Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” va “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarlarining tarixshunoslik fanida tutgan o‘rni - Sotsiologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	344.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Sotsiologiya

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

17 Sotish

Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” va “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarlarining tarixshunoslik fanida tutgan o‘rni

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
PSIXOLOGIYA VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI TARIX
YO NALISHIʻ
_______________________ talabasining
TARIXSHUNOSLIK VA MANBASHUNOSLIK FANIDAN
Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” va “Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar” asarlarining tarixshunoslik fanida tutgan o‘rni
KURS ISHI
ILMIY RAXBAR: ______________________
Guliston 2025

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………… 3
I. BOB Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” va “Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarlarining tarixshunoslik
fanida tutgan o‘rni………………………………………………... 5
1.1 Abu Rayhon Beruniy tarixiy asarlarining musulmon
tarixshunosligidagi o’rni…………………………………………… 5
1.2 Abu Rayhon Beruniyning hayoti va ijodi………...………………... 9
1.3 Beruniyning o’z zamonasi ijtimoiy taraqqiyoti va ilm-fani
qaxramoni……………...…………………………………...…….... 13
II.
BOB Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” va “Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarlari O’zbekiston
tarixidagi o’rni……………………………………………………. . 23
2.1 Asarning eng muhim qismi…………………………………………
23
2.2 Asardagi Chig’atoy qo’shinining tuzilishi………………………... . 26
III. XULOSA…………………………………………………………... 27
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………… 30
2

KIRISH
Mavzuning ahamiyati. Ushbu mavzuning ahamiyatli jihati o’rta asr tarixi
davlat hokimiyati tomonidan joriy etilgan joriy etilgan qonunlar, xalqlarnig hayoti
va turmush tarzi, humkronlik qilgan hukmdorlar.
Mavzuning dolzarbligi. Yurtimizda o’rta asrlar ijtimoiy holat, xalqning
turmush darajasi uning iqtisodiy imkoniyatlar haqida muhim o’rin tutadi.
Kurs ishining maqsadi. Tariximizni ochib bergan Abu Rayxon Beruniyning
faoliyatlarini ochib berishdir. Markazga to’liq tobe ekanligi, xalqimiz o’z mehnati
mahsulini emin-erkin foydalana olmaganligini va ijtimoiy tanglikning qanchalik
oqibatlarga olib kelganligini ham ko’rib chiqmog’imiz lozim.
Mavzuni o’rganilish darajasi: Kurs ishing o’rganilish darajasi sifatida Abu
Rayhon Beruniyning “Hindiston” va “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”
asarlarining tarixshunoslik fanida tutgan o‘rni
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishida O’zbekiston o’rta asrlar
tarixining eng og’ir davrini xolislik bilan ochib berishga harakat qilindi. Kurs
ishida mustaqil davlatimizning o’rganilayotgan davrdagi qanchalar ayanchli
ahvolda tushib qolganligi etirof etildi. O’rta asrlar voqealar va hodisalar yoritib
berilgan. Shuningdek buyuk olim Abu Rayxon Beruniyning qilgan amaliy say-
harakatlarini o’rganish muhim masala bo’lib xizmat qiladi. Kurs ishidan maqsad
o’rta asrlar iqtisodiy ahvolning haqqoniy sifatlarini ochish va bugungi bozor
iqtisodiyotiga asoslangan rivojlanish dasturining nechog’lik asosli ekanligi tahlil
qilishdir.
Kurs ishining nazariy-uslubiy asoslari. Tadqiqotning nazariy metodologik
asosi sifatida, Abu Rayxon Beruniyning asarlarida qayd etilgan ajdodlarimiz
tomonidan qoldirilgan boy moddiy va ma’naviy merosni o’rganish va ularni
kelajak avlodga avaylab yetkazish haqidagi g’oyalari, ayniqsa, Abu Rayhon
Beruniyning “Hindiston” va “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarlari
bugungi kundagi ahamiyati fikrlari, hamda kurs ishi mavzusiga oid nazariy
metodologik asoslarni milliy g’oyasining maqsad, vazifalari, xalqimizning milliy
mentalitetidan kelib chiqqan holda milliy g’oya asos qilib olinib, uning
3

metodologik tamoyillarini bugungi kunda o’zbek milliy tarixshunoslik fanida amal
qilinayotgan nazariy va amaliy qarashlar chunonchi, ifodalangan muhim vazifalar
tadqiqotning nazariy-metodologik asoslarini tashkil etadi. Shuningdek, davlat va
hukumat farmonlari hamda qarorlarida ilgari surilayotgan uslubiy ko’rsatmalar
tashkil etadi. Kurs ishida tarixiylik, obektivlik, ilmiylik, xolislik, mantiqiy izchilik
tamoyillariga asoslandi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi . Avvalo, mavzuning mustaqillik mafkurasi
asosida tadqiq etilib, manbalarga tanqidiy tarixiy jihatdan yondashilib, ilk
marotaba muomalaga kiritilayotgan yangi ma’lumotlar va davriy matbuot
materiallari asosida ilmiy-nazariy xulosalar qilinganligida ko’rinadi. Kurs ishida
bu davr va hozirgi zamon iqtisodiy holati ta’hlil etiladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.

4

1 BOB. Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” va “Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarlarining
tarixshunoslik fanida tutgan o‘rni.
1.1. Abu Rayhon Beruniy tarixiy asarlarining musulmon
tarixshunosligidagi o’rni.
O’rta asrlarning buyuk qomusiy olimi Abu Rayhon Beruniy tarix, falsafa,
falakiyot, ma’danshunoslik va boshqa fanlar bo’yicha 152 dan ortiq ilmiy asar
muallifidir. Arablar istilosidan keyin Markaziy Osiyo xalqlarining qadimiy
madaniyati inqirozga uchradi, zavol topdi, ammo yangi sharoitlarda ushbu xalqlar
yanada yuksak ilm-fan va madaniyatni yaratdilar. Abu Rayhon Beruniyning hayoti
va ijodi uchun murakkab bo’lgan sharoitni Markaziy Osiyoda hukm surgan
feodalizm sharoitidagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayot murakkabliklaridan
ajralgan holda o’rganish mumkin emas. Sarson-sargoardonlik qomuschi olimning
qismatiga aylangan edi. Yosh Beruniy 998- yilda Kaspiy dengizining janubiy
sohilidagi Jurjon hokimi Qobus ibn Vushmagir o’z huzuriga taklif qiladi. Beruniy
Vushmagir huzuridagi qaytgandan so’ng o’zining tarixiy asarlaridan biri –
“Osorul-boqiya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”) asarini hokimga
bag’ishlaydi.
Tarixshunoslik fani Abu Rayhon Beruniyning tarixiy dunyoqarashiga doir
ma’lumotga ega emas. Bizning tahlilimiz shu masalaga bag’ishlanadi. Beruniyning
ko’pdan-ko’p ilmiy ishlari orasida “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”
nomli tarixiy asari alohda o’rin tutadi. U 5 yildan ortiq Jurjonda yashaydi. Qobus
saroyida yashab turgan G’ilon va Tabariston hokimi Marzubon ibn Rustamning
taklifi bilan tarix fanida qisqa “Xronologiya” nomi bilan mashhur bo’lgan
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” risolasini yozadi. Asar muqaddimasi
kun va tun nima, ularning majmui va boshlanishi, oy, yil va milodlarning mohiyati,
bu masalada xalqlarning tafovutlari, xalqlarning podsho va hokimlarga
munosabati, Zulqarnayn degan shoh haqida, milodiy va hijriy yil hisoblari,
xronologik turkumlar, soxta payg’ambarlar va adashgan xalqlar, fors, so’g’d
hamda xorazmliklarning bayramlari, yahudiylar, suryoniylar va nasoroniy xalqlari,
5

qadimgi sehrgarlik, sabiylar, arablar, shuningdek, islomga e’tiqod qiluvchi xalqlar,
arablarning johiliyat davridagi bayramlari hamda musulmonlarning nishonlaydigan
kunlari haqida fikr yuritiladi. Beruniy tarixiy risolalarining ko’pi yo’qolib ketishi
sababi ham ehtimol shunda bo’lsa kerak. U manbalarni shafqatsiz tanqid qiladi, bu
esa o’sha davr zamondoshlarining ko’pchiligiga manzur bo’lmasligi mumkin edi.
Beruniyning “Xronologiya” va “Osor ul-boqiya” risolasi an’anaviy islom dunyosi
tarixshunosligida odat bo’lgan shohlar va qahramonlar faoliyati, siyosiy voqealar
o’rniga xalqlar madaniyati tarixi, ularning urf-odati va fe’l-atvori masalalarini
yoritishga e’tibor beradi. Shuning uchun tarixchilar “Yodgorliklar”ga tarixiy-
etnorafik tadqiqot sifatida ham qaraydilar.
Abu Rayhon Beruniy 27 yoshida yozgan ushbu asarda alloma o’zining
hayotiy kuzatuvlari asosida yunon, rim, fors, so’g’d, xorazm, yahudiy, arab va
boshqa xalqlarning yilnoma (kalendar) tizimlarini bir-biriga taqqoslab, ularning
kelib chiqish tarixini tahlil qiladi. Mazkur asarda yana Turonzamin xalqlarining
tarixi, urf-odatlari va madaniyatiga oid masalalar ham o’z ifodasini topgan.
Beruniyning “Osor ul-boqiya” asari tarixchilar tomonidan katta qiziqish bilan
o’rganilgan. Asarni 1957- yilda arabshunos olim M. A. Sale birinchi marta rus
tiliga tarjima qilgan edi. Tarjima jarayonida V. Zaxau nashr etgan arabcha va
inglizcha nusxasi, Leningrad va qisman Istambul qo’lyozmalaridan foydalangan.
101 Shuni ham qayd etish kerakki, rus tiliga qilingan tarjima ayrim nuqson va
kamchiliklardan xoli emas. Ayrim o’rinlarda butun jumlalar tushib qolgan, ba’zan
esa chalkashtirib yuborilgan. Tarjimon qo’lida Istambul qo’lyozmasining
fotonusxasi mavjud bo’lishiga qaramay, undan to’la foydalanmagan. Ruscha
tarjima S. P. Tolstov va V. P. Sheglovlarning so’z boshisi bilan boshlanadi.
Tarjimaga M. A. Sale tuzgan ilmiy izohlar ham ilova qilingan. Rossiyada ushbu
noyob asar bilan o’z vaqtida akademik I. Yu. Krachkovskiy ham qiziqqan edi. U
o’zining “Arab qo’lyozmalari ustida” nomli mashhur asarida 1910- yillarda
Petrogradning Osiyo muzeyida sotib olingan XIII asrga oid qo’lyozma bilan
qiziqqani, bundan Zaxau nusxasini to’ldiradigan o’rinlarini ko’chirib olgani va
bularni nashrga tayyorlashni mo’ljal qilib qo’yganini eslatib o’tadi. Lekin, I. Yu.
6

Krachkovskiy buni amalga oshirolmaydi. U o’zining “al-Beruniy va Sharqning XI
asrdagi geograflari” nomli asarida “Yodgorliklar”ga juda yuksak baho beradi va
ushbu kitob haqida qimmatli fikrlarni aytib o’tadi
Beruniyning tarixiy tadqiqot usuli, uning islom madaniyatidagi o’rni, Qur’oni
Karim va Hadisi sharifdagi asoslari, qadimgi va o’rta asrlardagi tarixiy tadqiqot
usullaridan keskin farq qiladi. Allomaning ilmiy-tarixiy tadqiqot usullaridagi
o’ziga xos tizim va yangiliklar Ahmad Zakiy Validiy To’g’onning “Tarixte usul”
kitobida ilk marotaba 1950- yillarda o’rganilgan. G’arbdagi tarixni talqin etish va
metodologik yoritishning tarixi bo’lganidek, Sharqda ham tarixni talqin etishning
o’z tarixi mavjud. Ilk musulmonlarning tarixni tushunish va talqin etishlari asosan,
ilohiyot ta’sirida shakllangan va shuning uchun bu ilmiy tarix emas, asosan, ertak,
afsona, rivoyat, doston, juda nari borsa, xronologik bayon va sulolalarning
qahramonlik ishqiy sarguzashtlari doirasida qolavergan edi. Hadis va
rivoyatlarning tanqidiy tahlil qilish usuli Tabariy kabi olimlarning rivoyatchilik
tizimidan ta’sirlanishlariga olib keldi. Hozirda o’zbek olimlari ham Imom
alBuxoriy yaratgan hadis ilmidagi tanqidiy usul tarixda ilmiy usulining
shakllanishiga sabab bo’lganligi to’g’risidagi xulosani aytmoqdalar. Beruniy tarix
falsafasi muammolarini yoritishda go’yo pozitivistlar va iqtisodiy omillarga urg’u
qiluvchi materialistlarga yaqin ko’rinsa-da, uning tarixga yondashishi, birinchi
navbatda, insoniylik ta’sirining kuchayib borishini hal qiluvchi sabab deb biluvchi
yondashishdan iborat. Ikkinchidan, Beruniy o’rta asr diniy, ilohiyot, tarix
falsafasidagi nuqtai nazarlardan emas, balki inson aql-zakovatiga to’la ishonch
nuqtai nazaridan tarixga optimistik yondashgan.
Uchinchidan, F. Nitsshe, A. Shopengauer, O. Shpengler va boshqa G’arb
tarixchi hamda mutafakkirlaridan farqli o’laroq, Beruniy tarix insoniyatning
kelajagini faqat taqdiri azaldan bog’lab qo’yilmagan, balki insoniyatning
istiqboliga umid bilan qaragan, tarixiy taraqqiyotning ilg’or yo’li, buning qonun va
qonuniyatlarini e’tirof etgan. Beruniy, ayniqsa, ibn Xaldunning “Tarix falsafasi
usuli va prinsiplari” asari, hozirgi G’arb tarixchi olimlari, jumladan, A. Toynbi
kabi zabardast tarixchilarga sezilarli ta’sir ko’rsatgan. Beruniyning o’z zamonasi
7

ijtimoiy taraqqiyoti va ilm-fani darajasidan ilgarilab ketganligining boisi shundaki,
tarix ilmini oddiy xronologik qaydlar tarixidagi qiziqarli siyosiyharbiy, jangu-
jadal, suronli voqealar haqidagi maroqli va ibratli fan, pand-nasihat manbasi emas,
balki muttasil yuksalib boradigan jamiyat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy,
huquqiy va ma’naviy-axloqiy jihatlari hamda qonuniyatlari mavjudligini ochib
beruvchi jiddiy ilm-fan sohasi sifatida tushunishga erisha olganligini ko’rish
mumkin. Bu jihatdan uning tarixiy tafakkur va tadqiqot usullari XIX–XX
asrlardagi “Tarix falsafasi”ning turli maktablari, ayniqsa, O. Kontning pozitivlik
istoriosofiyasi, E. Dyurkegeymning istoriosofik sotsiologiyasi, “Annalar” maktabi
tarixiy tafakkur va tadqiqot usullari bilan hamohangdir.
8

1.2. Abu Rayhon Beruniyning hayoti va ijodi.
Qadim zamonlardan sivilizatsiya o’choqlaridan bo’lgan Xorazm tarixi bilan
nafaqat mamlakatimiz, balki dunyo tarixchilari shug’ullanib kelgan hamda bir
qator yirik ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Lekin, o’z o’rnida shuni ta’kidlash
joizki, o’rta asrlar Xorazm tarixi fanda juda kam o’rganilgan. Vaholanki, Xorazm,
umuman, Markaziy Osiyo hududida o’rta asrlarda dunyo ahamiyatiga molik
bo’lgan buyuk voqealar ro’y bergan va ular ko’plab manbalarda aks ettirilganiga
qaramay, ushbu asarlar hozirgi kunda o’zbek tiliga tarjima qilinmagan, tahlil
qilinmagan va to’liq o’rganilmagan. Ana shunday kam tadqiq etilgan
muammolardan biri bu – Xorazmshohlar davlati tarixidir. Ziyo Bunyodov o’zining
“Anushtegin - Xorazmshoxlar davlati (1097–1231)” nomli asarida Xorazmshohlar
davlatining shakllanishi, taxt uchun kurashlar, mazkur davlatning yuksalishi,
harbiy tuzilishi, davlat va saroydagi lavozimlar, tanga-pul muomalasi hamda
madaniy hayoti to’g’risidagi keng ko’lamli ma’lumotlar beradi. Muhammad bin
Muayyad Bag’dodiyning “Kitob at-tavassul ila tarassul” asarida 1182– 1184-
yillarga tegishli Xorazmshoh Takash hukmronligi davri hujjatlari jamlangan.
Ularning orasida Tekeshning 1183- yilda G’iyosiddin G’uriyga yuborgan
maktubi ham mavjud. V. V. Bartold asarlarini hisobga olmaganda, to 1962-
yilgacha “Tarixi Bayhaqiy” to’liq yevropa tillariga o’girilmagan. A. K. Arends uni
rus tiliga tarjima qilishda G’ani va Fayozning 1945- yildagi nashri matniga
asoslandi. Ikkinchi nashrda o’zgarishlar mavjud bo’lib, unda kirish qismiga
qo’shimchalar kiritildi, ba’zi joylar, ayniqsa, iboralar tarjimasi aniqlashtirildi.
Qo’shimchalarda yo’qolgan jildlarga tegishli qismlarning yangi topilmalari ham
bor. Bundan tashqari, Bayhaqiyning asarida tasvirlangan tarixiy voqealarga
aloqador “Maqomati xoja Abu Nasri Mishkan” asaridan ham ushbu voqealarni
to’ldiruvchi ayrim parchalar ikkinchi nashrga kiritildi.
Mo’g’ullar bosqini Markaziy Osiyo xalqlariga cheksiz kulfat va fojialar olib
keldi. Movarounnahrning shahar va qishloqlari xarobaga aylantirildi,
hunarmandchilik hamda savdosotiq inqirozga uchradi, dala-yu vodiylar huvillab
qoldi. Sharqning eng yirik va qadimiy o’chog’i bo’lgan Samarqand mo’g’ullar
9

bosqiniga qadar juda katta shahar edi. Samarqand orqali Chingizxon huzuriga
borgan Xitoy rohibi Chan-Chunning so’zlariga qaraganda, mo’g’ullar bosqinidan
so’ng shaharda 25 ming oila – oldingi aholining chorak qismi qolgan edi, xolos.
Demak, ilgari bu yerda 100 ming oila, ya’ni taxminan 400 mingdan ortiq kishi
yashagan. 30 ming hunarmand Mo’g’ulistonga olib ketilib, mahalliy shahzodalarga
tarqatilgan edi. Muammoning tarixshunoslik jihatiga qaytamiz. Xitoy rohibi Chan-
chunning hikoyasiga sharqshunoslardan birinchi bo’lib, V. V. Bartold e’tibor
qaratdi. Uning “Turkiston o’lkasi XIII asrda” (Xitoy sayohatchisining hikoyasi
asosida) maqolasi “Turkestanskoe vostokovedenie” jurnalining 1894- yil 43–44
sonlarida e’lon qilindi. Ushbu maqoladan sayohat yo’nalishini aniqlash mumkin
edi. U quyidagicha: Chu va Talas daryolari, Sayram, Sirdaryo, Mirzacho’l,
Zarafshon, Samarqand (1221-yil dekabr – 1222- yil aprelning oxiri), Kesh va
Amudaryo orqali o’tib, Chingizxon qarorgohiga yetib borgan. Qaytishda Chan-
Chun Chingizxon ortidan ketgan. V. V. Bartold “X asrdan to XIII asr (Chan-
Chun)gacha bo’lgan davrga tegishli Turkiston hayotini mufassal yorituvchi bironta
ma’lumotga ega emas edik. Chan-Chunning ma’lumotlari shu jihatdan mamlakatni
o’rganish uchun qimmatlidir”, – deb yozgan edi
V. V. Bartoldning muhim tarixiy asarlaridan biri hisoblangan “Turkiston
mo’g’ullar bosqini davrida” doktorlik dissertatsiyasiga ham to’xtalish zarur.
Asarning kirish qismida muallif kitobining nomi mazmuniga to’liq kelmasligini
yozadi. V. V. Bartold maxsus tadqiqot uchun Markaziy Osiyo tarixining muhim
bosqichi – mo’g’ullar bosqini davrini tanlagan. U Markaziy Osiyoning qadimgi va
ilk o’rta asrlar tarixiga esa o’zining maqsadi uchun zarur bo’lgani qadar murojaat
qilmoqchi edi. Biroq, mavzuga oid adabiyotlar bilan tanishuv muallifga o’zigacha
bo’lgan tadqiqotchilarning manbalar bo’yicha xulosalar qilmaganliklarini
ko’rsatdi. Ularsiz esa mo’g’ullar kelganda Markaziy Osiyo qay ahvolda ekanligini
aniqlash mushkul edi. Muallifning fikricha, ushbu kitob ilk bor Markaziy Osiyo
tarixini manbalar asosida, ijtimoiy va maishiy sharoitlarga e’tibor berilgan holda
yoritadi. Asar kirish, to’rtta bob va ilovadan iborat. Asarning kirish qismi
tarixshunoslikka oid bo’lib, u arab tarixchi va jo’g’roflaridan tortib, to Temuriylar
10

davrigacha bo’lgan, Markaziy Osiyo tarixiga bag’ishlangan manbalarga bergan
tanqidiy sharhiga bag’ishlangan. XIII asr oxiri – XIV asr boshlarida chingiziylar
saroyida yashagan yirik tarixchi olim va siyosiy arbob Rashididdinning hayoti va
ijodi mo’g’ullarning Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlaridagi hukmronligi davri
bilan bog’liqdir. Fazlulloh Abul-Xayr Rashididdin
Hamadoniy 1420–1447 yillar oralig’ida Hamadonda unchalik mashhur
bo’lmagan tabib oilasida dunyoga kelgan. U Abakaxon hukmronligi (1265–1282)
davrida davlat xizmatiga kiradi va G’ozonxon (1295–1296) hukmronligi davrida
saroy tabibi vazifasini bajaradi. Rashididdin ma’rifatli kishi bo’lib, ko’p tillarni
o’rgangan, adabiyot va she’riyat nafosatini tushunar, tarixiy asarlarni yaxshi bilar,
tibbiyot, xandasa hamda falakiyot ilmlaridan yaxshi xabardor edi. U ayniqsa,
ilohiyot bilimdoni sifatida mashhur edi, Fazlulloh 1298- yilda vazir etib
tayinlanadi. U Xulagu davlatining boshqa vazirlaridan farqli o’laroq, kuchli
markaziy hokimiyatning zaruriyatini chuqur his qilgan hukmdor sifatida aniq
siyosiy yo’nalishda ish olib bordi. Rashididdin 19 yil hokimiyat tepasida bo’lib,
o’zi mansub bo’lgan tabaqaning tub an’analariga sodiq qoldi. U feodal jamiyatning
markazlashgan davlat hokimiyati uchun izchil kurashdi. Ammo, afsuski, uning
umri fojiali tugadi. “Markazlashtirish siyosati” jamiyatning feodal ravnaqi
yo’nalishida eski vaqtlardagidek tayanch topa olmadi. Hukmdor madadidan
mahrum bo’lgan Rashididdin 1317- yilda iste’fo berdi, bir yildan so’ng esa
dushmanlari uyushtirgan fitna qurboni bo’ldi. U sulton O’ljaytuni zaharlashda
ayblanib, o’g’li, sulton soqiysi Ibrohim bilan 1318- yilning 18- iyulida qiynab
o’ldirish va mol-mulki musodara qilinishiga hukm qilinadi. Tabrizda ular qurgan,
asosan hunarmandlar, muqovachilar, xattotlar va yozuv qurollari yasovchi ustalar
yashaydigan Rashididdin mahallasi buzib tashlandi. Ammo, tasodifgina uni qatl
etilishdan saqlab qoldi. 10 yil o’tgach
Rashididdin oqlandi, oilasiga molmulkining bir qismini qaytarildi. O’g’li
G’iyosiddin vazir lavozimini egalladi va otasining siyosiy yo’lini davom ettirishga
urinib ko’rdi. Rashididdin esa Xulagu naslidan bo’lgan G’ozonxonning buyrug’i
va taqdir taqozosi bilan tarixchiga aylandi. Keyinchalik “shunday asarlar yaratdiki,
11

bu asarlar uning nomini asrlar osha saqlab qoldi”. “Jome’ at-tavorix” bugungi
kunda haqli ravishda ko’p mamlakatlarda uzoq hukmronlik qilgan ko’chmanchi
mo’g’ullarning maishiy hayoti va ijtimoiy-siyosiy tarixi bo’yicha eng muhim
manbalardan biri hisoblanadi. Fors tilidagi manbalar orasida bunga teng asarlar
yo’q. “Jome’ at-tavorix”da boy ma’lumotlar asosida mo’g’ullarning ko’chmanchi
turmush tarzi, marosimlari, urf-odatlari va qonun-qoidalari haqida yorqin hikoya
qilinadi. Rashididdinning ushbu shoh asarida o’troq xalqlar hayoti, xo’jalik-
iqtisodiy ahvoli, ko’chmanchi va o’troq turmush tarzi o’rtasidagi ziddiyatlar ham
o’z ifodasini topgan. “Jome’ at-tavorix”da ko’chmanchi feodallar hukmronligi
ostida qolgan, “asosan, o’troq aholi ko’p mamlakatlarning iqtisodiy, xo’jalik va
siyosiy tarixiga oid ancha mufassal ma’lumotlar keltiriladi”. Rus olimi I. N.
Berezin tarixshunoslik jihatidan Rashididdinning asarini chuqur o’rgangan. Ushbu
sharqshunos olim butun umrini Rashididdin merosini o’rganishga bag’ishladi. I. N.
Berezin fors tilidagi nashrlarning asosiy noshiridir. U “Jome’ at-tavorix”ning
birinchi jildi (Chingizxon hukmdorlik davri tarixi), shuningdek, “Turkiy va
mo’g’ul ko’chmanchi qabilalari” tarixini o’z ichiga olgan qismlarining
tarjimonidir. Biroq, I. N. Berezin hayotligi davrida asar qo’lyozmasining eng
yaxshi, ya’ni Toshkent va Istambul nusxalari ma’lum emas edi. Shu bois ismlar,
turkiy mo’g’ul iboralari, jo’g’rofiy va tarixiy-toponomik iboralar aniqlashtirishni
talab qilar edi.
12

1.3. Beruniyning o’z zamonasi ijtimoiy taraqqiyoti
va ilm-fani qaxramoni.
Buning ustiga uning nashri to’liq emas edi. Shu bois 1936- yilda SSSR Fanlar
akademiyasi Sharqshunoslik instituti “Jome’ at-tavorix”ning forscha matni va
ruscha tarjimasining qayta ko’rib chiqilgan nashrini bosmaga tayyorlay boshladi.
1–139 betlarni prof A. Romaskevich, 140–231 betlarni filologiya fanlari nomzodi
L. Xechaturov va nihoyat, 232 betdan iborat asarning oxirigacha bo’lgan qismini
yetuk sharqshunos, professor A. Alizoda nashrga tayyorladi. Yana shuni ham
ta’kidlash kerakki, tanqidiy matnni birinchi jildining 1 va 11 qismlari hamda
ruscha tarjima matni 1941- yilda professor A. A. Romaskevich tomonidan
oldindan tahrir qilingan edi. Rashididdinning “Jome’ at-tavorix” asari elxonlarga
bo’ysunuvchi mamlakatlar ijtimoiyiqtisodiy ahvoliga oid juda ko’p ma’lumotlarni
o’z ichiga oladi. Bu sohada bironta ham tarixiy asari u bilan tenglasholmaydi.
Asarda dehqonchilik, yerdan foydalanish tartibi, soliqlar va ularni undirish usullari
hamda mamlakatning iqtisodiy ahvoli xususida qiziqarli ma’lumotlar berilgan.
Rashididdinning ushbu asari V. V. Bartoldning iborasi bilan ifodalaganda, o’rta
asrlar fors tarixshunosligining “so’nggi so’zi”dir. Mana, 150 yildirki, asar
tadqiqotchilarni o’ziga tortib keladi, u to’g’risida ko’plab asarlar bitiladi. Mazkur
asarni o’rganish va nashr etish bilan bugun ham butun jahon shug’ullanmoqda.
“Yilnomalar majmuasi” bilan bir qatorda Rashididdinning “Yozishmalar”i
ham Yaqin, O’rta Sharq va Markaziy Osiyoning XIII–XIV asr boshlari tarixini
o’rganishda muhim manbadir. Ushbu manba tarixshunosligi unchalik chuqur va
mukammal emas. Gap shundaki, “Yozishmalar” muallif vafot etgach, 1327–1336
yillar oralig’ida uning o’g’li G’iyosiddin Muhammad Rashidiyning urinishlari
natijasida kitobga aylangan. Vazirning topshirig’iga ko’ra, Rashididding sobiq
shogirdi Muhammad Abarko’hiy ushbu to’plamni tuzishga kirishdi. Rashididdin
maktublari Sharqda keng tarqaldi. Ingliz tadqiqotchisi E. Braunning shaxsiy
kolleksiyasidan shu narsa anglashiladiki, ushbu xat (yozishma)lar XIV–XV asrlar
chegaralarida va keyingi asrlarda ham qayta ko’chirib olingan. Sovet tarixchisi I.
Petrushevskiyning guvohlik berishicha, “Yozishmalar” “Yilnomalar majmuasi”ga
13

o’xshab ketadi va ularda o’sha davr rasmiy hujjatlari uchun xos bo’lgan iboralar
bir xil shaklda uchraydi. Xullas, hozir Rashididdin “Yozishmalar”ining 13 ta
nusxasi ma’lum va Ulardan 8 tasi ro’yxatga olingan. “Jome’ attavorix” asari 1301–
1311 yillar oralig’ida G’ozonxonning topshirig’i bilan yozilgan. Rashididdinning
“Jome’ at-tavorix” asari Sharq va G’arb olimlarining e’tiborini ko’pdan beri jalb
etib kelmoqda. XV asrda Eronning yirik tarixchilaridan biri Hofizi Abru “Jome’
attavorix”ning davomini yozib, Eronning 1371- yilgacha bo’lgan tarixini yoritib
bergan. Hofizi Abruning ushbu asari “Zayli jome’ at-tavorix” (“Jome’ at-
tavorix”ga qo’shimcha) nomi bilan mashhur. Asar 1937–1938 yillarda professor
Xonbobo Bayoniy tomonidan Tehronda nashr etilgan. Asarning birinchi qismi,
ya’ni “Tarixi G’ozoniy” fransuz sharqshunos olimlari M. Kartmer (1836), E.
Bloshe (1911) va chex tadqiqotchisi K. Yan (1941) tomonidan chop etilgan
Shuningdek, rus sharqshunosi I. N. Berezin “Tarixi G’ozoniy”ni izchil
o’rgandi va uning forscha matni bilan ruscha tarjimasini nashr ettirdi (1858, 1868,
1888). “Jome’ at-tavorix” rus sharqshunoslari A. A. Romaskevich va Y. ye.
Arendslar tomonidan ruscha izohi bilan 1968- yilda Moskvada nashr qilindi. Asar
uch qismdan iborat bo’lib, birinchi qismda mo’g’ullar va ular asos solgan davlatlar
Ulug’ yurt, ya’ni Mo’g’uliston, elxoniylar davlati hamda mo’g’ullar asoratiga
tushib qolgan mamlakatlar, Shimoliy Xitoy, O’rta Osiyo va Yaqin hamda O’rta
Sharq mamlakatlari xalqlarining mo’g’ul istilosigacha bo’lgan qisqacha tarixi
yoritilgan. Ikkinchi qismda Sharq mamlakatlari xalqlarining islomdan avvalgi
tarixi, Arab xalifaligi va uning tarkibida tashkil topgan G’aznaviylar imperiyasi,
Saljuqiylar va Xorazmshohlar davlatlari tarixi; Xitoy, qadimgi yahudiylar, franklar,
Rim imperiyasi va Hindiston tarixi aks etgan bo’lsa, uchinchi qismda esa yer
kurrasi hamda yetti iqlim mamlakatlarining geografik holati yoritilgan. Afsuski,
asarning so’nggi, uchinchi qismi saqlanmagan. Qo’lyozma 1318- yilda
Rashididinning shaxsiy kutubxonasi talon-taroj qilingan vaqtlarda yo’qolgan
bo’lishi mumkin. Asarning turk-mo’g’ul xalqlari tarixini o’z ichiga olgan qismi
Markaziy Osiyo xalqlari tarixini o’rganishda katta ahamiyatga ega. Kitobning
O’rta Osiyo, Eron va Kavkazorti xalqlarining XIII asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy
14

hayotiga oid qismlari ham benihoya qimmatlidir. Birinch
Birinchi qism ayni paytda islom hukmdori O’ljaytu sultonning ukasi
G’ozonxon nomiga atab yozdirilgan. Ushbu jildda turk-mo’g’ul xalqlarining
Chingizxongacha bo’lgan tarixi, Chingizxon tuzgan yirik feodal davlat, uning
yurishlari va mo’g’ullarga qaram bo’lgan mamlakatlar tarixi, XII–XIII asrlarda
shimoliy-sharqiy Osiyoda ko’chib yurgan turk va mo’g’ul qabilalarining kelib
chiqishi hamda ularning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o’rni keng sharhlanib,
G’ozonxon (1295–1304) o’tkazgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalardagi
islohotlar batafsil yoritilgan. Asarning ikkinchi qismi O’ljoytu Sulton (1304–
1317)ning topshirig’i bilan elxoniylar saroyida yashagan chet ellik olimlar
(kashmirlik baxshi Kamalashri, xitoylik olim Li Da-chji, fransiyalik bir monax,
ikkita fors olimi va boshqalar) ishtirokida yozilgan. Asarda mo’g’ulistilosiga qadar
musulmon olami, shuningdek, yahudiylar, yevropa, Vizantiya, Rim, Xitoy va
Hindiston tarixi bayon etilgan. Mazkur asarning uchinchi qismi jo’g’rofiy
xarakterga ega bo’lib, “yetti iqlim”, ya’ni olamning insonlar yashaydigan to’rtdan
bir qismi tavsifiga bag’ishlangan bo’lib, bizgacha yetib kelmagan. Ushbu qismning
birinchi bobi tarix sahnasida turk xalqlarining paydo bo’lishi va ularning
shajaralari, har bir xalq ajdodlarining hayoti haqida batafsil ma’lumot beradi. O’z
navbatida, ushbu bob debocha (kirish) va to’rt fasldan iborat.
Ikkinchi bobda mo’g’ul va turk xoqonlari hamda boshqa xalqlar haqida
ma’lumotlar bayon qilinib, ushbu bob ham ikki fasldan tashkil topgan. Ikkinchi jild
O’ljaytu sultonning buyrug’i bilan uning muqaddas noibiga bag’ishlab yozilgan.
Ushbu jild ikki bobdan iborat bo’lib, birinchi bobi O’ljaytu Sultonning
tavalludidan to mazkur kitob yozilgan vaqtgacha davrni o’z ichiga oladi. Bu esa
hijriy 700- yilga to’g’ri keladi. Ikkinchi bob ikki qism va o’z navbatida birinchi
qism ham ikki fasldan iborat. Ikkinchi qism esa O’ljatuxonning tarixiga tegishli
bo’lib, xoqonning so’nggi kunlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Ikkinchi
jild asosan, geografik va topografik chizgilar hamda ma’lumotlarga bag’ishlangan.
Unda turli davlatlarga olib boradigan yo’llar va mamlakatlar orasidagi masofalar
nisbiy darajada bo’lsa ham muxtasar tarzda bayon qilingan. A’loiddin Muhammad
15

Juvayniyning “Tarixi jahonkushoy” asarida ham mo’g’ullar bosqini batafsil bayon
qilingan. Tarixchi A’loiddin Muhammad Juvayniy Temur Malikning ko’rsatgan
qahramonligiga quyidagicha baho bergan edi: “Temur Malik shunday jasoratli
sarkarda ediki, agar pahlavon Rustam tirik bo’lganida, uning otiga jilovdorlikka
yarardi, xolos”. Juvayniyning ma’lumotlariga qaraganda, Xo’jandni qamal qilishda
20 ming mo’g’ul askarlaridan tashqari, 50 ming nafar asirlar ham qatnashgan.
Kuchlar nisbatining teng bo’lmaganligini hisobga olib va tinch aholini qirg’in
bo’lishdan saqlab qolish maqsadida Temur Malik o’zining 1000 ta saralangan
jangchi suvoriylari bilan jang qilib, mo’g’ullar safini yorib o’tadi va Sayhun
daryosi o’rtasidagi orollardan biriga joylashib oladi. Mo’g’ullarning kamon o’qlari
va palaxmon toshlari uzoqqa yetib bora olmas edi. Mo’g’ullar daryoga toshlarni
tashlab vatanparvarlar tomon o’tishga qaror qiladi va askarlarga 3 farsax (18–24
km) uzoqlikdan toshlarni olib kelib, daryoga tashlab, to’g’on (damba)lar hosil
qilmoqchi bo’ladilar.
Temur Malik esa o’zining jasur yigitlari bilan tunda qayiqlarda suzib kelib,
kuni bilan hosil qilingan to’g’on (damba)larni buzib ketar edi. Temur Malikning
buyrug’iga ko’ra, 12 ta maxsus qayiq qurilgan. Dushman otgan o’qlar qayiqlarni
teshib o’tmasligi, olovli o’qlar ularni yondirib yubormasligi chorasi sifatida
qayiqlarning usti namat bilan qoplanadi, ustidan esa sirkali loy suvaladi. Bunday
kemalarda Temur Malik bemalol, qo’rqmasdan daryo sohillari tomon suzib borib,
mo’g’ullarga qiron keltirar edi. Ammo, kuchli dushman bilan bunday usulda uzoq
vaqt jang qilishning iloji yo’q edi. Shuning uchun Temur Malik 70 ta kema, ya’ni
qayiq qurdirib, daryoning quyi qismi orqali mash’allar yoqib suzib borib, Xorazm
(Orol) dengizi va Jayhun orqali Urganchga yetib olishga qaror qiladi. Daryoning
har ikki qirg’ogidan esa mo’g’ullarning otliq suvoriylari Temur Malik kuchlari
ustiga tinimsiz kamon o’qlarini yog’dirar edilar. Qattiq jang, olovli mash’allar
bilan Temur Malik sarbozlari Jand tomon dadil suzib boradi. Barchig’likent va
Jand yaqinida daryoning har ikkala sohili bo’ylab sarhang Ulus Idi boshliq
dushman kuchlari daryo ustiga zanjir tortib, mustahkam to’siq quradilar. Ammo,
Temur Malik ushbu to’siqni buzib o’tib, Jand shahrida qirg’oqqa chiqishga
16

muvaffaq bo’ladi. Qirg’oqda Temur Malik bahodirlari bilan mo’g’ullar o’rtasida
mislsiz va shiddatli jang bo’ladi. Ushbu jangda Temur Malik o’z qo’shini va
safdoshlaridan deyarli batamom ayriladi.
Faqat kichik bir guruh yigitlar bilan qolgan Xo’jand arsloni mo’g’ullarning
butun boshli qo’shiniga qarshi jang maydonida ot suradi. Juvayniyning yozishicha:
“Orqadan ta’qib etib kelayotgan dushmanni yo’l-yo’lakay chopib, kamondan o’qqa
tutib parokanda etdi, mo’g’ul sardorlaridan birining ko’zini ko’r qildi. “Yana ikki
o’q-yoyim bor, ikkovingga ham yetadi. Yaxshisi, orqaga qaytinglar!” deb xitob
qiladi Temur Malik. Vahimaga tushgan mo’g’ullar otlari jilovini orqaga tortib
qaytib ketdilar”. Ana shu tariqa Temur Malik qattiq mashaqqat va qahramonliklar
evaziga Xorazmshohlar davlatining poytaxti Urganchga yetib boradi va Jaloliddin
Manguberdi kuchlariga qo’shiladi. U Xorazm bahodiri bilan mo’g’ullarga qarshi
olib borilgan juda ko’p janglarda qatnashadi. Jo’jiga qarshi muvaffaqiyatli
yurishlarni amalga oshiradi va hatto undan Sirdaryoning quyi oqimidagi Yangikent
shahrini qaytarib ham oladi. Ularning hammasi yoritilayotgan voqealarning
nafaqat guvohi, balki qatnashchilaridir, shu boisdan ular yaratgan asarlar o’sha
davrning muhim tarixiy hujjatlari bo’la oladi. Mo’g’ullarga qarshi milliy-ozodlik
kurashning tarixchilar tomonidan o’rganilishi. Mo’g’ullar bosqini Markaziy Osiyo
xalqlariga cheksiz kulfat va fojealar olib keldi. Movarounnahr shaharlari xarobaga
aylandi, hunarmandchilik va savdo inqirozga uchradi, dala va vodiylar huvillab
qoldi. O’zbekiston tarixining eng fojiali sahifalaridan mo’g’ullar bosqini va
ularning 150 yillik hukmronlik tarixi Yoqut Hamaviy, Shahobiddin Muhammad
an-Nasaviy, Jamol Qarshiy va boshqa tarixchilar asarlarida keng yoritilgan
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo’lga kiritgach, tarixiy manbalarni
o’rganish uchun keng yo’l ochildi. Jumladan, Mirzo Ulug’bekning “Tarix-i arba’
ulus” (To’rt ulus tarixi) asari 1994- yilda Bo’riboy Ahmedov, Naim Norqulov va
Mahmud Hasaniylar tarjimasida Toshkentda “Cho’lpon” nashriyotida chop etildi.
Ushbu asar 1425- yilda Ulug’bek tomonidan yozib tugallangan. Shu o’rinda asar
haqida rus olimi V. Bartold tomonidan bildirilgan ayrim fikrlarni qayd etish
maqsadga muvofiqdir. Avvalombor, shuni ta’kidlash kerakki, olim o’zining bir
17

qator ilmiy risolalari (“Turkiston mo’g’ullar bosqini davrida”, “Ulug’bek va uning
davri” hamda boshqalar)da Ulug’bekning mazkur asaridan manba sifatida
foydalangan. Lekin, noma’lum sabablarga ko’ra, uni muhim tarixiy manbalar
qatoriga qo’shmaydi, to’g’rirog’i, asarning qimmatini bir qadar pasaytirmoqchi
bo’ladi. Chunonchi, u bu haqda shunday yozadi: “Shohruhning o’g’li va taxt vorisi
Ulug’bek (1449- yilda o’ldirilgan) “To’rt ulus tarixi”ni bitgan. Asar o’z nomiga
ko’ra, Mo’g’ullar imperiyasining to’liq tarixini o’z ichiga oladi. Ulug’bekning bu
asari bizgacha yetib kelmagan, lekin ba’zi manbalar, xususan, Xondamirning
“Habib ussiyar”ida undan olingan parchalar uchraydi. Ushbu parchalardan ko’rinib
turibdiki, mo’g’ullar davlati tarixi muallif yashagan davrgacha bayon qilingan.
Ammo, muallif o’sha podsholiklar haqida to’la ma’lumot bermaydi, aksincha,
xonlarning nomini qayd etish bilangina kifoyalangan, xolos. Shu sababdan ham
ushbu asarning bizgacha yetib kelmaganidan ortiqcha qayg’urib o’tirishga asos
yo’q, desa ham bo’ladi”.
“To’rt ulus tarixi” asarining uchinchi bobida yurtimiz tarixiga oid muhim
ma’lumotlar uchraydi. Bular: Xorazmshoh Alouddin Muhammadning mo’g’ullar
istilosi arafasida Samarqandni mustahkamlash borasida olib borgan ishlari, Balx
shahrining mo’g’ullar tomonidan qamal qilinishi va mo’g’ul armiyasi tarkibida
Chingizxonning boshqa mamlakatlarni bosib olishda faol ishtirok etgan turk
qo’shinlari hamda ularning sardorlari haqidagi ma’lumotlardir. Birinchi misol,
“Tarix-i arba’ ulus”da keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, mo’g’ullar hujumi arafasida
Xorazmshohning farmoni bilan 300 ming odam Samarqand devorlari, qal’asi va
boshqa mudofaa istehkomlarini mustahkamlashga safarbar qilingan, o’shanda
haqiqatdan ham shaharni mustahkamlash, uni qamalga hozirlash borasida katta
ishlar olib borilgan ekan. Asarda keltirilgan ushbu ma’lumot 1960 yilda
Afrosiyobda olib borilgan arxeologik kuzatish va qazish ishlarining natijalari bilan
ham ta’kidlandi. Ikkinchi misol. Ma’lumki, 1221- yilning bahorida mo’g’ullar
Xurosonning qadimgi iqtisodiy-siyosiy va madaniy markazlaridan biri bo’lmish
Balx shahrini ishg’ol qilib, uni vayronaga aylantirdilar. Ibn al-Asir (1160–
1233)ning guvohlik berishicha, shahar o’z ixtiyori bilan dushmanga taslim
18

bo’lgan. Shuning uchun ham Chingizxon Balx xalqiga mehr-shafqat ko’rsatgan
hamda shahar va uning xalqini omon qoldirgan. Boshqa bir tarixchi – Alouddin
Juvayniy (1226–1283)ning so’zlariga qaraganda, Chingizxon avval shahar va
uning xalqiga omonlik va’da qilgan, lekin so’zida turmay, shaharni vayron qilgan.
Mirzo Ulug’bek bu haqda tamoman boshqa ma’lumot keltiradi. Uning so’zlariga
qaraganda, Chingizxon balxliklar so’nggi Xorazmshoh Jaloliddin (1198–1231)ning
odamlariga boshpana berganliklari uchun shahar va uning xalqini jazolagan.
Chingizxonning amri bilan Balxob daryosiga qurilgan Bandi Amir to’g’onini buzib
tashlangan, o’shanda Balx va uning tumanlari olti oy mobaynida suv ostida qolib
ketgan. Asarning eng muhim qismi – uning yettinchi bobidir. Unda Chig’atoy
ulusining Chingizxon zamonidan to Amir Temurning hokimiyat tepasiga
kelishigacha bo’lgan tarixi hikoya qilinadi. Ma’lumki, Chig’atoy ulusining qariyb
250 yillik tarixi o’rganilmagan. Buning asosiy sababi, bu haqda qo’lyozma
manbalarda yetarli ma’lumotlar yo’qligidir. Asar “Ulus-a arba’-yi Chingiziy”
(“Chingiziylarning to’rt ulusi”) va “Tarix-i arba’ ulus” (“To’rt ulus tarixi”) nomlari
bilan mashhur. Lekin, yevropa sharqshunoslari orasida ushbu asarni birinchilar
qatorida o’rgangan va uning qisqartirilgan inglizcha tarjimasini e’lon qilgan
polkovnik Mayls yetarli asosi bo’lmagani holda bu kitobni “Shajarat ul-atrok”
(“Turk (xoqon)larining shajarasi”) deb ataydi. Chuqur va atroflicha o’rganish
natijalari shuni ko’rsatadiki, asarning faqat Yofas o’g’lon va uning o’g’li Turkxon
hamda farzandlari tatarmo’g’ul bilan turk tabaqalari, shuningdek, ularning
podsholarigina “Shajarat ul-atrok” asosida yozilgan, xolos. Asarning
Chingizxonning ulug’ ajdodi Buzunjor qoondan boshlab Movarounnahrni XIII–
XIV asrning birinchi yarmida idora qilgan Chig’atoyxon avlodi tarixini o’z ichiga
olgan qismi “Ulus-i arba’-yi Chingiziy” yoki “Tarix-i arb’a ulus” deb ataladi. Rus
sharqshunosi V. V. Bartold, yuqorida ta’kidlanganidek, ushbu asar haqida ko’plab
tanqidiy fikrlar bildirgan. Olimning bir qator ilmiy risolalari, xususan, “Turkiston
mo’g’ul bosqinchiligi davrida” va “Ulug’bek va uning davri” asarlarida
Ulug’bekning mazkur asaridan manba sifatida foydalanilgan. Lekin, olim uni
muhim tarixiy manbalar qatoriga qo’shmaydi.
19

U bunday deb yozadi: “Shohruhning o’g’li va taxt vorisi Ulug’bek “To’rt ulus
tarixi”ni yozgan. Asar o’z nomiga ko’ra, mo’g’ullar imperiyasining to’liq tarixini
o’z ichiga oladi. Ulug’bekning ushbu asari bizgacha yetib kelmagan, lekin ba’zi
manbalar, xususan, Xondamirning “Habib ussiyar”ida undan olingan parchalar
uchraydi. Ushbu parchalardan ko’rinib turibdiki, mo’g’ullar davlati tarixi
Xondamir yashagan davrgacha bayon qilingan. Olimning boshqa bir asarida esa
mana shu ma’lumotlarni o’qish mumkin: “Ulug’bek qalamiga taalluqli deb
hisoblangan tarixiy asar ehtimol, adabiy manba va tarixni tanqidiy o’rganish uchun
material sifatida birmuncha qiziqish uyg’otishi mumkin, lekin mazkur asar nusxasi
topilganda ham mo’g’ullar imperiyasi yoki uning inqirozidan so’ng tashkil topgan
davlatlar tarixiga oid bo’lgan mavjud ma’lumotlarni boyitadi, deb aytish qiyin”.
Tarixchi B. Ahmedov Bartoldning “Tarix-i arba’ ulus”ga bunday munosabatda
bo’lishining ikkita sababi borligini qayd etadi. Birinchidan, jahon kutubxonalarida
mazkur asar to’liq nusxasining saqlanmaganligi va ikkinchidan, XV–XVII asrlarga
oid tarixiy qo’lyozma asarlarning hozir ham qoniqarli darajada
o’rganilmayotganligidir. Lekin, haqiqat faqat ma’lum mavzuga bag’ishlangan
asarlarni bir-biriga qiyoslab o’rganish va ular keltirgan ma’lumotlarni diqqat bilan
tekshirish orqaligina aniqlanadi.
Asarni yozishda muallif ko’plab tarixiy va jo’g’rofiy asarlardan foydalangan.
Ulug’bek ko’p hollarda o’z manbalarini aniq ko’rsatmaydi va “aytishlaricha”,
“qissa va tarix kitoblarda yozilishicha”, “Chig’atoy ulusi ulamolarining kitoblarida
keltirilishicha”, “bir guruh odil, haqiqatgo’y tarix arboblarining aytishicha” kabi
umumiy iboralar bilan cheklanadi. Lekin, ayrim o’rinlarda o’zi foydalangan ba’zi
asarlar va ularning mualliflari nomini ham tilga oladi. Orasida mashhur astronom
Abu Ma’shar Balxiy, yirik olim, shoir hamda sayyoh Rashiduddin Votvot,
mashhur tarixchi-yu, davlat arboblari Alouddin Otamalik Juvayniy, Rashiduddin
Fazlulloh Hamadoniy, Hamidulloh Mustovfiy Kazviniy va boshqalarning nomlari
tilga olinadi. Olim hadis kitoblar va rivoyatlardan foydalanganligini ham qayd
etadi. Asarda Rashiduddin Votvot, Xo’jandiy va Nizomiydan olingan she’riy
parchalar ham uchraydi. Bundan ma’lum bo’lishicha, Ulug’bek mazkur asarini
20

yozishda juda ko’p va mazmun jihatdan xilma-xil kitoblardan keng foydalangan.
Endi bevosita asarning tarkibiy qismi haqida to’xtaladigan bo’lsak, asar
muqaddima va yetti bobdan iborat. Muqaddimada, o’rta asrlarda tarix fanida hukm
surgan an’anaga ko’ra, Tangri taolo, uning elchisi, payg’ambarimiz Muhammad
sollallohu alayhi vassallam va avlodlari sha’niga aytilgan maqtovlar, Odam
Atoning yaratilishi hamda islomiyatdan avval o’tgan payg’ambarlar (Shis, Kaynon,
Mahloyil va boshqalar), Nuh alayhissalom va uning farzandlari tarixi qisqacha
bayon qilinadi. Birinchi bobda Turkxon ibn Yofas hamda uning Turkiston zaminda
podsholik qilgan avlodi, tatar-mo’g’ul va turk qavmlari hamda hukmdorlari tarixi
bayon etilgan. Ikkinchi bob turk-mo’g’ul xalqlarining afsonaviy onasi Alanquva va
undan tarqalgan avlod, ya’ni podsholar (Buzunjor qoon, Buqoxon, Dutuminxon,
Qobulxon, Boysung’urxon, Barton bahodir, Yasugay bahodir) tarixi, VIII asrda
jaloyir qavmi boshliqlarining kuchayib ketishi haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga
oladi.
Uchinchi bobda buyuk jahongir Chingizxon tarixi bayon etilgan. Ushbu
bobda keltirilgan ma’lumotlar ichida asosiylaridan mo’g’ul qo’shinlarining
tuzilishi, Chingizxonning oq rangdagi to’qqiz poyali tug’i, uning saroyida amalda
bo’lgan tartib-qoidalar haqidagi ma’lumotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Yana
shuni ham qayd etish kerakki, Chingizxon zamonida turk-mo’g’ul qavmlari daha
(o’nlik), sada (yuzlik), hazora (minglik) va tumon (o’n minglik)larga bo’lingan.
Chingizxon zamonida “hech kim, – deb aytiladi “To’rt ulus tarixi”da, – o’z dahasi,
sadasi va hazorasidan boshqa joyga keta olmagay va boshqaning panohiga o’ta
olmagay… bunga xilof ish tutganlarni xalq oldida qatl etadilar, toki boshqalarga
ibrat bo’lsin”. Asarning to’rtinchi bobi Chingizxonning Ulug’ yurt, ya’ni
Mo’g’uliston bilan Shimoliy Xitoyni idora qilgan vorislari tarixiga bag’ishlanadi.
Ushbu bobda Chingizxon vafotidan keyin to Amir Temur zamonigacha
Mo’g’ulistonda hukmronlik qilgan 21 ta hukmdordan 17 tasining tarixi qisqacha
bayon etilgan. Rashididdin esa bulardan faqat beshtasini, “Zafarnoma” asari
muallifi Sharafuddin Ali Yazdiy esa 14 tasining nomini keltirgan. Beshinchi
bobida Chingizxonning to’ng’ich o’g’li Jo’jixon naslidan bo’lgan 33 xon zamonida
21

Dashti Qipchoq (hozirgi Qozog’iston, G’arbiy Sibir va Volgabo’yi yerlari)ning
tarixi bayon qilinadi
Mazkur bobda keltirilgan “o’zbek” etnonimining kelib chiqishiga oid muhim
ma’lumotlar alohida ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, o’zbek xalqining kelib
chiqish masalasi hanuzgacha ilmiy jihatdan to’la hal qilinmagan bir muammo
bo’lib turibdi. Ilm-fanda ushbu masalaga har xil yondashuv va qarashlar mavjud.
Masalan, N. A. Aristov, A. Yu. Yakubovskiy va boshqa chet ellik olimlarning
fikricha, “o’zbek” etnonimi Oltin o’rda xoni O’zbekxonning nomi bilan bog’liq
bo’lsa, V. V. Grigorev va A. A. Semyonovlar esa Dashti Qipchoqning sharqiy
qismida istiqomat qilgan turk-mo’g’ul qavmlarini o’zbeklar, deb ataydilar. G.
Vamberi, G. Xovors va Pellolarning fikricha, Dashti Qipchoqda ko’chib yurgan
turk-mo’g’ul qabilalari o’zlarini erkin tutganliklari tufayli o’zbeklar, ya’ni o’z-
o’ziga beklar, deb atalgan bo’lishlari mumkin.
22

II.Bob.Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” va “Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar” asarlari O’zbekiston tarixidagi o’rni.
2.1. Asarning eng muhim qismi.
Asarning oltinchi bobida Eron bilan Ozarboyjon ustidan qariyb bir asr
mobaynida (1256–1353) hukmronlik qilgan elxoniylar davlati, ularning ichki
ahvoli va tashqi siyosatiga oid bir talay qimmatli ma’lumotlar bor. Bundan
tashqari, elxoniylar davlatining Misr, Shom, Suriya, Oltin O’rda hamda Chig’atoy
ulusi bilan bo’lgan siyosiy munosabati haqida ham e’tiborga molik ma’lumotlar
uchraydi. Asarning eng muhim qismi uning yettinchi bobidir. Unda Chig’atoy
ulusining Chingizxon zamonidan (1227- y.) to Amir Temurning hokimiyat
tepasiga kelishi (1370- y.) gacha bo’lgan tarixi hikoya qilinadi. Ma’lumki,
Chig’atoy ulusining qariyb 150 yillik (1227–1370) tarixi o’rganilmagan. Buning
asosiy sababi, muammoga oid yozma manbalarning yetarli emasligidir. To’g’ri,
Chig’atoy ulusida hukmronlik qilgan xonlar haqida juda qisqa ma’lumotlar
Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” va Mahmud ibn Valining “Bahr ul-
asror” asarlarida ham keltirilgan. Lekin, “Tarix-i arba’ ulus” ularga nisbatan bir
qadar to’laroq. Unda ulusda hukmronlik qilgan Chig’atoy va O’qtoy xoqon
naslidan (Ali sulton, Donishmandchaxon, Suyurg’atmishxon va Sulton
Mahmudxon) bo’lgan 33 nafar xonning tarixi qisqa tarzda bayon etilgan.
Chingizxon vafoti (1227- y.)dan oldin o’z tasarrufidagi mamlakatlarni
o’g’illariga taqsimlaganda, ikkinchi o’g’li Chig’atoyga Sharqiy Turkiston, yettisuv
va Movarounnahrni Xorazmning bir qismini in’om qilgani, hozirgi Afg’oniston va
Shimoliy Hindiston yerlari esa Chig’atoylar tasarrufiga keyinchalik o’tganligi
haqida aytiladi. “To’rt ulus tarixi”da keltirilishicha, Afg’oniston va Shimoliy
Hindiston hududlari ham Chingizxonning hayotligidayoq Chig’atoyga berilgan. Bu
haqda asarda quyidagilarni o’qishimiz mumkin: “Chingizxon Turonzamin
mamlakati hokimligini Koshg’ar sarhadlaridan uyg’urlar yeri chegarasigacha;
Jayhun daryosi adog’igacha yastangan yerlar: Eron bilan Turon oralig’idagi Balx,
Badaxshon, Qobul, G’aznin, Sind daryosigacha bo’lgan yerlarning ko’p qismini
shu suyukli farzandi Chig’atoyxonga berdi”. Asardagi Chig’atoy qo’shinining
23

tuzilishi, ayniqsa, harbiy bo’linmalar nomi haqidagi ma’lumotlar o’ta muhimdir.
Masalan, qo’shinning qorovul qismi o’sha vaqtlarda bulung’or, irovul (ilg’or qism
orqasidan boruvchi bo’linma) - burung’or, maymana (o’ng qanot) - avang’or, soqa
(ar’ergard) - o’kchung’or deb atalgan. Asarning to’liq nusxasi hali topilmagan.
Bugungi kunda uning qisqartirilgan to’rtta nusxasi saqlangan bo’lib, uning ikkitasi
Angliyada, bir nusxasi Hindistonning Bankipur shahri kutubxonasida, to’rtinchi
nusxasi esa AQShning Garvard universitetida saqlanadi. Asarning mazkur
o’zbekcha nashri asarning Britaniya muzeyi (Angliya)da saqlanayotgan ADD
26190 raqamlik qo’lyozmasi asosida 1994- yilda B. Ahmedov, N. Norqulov va M.
Hasaniylar tomonidan amalga oshirilgan.
Mazkur ish asarga qiziquvchilar safini kengaytiradi, deb hisoblash mumkin.
Ushbu asarning tarjimasi, shubhasiz, uni o’zbek tilida o’qiy olish imkonini beradi.
Shunday qilib, fan va madaniyat tarixida o’chmas iz qoldirgan buyuk mutafakkir
Mirzo Ulug’bek tarix fani sohasida ham samarali faoliyat olib borgan. Buning
natijasini “To’rt ulus tarixi”da ko’rish mumkin. Ko’p bora tanqidlarga uchragan
ushbu asar o’zining ilmiy ahamiyati va o’quvchisini yo’qotmagan, undagi
ma’lumotlar o’z ahamiyatini saqlab qolgan. “To’rt ulus tarixi” Markaziy
Osiyoning XIII–XIV asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini
o’rganishda muhim o’rin egallashi shubhasizdir. Mo’g’ullar bosqinining Markaziy
Osiyo xalqlariga cheksiz kulfat va fojea keltirganligi Shihobiddin an-Nasaviyning
“Sulton Jaloliddin Manguberdi” asarida ham to’liq yoritilgan. Bizga ma’lumki,
mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixining ko’pgina jabhalarida ulkan o’zgarishlar
yuz berdi. Ayniqsa, uzoq asrlar davomida o’zbek xalqining qalbida saqlanib kelgan
milliy qahramonlarining nomi tiklandi va chuqur tadqiq qilina boshlandi. Shunday
qahramonlardan biri “XIII asr vabosi” deb nom olgan mo’g’ullarga qarshi 14 marta
duch kelib, 13 martasida g’olib kelgan, ko’plab jasoratlar ko’rsatgan, keyinchalik
dunyoning katta qismida ulkan davlatga asos solgan o’zbek xalqining faxri –
Jaloliddin Manguberdidir. Jaloliddin Manguberdining jo’shqin, mazmunli hayoti
va faoliyatida intilishga loyiq namuna, ayni paytda hech qachon o’z dolzarbligini
yo’qotmaydigan ulkan saboq bor. Jaloliddin Manguberdining hayoti va faoliyati
24

haqida ko’plab asarlar yaratilgan. U haqdagi XIII asrdan to hozirgacha yaratilgan
asarlar soni salkam 500 jildga yaqin kitobni tashkil etadi. Fiyning “Sirat as-sulton
Jaloliddin Mankburni” (“Sulton Jaloliddin Manguberdi hayotining tafsiloti”)
asaridir. Ushbu manbani o’rganish buyuk sarkardaning hayoti haqida aniqroq va
chuqurroq tushuncha olishga imkon berib, ozodlik va erk uchun kurash azaldan
xalqimizning qon-qoniga singib ketgan tushuncha ekanligiga yana bir bor ishonch
hosil qilish, bugungi yoshlarning vatanga bo’lgan muhabbatlarini yanada oshirish,
ular buyuk ajdodlarning avlodi ekanligini tarixiy manba asosida bayon qilish
imkonini beradi. Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning “Sulton Jaloliddin
Manguberdi hayotining tafsiloti” asari arab tilida yozilgan. Asarning ikkita to’liq
bo’lmagan qo’lyozmasi bugungi kungacha yetib kelgan. Ulardan biri 1260- yilda
yozilgan qo’lyozmasi Parij Milliy kutubxonasida, ikkinchisi Britaniya muzeyida
saqlanadi. Mazkur asar haqida g’arb tarixiga ilk ma’lumotni XIX asr o’rtalarida K.
Douson olib kiradi. Uning 1852- yilda Amsterdamda nashr etilgan
“Mo’g’ullarning Chingizxondan Amir Temurgacha bo’lgan tarixi” deb nomlangan
asarida bu haqda mufassal ma’lumot berilgan. Keyinchalik sharqshunos olim
Oktav Udas asarni fransuz tiliga tarjima qiladi va nashr ettiradi. Ushbu asarning
jahon tarixidagi o’rni haqida bir qancha maqolalar yozadi. Shundan keyin g’arb
tarixida A. Myuller, J. Boyl, V. Fishsl, V. Allen, X. Xorst, Kl. Kaen, G. Gotshalk
va B. Shpuler kabi olimlarning Jaloliddin to’g’risidagi ilmiy tadqiqotlari paydo
bo’ladi. Ular Nasaviy asari bilan birgalikda Jaloliddin Manguberdining tarixdagi
o’rniga ham munosib baho beradilar.
25

2.2.Asardagi Chig’atoy qo’shinining tuzilishi.
O. Udas tarjimasi asosida Nasaviyning ushbu asarini 1914–1916 yillarda Yu.
Ziyo va A. Tavhid turk tiliga o’girib, nashr qiladilar. 1934- yilda mazkur asar
Najib Asim tarjimasida yana bir bor turk tilida nashr qildiriladi. Bunda avvalgi
tarjimada yo’l qo’yilgan kamchiliklar to’ldiriladi va asar mukammallashtiriladi.
Keyinchalik O. Udas tarjimasidagi asar Qohirada nashr etiladi. 1945- yilda ushbu
asar Muhammad Ali Nasix tomonidan fors tiliga ham o’giriladi. 1953- yilda Hofiz
Ahmad Hamdiy uni O. Udas tarjimasi asosida arab tiliga tarjima qilib, chop etadi.
Keyinchalik Nasaviyning ushbu asari boshqa tillarga ham tarjima qilindi. “Sirat”
rus tiliga 1850- yildan 1900- yilgacha qisqartirilgan holda bir necha bor tarjima
etilgan. Uning Rossiyada o’rganilishida Peterburg universitetining professori,
shayx Muhammad Tantaviyning xizmatlari kattadir. Avvalo, shayx Tantaviy Parij
Milliy kutubxonasidagi Nasaviy asari qo’lyozmasini qaytadan ko’chirib oladi.
Uning yo’qolgan sahifalari va o’chib ketgan joylaridagi so’zlarni asar ruhidan
kelib chiqqan holda to’ldiradi. Ba’zi joylariga aniqlik kiritadi. Shu tariqa, an-
Nasaviy asarining shayx Tantaviy tayyorlagan nusxasi O. Udas nashr ettirgan
nusxasidan ko’ra to’laroq va mukammalroq chiqadi. Ushbu asar ustidagi ishni
keyinchalik ozarboyjonlik tarixchi, sharqshunos olim Ziyo Bunyodov davom
ettiradi. U an-Nasaviy asarining arab, fransuz va fors tillaridagi hamda shayx
Tantaviyning nusxalari asosida uning tanqidiy matnini tayyorladi. Ammo, bu ish
1960- yillardan beri nashr qilinmasdan qolib kelmoqda. Ayni paytda, olim asarning
to’liq nusxasini tanqidiy matn asosida rus tiliga tarjima qilib, 1973- yilda Bokuda
nashr ettirgan. Afsuski, an-Nasaviyning Jaloliddin Manguberdi haqidagi eng
ishonchli manba bo’lgan ushbu asari ham, uni tadqiq qilish asosida xorijlik
qadimshunoslar tomonidan yaratilgan boshqa o’nlab asar va maqolalar ham o’zbek
tiliga tarjima qilinmagan.
26

XULOSA
Beruniyning boy ilmiy merosi hali to la o rganilmagan. Beruniy yirikʻ ʻ
olim Abu Nosir ibn Iroqdan Evklid geometriyasi, Ptolemeyning astronomik
ta limotlari bo yicha dars olgan. 995-yilgacha u astronomiya, geografiya,
ʼ ʻ
geodeziya amaliy masalalarini hal etish bilan birga Yer va osmon globusini yasadi
hamda astronomiyaga oid bir necha kitoblar yozdi. Olimning ana shunday
asarlaridan biri „Geodeziya“ 1025-yilda yozib tugatilgan. Bu asar „shaharlar
orasidagi masofalarni aniqlash uchun joylarning chegaralarini belgilash“ga doirdir.
Kitobning 4-bobi oxirida Beruniy Yer aylanasining kattaligini o lchash haqida fikr
ʻ
yuritgan. Qadimdan insonlar Yerning shakli va kattaligini bilishga qiziqqanlar va
turli xalqlar Yer shaklini turlicha tasavvur qilishgan.
Miloddan avval o tgan
ʻ Pifagor , Arastu , Arximed , Eratosfen kabi buyuk
olimlar Yer dumaloq va shar shaklida degan fikrni aytganlar. Jumladan, miloddan
avvalgi 250-yilda iskandariyalik olim Eratosfen Yer shar shaklida deb, uning
o lchamlarini quyidagicha aniqlagan.
ʻ Iskandariya bilan Sienya ( hozirgi Asvon )
shaharlari orasidagi masofani karvonlarning yurish muddati bilan o ʻ lchaydi , keyin
bu qiymatni ikki shahar kengligining ayirmasiga bo ʻ ladi va Yer radiusini 6840
kilometr deb chiqaradi . Bu gradus meridian yoyining uzunligi esa 119,444 bo ʻ ladi
yoki meridian yoyining uzunligi 70 121 ga tengligini aniqlab , bu yoy meridian
aylanasi uzunligining 1/50 qismi ekanligini hisoblagan . Yer meridian aylanasining
uzunligi 39500 kilometrga yaqin bo lsa kerak, degan fikrga kelgan. Eratosfendan
ʻ
so ng
ʻ Misr , Xitoy va yunon olimlaridan bir qanchasi Eratosfen o lchagan usul ʻ
bilan Yerning kattaligini aniqlaganlar. O rta asrlarda Yerning hajmini aniqlashda
ʻ
yurtimizdan yetishib chiqqan olimlarning xizmatlari katta bo lgan.
ʻ Muso
Muhammad al- Xorazmiy bir gradus meridian yoyning uzunligi 111,8 kilometrga
tengligini isbotlab bergan.
Bag dodda
ʻ tashkil topgan „Donishmandlik uyi“ nomli o sha davrning fanlar ʻ
akademiyasida O rta Osiyolik olimlardan
ʻ Xorazmiy , Farg oniy ʻ , Habash Xasib,
Marvaridiy kabi olimlar turli sohalarda ish olib borganlar. Beruniy ham shu
„Donishmandlik uyi“ning a zosi bo lib, u yerda 7 yil ishlagan. Uning yozishicha,
ʼ ʻ
27

xalifa Ma mun buyrug iga binoan „Donishmandlik uyi“ning olimlari ikki guruhgaʼ ʻ
bo linib,
ʻ Iroqning Mosul shahri g arbidagi Sanjar sahrosida gradus o lchash usuli ʻ ʻ
asosida Yer kattaligini aniqlashga kirishishgan, bunda Xolid al-Marvaridiy bir
guruhga, Abu ibn Iso as Asturlobiy ikkinchi guruhga rahbarlik qilgan. Har qaysi
guruh o zi o lchab topgan natijalar bo yicha bir gradus meridian yoyning
ʻ ʻ ʻ
uzunligini hisoblagan. Birinchi guruhdagilarning hisoblashicha, bir gradus
meridian yoyning uzunligi 111,815 kilometrga teng chiqqan, ikkinchi guruh
topgan qiymat 1315 metr kam bo lgan. Beruniy natijalar o rtasidagi bu tafovutning
ʻ ʻ
sababi ikki xil o lchashda, deydi va o zi bu natijalarni tekshirib ko rishga qiziqib,
ʻ ʻ ʻ
gradus o lchash ishlarini olib bormoqchi bo ladi. Buning uchun u Dehiston
ʻ ʻ
dashtini ( Kaspiy dengizining janubi-sharqiy qismi) tanlagan, lekin yordamchisi va
yetarli mablag i yo qligi uchun bu ishni amalga oshira olmagan. Yer o lchamini
ʻ ʻ ʻ
gradus o lchovi usuli bilan aniqlash uchun ma lum kenglikda tekis joy kerak
ʻ ʼ
bo ladi va bu yerda bir necha o n kilometr aniq o lchanishi lozim. Bu ish ko p
ʻ ʻ ʻ ʻ
vaqt, katta mablag va puxta tayyorgarlik talab qilardi. Bu haqda Beruniy: „Yer
ʻ
aylanasi uzunligini sahroni kezib yurmasdan quyidagicha aniqlash mumkin.
Buning uchun dengiz sohilidagi yoki tekis joyda qad ko tarib turgan baland toqqa
ʻ
ko tarilib quyosh chiqishi yoki botishi oldidan quyosh gardishining yarmi ufq
ʻ
orasida bo lgan vaqtda doirali armillyar asbob bilan uning pasayish burchagi
ʻ
o lchanadi“ deydi. Ufq pasayishini o lchash usulini chizma va formulalar
ʻ ʻ
yordamida tushuntiradi. Bunda, tog tepasida quyosh chiqishi yoki botishiga qarab
ʻ
ko rish nurining tog tepasidan o tgan gorizontal chiziq bilan hosil qilgan burchak
ʻ ʻ ʻ
o lchanadi.
ʻ
Abu Rayhon Beruniy Yerning kattaligini o lchashda yangi usul qo llab, bir
ʻ ʻ
gradus meridian yoyning uzunligi 111,16 kilometr ekanligini hisoblab chiqargan.
Beruniy Yerning radusini o sha davr uchun aniq o lchab bergan. U Yerning
ʻ ʻ
meridian aylanasining uzunligini 40183 kilometr ekanligini hisoblab chiqargan.
Sulton Mahmud G aznaviy Hindistonga qilgan safarining birida Beruniyni ham
ʻ
birga olib ketadi, yo lda sharqiy
ʻ Pokistonning Mo lton ʻ shahrida vaqtincha
istiqomat qilishga to g ri keladi. U o zga yurtda bo lishiga qaramay, fursatdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
28

foydalangan holda Mo ltondan 400 kilometr g arbdagi Nandna qo rg onida Yerʻ ʻ ʻ ʻ
kurrasi o lchamini aniqlashga kirishadi, avval shu joyning geografik kengligini
ʻ
o lchab 320001 ga teng ekanligini aniqlaydi. So ngra ufqning pasayish burchagini
ʻ ʻ
o lchaydi. Bu haqda olimning o zi quyidagicha yozadi:
ʻ ʻ „ Hindiston yeridagi
Nandna qo rg onida istiqomat qilishimga to g ri keldi. Qo rg onning g arb
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tomonida baland tog , janubiy tomonida esa keng sahroni ko rdim va shu on (ufq
ʻ ʻ
pasayishini o lchash usulini) sinab ko rishga kirishdim. Tog tepasidan turib
ʻ ʻ ʻ
yerning lojuvard rangdagi osmon bilan tutashganini yaqqol ko rdim. Qarash
ʻ
chizig i vertikalga perpendikulyar bo lgan chiziqdan 00 341 pasaydi.
ʻ ʻ
Perpendikulyar bo lgan tog balandligini o lchadim, u shu yerda qo llanadigan
ʻ ʻ ʻ ʻ
o lchovda 652,055 cho zim (gaz)ga teng keldi“.
ʻ ʻ
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Madraimov A., Fuzailova G. Tarixiy manbashunoslik. O’quv qo’llanma. –
T.: Fan, 2010
2. Аҳмедов Б . Ўзбекистон тарихи манбалари ( қадимги замон ва ўрта
асрлар ). Т ., 2001. Qo’shimcha adabiyotlar:
3. Мирзиёев Ш . М . Эркин ва фаровон , демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз . Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига
киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг
қўшма мажлисидаги нутқ . – Т .: Ўзбекистон , 2016.
4. Мирзиёев Ш . М . Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини
таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови . Ўзбекистон
Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 24 йиллигига
бағишланган тантанали маросимдаги маъруза . 2016 йил 7 декабрь . – Т .:
Ўзбекистон , 2017.
5. Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз
билан бирга қурамиз . – Т .: Ўзбекистон , 2017.
6. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий тартиб - интизом ва шахсий
жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак . Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий - иқтисодий
ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган
иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган
Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза . – Т .:
Ўзбекистон , 2017.
7. Абиджанова Д. Маверауннахр эпохи правления Амира Темура в
англоязычной историографии 60-90-х годов XX в. Автореф. дис.…
канд.ист.наук. – Ташкент, 2001.
8. Алимова Д.А. История как история, история как наука. Т.1. История и
историческое сознание. – Т.: Узбекистан, 2008.
9. Ахмеджанов Г.А. Российская империя в Средней Азии. История и
историография колониальной политики царизма в Туркестане (1867-1917). –
30

Т.: Фан, 1995.
10. Алимова Д. Женский вопрос в советской историографии Средней
Азии (20-80- ые годы): Автореф. дис. …док.ист.наук. – Ташкент: ИИ АН РУз,
1991.
11. Алимов Ш. Изучение национальной политики в исторической
литературе Узбекистана (20-30-е годы). - Автореф. дис. …канд.ист.наук. – Т.,
1994.
12. Ахунова М.А., Лунин Б.В. История исторической науки в
Узбекистане. – Т.: Фан, 1970.
13. Бўриев О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё. – Т.,
1997.
14. Гарипов Р. Историографический ракурс некоторых аспектов
политической и социально-экономической обстановки в Туркестане в начале
XX века // O ’ zbekiston tarixi , 2001. - № 1. – С. 44-50.

31

31 sahifa

Sotib olish