyulsa, shuni aytish kerakki, biz o‘ylab topgan barcha narsalar uchun chuqur minnatdor bo‘lishingiz kerak" 9 .Bizningcha, bu murojaat bugungi kunda ham juda dolzarb bo‘lib turibdi. Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, Aristotel yangi fanni yaratdi, u hech qachon bitta nom topa olmadi .Aristotel mantiqining bilim va madaniyatning boshqa sohalari, shu 8 Griftsova I.N. Mantiq nazariy va amaliy fan sifatida: Rasmiy va norasmiy mantiq o'rtasidagi munosabat masalasiga. M., 1999 yil. 9 Falsafiy jamiyat 1969 yil 22 fevralda Frantsiya kollejida Jan Vahl raisligida // Fuko M. Haqiqat irodasi: bilim, kuch va jinsiylikdan tashqari: Turli yillardagi ishlar. M., 1996 yil. 10 jumladan ilohiyotshunoslik bilan o‘zaro munosabatlarida biz M. Fuko o‘zining “Muallif nima?” Bunday holda, Aristotelni, xususan, o‘sha paytda “Organon” umumiy nomi ostida birlashgan asarlar muallifi sifatida emas, balki bir fan muallifi sifatida ham ko‘rib chiqish mumkin bo‘ladi .Bu ma'noda Aristotel trans-diskursiv pozitsiyada va fan (bu holda mantiq) va unga mos keladigan diskursivlik joylashgan. ga nisbatanAristotel ba'zi bir asosiy koordinatalar sifatida. Ushbu yondashuv nafaqat turli xil mualliflar tomonidan taqdim etilgan mantiqning barcha keyingi rivojlanishini Aristotel mantig‘i bilan bog‘liq holda belgilaydigan u yoki bu tarzda, balki madaniy tizimda mantiqning mavjudligining o‘ziga xos xususiyatlarini ham ko‘rib chiqishga imkon beradi Bunday holda, Aristotel “diskursivlikning asoschisi” sifatida “mulohazalar uchun ma'lum cheksiz imkoniyatlarni o‘rnatishga” imkon beradi. 10 Mantiq madaniyat tarixida propedevtika maqomini oldi, ya’ni inson faoliyatining muayyan sohalarida tushuncha va kategoriyalarni, fikr yuritish usullarini tayyorlaydigan, ilgari suradigan, to‘g‘ri tushunish va ulardan foydalanishni o‘rgatuvchi bilim sohasi. Shu munosabat bilan u boshqa barcha fanlarga nisbatan alohida o‘rin tutadi. Bu har qanday fanning ostonasi bo‘ladi, chunki “bilim haqida gap ketganda, mantiq... uni hukm qilishi kerak”, ammo bilim olish uchun “obyektlar haqidagi fanlarga murojaat qilish kerak” . Aristoteldan keyingi madaniyatdagi mantiqning bunday maqomini Boethius ta'kidlagan va ta’minlagan. Shunga qaramay, ba’zan ular mantiqni uning falsafiy va madaniy-tarixiy kontekstlaridan tashqarida ko‘rsatishga harakat qilishadi. Bunday an’ana, xususan, darsliklarda ko‘pincha ushbu kontekstlardan tashqarida o‘qitilishi va taqdim etilishi bilan belgilanadi, lekin alohida mavhum mantiqiy tizimlar ko‘rinishida, ularning haqiqiy roli aniqlashtirish, tahlil qilish, muammoli qilish, masalan, muhim falsafiy savollar, faqat tushunchalar e’lon qilingan, ammo bu yondashuv tufayli butunlay noto‘g‘ri tushunilgan. Bundan tashqari, mantiq va madaniyat mavjudligining madaniy va tarixiy konteksti ko‘pincha e'tibordan chetda qolmoqda. Jahon madaniyati tarixida mantiqqa bo‘lgan munosabat doimo o‘zgarib borgan. u hech qachon aniq 10 M. Martijn // BRILL. 2010. Usul va metodologiyalar: Aristotel mantiqi Sharq va G'arb. 500-1500/ Ed. M. Kemeron, J. Marenbon // BRILL. 2011 yil. 11 bo‘lmagan. Shunga ko‘ra, mantiqning o‘zi ham o‘zgardi, u pasayish va yuksalish holatlarini, “qish uyqusi” holatlarini boshdan kechirdi. Ammo bundan qat’iy nazar, mantiq fan sifatida butunlay rad etilgan davrlarda ham uning rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratildi, balki falsafa ham, chunki u barcha haqiqiy faylasuflar ishlagan savollarga qoniqarli va umumiy qabul qilingan javoblar beradi”. Bu “teologiya” atamasining o‘zini ishlatish bilan bog‘liq kontekstdir. O‘rnatilgan dogma tizimi sifatida ilohiyotga kelsak keyin uning paydo bo‘lishi cherkov otalarining ismlari bilan bog‘liq va bu voqea milodiy 4-asrga to‘g‘ri keladi. Rivojlanayotgan nasroniylik qadimgi intellektual bazadan nafaqat terminologiya nuqtai nazaridan foydalangan. Xristianlik qadimgi falsafiy tafakkur vositalaridan va birinchi navbatda Aristotelning “Organon” vositalaridan faol foydalangan. Aristotel mantig‘i kundalik va ilmiy fikrlash amaliyotini izchil rivojlantirish va sinab ko‘rish imkonini berdi (ikkinchisi, ayniqsa, ilohiyot uchun muhim edi). Bu tahlil qilish ko‘nikmalarini, bilimlarni tashkil etish, argumentatsiya strategiyalarini rivojlantirish uchun sharoit yaratdi, til sintaksisi va semantikasi muammolari bilan qiziqdilar 11 . Ko‘pgina mualliflar Aristotel mantig‘i uning falsafasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishiga qaramay, uning asosiy manbai sifatida qadimgi afinaliklarning notiqlik san'atiga bo‘lgan ehtiyojini, “Aristotel mantig‘i o‘zining asl maqsadiga ko‘ra, xuddi shu amaliy qo‘llanma bo‘lganligini ishonchli tarzda ko‘rsatadilar. navigatsiya risolalari yoki vist o‘ynash bo‘yicha qo‘llanmalar sifatida ... Darhaqiqat, bu mantiq o‘sha paytda moda bo‘lgan alohida turdagi munozara, dialektika, savol-javob o‘yini uchun bir qator qo‘llanmalar edi” 12 ,bu ayniqsa teologik bahslar uchun muhim edi. Mantiq aqliy faoliyatni amalga oshirish qoidalari to‘g‘risida fikr yuritish shakli bo‘lib, xulosa chiqarish, argumentativ xarakterdagi katta hajmdagi materiallarni talab qiladi. Shu bilan birga, shuni tushunish kerakki, nutqning har bir turi mantiqiy izlanishlarni keltirib chiqarmaydi. “Sof rivoyat, adabiy nutq yetarli darajada bahsli material bermaydi. Faqat dalil izlanadigan yoki talab qilinadigan nutq turlari mantiqiy izlanishga 11 Сочинения : В 4- х т . Т . 4 / Пер . с древнегреч .; Общ . ред . А. И. Доватура. — М.: Мысль, 1983. — С.38-57. — 830 с. — (Филос. наследие. Т, 90). 12 Аристотель. Политика // Сочинения в 4-х томах. М., Мысль, 1983. Т.4. Перевод С. А. Жебелева 12 sabab bo‘ladi... Isbotning ikkita sharti bor: haqiqiy asoslar yoki boshlang‘ich pozitsiyalar va to‘g‘ri fikrlash. Bu ikki shart bir-biridan mustaqildir, lekin ular Arastu uchun mutlaqo tushunarli edi...” Xristianlikning teologik tizimi vosita sifatida Aristotelning Organonining barcha bu xususiyatlari bilan chambarchas bog‘liq. Ilohiyotning obro‘si va shunga mos ravishda u foydalanadigan vositalarning vakolati juda katta bo‘lib chiqadi. Ilohiyot paydo bo‘lgandan keyin mantiqning keyingi taqdiri ko‘p jihatdan ilohiyotga bog‘liq bo‘ladi.Mantiq va ilohiyot o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida gapirganda ,tarixiy mantiq maxsus bilim sohasi bo‘lishiga qaramay, ilohiyotda mantiqning egallagan o‘rni haqida gapirish mumkin.ilohiyotdan oldin shakllanadi. Katolik va protestant versiyalarida xristian ilohiyotini mantiq bilan o‘zaro aloqasiz va mustaqil ravishda tasavvur qilib bo‘lmaydi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, mustaqil bilim sohasi sifatida, alohida fan sifatida mantiq birinchi marta miloddan avvalgi IV asrda taqdim etilgan. Aristotel asarlarida. Bu haqiqat olimlar tomonidan aniq va shubhasiz qabul qilinadi. Ilohiyotga kelsak, u Xudo haqidagi ta’limot sifatida, ilohiyot sifatida ancha keyin paydo bo‘ladi. Agar biz ilohiyotning paydo bo‘lishini A.Xarnak (protestant ilohiyotshunosi, 19-asrda Berlin universiteti professori, Evropadagi cherkov tarixiy maktabining rahbari), ya'ni Apostol Pavlusdan hisoblasak ham, u holda bu holatda Biz birinchi asr haqida gapiramiz. Agar biz ilohiyot haqida o‘rnatilgan dogma tizimi, Xudo borligining isboti, diniy axloq, dindorlar va ruhoniylar uchun hayot qoidalari va normalari haqida gapiradigan bo‘lsak, unda uning paydo bo‘lishi cherkov otalarining ismlari bilan bog‘liq .Shu bilan birga, shuni aytish mumkinki, nasroniylik ilohiyoti tizimi mantiqdan ajralmas bo‘lganidek, ilohiyot paydo bo‘lgandan keyin mantiqning keyingi taqdiri ko‘p jihatdan ilohiyotga bog‘liq bo‘lib chiqdi. Mantiq ilohiyot doirasida shakllantirilgan vazifalar va ehtiyojlar bilan bog‘liq holda, asosan bo‘lmasa ham, ko‘p jihatdan rivojlanadi. Shunga asoslanib, mantiq va ilohiyot o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir va o‘zaro bog‘liqlik haqida gapirish mumkin.O‘zaro bog‘liqlik chizig‘i Aristotel falsafasining “ilmiy-teologik tizimni qurish uchun moslashishi bilan boshlanadi, unda nasroniylik e’tiqodi, ota- 13 bobolar ilohiyoti va asrlar davomida olingan insoniy bilimlar materiallari bir uyg‘un ilmiy butunlikni ifodalaydi. Aristotel falsafasi o‘zining mantiqiyligi, uslubi va rejasi, ixcham va aniq tili, universalligi bilan aynan shu maqsadga mos edi” Aristotelizmning ilohiyotdagi taqdiri oddiy va noaniq emas: uning tanqidining turli to‘lqinlari keladi va ketadi ,ammo Aristotel mantig‘i ularning har birida zarur tahlil va tanqid vositasi sifatida mavjud. . Aristotel mantig‘i ilohiyotda Rim-katolik cherkovining bo‘linmas hukmronligi davrida ham, protestantizmning paydo bo‘lishi davrida ham namoyon bo‘ladi. Aristotel mantig‘i katoliklikning shu qadar muhim konstruktiv elementi bo‘lib chiqadiki, agar dastlab protestantlarning katoliklik tanqidi Aristotelga tushmasa, Lyuter Aristotelsiz buni tan olishga majbur bo‘ldi.Ilmiy shaklda o‘qituvchi bo‘lib bo‘lmaydi” . Fikrlashninilmiy shakli mantiq tomonidan fikrlash shakllari va tuzilmalari haqidagi fan sifatida belgilandi. Ilohiyotning butun tizimi murakkab, ierarxik jihatdan aniqlangan, ko‘p bosqichli va to‘g‘ri tuzilgan fikrlashning ko‘p bosqichli tizimiga aylanadi.Nafaqat falsafa va ilohiyot o‘rtasidagi munosabatlar muammolariga, balki mantiq va ilohiyot o‘rtasidagi munosabatlar muammolariga ham Tertullianning mashhur savollaridan biri o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan: birinchi navbatda nima, Afinami yoki Quddusmi? Bu masala nasroniylikda ham, yahudiylikda ham, hatto islomda ham muhokama qilingan . Ma’lumki, Tertullian o‘z tanlovini Quddus foydasiga oqlaydi. Uning fikricha, faylasuflar faqat haqiqatga intiladilar, nasroniylar esa haqiqatga ega. 13 II BOB ARISTOTELNING “TOPIKA” ASARIDA VA UNDA TUSHUNCHALAR TA’RIFI XUSUSIDA 13 М. Дементьев. О понятии κοινωνία у Платона, Аристотеля, в Новом завете и у свв. отцов-каппадокийцев. — XX Сретенские чтения, секция богословия и философии. 14 2.1 Topika-falsafiy lug‘at “Topika” faylasufning Platon akademiyasida tahsil olgan davrini aks ettiruvchi Aristotelning dastlabki asaridir. U ideal dialektik munozara uchun rejani belgilaydi. Aristotelning risolasi , Organonning bir qismi. U 9 ta kitobdan iborat bo‘lib, ularning oxirgisi an'anaviy ravishda “Sofistik raddiyalar to‘g‘risida” mustaqil risolaga bo‘linadi. Topika ko‘pincha Aristotel tomonidan zamonaviy sarlavha ostida, shuningdek, metodlar, dialektika bo‘yicha esse sifatida keltiriladi . Aksariyat tadqiqotchilar Topikani Aristotelning dastlabki asarlaridan biri deb bilishadi. “Topika” - dialektik bahs-munozarani o‘tkazish texnikasini belgilab beruvchi o‘quv qo‘llanma. Bunday munozaralarni o‘tkazish amaliyoti juda keng tarqalgan edi, lekin uning tizimli tavsifi yo‘q edi . “Topika”da bayon etilgan dialektik sillogizm nazariyasi “Birinchi Analitika”da bayon qilingan analitik sillogizm nazariyasiga parallel bo‘lgan mustaqil mantiqiy fandir. Analitik sillogizmdan farqli o‘laroq, dialektik sillogizm “ilmiy”, ya’ni ishonchli binolardan emas, balki ko‘pchilik yoki ularning eng donolari uchun ehtimol bo‘lib ko‘rinadigan suhbatdoshlar tomonidan o‘rnatilgan, qabul qilingan asoslaridan kelib chiqadi. Dialektik xulosa chiqarishni, kengroq tahlil qilganda, dialektik bahsning maqsadi haqiqatni oydinlashtirish emas, balki dushmanni yengishdir. Bunday munozaralar asosan mantiqiy argumentatsiyaga o‘rgatish sifatida muhim edi. “Topika” uchta kitobga bo‘lish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Kitobda Aristotelning “Topika” risolasining birinchi kitobidagi birinchi bobning nomi: “Topika yoki dialektika va uning mavzusi. Sillogizmlarning turlari.” 14 II–III turkumlari tasodifiy xususiyatning mantiqiy xossalaridan ko‘rib chiqadi; IV turkum mantiqiy xossalarni o‘rganadi; V turkum o‘z atributining xususiyatlaridan; VI va VII turkumlarda to‘g‘ri tuzilgan ta’rif qondirishi kerak bo‘lgan talablarni tavsiflaydi. So‘nggi antik sharhlovchilar predikabiliya, ya'ni predikatlar 14 Аристотель. Сочинения: в 4-х т. М.: Мысль, 1978. Т. 2. Философское наследие. 687 с. 15 turlari nomini oldilar. Kitob VIII turkumda savollarni shakllantirish va berish tartibi bo‘yicha amaliy tavsiyalarni o‘z ichiga oladi, shuningdek, javob beruvchilarning huquq va majburiyatlarini belgilaydi. Kitob dastlabki mulohazalar va muhim terminologik tushuntirishlarni o‘z ichiga olgan bir butun ishning uslubiy kirish qismi sifatida yozilgan. 15 Kitobning IX turkumida, uning so‘nggi antik nomi (“Sofistik raddiyalar to‘g‘risida”) kitobning kirish so‘zlari va bob oxiridagi . dialektik bahs jarayonida qo‘llaniladigan sofistik nayranglar tavsifiga bag‘ishlangan yakuniy xulosaga asoslangan. Bundan tashqari, biz Platonning dastlabki dialoglaridan (masalan, “Evtidem”) deb nomlangan nizolarni olib borishning murakkab usuli haqida tasavvurga ega bo‘lishimiz mumkin, bundan tashqari (noto‘g‘ri) sillogizmlarning tavsifini o‘z ichiga oladi va lingvistik noaniqlik asosida mantiqiy xatolarni tavsiflaydi. Aristotel mantig‘i,ayniqsa sillagizmlar nazariyasi G‘arb tafakkuri tarixiga misli ko‘rinmagan ta’sir ko‘rsatadi.Biroq u har doim ham bu o‘rinni egallamagan: elinistik davrda stoik mantiq va ayniqsa Xrizip asarlar yuksak hurmatga sazovor bo‘lgan. Ayni paytda so‘nggi antik davrda Stagiriy asarlarini o‘rgangan sharhlovchilar mehnati tufayli Aristotel mantig‘i ustun mavqega ega bo‘ldi. Aristotel mantig‘i arab va lotin an’analariga meros bo‘lib qolgan Xrizipning asarlari esa yo‘qolgan. Noyob tarixiy sharoitlar Aristotelning mantiqiy asarlarini tushunishga har doim ham yordam bermagan. Kant Aristotel mantig‘i haqida bilish kerak bo‘lgan hamma narsani kashf etganiga ishongan va mantiq tarixchisi Karl Fon Prantl hatto Aristoteldan keyin biron bir yangi narsani ifodalagan har qanday mantiqchi shunchaki chalkash, ahmoq yoki g‘alati bo‘lgan degan xulosaga kelgan. Freyj va Pirsdan keyingi zamonaviy formal mantiqning paydo bo‘lish davrida mantiq haqidagi turlicha g‘oyalar tufayli an’anaviy mantiq (Aristotel matig‘ining davomchisi hisoblangan) va yangi matematik mantiq tarafdorlari bir-biriga muxolif sifatida qarashga intildilar. Faqat so‘nggi yillarda tadqiqotchilar Aristotel nazariyalariga tez-tez matematik mantiq usullarini qo‘llay boshladilar. Aristotel va 15 Ахиезер А. С. Диалог в науке и в обществе. Монологизация и диалогизация управления (опыт российских теорий) // Общественные науки и современность. 2004. № 4. С . 24-34. 16 zamonaviy mantiqchilar o‘rtasidagi yondashuvlar va qiziqishlarda bir qator o‘xshashliklarni aniqladilar. 16 Aristotelning mantiqiy asarlar korpusida bizga ma’lum bo‘lgan mantiqni rasmiy o‘rganishning eng dastlabki namunasi mavjud va shuning uchun asarlar birgalikda juda yaxshi ishlab chiqilgan mantiqiy nazaryani o‘z ichiga olganligi juda diqqatga sazovordir, u ko‘p asarlar davomida katta hurmatga sazovor bo‘lgan : biz nemis faylasufidan Aristoteldan o‘n barobar uzoqda bo‘lgan Kant hatto o‘tmishda shunday deb ishongan . Ikki ming yillar davomida Aristotel nazaryasiga muhim hech narsa qo‘shilmagan. 20-asrda Aristotel mantiqshunos sifatida obro‘si ikki muhim o‘zgarishlarga duch keldi. Frege va Rassel ishlaridan so‘ng zamonaviy va rasmiy mantiqning yuksalishiu Aristotel mantig‘ining ko‘plab jiddiy cheklovlarni tan oldi. “Topika” nima ekanligi ikki yarim ming yildan ko‘proq vaqt davomida turli xil ilmiy sohalardagi tadqiqotchilarni qiziqtirib kelgan, ammo bugungi kunda ham bu tushuncha noaniq talqin qilinmoqda va nafaqat faylasuflar, balki filologlar, ritoriklar, tilshunoslar va olimlarning ongini hayajonlantirishda davom etmoqda. Agar faylasuflar Aristotelga e'tibor qaratib, mavzu uchun “dialektika” nomini (sarlavhasi) tan olishsa, filologlar (aniqrog‘i, ritoriklar) uning kelib chiqishini unutgan ko‘rinadi. Aristotelning zamondoshlari, ammo bugungi kunda ular butunlay o‘zboshimchalik bilan taklif qilingan analitik harakatlar ketma-ketligini aks ettiradi. Ko‘rinishidan, bu ba'zi zamonaviy tadqiqotchilarni Topikani “umumiy joylar” sifatida mutlaqo o‘zboshimchalik bilan talqin qilishga va barcha holatlarga tayyorgarlik ko‘riladigan o‘ziga xos kabinet sifatida qabul qilishga undaydi: “Topika” ulkan shkafning tortib olinadigan bo‘limlari bilan taqqoslanadi. sanoqsiz sonli elementlar saqlanadi. R.I. Pavilionis shunday yozadi: “Har bir fikrlash jarayoni subyektiv, individualdir: subyektdan va uning faoliyatidan tashqarida tafakkur mavjud emas.” Shu bilan birga, u har doim “subyekt - idrok qilinadigan obyekt” munosabatini 16 Spranzi M. The Art of Dialectic between Dialogue and Rhetoric: The Aristotelian Tradition. Amsterdam - Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 2011. 240 p. 17 ifodalaydi degan ma’noda obyektivdir: dunyoni amaliy o‘zgartirish vositalaridan biri bo‘lish uchun tafakkur obyektiv mazmunga ega bo‘lishi kerak. “Topika” asarida buni “bir vaqtning o‘zida” amalga oshiradigan, fikrlash jarayonida subyektiv va obyektivni birlashtirishga imkon beradigan va nutqda aks etadi. 2.2 Aristotelning “Topika” asarida tushunchalarni aniqlash: muammolar va yondashuvlar Aristotelning “Topika” asari tushunchalarni aniqlashga katta e’tibor berib, dialektik fikrlash va argumentatsiya san'atini o‘rganadi. Biroq, bu ta'riflash jarayoni Aristotel tan olgan va hal qilishga urinayotgan bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi.Kontseptsiyalarni aniqlashdagi qiyinchiliklar quyidagilardan iborat : -doiraviy ta’riflar: keng tarqalgan muammolardan biri aylanmalik bo‘lib, ta’rif belgilangan atama yoki uning sinonimlariga tayanadi va hech qanday yangi ma’lumot bermaydi. Aristotel doiraviylikdan qochish va uning o‘rniga tushunchalarning mohiyatini oydinlashtirish uchun jins va farqlardan foydalanish zarurligini ta’kidlaydi. -haddan tashqari keng yoki tor ta'riflar: ta’riflar juda keng (ahamiyatsiz narsalarni qamrab olgan) va juda tor (tushunchaning muhim jihatlaridan tashqari) o‘rtasidagi muvozanatni saqlashi kerak. To‘g‘ri va mazmunli ta'riflar uchun o‘ziga xoslikning to‘g‘ri darajasini topish juda muhimdir. -noaniqlik: ko‘p atamalar bir nechta ma'noga ega yoki aniq chegaralarga ega emas, bu noaniqlik va chalkashlikka olib keladi. Aristotel noto‘g‘ri talqinlardan qochish uchun atamalarni aniqlashda kontekst va aniqlik muhimligini ta'kidlaydi. -ma’nolarni o‘zgartirish: atamalarning ma'nolari vaqt o‘tishi bilan va turli kontekstlarda rivojlanishi mumkin, bu esa statik ta'riflar uchun qiyinchilik tug‘diradi. Aristotel bu harakatchanlikni tan oladi va ta’rifga moslashuvchan yondashuvlar zarurligini ta’kidlaydi. Shuningdek Aristotelning ta’rifga yondashuvlarining quyidagicha turlari mavjud: 18 -genus va differentia: Aristotelning tushunchalarni aniqlashning asosiy usuli jinsni (kontseptsiya tegishli bo‘lgan kengroq kategoriya) va differentsiani (uni jinsning boshqa a’zolaridan ajratib turadigan o’ziga xos xususiyatlar) aniqlashni o‘z ichiga oladi. Misol uchun, “inson” “oqilona hayvon” deb ta’riflanishi mumkin, bu yerda “hayvon” jins va “ratsional” farqlash. -misollar va qarama-qarshi misollar: Aristotel tushunchaning ma'nosini ko‘rsatish va uning chegaralarini aniqlashtirish uchun misollar va qarama-qarshi misollardan foydalanish muhimligini tan oladi. Bu noaniqlikdan qochishga yordam beradi va ta’rif mo‘ljallangan ma’noni to‘g‘ri aks ettiradi. -dialektik imtihon: Aristotel turli nuqtai nazarlar va potentsial e’tirozlarni tekshirishni o‘z ichiga olgan ta’rifga dialektik yondashuvni rag‘batlantiradi. Bu jarayon ta’riflarni takomillashtirish va ularning aniqligi va to‘liqligini ta'minlashga yordam beradi. 17 To‘g‘ri ta'riflar samarali dialektika va fikr yuritish uchun juda muhimdir. Ular asosli dalillarni yaratish, tegishli dalillarni aniqlash va xatolardan qochish uchun asos yaratadi. Ta’riflash muammolarini hal qilish va amaliy yondashuvlarni taklif qilish orqali Aristotelning “Topika” asarida aniq fikrlash va samarali muloqot qilish uchun qimmatli vositalarni taqdim etadi. Bugungi kunda mavzular tadqiqotchilarni ikki yarim ming yil oldin bo‘lgani kabi qiziqtiradi, ammo bu tushuncha nafaqat turli fanlarda, balki bir xil ilmiy soha mutaxassislari tomonidan ham noaniq talqin qilinadi. Shu bilan birga, “umumiy joylar” bilan mavzularning deyarli universal filologik identifikatsiyasi mavjud. Bu nafaqat qayta tiklangan ritorikada, balki tilshunoslik, madaniyatshunoslik va adabiyotshunoslikda ham sodir bo‘ladi. Va bugungi kunda zamonaviy tadqiqotchilar Topikani “san’at asarining muntazam takrorlanadigan elementlari” yoki ma’lum doimiylar- madaniy, ritorik, estetik, badiiy deb tushunishadi. Bunday tushunishni yengib o‘tish va mavzularni dialektik ko‘rib chiqish, ularga apikal lingvistik kategoriyalar-modellar maqomini berish nihoyatda qiyin , ammo agar biz mavzuning tarixiy davomiyligini saqlab qolishni va shu bilan birga uni 17 Аристотель . Сочинения : в 4- х т . М .: Мысль , 1978. Т. 2. Философское наследие. 687 с. 19 amalga oshirishni istasak, bu mumkin va hatto zarurdir. Biz mavzuni kommunikativ ma’noni yaratish uchun tizimli va semantik modellar tizimi sifatida ko‘rib chiqamiz , ya'ni. biz atamaning an'anaviy tushunishiga qarshi chiqamiz. Aristotel o‘z mavzusini dialektika bilan aniqlaydi: risola boblarining subtitrlari “Mavzu yoki dialektika va uning mavzusi”, “Dialektikaning afzalliklari haqida”, “Dialektikani o‘zlashtirish to‘g‘risida” va boshqalar bu holatga e'tibor bermaslik bu xato bo‘lar edi. 18 Aristotel dialektikani, eng avvalo, muloqot va muloqot san’ati sifatida tushunadi. Aristotel o‘z risolasida “topiklar”ni aniqlamaydi, lekin ulardan qanday foydalanishni batafsil tushuntiradi. U “Topika” haqida shunday yozadi: “Ushbu ishning maqsadi, biz o‘zimiz biron bir pozitsiyani himoya qilganimizda, har qanday taklif qilingan muammo bo‘yicha xulosalar chiqarish va qarama- qarshilikka tushmaslik yo‘lini topishdir”. Topika bo‘yicha an’anaviy (ritorikada o‘rnatilgan) nuqtai nazarga ko‘ra , “individual topiklar dunyoni tasvirlash uchun xizmat qiladigan umume’tirof etilgan tushunchalardir”.Biroq, dialektika deb tushuniladigan mavzu ta’rifi bo‘yicha “umumiy qabul qilingan nuqtai nazarlarni” o‘z ichiga olmaydi, chunki dialektika “hech narsadan xulosa chiqarmaydi, faqat muhokama qilinishi kerak bo‘lgan narsadan xulosa chiqaradi”. Oxir oqibat, “biz ikki tomonlama yechim imkoniyatiga imkon beradigan narsa haqida maslahatlashmoqdamiz” va “hech kim kelajakda boshqacha bo‘lishi mumkin bo‘lmagan, mumkin bo‘lmagan va mumkin bo‘lmagan narsalar haqida maslahatlashmayapti”. 19-asrda Aristotelning bu pozitsiyasi e’tibordan chetda qolmadi. Masalan, P.G. Redkin Aristotelning “Topika” haqida shunday yozadi: “Falon dialektika, Arastuning fikricha, odatda uning mavzusi deb ataladigan narsa, ya’ni umumiy joylar (toposlar), loki kommunalar bilan bog‘liq san’at, umumiy nuqtalar ma’nosida. nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda, umuman olganda, ushbu qoidalarni ham himoya qilish, ham rad etish mumkin, bu mavzuning nomini tushuntiradi". Agar bu kontekstda “nuqtai nuqtai nazar” umumiy qabul qilingan fikrni anglatgan bo‘lsa, “ham himoya qilish, ham rad etish” haqida gap bo‘lishi mumkin emas, chunki bu ta’rifi bo‘yicha mumkin emas. Aristotelni takrorlash, 18 Арно А. и Николь П. Логика, или Искусство мыслить. М .: Наука , 1991. 20 P.G. Redkin shunday yozadi: “Dialektik sillogizmlarda predmetga bog‘lanishi mumkin bo‘lgan yoki unga nisbatan bahsli bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha atributlar, predikatlar quyidagi to‘rtta sinfga qisqartiriladi: tasodifiy yoki tasodifiy atribut, jins, alohida yoki maxsus. atribut va ta’rif ; shuning uchun dialektika, birinchi navbatda, bilim va mahoratdan, ushbu to‘rtta sinfni muhokama qilish va qo‘llashdan iborat. 19 “Topika” birinchi kitobining beshinchi bobida Aristotel ushbu to‘rtta tushunchalar sinfini, to‘rtta “umumiy joylar”, to‘rtta “nazariy nuqtai nazar” va “narsa” ni ko‘rib chiqishning to‘rt jihatini tavsiflaydi. Aristotel ularni predikabiliya deb ataydi va ularni “o‘ninchi raqam” toifalaridan tubdan farq qiladi, deb hisoblaydi. Agar “Kategoriyalar” da Aristotel narsalar va nutq o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rnatish haqida qayg‘ursa (u har doim “predikatsiyani” “birinchi mohiyat” ga muvofiqligini tekshiradi), u holda “Topika” da u boshqa toifalar tizimini taklif qiladi. Predikabiliya bo‘lishdan ko‘ra ko‘proq fikrlash bilan bog‘liq, garchi ular toifalar bilan o‘zaro aloqada bo‘lsa ham. Birinchi kitobning to‘qqizinchi bobi “Topika”dagi ana shu o‘zaro ta’sirga maxsus bag‘ishlangan bo‘lib, bu yerda fikrlashga nisbatan bo‘lishning ustuvorligi, tafakkurning borliqqa bog‘liqligi belgilanadi: “Axir, tasodif va nasl, va to‘g‘ri ta’rif har doim ushbu toifalardan biriga tegishli. Darhaqiqat, ular orqali shakllangan barcha pozitsiyalar yo narsalarning mohiyatini, yoki miqdorini, yoki sifatini yoki boshqa kategoriyalardan birini anglatadi. Shunday qilib, predikabiliya tizimi Aristotel tomonidan toifalardan boshqa asosda ajratilgan va shakllangan . Bu yerda birinchi o‘rinda ta’rif, ya’ni bo‘lish emas , balki u haqida “aytish” mohiyat emas ( u toifalarda ), balki “mohiyatni bildiruvchi nutq” . To‘g‘ri va tasodifiy - bu aqliy operatsiya orqali farqlanishi kerak bo‘lgan belgilar. Aristotel uchun “ifoda qilingan ...” jinsi aniq tafakkur bilan bog‘liq tushuncha : u “mohiyat” bo‘lsa ham, jinsni “ikkinchi” deb tasniflaydi. Agar biz predikabiliyani yodda tutsak, Aristotelning “Topika” da birinchi o‘rin nutqda, muloqotda bo‘lish haqida fikrlashda , ya’ni “biz qandaydir pozitsiyani himoya qilganimizda” amalga oshiriladigan aqliy faoliyatga 19 Perelman Ch. Traite de l'argumentation, la nouvelle rhetorigue. Paris, 1958. 21 beriladi. Shunday qilib, Aristotel ba’zi aqliy operatsiyalarni “narsalar” ga oid toifalar va taxminlar orqali tushunadi. Voqelik obyektlarini turli tomonlardan va turli nuqtai nazarlardan ko‘rib chiqish usullari to‘plami Aristotelning, uning dialektikasining dolzarb mavzusi edi . Aristotelning mavzularini uning toifalari bilan bog‘lamasdan o‘rganib bo‘lmaydi. “Hech qanday bog‘lanishsiz ifodalangan so‘zlarning har biri yo mohiyatni , yo sifatni , yo miqdorni , yoki munosabatni , yo joyni , yo zamonni , yo mavqeni , yoki egalik , harakatni , iztirobni anglatadi ”. Agar Aristotelning bu asosiy kategoriyalari “bir vaqtning o‘zida til va tafakkur kategoriyalari” , keyin Aristotelning “Topika” bu kategoriyalarning aqliy va nutq faoliyatida haqiqatga to‘g‘ri bo‘lmagan, ammo ishonchli bilimlarga, ya’ni har qanday odamning har qanday masala bo‘yicha ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan kundalik fikriga taalluqli foydalanish usullarining tavsifi. Shu ma’noda Aristotelning mavzusi uning klassik (formal) mantiqiga qo‘shimcha emas, balki odamlarning aqliy va nutqiy faoliyatining yetakchi qo‘llanmasidir. Sitseronning xuddi shu nom ostidagi “Topika” risolasi Aristotel toifalari, predikabiliyalarini birlashtirishning odatiy namunasi va bu tizimning rivojlanishidagi burilish nuqtasidir. 20 Biroq, Aristoteldan farqli o‘laroq, Sitseron uchun dialektika va mavzular bir xil narsadan uzoqdir. Mavzudan dialektikani olib tashlagan va Aristotelning “yuqori” atamasini “joy” deb hisoblab, Sitseron “bu so‘z bilan Aristotel, go‘yo dalillar olinadigan omborlar deb ataladi” deb ta’kidlaydi. Ushbu “omborlar” orasida u Aristotelning toifalarini , uning predikabiliyasini va usullarini nomlaydi . Shu bilan birga, u endi boshqa toplar tizimiga ega. U “joy”ning ikki turini ajratib ko‘rsatadi: “ba’zilari ishning nima haqida ketayotgani bilan bog‘liq bo‘lsa, boshqalari esa tashqaridan olingan”. Birinchi turga u butunni (u ta’rifni qo‘shadi ), qismlarni , belgilashni (“dalil so‘zlarning ma’nosidan kelib chiqqan holda”), “savol bilan bog‘liq”ni o‘z ichiga oladi, bu yerda u “ko‘p qismlarni” belgilaydi, shu jumladan , jins , tur, o‘xshashlik, farq, qarama-qarshiliklar, holatlar, sabab, oqibat, taqqoslash. Ikkinchi tur “asosan hokimiyat yoki guvohlikdan olingan “ dalillarga to‘g‘ri keladi. Sitseron har bir “joy” ni batafsil ko‘rib chiqadi, 20 Садикова В. А. Обучение публичной речи: топиковая модель // Рус. яз. в школе. 2008. № 7. 22 bir tomondan ularni chegaralashga, ikkinchi tomondan esa ularning o‘zaro ta'sirini aniqlashga harakat qiladi. Kvintilian Sitseronga bo‘lgan barcha hurmati bilan Aristotel tushunchasini “dialektika” atamasiga qaytaradi va o‘z navbatida “umumiy joylar” va “ixtiro manbalari” ni baham ko‘radi. 21 Avvaliga u umume’tirof etilgan fikrlarni, vaqti-vaqti bilan ishlatilishi mumkin bo‘lgan “bo‘shliqlarni” tushunadi; ikkinchisi ostida - eng umumiy toifalar , unga ko‘ra siz o‘zingizning bayonotlaringizni yaratishingiz mumkin, bir xil modellarga ko‘ra - turli nuqtai nazarlarni taqdim etasiz. Shu bilan birga, Kvintilianning “ixtiro manbalari” amalda Aristotel toifalari bilan mos keladi. Shunday qilib, zamonaviy ritorikadagi mavzularni “oddiy narsalar” sifatida tushunish, ehtimol, Kvintilianning umumiy qabul qilingan fikrlari , “bo‘shliqlari” bilan bog‘liq . Strukturaviy va semantik modellar tizimi sifatida mavzu Aristotelning kategoriyalariga asoslangan Kvintilianning “ixtiro manbalari” ga borib taqaladi , bu esa o‘z navbatida borliq va tafakkurdagi umuminsoniy tajribani tizimlashtirish, umumlashtirishdir. O‘rta asrlarda mavzu dialektika bilan emas, balki dialektika mantiq bilan belgilanadi va dialektika sifatidagi mavzu hozirgi vaqtda hech qanday nazariy rivojlanishni olmaydi. Mavzuni rasmiylashtirish va soddalashtirishning umumiy tendensiyasini yuqori nomining tarixiy taqdirida kuzatish mumkin. Sitseron o‘zining “Topika” asarida “dalil so‘zlarning ma’nosidan chiqarilganda” belgilashni ajratib ko‘rsatadi, bu yuqorini sof pragmatik tarzda, uni borliqning mohiyati bilan bog‘lamasdan va eng yuqori mohiyatni ta’kidlamasdan tushunish. Aristotelning fikriga ko‘ra, ism har doim mavjudotning nomidir va bu umuman etimologiya emas, tarix emas, balki ismning zamonaviy (o‘sha paytda Aristotel uchun, hozir biz uchun) tushunchasi , bugungi tushunchaga eng yaqin Qadimgi yunonlarni tushunishning sxolastik an’anasi darhol bartaraf etilmadi. Masalan, R.Dekart dialektikani oddiy narsalar bilan ajratib, uni mantiqqa qarama-qarshi qo‘yadi, “dialektika uni mustahkamlagandan ko‘ra sog‘lom fikrni buzadi, ongimizni shu oddiy narsalar va narsalarning mohiyatiga yot bo‘lgan savollarga botiradi”, deb hisoblaydi. Boshqa mualliflar ham “oddiy joylar” ga salbiy 21 Цицерон Марк Туллий. Три трактата об ораторском искусстве. М.: Ладомир, 1994. 23 munosabatini bildiradilar: “Oddiy narsalarni qachon ko‘rib chiqishga hayron bo‘lmang: bu muhim emas. Ularni umuman ko‘rib chiqmaslik yaxshiroqmi yoki yo‘qligini aniqlash foydaliroq bo‘lishi mumkin”. Biroq, mavzu shu qadar keng tarqalganki, u hatto “umumiy joylar” sifatida yashash huquqini so‘zsiz rad etgan olimlar orasida ham tan olinmagan ko‘rinadi. A. Arno va P. Nikol “umumiy g‘oyalarning xilma-xilligi: nasl, tur, tur farqlari, tegishli xususiyatlar, tasodifiy xususiyatlar haqida” fikr yuritadilar. Ular ularni “umumiy joylar” bilan bog‘lamaydilar, lekin aslida ular ularni dialektik ma’noda yuqori toifalar deb hisoblashadi. Shunday qilib, “umumiy joylar” ni barcha holatlar uchun birdek mos keladigan o‘ziga xos dalillar sifatida ko‘rib, mualliflar nutqda ijodiy bo‘lmagan, muzlatilgan, nutqning mazmuni va chuqurligini cheklovchi sifatida foydalanish imkoniyatlarini haqli ravishda rad etadilar. Shu bilan birga, ular nutq mavzusi bo‘yicha chuqur fikr yuritishning umumlashtirilgan usullari sifatida o‘zlarining qo‘llanilishini his qiladilar, chunki har qanday bayonotda ham mavhum, sxematik, namunaviy komponent, ham konkret, leksik-sintaktik, semantik komponent mavjud. Zamonaviy aloqa usullarini kuzatish va tahlil qilish, biz Aristotelning toifalari, predikabiliyalari va tepaliklari odamlar o‘rtasidagi o‘zaro tushunish va og‘zaki o‘zaro ta'sir uchun asos bo‘lib qolayotganiga amin bo‘ldik. Ularga asoslanib, biz kundalik nutq amaliyotida ham, har qanday ilmiy-gumanitar tadqiqotlarda ham amalga oshiriladigan lingvistik toifalar va tarkibiy va semantik modellarning cho‘qqilari tizimi sifatida dialektik tushuniladigan eng maqbul, bizning fikrimizcha, zamonaviy cho‘qqilar ro‘yxatini ajratib ko‘rsatamiz: 1. Harakat, 2. Azob (ta’sir sinovi), 3. Sabab, 4. Ta’sir, 5. Xususiyatlar (Belgilar, Sifatlar), 6. Qismlar, 7. Butun, 8. Qoyish, 9. Taksil, 10. Qarshi ( Kontrast ), 11. Holatlar (Joy, Vaqt, Maqsad), 12. Ismi, 13. Umumiy (Mavhum), 14. Xususiy (Konkret), 15. Umumiy, 16. Turli, 17. Ta’rif, 18. Misol, 19. Sertifikat , 20.Ramz. 22 Ular aloqa va bilish jarayonida biz yaratishimiz mumkin bo‘lgan barcha ma’nolarni tashkil qiladi,chunki mavzular biz yashayotgan dunyoni qurish usulidir. Taklif etilayotgan ro‘yxat Aristotelning ro‘yxatini yoki qadimgi yoki zamonaviy 22 Аристотель. Сочинения: в 4-х т. М.: Мысль, 1978. Т. 2. Философское наследие. 687 с. 24 ritorikaning biron bir ro‘yxatini takrorlamaydi, lekin bu ro‘yxatning hisoblanishi g‘oyasiga asoslanadi, chunki biz muloqot jarayonida bir-birimizni tushunishimiz uchun bunday shovqin modellarining cheklangan soni bo‘lishi kerak. Har bir yuqori - bu grammatik va lug‘at bilan emas, balki ma’lum bir vaziyatda faqat muayyan vaziyatda shakllanadigan kommunikativ ma’no bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lum turdagi bayonotning ideal modeli, chegarasi, invariantidir . Keling, buni oddiy misol bilan ko‘rsatishga harakat qilaylik-har xil kundalik vaziyatlarda ikki xil holatda aytilgan bayonot: Men maktabga boraman . Vaziyat 1. Opa akadan non uchun do‘konga yugurishni so‘raydi. Aka javob beradi: Men maktabga ketyapman (ya'ni non sotib ololmayman, chunki maktabga borish vaqti keldi). Kommunikativ ma'no eng yuqori sabab tomonidan amalga oshiriladi va “Men maktabga boraman” iborasi bilan ifodalanadi. Vaziyat 2 . Bir tanishi yetti yildan beri bormagan oilaga keladi. U hatto borligini bilmagan bolani ko‘radi. U beixtiyor xitob qiladi: Oh, sizning chaqalog‘ingiz bor Bolalar chaqaloq deb atashni yoqtirmaydilar. Bola javob beradi: Men maktabga boraman! (ya’ni, men allaqachon kattaman, kichik emasman). Kommunikativ ma'no qarshi mavzu orqali amalga oshiriladi va xuddi shu “Men maktabga boraman” iborasi bilan ifodalanadi. Strukturaviy va semantik modellar sifatida toplar odamlar ongida mavjudlik yaxlitligini yetarli darajada aks ettiradi va bu yaxlitlikni muloqot jarayonida “bu yerda va hozir” tezda tuzilishiga imkon beradi. Dialektik xususiyatga ega bo‘lgan, tilda lingvistik kategoriyalarning cho‘qqisi sifatida yashaydigan, tafakkur va nutqda strukturaviy-semantik model sifatida amalga oshiriladigan mavzular faqat muloqotga bog‘liq va shuning uchun ularning mavhum tabiatiga qaramay, muloqotdan ajratilgan holda o‘rganib bo‘lmaydi. Muloqot, o‘z navbatida, konkretlashgan mavjudot sifatida vaziyat bilan belgilanadi va tizim sifatida mavzuning rekursiv tabiati Til, fikr va borliqni bir-biriga bog‘laydi - muloqot orqali, individual onglarning aloqasi orqali. Bugungi kunda ilm-fan o‘zining kelib chiqishiga burilish qilmoqda va fanni o‘rganishning markaziy obyekti - inson bilan integratsiyalash g‘oyasi tobora kun tartibiga tushmoqda: “ Bilim subyektining ortib borayotgan roli tilga mulk sifatida 25 maksimal darajada e’tibor berishni talab qiladi. 23 Ma'lum bir jismoniy va ijtimoiy muhitga kiritilgan va ajralib bo‘lmaydigan bir butunlik sifatida shaxs faoliyatining hissiy, ratsional va hissiy jihatlarining doimiy o‘zaro ta'siri bilan bilish jarayonini va uning mahsulotlarini boshdan kechirayotgan shaxs. Bizning fikrimizcha, mavzu kommunikativ ma'noni yaratish uchun tarkibiy va semantik modellar tizimi sifatida bunday protsessual yaxlitlikni o‘limga olib kelmasdan tahlil qilishga hissa qo‘shishi mumkin . XULOSA Yuqorida buyuk Yunon mutafakkiri, sharq xalqlari Arastu deb atagan olim Aristotelning hayoti va ilmiy faoliyatiga imkoniyat darajasida to‘xtalib o‘tishga 23 Асмус В.Ф. Античная философия. М.: Высш. шк., 1976. 26 harakat qilindi. O‘rganilgan adabiyotlar natijasida shunday xulosaga keldimki, Aristotel shaxsiyati haqiqatdan ham juda katta ulug‘vorlikka ega. Bunday ulug‘vorlik uning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan bebaho xissasi ortidan kelgan, albatta. Uning ilm-fanga qo‘shgan xissasi nafaqat o‘sha davr jamiyati, balki butun insoniyat uchun juda katta ahamiyatga molik hodisa bo‘ldi. Uning ilk bora fanlarni alohida tizimlarga ajratib chiqishidan turli xil fan sohalari bo‘yicha nodir asarlar yaratishigacha, o‘zining falsafiy-axloqiy fikrlaridan tortib aniq va tabiiy fanlarga oid dastlabki qarashlarni ilgari surishigacha hamma-hammasi insoniyat uchun qimmatli hisoblanadi. Chunki aynan Aristotelning dastlabki, nisbatan sodda nazariyalari, ilmiy yangiliklari bo‘lmaganda hozirgi kundagi ko‘plab mukammal kashfiyot va ixtirolar, yangi falsafiy qarashlar mavjud bo‘lmasligi mumkin edi. Sabab shundaki, Aristotelning ko‘plab ilmiy nazariyalari hamda falsafiy dunyoqarashi bugungi kunda ilm-fan sohasidagi ko‘pdan-ko‘p yangiliklar uchun ma’lum darajada asos bo‘lib xizmat qilmoqda va bu hodisa katta ehtimol bilan kelajakda ham xuddi shu yo‘sinda davom etadi. Aristotel ilmiy merosining yana bir ahamiyatli jihati shundaki, uning ilmiy falsafiy qarashlari jahon ilm-fani uchun ko‘plab buyuk insonlarni yetishtirib berdi. Masalan, agar Aristotelning ilmiy qarashlari bo‘lmagada Abu Nasr Forobiy, Foma Akvinskiy kabi insonlar bu darajada buyuk bo‘lmasliklari mumkin edi. Chunki ula r faoliyatida Aristotelning qarashlari juda katta salmoqqa ega hisoblanadi. Birgina Makedoniyalik Aleksandrga ustozlik qilgani ham Aristotelning aqliy jihatdan qanchalik yetuk ekanligidan dalolat beradi. Chunki dunyoni titratgan insonni o‘z fikrlariga ishontira olish hammaning ham qo‘lidan keladigan ish emas.Shuning uchun ham biz Aristotelning ilmiy merosidan imkon qadar unumli foydalinishimiz zarurdir. Shu bilan birga tarixga qomusshunos olim sifatida kirdi. Uning merosi eramizdan oldingi IV asrgacha yunon fani to‘plagan haqiqiy bilimlar majmuasi edi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, uning tomonidan yozilgan asarlarning soni mingtaga yaqinlashadi. O‘z ustozi Aflotundan farqli o‘laroq, Aristotel fikricha, moddiy olam birlamchi bo‘lib, g‘oyalar dunyosi ikkilamchidir. Bir hodisaning ikki tomoni sifatida shakl va mazmunni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Tabiat haqidagi 27 ta’limot uning risolalarida avvalo harakat haqidagi ta’limot sifatida namoyon bo‘ladiki, bu Aristotel tizimining eng qiziq va kuchli tomonidir. U dialektikaning yirik vakili hisoblanadi. Dialektika uning uchun ehtimoliy va haqiqatga o‘xshash bilimlardan haqiqiy va ishonchli bilimlar olish usuli edi. Faylasufning “Organon” deb umumiy nom olgan mantiqiy asarlari haqiqat va tafakkur qonunlari haqidagi ta’limotdir. O‘rta asrlarda “Organon” eng mashhur va o‘qiladigan asar bo‘lib, o‘rta asrlardagi barcha sxolastika (borliqni tekshirish va o‘rganishga emas, balki din aqidalariga suyangan idealistik falsafa) uning asosiga qurilgan edi. Aristotelning hayvonlar haqidagi risolalari mashhur bo‘lib, ularda qadimgi davrda birinchi marta yirik organizmlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi tadqiq etilgan, ularning ta’rif va tasniflari berilgan edi. Shuningdek, olim o‘zini tarixchi, pedagog, notiqlik ilmining nazariyotchisi, axloqiy va siyosiy ta’limotlar asoschisi sifatida ham namoyon qilgan edi. “Metafizika” – “Birinchi asar” ida Aristotel to‘rt xil sabab haqida so‘zlaydi. Har bir narsa undan hosil bo‘ladi. Aristotel o‘zining ushbu ta’limotidan chekinib, shaklni faol hisoblaydi, xatto shakl borliqning ma’nosi ham deydi. Aristotel material yolg‘iz imkoniyat, u shakllanibgina ro‘yobga chiqadi deb moddani passiv hisoblaydi. Har bir tabiiy xodisada Aristotel ichki azaliy maqsad, entelexiyani ko‘rdi. Aristotel tabiatni harakat va taraqqiyotda, imkoniyatni esa voqelikka aylanish jarayoni deb tasvirlaydi. Uningcha, butun olam o‘z harakatini – “birinchi harakatlantiruvchidan” oladi. Bu fikr keyingi o‘rta asr faylasuflari uchun manba bo‘lib xizmat qildi. Aristotel olamni bilishda avvalo inson sezgisining roli to‘g‘risida gapirib, hamma seziladigan va sezgi uyg‘otadigan narsa tashqarida mavjud, deb hukm chiqaradi. Zotan narsalardagi, xodisalardagi umumiylikni bilish, sezishning ishi emas, balki aql, tafakkur, nazariy bilishning, fanning vazifasidir. Aristotel fandagi muhim xizmatlaridan biri uning harakatning turlari va taraqqiyot shakllari to‘g‘risidagi nuqtai nazaridir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. Aristotel. Sochineniya v 4-x tomax. T. 1. –M., 1975-1984. 28 2. Aristotel//http://society.polbu.ru/kirilenko_philosophy//ch12_i.html 3. Asmus V.F. Antichnaya filososfiya. –M., 1976. 4. Ckirbekk, G., Gile, N. Falsafa tarixi. –T.: “Sharq”, 2002. -720 b. 5. G‘arb falsafasi (Q.Nazarov va boshqalar. Tuzuvchi va mas’ul muharrir). – Toshkent: Sharq, 2004. 6. Griftsova I.N. Mantiq nazariy va amaliy fan sifatida: Rasmiy va norasmiy mantiq o‘rtasidagi munosabat masalasiga. M., 1999 yil. 7. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Arastu. 8. https://uz.warbletoncouncil.org/aristoteles-13294. 9. https://www.britannica.com/biography/Aristotle . 10. https://www.orbita.uz/idex.php?option=com_content&view=article&id= 11. Husserl E. Mantiqiy tadqiqotlar. Sof mantiqqa prolegomena. Sankt- Peterburg, 1909 yil, T. 1. 12. Kant I. Sof aqlning tanqidi. Asarlar: 6 jildda.M., 1964. T. 3. 13. Muhammadjon Qodirov “Markaziy Osiyo, Yaqin va O‘rta sharqning falsafiy tafakkuri” T.: ToshDShI nashriyoti. 2009. 14. Renan E. Sobranie sochineniy. –Kiev. 1960. 15. Xrestomatiya po filosofii: Uchebnoe posobie. –M., 1998. 16. Арасту. Поэтика. Ахлоки кабир. Риторика. T .: Янги аср авлоди . 17. Асмус В.Ф. Античная философия. М.: Высш. шк., 1976. 18. Цицерон Марк Туллий. Три трактата об ораторском искусстве. М.: Ладомир, 1994. 19. Perelman Ch. Traite de l'argumentation, la nouvelle rhetorigue. Paris, 1958. 20. Арно А. и Николь П. Логика, или Искусство мыслить. М.: Наука, 1991. 21. Spranzi M. The Art of Dialectic between Dialogue and Rhetoric: The Aristotelian Tradition. Amsterdam - Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 2011. 240 p. 29 22. Ахиезер А. С. Диалог в науке и в обществе. Монологизация и диалогизация управления (опыт российских теорий) // Общественные науки и современность. 2004. № 4. С. 24-34. 23. Аристотель. Сочинения: в 4-х т. М.: Мысль, 1978. Т. 2. Философское наследие. 687 с 30

Aristotelning “topika”sida tushunchalarni ta’riflash masalari

KIRISh….......................................................................................3 
   
I BOBARISTOTEL TA’LIMOTINING JAHON FALSAFASIDA TARAQQIYOTIDA TUTGAN O‘RNI  
1.1. Aristotel hayoti ,ijodi va falsafa tarixida tutgan o‘rni             
 1.2Aristotel mantig‘ining transdiskursiv,kommunikativ     tabiati:mantiq va ilohiyot                                                          9-14                                      
   
II BOBARISTOTELNING “TOPIKA” ASARIDA VA UNDA TUSHUNCHALAR TA’RIFI XUSUSIDA 

 

2.1.

 

Topika-falsafiy lug‘at

 

15 -18

 

2.2.

 

 

Aristotelning “Topika” asarida tushunchalarni aniqlash: muammolar va yondashuvlar

 

18 - 26

 

XULOSA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27-28
  
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YXATI   . . . . . . . . . . . 29-30
Купить