Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 299.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Sotsiologiya

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Boqimandalikni shakllantiruvchi omillarning sotsiologik tahlili

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI SOTSIOLOGIYA FANIDAN KURS ISHI MAVZU: BOQIMANDALIKNI SHAKLLANTIRUVCHI OMILLARNING SOTSIOLOGIK TAHLILI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 MUNDARIJA Kirish ……………………… ……… ……………………………………………… 3 I-BOB : BOQIMANDALIKNI SHAKLLANTIRUVCHI OMILLARNI TADQIQ ETISHNING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI 1.1. Boqimandalik tushunchasining mazmun mohiyati va uning turlari…………7 1.2. Boqimandalikni shakllantiruvchi omillarning nazariy yondashuvlari……...17 I-bob bo’yicha xulosa……………………………………………………………...26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI …………………… …….27 2 KIRIS H Magistrlik kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . So’nggi yillarda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini takomillashtirish, ijtimoiy himoya sohasiga O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetidan ajratiladigan mablag’lar miqdorini oshirish va qo’shimcha resurslarni jalb qilish, ijtimoiy himoya dasturlari qamrovini kengaytirish va oilalarni og’ir hayotiy holatlardan olib chiqishga qaratilgan qo’shimcha mexanizmlarni joriy etish yo’nalishlarida izchil islohotlar amalga oshirilmoqda 1 . Darhaqiqat “Ijtimoiy himoya milliy agentligi” tuzilganligi, og’ir ijtimoiy holatga tushgan va tushish xavfi bo’lgan aholiga xizmat ko’rsatib kelayotgani bunga yaqqol misol bo’la oladi. O’zbekistonda ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish xarajatlari YaIM (yalpi ichki mahsulot)ga nisbatan 2 baravarga oshib, kam ta’minlangan nafaqa oluvchi oilalar qamrovi 5 barobarga ko’paydi hamda nogironligi bo’lgan shaxslar va nogironligi bo’lgan bolalarning parvarishi bilan band bo’lganlar uchun yangi nafaqa turlari joriy etildi. Bularning natijasida 2,3 mln dan ortiqroq kam ta’minlangan oilalar uchun bolalar nafaqasi va moddiy yordam to’lanmoqda. 2023 yilda ushbu to’lovlar uchun 12,2 trln so’m yo’naltiriladi. Shundan 1,8 trln so’mi qo’shimcha ajratiladi. Davlat tomonidan sarflanayotgan ushbu mablag’lar aslida kam ta’minlangan va og’ir ahvolga tushib qolgan shaxslarning hayotiy ehtiyojlarini qoplashga qaratilgan. Ammo so’nggi yillarda ba’zi bir o’ziga to’q fuqarolar ijtimoiy zaif qatlamlarga mo’ljallangan nafaqadan foydalanish holatlari uchrab turibdi. Misol uchun nafaqa olayotgan shahslar tomonidan mulk ( x onadonlar, avtotransport va boshqalar) harid qilish holatlari kuzatilmoqda. Bundan tashqari, mablag’larga erishish uchun bir qator shaxslar mol mulkini qarindoshlari nomiga o’tkazib o’zini sun’iy ravishda kambag’allik kriteriyasiga olib kelib nafaqalardan foydalanayotgan holatlar ko’zga tashlanib turibti. Vaxolanki, ular chinakam muhtojlarga yo’naltirilishi kerak bo’lgan mablag’laridan foydalanyaptilar. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 25.07.2022 yildagi PF-175-son 3 Jahon bankining tadqiqotiga ko’ra, O’zbekistonda 2022 yilda ijtimoiy himoya dasturlari doirasida nafaqa olganlarning 5,6 foizi o’ziga to’q va 12,5 foizi o’rta ahvoldagi oilalar ekanligi anqlangan. Shundan kelib chiqib 2022 yilda jami nafaqa oluvchi oilalarning 18,1 foizi haqiqatda ijtimoiy yordamga muhtoj bo’lmagan oilalar hisoblanadi 2 . Bu fakt bizning tadqiqotimiz muammosining ilmiy dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqot obyekti. Boqimandalik ni shakllantiruvchi omillar. Tadqiqot predmeti. Boqimandalikning jamiyat hayotidagi ko’rinishlari, shakllari, sabablari, oqibatlari hamda boshqa ijtimoiy jarayonlar bilan aloqasi. Tadqiqot maqsadi . Boqimandalik tushunchasining mazmun mohiyati, uning turlari va boqimandalikni shakllantiruvchi omillarning nazariy yondashuvlarini va ulardan maqbul foydalanish bo’yicha tavsiyalarni aniqlashdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: - Boqimandalik tushunchasining mazmun mohiyati va uning turlarini o’rganish. - Boqimandalikni shakllantiruvchi omillarning nazariy yondashuvlarini yoritish . Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Boqimandalik ko’plab omillar ta’sirida shakllanadigan murakkab jaroyan bo’lishiga qaramay sotsiologlar, psixologlar, iqdisodiyotchilar, antrapologlar va siyosiyatshunoslarning qarashlarining plyuralizmi bu muammoni har tomonlama ko’rib chiqishga imkon berdi. O‘zbekistonda boqimandalik va ijtimoiy himoyaga muxtoj aholi bandligini ta’minlashning milliy va mintaqaviy xususiyatlari X.T.Xusanova, Ganiyeva.M.X, Karamyan M.X, Latipova N.M., A.A.Abduxalilov., E.X.Zaitov., S . To‘ychiyeva ., A . Sh . Norbekov ., Ziyayev T . M ., Abdurahmonov Q.X., Abduramonov X.X., Sharifullina T . A ., Abulqosimov X . P ., Aliqoriyev N . S ., Saidov K . S ., Seytmuratov R . A ., Aslanova D . X ., O‘lmasov A ., A . Vaxabov ., Xolmurodov S . E ., Shoyusupova N . T ., Akbarova Z . R ., Bakiyeva I . A ., Xolmurodov S . E ., Ishmuxamedov A . E ., 2 https://daryo.uz/k/2023/10/25/2022-yilda-ozbekistonda-nafaqa-olgan-oilalarning-181-ijtimoiy-yordamga-muhtoj- bolmagani-aniqlangan 4 Sunnatov M ., Eshov M . P ., M . Q . Pardayev , D . H . Aslanova , S . Isoqova kabi olimlarimiz tomonidan tadqiq qilingan 3 . Sotsiologlardan Jeyms Kolins Ijtimoiy tuzilmalar va ularning resurslardan foydalanishga ta’sirini o’rganish orqali tengsizlikning boqimandalikning shakllanishiga ta’sirini o’rganib chiqdi. Emil Dyurkgeymning ijtimoiy integratsiya nazariyasi zaif ijtimoiy aloqalar va ijtimoiy nazoratning etishmasligi qanday qilib boqimandalikka olib kelishini ko’rsatadi. Maks Veber din va madaniy qadriyatlarning boqimandalikning shakllanishiga ta’sirini o’rgangan, jamiyatlarning turli turlarini tahlil qilgan. Iqtisodchilarchilardan Milton Fridman hukumat siyosatining, xususan, ijtimoiy ta’minotning boqimandalikni rivojlantirish yoki pasaytirishini o’rgangan. Jon Meynard Keyns nazariyasi hukumatning iqtisodiyotni tartibga solish va ish o’rinlarini yaratishdagi rolini ta’kidlaydi, bu esa boqimandalikni kamaytirishi mumkin. Adam Smitning “ko’rinmas qo’l” nazariyasi mehnat faolligini rag’batlantirish va boqimandalikning oldini olishda erkin bozorlar va raqobat muhimligini ta’kidlaydi. Psixologlardan Alfred Adler individual psixologiya nazariyasi boqimandalikning shakllanishiga o’zini past baholash, o’ziga ishonchsizlik ta’sirini qayd etadi. Karl Rojersning gumanistik psixologiyasi boqimandalikni oldini oluvchi o’z-o’zini anglash, avtonomiya va ichki motivatsiya muhimligini 3 М.Х Ганиева. Основы социальной работы. Учебное пособие. Ташкент 2009. ; Ганиева.М.Х, Карамян М.Х, Латипова Н.М. Ижтимоий иш асослари\\Ўқув- услубий қўлланма. Т.: Жаҳон Принт 2012.; “Ijtimoiy siyosat”. O‘quv qo‘llanma (PhD)., dost. A.A.Abduxalilov., dost. E.X.Zaitov – Toshkent: VNESHINVESTPROM, 2021. – B. 335.; С.Тўйчиева А.Ш. Норбеков. Ижтимоий сиёсат – Ўқув қўлланма– Ташкент, 2010.; Зияев Т.М. Ишчи кучи ва бандлик назарияси: Ўқув қўлланма. –Т.: ТДИУ, 2009.; Абдураҳмонов Қ.Х., Абдурамонов Х.Х. “Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш” Ўқув қўлланма.Тошкент:. 2010.; Абдурахманов К.Х., Шарифуллина Т.А. Экономика и социология труда. Учеб. пособие. – М.: Рос. экон. акад., 2002.; Абулқосимов Х.П. Шаклланаётган бозор иқтисодиётида инсон омили ва уни фаоллаштириш йўллари. – Тошкент: Молия, 2005.; Алиқориев Н.С. ва бошқалар. Социология. – Тошкент, 2002.; Саидов К.С., Сейтмуратов Р.А., Асланова Д.Х. Социал иқтисодиёт. Ўқув қўлланма. – Тошкент: Шарқ, 2006.; Ўлмасов А., А.Вахабов. Иқтисодиёт назарияси. –Тошкент: «Шарқ», 2008.; Холмуродов С.Э., Шоюсупова Н.Т. Иқтисодий социология. Ўқув қўлланма. – Тошкент: ТДИУ, 2006.; Акбарова З.Р. Меҳнат статистикаси. Ўқув қўлланма. – Тошкент: ТДИУ, 2006. ; Бакиева И.А., Холмуродов С.Э. Инсон ресурслари иқтисодиёти. Ўқув қўлланма. – Тошкент: ТДИУ, 2006.; М.Қ.Пардаев, Д.Ҳ.Асланова, С.Исоқова. Ёшларнинг бандлик даражаси ва уларнинг омилли таҳлили. Рисола. Самарқанд, СамИСИ, 2008. 5 ta’kidlaydi. Avraam Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasi nazariyasi qondirilmagan asosiy ehtiyojlarning boqimandalikning shakllanishiga ta’sirini qayd etadi. Antropolog F.Boas turli jamiyatlar va ularning an’analarini tahlil qilish orqali boqimandalikni shakllantiradigan madaniy omillarni o’rgangan. Siyosatshunos H.D.Lasswell ijtimoiy xavfsizlik tizimlari, soliq tizimlari va qonunchilikni tahlil qilish orqali davlat siyosatining boqimandalikning shakllanishiga ta’sirini o’rgangan. Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tasnifi. Ma’lumotlarning tizimli va qiyosiy tahlili, kuzatish usuli, hujjatlarni tahlil qilish usuli. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot davomida olingan ma’lumotlar tashkilotda qo’llash uchun tavsiya etilishi va ijtimoiy- madaniy sohaning boshqa sohalarida ham qo’llanilishi mumkin. Tadqiqot jarayonida ishlab chiqilgan xulosa va takliflar O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi ning oliy o’quv yurtlari tomonidan sotsiologiya sohasida tayyorlanayotgan kadrlarning o’quv jarayonida foydalanishga tavsiya etsa bo’ladi. Dissertatsiyaning materiallari Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti “Sotsilogiya” kafedrasi da “ Mehnat va bandlik sotsiologiyasi ”, “ Oila va gender sotsiologiyasi” va “Ijtimoiy siyosat” fanlari o’quv dasturini takomillashtirish va o’qitishda foydalanilsa bo’ladi. Ish tuzilmasining tavsifi. Kirish, bitta bob, ikki paragraf, I bob bo’yicha xulosa hamda Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 6 I-BOB : BOQIMANDALIKNI SHAKLLANTIRUVCHI OMILLARNI TADQIQ ETISHNING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI 1.1. Boqimandalik tushunchasining mazmun mohiyati va uning turlari Ijtimoiy adolat tamoyiliga muvofiq, davlat barcha fuqarolar uchun munosib turmush darajasini ta’minlash, qiyin hayotiy vaziyatlarga tushib qolgan odamlarga yordam berish, shuningdek, jamiyatdagi ijtimoiy keskinlikni kamaytirish uchun moddiy boyliklarni qayta taqsimlashni o’z ichiga oladi. Fuqoralar yoshi, sog’lig’i va boshqa sabablarga ko’ra o’zini mustaqil ravishda ta’minlay olmagan taqdirdagina jamiyat tomonidan yaratilgan ne’matlarga da’vo qilishi mumkin. Davlat ijtimoiy siyosati aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlashni kuchaytirishga, barcha muhtojlarga qo’llab-quvvatlashning minimal ijtimoiy standartlarini kafolatlashga harakat qilmoqda. Ijtimoiy yordam - davlat va jamiyatning qariligi, sog lig i, ijtimoiy ahvoli, tirikchilik uchun vositalar bilan yetarli ta minlanmaganiʻ ʻ ʼ tufayli yordamga muhtoj fuqarolar haqida g amxo rlikdir. ʻ ʻ 2015 yilda BMTning “Barqaror taraqqiyot sohasidagi Maqsadlar” qabul qilindi. Ushbu deklaratsiya BMTga a’zo barcha davlatlar tomonidan qabul qilindi. Ushbu Deklaratsiyaning 17 maqsadlari ichida ustuvorlari 2030 yilgacha “qashshoqlikning barcha ko‘rinishlarini sekin-asta bartaraf qilib borish” bo‘ldi . 2020 yilgacha esa noqobil va iqtisodiy qoloq aholi punktlarida yashayotgan 100 milliondan ortiq kishilar hayotini sezilarli tarzda yaxshilash choralariga start berildi Shu asosda rivojlangan davlatlar har yili nisbatan kambag‘al davlatlarga 15 milliard AQSH dollari hajmida pul ajratib borishiga kelishildi. Ushbu mablag‘ bazaviy ahamiyat kasb etuvchi ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatilishi, mahsulot bozorlarida narxlarning meyorda ushlab turilishi uchun sarflanishini nazorat qilib borishga sarflanadi. Dunyo davlatlari iqtisodiy o‘sish tempi bilan bir paytda kambag‘allikni bartaraf qilish va shu bilan bog‘liq holda ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya va bandlik sohasida harakatlarni jadallashtirish zaruriyati ko‘rsatildi. Bugungi kunda ushbu maqsadlar Butunjahon banki tomonidan moliyalanmoqda. Dunyo davlatlarining kambag‘alikka qarshi kurash dasturlari turlicha bo‘lib, ularning asosida kuchli va maqsadli ijtimoiy himoya bilan ta’minlash yotadi. Kambag‘allikka qarshi kurashning Yevropa modeli asosida majburiy sug‘urta tizimi yotadi. Ushbu tizimga ko‘ra, kishi qanchalik uzoq yillar davomida mehnat qilib kelgan bo‘lsa, uning ijtimoiy himoyalanganlik darajasi shunchalik oshib boradi. Bunda ko‘p sonli imtiyozlar va yordam pullarining yuqori stavkalari amalga oshiriladi. Ushbu model Yevropaning rivojlangan davlatlari Germaniya, Niderlandiya, Fransiyada keng qo‘llaniladi. Yevropa Ittifoqi statistik ma’lumotlariga ko‘ra, o‘rtacha oylik maoshining 60%dan kam daromad topuvchi kishilar kam ta’minlangan va ijtimoiy himoyaga muhtojlar safiga kiritiladi . Ushbu qatlamga yolg‘iz onalar, ma’lumoti bo‘lmagan shaxslar, pensionerlar, migrantlar va ishsizlar kiritiladi. Kambag‘allikni iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy taraqqiyotga to‘siq sifatida biluvchi Yevropa Ittifoqi turmush darajasi past bo‘lgan kishilar ulushini 20 millionga qisqartirish ustida ish yuritmoqda. Ushbu maqsadda fuqarolarni ijtimoiy himoyalash bo‘yicha milliy dasturlar ishlamoqda. Ijtimoiy himoya dasturlari asosan budjet mablag‘lari, shuningdek ish beruvchilar va soliq to‘lovchilar hisobidan qoplanadi. Yalpi ichki mahsuloti o‘sishi yuqori bo‘lgan davlatlar kambag‘allikni kamaytirishda katta yutuqlarga erishmoqda. Biroq bunga teskari misollar ham bor. Masalan, ba’zi mamlakatlar (Kolumbiya va Marokash)da iqtisodiy o‘sishga parallel ravishda oshib borayotgan daromadlar tengsizligi ushbu vaziyatni asl sababi bo‘lishi mumkin. Boshqa mamlakatlarda esa davlat muassasalarining ish sifati pastligi va boshqa institutsional omillar ta’siri yuqori. Misol uchun Filippinda davlat muassasalarining ish sifati 1998 yildagi 3,3 darajadan 2006 yilda 2,5 darajagacha pasaygan. Qishloq xo‘jaligi uchun zarur infratuzilmani rivojlantirish ham kambag‘allikni qisqartirishga xizmat qiladi. Ijtimoiy yordam surunkali kambag’al odamlar boshdan kechiradigan ishonchsizlik va zaiflikka qarshi turish uchun juda muhim va odamlarning qashshoqlikka tushib qolishining oldini olish bilan birga inson rivojlanishini qo’llab-quvvatlaydi, odamlarga qashshoqlikdan chiqish imkoniyatlaridan 8 foydalanishga yordam beradi va qashshoqlikning avlodlarga o’tishini to’xtatadi. Shu maqsadda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi “Ijtimoiy himoya milliy agentligi” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 1-iyundagi “Aholiga sifatli ijtimoiy xizmat va yordam ko’rsatish hamda uning samarali nazorat tizimini yo’lga qo’yish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmoni bilan tashkil etilgan. Agentlik vazifalari: - Og’ir hayotiy vaziyatga tushgan aholi bilan manzilli ishlash va ularga ijtimoiy xizmat va yordam ko’rsatish, jamiyatga ijtimoiylashuvini ta’minlash orqali ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi sonini kamaytirish; - Og’ir hayotiy vaziyatga tushish xavfi ostida bo’lgan ijtimoiy xizmat va ijtimoiy yordamni mahalla darajasida tashkil etish orqali aholini o’zi yashayotgan muhitidan ajratmaslik; - Ijtimoiy xizmat va ijtimoiy yordamning barqaror bo’lishini ta’minlash orqali ularning huquqlarini doimiy kafolatlash; - Ijtimoiy xizmat va ijtimoiy yordam ko’rsatishning barcha bosqichlarida shaffoflikni ta’minlash orqali ijtimoiy himoya siyosatini shakllantirishda ishtirokini oshirish; - Ijtimoiy xizmatlarni shakllantirishda aholining talab va ehtiyojlarini inobatga olish orqali xizmatlar manzilliligini va samaradorligini oshirish. Biroq, davlat tomonidan amalga oshirilayotgan amaliy faoliyatni nazorat qilish uchun barcha mexanizmlari samarali emas. Fuqarolarni mustaqil hayotga rag’batlantirish va moslashtirishning ko’plab davlat usullari amalda ishlamaydi. Ushbu jarayonlarning oqibati “Boqimandalik” kabi hodisadir. Ijtimoiy yordam bo’yicha taraqqiyot yo’lidagi to’siq - boqimandalik kayfiyati atrofidagi bahslarni o’z ichiga oladi. Yordam oluvchilarning bepul hizmatlarga ga doimiy boqimanda bo’lib qolishi va buning natijasida o’z sharoitlarini yaxshilashga moyilligini yo’qotishi mumkin. Shu bilan bog’liq taxmin shundan iboratki, agar kambag’allarga ijtimoiy yordam berilsa, ular muqarrar ravishda uni konstruktiv tarzda ishlatishdan farqli ravishda salbiy xaridlarga 9 (masalan, alkogolga) isrof qiladilar 4 . Ya’ni osonlikcha kelgan pulni osonlikcha asosiy ehtiyojlaridan boshqa narsaga ishlatishi mumkin. Shu bilan birga, Boqimandalikning mavjudligi, asosan, davlatning ijtimoiy siyosatining salbiy oqibati sifatida qaraladi, bu odatda kambag’allik bilan va davlat tomonidan ijtimoiy nafaqalarni bir tomonlama ta’minlash bilan bog’liq 5 . Boqimandalik ancha noaniq hodisadir, chunki aholining umumiy resurslarni foydalanishga majbur bo’lgan qismi va boqimandalikni ataylab yaratuvchi aholi bor. Tadqiqot aniq va obyektiv bo’lishi uchun “Boqimandalik” tushunchasini izohlash kerak. Turli mualliflar tomonidan berilgan “boqimandalik” tushunchasiga ta’riflarni umumlashtirib, biz buni shaxsning hamma narsada o’z kuchiga emas, balki jamiyatning boshqa iqtisodiy subyektlari yordamiga tayanishga doimiy istagi sifatida tasavvur qilishimiz mumkin. Bu “parazit” ongli ravishda o’sha jamiyat hisobiga jamiyatda maqbul turmush darajasini ta’minlashga intiladigan o’ziga xos turmush tarzi sifatida talqin etiladi. Iqtisodiy nuqtai nazardan, Boqimandalikni “parazitizm, ya’ni umumiy manfaatlardan shaxsiy manfaatlar yo’lida jamoat manfaatlariga zarar yetkazish yo’lida foydalanishni o’z ichiga olgan parazitlik” deb qarash mumkin 6 . Ya’ni boqimandalikni parazitlik atamasi bilan taqqoslashini sababi, ikkalasiham ijtimoiy xatti-harakatlarning shakli bo’lib, unda shaxslar yoki guruhlar ijtimoiy faoliyatda to’g’ri ishtirok etmasdan yoki ekvivalent foydani qaytarmasdan jamiyatdan moddiy yoki boshqa turdagi yordam oladilar. Shu bilan birga kimnidir qo’llab-quvvatlash, o’zini ta’minlashni istamagan odamga yordam berish majburiyatini yuklash pozitsiyasidir Rossiyalik tadqiqotchilar I.S. Karpikova va E.V. Zimin “boqimandalik”ni quyidagicha ta’riflaydi: bu “individning hayotga bo’lgan iste’molchi munosabatiga yo’naltiruvchi va hayotni ta’minlash bo’yicha qarorlar qabul qilish mas’uliyatini 4 Social Assistance and the 'Dependency Syndrome'//Andrew Shepherd, Dhana Wadugodapitiya, Alice Evans Chronic Poverty Research Centre Policy Brief No. 22 Posted: 21 Feb 2011 5 Жмакина М.О. Социальное иждивенчество как результат политики социального государства в современном российском обществе / М.О. Жмакина // Социология в современном мире: наука, образование, творчество. - 2014. - № 6. - С. 402 6 Мосейко В.В. Социальное государство vs социальное иждивенчество / В.В. Мосейко, Е.А. Фролова // Вестник Томского государственного педагогического та. – 2014. – № 8 (149). – С. 103 10 jamiyatga o’tkazishga yo’naltiruvchi hayotiy munosabatlar tizimi” 7 . Boqimandalik, qoida tariqasida, o’zaro yordam, homiylik va oddiygina g’amxo’rlik va yordam shiori ostida yashiringan. Ijtimoiy psixologiyada boqimandalik tushunchasi bu fazilat bolalikda, masalan, uy vazifasini yoki testni nusxalashda yoki boshqa odamlarning narsalariga tajovuz qilishda o’zini namoyon qiladi. Bu sifat o’g’irlik, hasad va boshqa illatlarni qo’zg’atadi. Sotsiologiya fanlari doktori professor M.B.Bekmurodov: “Ekzistensiya – yashashni, ayni vaqtda yashayotganlikni anglash, o‘zgarayotgan va o‘tayotgan zamonni o‘z ruhiyati va vujudida doimiy his etib yashashni anglatadi. Ekzistensiya shaxsni o‘z-o‘ziga beradigan bahosi, o‘zini o‘zi baholash darajasi hamdir. Demak, shaxsning o‘zini o‘zi baholash darajasi qancha past bo‘lsa, uning ijtimoiy foydali bo‘lmagan holatlarga, jamoatlarga integratsiya bo‘lishi shuncha yuqori bo‘ladi” – deb tavsiflaydilar . Nochorlik insonda umidsizlik, qo‘rquv va azob-uqubatlarga sabab bo‘ladi. Inson hayotida barqarorlikni tutib turish esa g‘amxo‘rlik, mehr va e’tiborga bo‘lgan ehtiyojda namoyon bo‘ladi. M.B.Bekmurodov taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan yana bir ijtimoiy illat – prokrastinatsiya hodisasi haqida to‘htalib, “prokrastinatsiya fenomeni insonni bunyodkorlik xususiyatini susaytiruvchi, uning yalqovlik va befarqlik jihatlarini kuchaytiruvchi omil sifatida inson taraqqiyotini sustlashtirish bilan jiddiy xavf tug‘diradi” – deydi . Demak, ekzistensializmga muvofiq umidsizlik, qo‘rquv hissi kishining ijtimoiy nochorlikka duchor qilsa, prokrastinatsiya holati bir tomonidan, insonning o‘z ijtimoiy holatini yaxshilash yo‘lida harakatlarini falajlovchi ichki kechinmalar bois, shaxsning o‘zini o‘zi boshqara olish kuchini zaiflashtiradi, undagi qat’iy ishonch va g‘ayrat hissini pasaytiradi, o‘zi tushib qolgan murakkab ijtimoiy vaziyatdan chiqib olish choralarini qidirishda paysalga solishni odat tusiga aylantiradi. Natijada, ijtimoiy himoya chora-tadbirlarini murakkablashtiruvchi illat – boqimandalikni avj oldiradi. Sotsiologiya fanlari doktori, professor T.B. Matibayev fikriga muvofiq: “Boqimadalik o‘z qobiliyati va jamiyatdagi o‘rnini topa olmaslik o‘zini o‘zi 7 Карпикова И.С. Особенности теоретической интерпретации феномена социального иждивенчества в условиях российского социума [Электронный ресурс] / И.С. Карпикова // Baikal Research Journal . Т . 8, № 4. 2017 URL: http://brj-bguep.ru/reader/article.aspx?id»21897. 11 baholay olmaslik oqibatida yuzaga keladi” . Buni sotsiologiya fanlari doktori, professor A.Umarov o‘z hayoti mazmunini boyitishga intilmagan insonning yashashi maqsadsizlikka olib keladi, deb tavsiflaydilar . Zero, inson o‘z hayotini ma’nodor qilishga intilar ekan, butun hayotini o‘zgartirishga, uni yanada boyitishga xizmat qiladi va shaxsiy o‘zligi doirasidan chiqib, jamiyat g‘oyalarini tashuvchisiga aylanadi. Boqimandalik - bu shaxs yoki odamlar guruhi qasddan yoki ixtiyorsiz ravishda davlat yoki jamoat yordamiga, jumladan, ijtimoiy nafaqalarga tayanib, o zini-o zi ta minlash va davlat ishlariga hissa qo shish istagida bo lmagan holat.ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ Yani bu jamiyatdagi munosabatlar va o'zaro ta'sirlar bilan bog'liq hodisa bo'lib, unda ma'lum guruhlar yoki shaxslar o'zaro manfaat yoki o'zaro ta'sirsiz boshqalar hisobidan foyda ko'radi. Ijtimoiy boqima nda bo’lganlar, qoida tariqasida, davlat yoki jamiyatning doimiy yordamiga boqimanda va ular mustaqil ravishda moslashish va o’zlarini ta’minlash uchun harakat qilmaydi. Bu deviant xulq-atvor shakli bo’lib, unda shaxslar ijtimoiy hayotga tegishli hissa qo’shmasdan yoki oddiy ijtimoiy majburiyatlarni bajarmasdan davlat yoki davlat resurslaridan foydalanadilar. Ijtimoiy boqimandalar tizimni aldash yoki resurslardan foydalanishni suiiste’mol qilish orqali foyda yoki moddiy daromad olish uchun turli mexanizmlardan foydalanishi mumkin. Bu tushuncha ijtimoiy adolat, resurslar taqsimoti va ijtimoiy barqarorlikka ta’sir ko’rsatadigan o’rnatilgan ijtimoiy me’yorlar va qadriyatlardan chetlanishni aks ettiradi. Boqimandalikga qarshi kurash ijtimoiy qo’llab-quvvatlash, ta’lim dasturlari, suiiste’mollik uchun nazorat va jazo va ijtimoiy reabilitatsiya mexanizmlarini o’z ichiga olgan kompleks yondashuvni talab qiladi. “Boqimandalik” tushunchasining tahlilini umumlashtirib, shunday xulosaga kelishimiz mumkinki, boqimandalikni oddiy ijtimoiy hodisa deb hisoblash mumkin emas, chunki bu me’yordan chetga chiqish, ya’ni o’ziga xos og’ishdir . Boqimandalik deviant xulq-atvor shakli sifatida murakkab va ko’p qirrali muammo bo’lib, diqqat bilan o’rganishga loyiqdir. Boqimandalik kabi deviant xatti- harakatlar umume’tirof etilgan ijtimoiy me’yorlarning buzilishi bo’lib, butun 12 jamiyat uchun jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Boqimandalik tushunchasi, uning sabablari va rivojlanish mexanizmlari, zamonaviy jamiyatda namoyon bo’lish yo’llari, shuningdek, ushbu hodisani bartaraf etishning mumkin bo’lgan yondashuvlari ko’rib chiqiladi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, ijtimoiy siyosatning o’zi boqimandalikni keltirib chiqarmaydi. Bu salbiy ijtimoiy hodisa murakkab xarakterga ega bo’lib, ijtimoiy hodisalarning ko’p omilliligi ta’sirida shakllanadi. Boqimandalik fenomeni mahalliy adabiyotda kam o’rganilganiga qaramay, hozirgi kunga qadar boqimandalikni kamaytirishga yordam beradigan ko’plab texnika va usullar ishlab chiqilgan va joriy qilingan. Ushbu usullarning barchasini taxminan ikkita katta guruhga bo’lish mumkin: Miqdoriy va sifatli 1. Miqdoriy usullar asosan davlat nazorati mexanizmlarida qo’llaniladi va miqdoriy ko’rsatkichlarning o’zgarishiga asoslanadi, masalan, turmush darajasining o’zgarishi, subsidiyalar, ijtimoiy to’lovlar, nafaqalar, kompensatsiyalarning qisqarishi, moddiy yordamning (oziq-ovqat) ustunligi, o’tin, kiyim-kechak va boshqalar), ajratilgan mablag’larning maqsadli ishlatilishini nazorat qilish va boshqalar. 2. Boqimandalikni optimallashtirishning sifatli usullari masalaning iqtisodiy tomonidan uzoqlashishni, “och odamga baliqni emas qarmoqni berish” fikrini ta’minlovchi modelga o’tishni o’z ichiga oladi. Bunday usullar endi mehnat sohasida tobora ko’proq joriy etilmoqda. Masalan, bunday usullar quyidagilar bo’lishi mumkin: qayta tayyorlash kurslari, malaka oshirish, mehnat yarmarkalari, jamoat ishlari, ko’ngillilar harakati va boshqalar 8 . Shuni ta’kidlash kerakki, zamonaviy ijtimoiy siyosat birinchi navbatda, boqimandalikni optimallashtirishning sifatli usullariga asoslanadi. Rossiyalik “Tyumen davlat neft va gaz universiteti” aspiranti I.S. Kuznetsovning ta’kidlashicha, “boqimandalikga qarshi kurashda eng ishonchli va 8 Тарабан О.В. Содержание и функции процесса внутрифирменной мобильности /О.В. Тарабан // Известия ИГЭА. - 2006. - № 5 (50). – С. 91. 13 zarur vosita bu ta’lim va tarbiyadir” 9 . Shuningdek, uzoq vaqt davomida davlatning ijtimoiy siyosati toifalarga bo’linish printsipi asosida qurilganligi va jamoaviy ehtiyojlarni qondirishga qaratilganligi sababli, bularning barchasi individual mas’uliyatning pasayishiga va aholining o’z manfaatlarini shakllantirishdagi motivlarini o’zgartirishga sabab bo’ldi. Boqimandalikni o’rganishning asosiy sabablaridan biri uning jamiyatga ta’siridir. Boqimandalik xulq-atvori resurslarni taqsimlashda nomutanosiblik, ijtimoiy farovonlikka tahdid va jamiyat a’zolari o’rtasida ishonchni yo’qotishiga olib kelishi mumkin. Boqimandalik faoliyati bo’yicha: 1. Passiv boqimandalik: Bu inson davlat yoki boshqa odamlarning yordamiga tayanib ishlashdan bosh tortgan klassik misoldir. 2. Faol boqimandalik: Bu holatda, odam ishlayotgan bo’lishi mumkin, lekin soliq to’lashdan qochishi yoki firibgarlik yo’li bilan nafaqa olishi mumkin. Boqimandalik nafaqat iqtisodiy jihatni, balki ijtimoiy-madaniy va psixologik omillarni ham o'z ichiga oladi. U turli shakllarda, jumladan, siyosiy, iqtisodiy, intellektual, hissiy boqimandalik va boshqa shakllarda namoyon bo'lishi mumkin. Ushbu shakllarning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega va butun jamiyatga ta'sir qiladi. Boqimandalik turlarini o'rganish uning faoliyat ko'rsatish mexanizmlarini tushunish imkoniyatini ochib beradi va ushbu salbiy hodisaga qarshi kurashish strategiyasini ishlab chiqish uchun asos yaratadi. 1. Iqtisodiy boqimandalik - bunda ma'lum guruhlar yoki shaxslar jamiyatning rivojlanishiga hissa qo'shmasdan, jamiyat hisobidan foyda ko'radilar. 2. Siyosiy boqimandalik - davlat tuzilmalari yoki rahbarlar o‘z mansablaridan jamiyat manfaatlarini e’tiborsiz qoldirib, shaxsiy boyish uchun foydalanadi. 9 Кузнецов И.С. К вопросу о преодолении социального иждивенчества в современном обществе /И.С. Кузнецов // Проблемы устойчивого развития российских регионов: Мат-лы. Всерос. науч.-практ. конф., г. Тюмень, 14 мая 2015 г. – С. 204. 14 3. I ntellektual boqimandalik - boshqa odamlarning bilim va resurslaridan ularning roziligisiz yoki xabarisiz foydalanishdir. 4. Hissiy boqimandalik - o'zaro yordam bermasdan, qo'llab-quvvatlash, e'tibor yoki ishonchni hissiy so'rash orqali manipulyatsiya shaklidir. Boqimandalikning mohiyati va turlarini o'rganish, ayniqsa, salbiy ko'rinishlarni samarali boshqarish va oldini olish zarurati tobora muhim ahamiyat kasb etayotgan zamonaviy jamiyat sharoitida dolzarbdir. Boqimandalikning mexanizmlari, strategiyalari va oqibatlarini tushunish jamiyatni yanada adolatli va to’g’ri rivojlantirishga imkon beradi. Boqimandalikning iqtisodiy, siyosiy, intellektual va emotsional kabi har xil turlari aniqlandi, ularning har biri o‘ziga xos xususiyat va oqibatlarga ega. Boqimandalikning tabiati va turlarini tushunish ushbu hodisaga qarshi samarali kurashish va yanada adolatli va barqaror jamiyatni yaratish uchun muhimdir. Boqimandalik muammosi zamonaviy jamiyatda dolzarb bo'lib, ushbu hodisaning oldini olish va uni bartaraf etishda kompleks yondashuvni talab qiladi, har xil turlarini o'rganish uning paydo bo'lish sabablarini, faoliyat ko'rsatish mexanizmlarini va unga qarshi kurashish usullarini yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Boqimandalik oqibatlari jamiyat, iqtisodiyot va ijtimoiy munosabatlarga jiddiy ta’sir ko’rsatadi: 1. Jamiyat va siyosat: - Ijtimoiy tuzilmaning tanazzulga uchrashi: Boqimandalik qadriyatlarning yemirilishiga, jamiyatda ishonch va hamjihatlikning yo’qolishiga olib kelishi mumkin. - Ijtimoiy tengsizlikning kuchayishi: Resurslarni ijtimoiy boqimandalar va boqimandalar foydasiga taqsimlash jamiyatning boy va kambag’al a’zolari o’rtasidagi tafovutni oshirishi mumkin. - Populistik harakatlarning paydo bo’lishi: Ommaviy boqimandalik fuqarolarning noroziligining kuchayishiga va muammoni hal qilishga va’da beradigan siyosiy harakatlarning paydo bo’lishiga olib kelishi mumkin. 15 - Hukumat nazoratining kuchayishi: Hukumat resurslarning samarali taqsimlanishini ta’minlash uchun aholi ustidan nazoratni kuchaytirishga harakat qilishi mumkin. 2. Iqtisodiyot: - Hosildorlikning pasayishi: Ijtimoiy boqimanda va boqimandalarni davlat mablag’lari bilan qo’llab-quvvatlash umumiy ishlab chiqarishning pasayishiga va iqtisodiyotga yo’qotishlarga olib kelishi mumkin. - Soliq to’lovchilar uchun yukning ortishi: To’g’ri qoplanmagan holda nafaqa oluvchilar sonining ko’payishi aholiga soliq yukini oshirishni talab qiladi va davlatning moliyaviy barqarorligini zaiflashtiradi. - Hukumat byudjeti taqchilligi: Hukumat moliyalashtirish muammolariga duch kelishi mumkin, chunki qaram parvarishlash xarajatlari soliq tushumlaridan oshib ketadi. - Investitsiyalarning kamayishi: investorlar yuqori darajadagi boqimandalikka ega bo’lgan iqtisodiyotga sarmoya kiritishdan manfaatdor bo’lmasligi mumkin. - Qashshoqlik darajasining oshishi: ishlayotganlar qaramog’idagilarni qo’llab- quvvatlash yukini ko’tarishga majbur bo’ladilar, bu ularning turmush darajasining pasayishiga va qashshoqlikning oshishiga olib kelishi mumkin. 3. Ijtimoiy munosabatlar: - Qadriyatlarni buzish: boqimandalik targ’iboti axloqiy me’yor va qadriyatlarga ta’sir ko’rsatishi, jamiyatda axloqning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. - Boshqa guruhlar huquqlarining buzilishi: boqimanda shaxslarning ustuvorligini ta’minlash jamiyatning mehnatga layoqatli a’zolarining huquq va manfaatlarini buzilishiga olib kelishi mumkin. - Ijtimoiy mavqeini yo’qotish: qaram bo’lganlar o’zlarini istalmagan his qilishlari va mustaqillikni yo’qotishlari mumkin, bu esa ruhiy tushkunlik va ijtimoiy izolyatsiyaga olib kelishi mumkin. - Ijtimoiy keskinlikning kuchayishi: Jamiyat ishlayotganlar va ijtimoiy nafaqaga yashaydiganlar o’rtasida ko’proq bo’linishi mumkin. 16 - Mas’uliyat hissini yo’qotish: odamlarda ishlamasa ham hukumat ularni ta’minlaydi degan tuyg’u paydo bo’lishi mumkin. - Oilaviy qadriyatlarni yo’q qilish: boqimandalik o’zi va yaqinlari uchun mas’uliyatni yo’qotishiga yordam beradi. - Jinoyatchilikning ko’payishi: ish topa olmagan va tirikchilik vositasi bo’lmagan odamlar jinoiy harakatlarga moyil bo’lishi mumkin. Boqimandalik jamiyatga jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi, uning tuzilishi, iqtisodiyoti va ijtimoiy munosabatlariga ta’sir qiladi. Bu hodisalarga qarshi samarasiz choralar aholining turli qatlamlari o’rtasidagi tafovutni kuchaytirib, jamiyatning beqarorlashishiga olib kelishi mumkin. Umuman olganda, boqimandalikning mohiyati va turlarini o‘rganish nafaqat ijtimoiy hodisalar haqidagi tushunchalarni kengaytirishga imkon beradi, balki ijtimoiy nazorat mexanizmlarini, samarali boshqaruvni va ushbu salbiy hodisaning oldini olish strategiyasini ishlab chiqishga yordam beradi. Boqimandalikni tushunish ustida ishlash jamiyatning har bir a'zosi o'z hissasini qo'shadigan va o'z sa'y-harakatlari uchun munosib e'tirof va mukofot oladigan adolatli va teng huquqli jamiyatni yaratishda muhim qadamdir. 1.2. Boqimandalikni shakllantiruvchi omillarning nazariy yondashuvlari Boqimandalikni shakllantiruvchi omillarni o’rganish ushbu hodisani yaxshiroq tushunishga va uni bartaraf etish uchun samarali choralarni ishlab chiqishga yordam beradi. Boqimandalik murakkab ijtimoiy hodisa bo’lib, turli tomonlardan o’rganiladi. Uni shakllantiruvchi omillarga nisbatan bir necha nazariy yondashuvlar: 1. Sotsiologik yondashuv: Obyekt: Ijtimoiy tuzilmalar, institutlar va jarayonlarning boqimandalikning shakllanishiga ta’siri. Vakillar: sotsiologlar, antropologlar. Asosiy fikrlar: 17 - Boqimandalik nazariyasi: Boqimandalik ayrim ijtimoiy guruhlarning boshqalarga qaramligi tufayli yuzaga keladi. Masalan, kambag’al odamlar boylarga, ishchilar ish beruvchilarga qaram bo’lishi mumkin. - Tengsizlik nazariyasi: Ijtimoiy tengsizlik, resurslardan foydalanishning etishmasligi, ta’lim, ishsizlik. - Ijtimoiy kapital nazariyasi: Ijtimoiy aloqalar va yordamning etishmasligi boqimandalikka olib kelishi mumkin. - Jamiyat yoki oila boqimandalikni qo’llab-quvvatlashi yoki bostirishi mumkin. 2. Iqtisodiy yondashuv: Obyekt: Iqtisodiy omillarning boqimandalikka ta’siri. Vakillar: iqtisodchilar, sotsiologlar. Asosiy fikrlar: - Talab va taklif nazariyasi: Ishchi kuchiga past talab, ish o’rinlarining etishmasligi, boqimandalikka olib keladi. - Ta’minot nazariyasi: ta’minot tizimlari kambag’allikni oldini olishi va shu navbatta boqimandalikni keltirib chiqarishi mumkin. - Moliyaviy xulq-atvor nazariyasi: Irratsional moliyaviy xatti-harakatlar, daromadlar kamligi va rejalashtirishning etishmasligi boqimandalikka olib kelishi mumkin. 3. Psixologik yondashuv: Obyekt: shaxs, aqliy jarayonlar, motivatsiyaning boqimandalikka ta’siri. Vakillar: Psixologlar, o’qituvchilar. Asosiy fikrlar: - Shaxsiyat nazariyasi: O’z-o’zini past baholash va o’ziga ishonchsizlik boqimandalikni keltirib chiqarishi mumkin. - Motivatsiya nazariyasi: Mustaqil yashash uchun ichki motivatsiyaning etishmasligi, tashqi mukofotlarga boqimandalik, hayot murakkabliklari oldida ojizlik hissi, muvaffaqiyatsizlikdan qo’rqish mustaqil rivojlanishga urinishlardan ko’ra b oqimandalik sharoitlarini afzal ko’rishga olib keladi. 18 - O’rganish nazariyasi: Ta’lim va ko’nikmalarning etishmasligi boqimandalik xavfini oshirishi mumkin. - Ta’lim kasbiy ko’nikmalarni va mustaqil yashash qobiliyatini rivojlantirish orqali boqimandalik xavfini kamaytirishi mumkin. 4. Madaniy yondashuv: Obyekt: Madaniy qadriyatlar, me’yorlar, an’analarning boqimandalikka ta’siri. Vakillar: antropologlar, sotsiologlar. Asosiy fikrlar: - Madaniy stereotiplar nazariyasi: “ishlash uyat”, “ayol turmushga chiqishi kerak”, “davlat fuqarolarga g’amxo’rlik qilishi kerak” degan stereotiplar boqimandalikka hissa qo’shishi mumkin. - Ijtimoiy nazorat nazariyasi: zaif ijtimoiy nazorat, boqimandalikka qarshi sanktsiyalarning yo’qligi uning tarqalishiga olib kelishi mumkin. 5. Siyosiy omillar: Obyekt: ijtimoiy siyosat va boshqaruvning boqimandalikka ta’siri. Vakillar: siyosatshunoslar, sotsiologlar. Asosiy fikrlar: - Rag’banlantirish nazariyasi: m ustaqillikni va jamiyat hayotida faol ishtirokini rag’batlantirish choralarining yo’qligi - Ijtimoiy dasturlarning nomukammalligi yoki haddan tashqari imtiyozliligi boqimandalikning asosiy sabablari bo’lishi mumkin. - Davlat siyosati boqimandalikning rivojlanishiga yordam berishi yoki to’sqinlik qilishi mumkin. Yuqoridagi barcha yondashuvlar bir-birini istisno qilmaydi. Boqimandalik ko’plab omillar ta’sirida shakllanadigan murakkab hodisadir. Global miqyosda boqimandalikni keltirib chiqaradigan sabablar: 1. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar: 19 - Past turmush darajasi va qashshoqlik 10 : turmush darajasi past va qashshoqlik yuqori bo’lgan mamlakatlarda odamlar o’zlarini va yaqinlarini ta’minlay olmasligi mumkin, bu esa boqimandalikka olib kelishi mumkin. - Daromadlar tengsizligi 11 : boylar va kambag’allar o’rtasidagi katta daromad nomutanosibligi kambag’allar o’rtasida boqimandalikka olib kelishi mumkin. - Sifatli ta’lim va sog’liqni saqlash xizmatidan foydalanish imkoniyatining yo’qligi 12 : Ta’lim va malakaning yo’qligi bandlik imkoniyatlarini cheklab qo’yishi va odamlarni ijtimoiy imtiyozlarga tayanishga majbur qilishi mumkin. - Mehnat bozorining beqarorligi 13 : yuqori ishsizlik, ayniqsa yoshlar o’rtasida, boqimandalikka olib kelishi mumkin. 2. Siyosiy omillar: - Samarasiz ijtimoiy siyosat 14 : Haddan tashqari saxovatli ijtimoiy imtiyozlar boqimandalikni rag’batlantirishi mumkin. - Korruptsiya 15 : Davlat sektoridagi korruptsiya ijtimoiy nafaqalar muhtojlarga yetib bormasligi, balki shaxsiy manfaatlar uchun ishlatilishini anglatishi mumkin. - Qonunlarning zaif ijro etilishi 16 : zaif huquqni qo’llash ijtimoiy tizimni suiiste’mol qilishga yo’l qo’yishi mumkin, bu esa boqimandalikka olib kelishi mumkin. 3. Madaniy omillar: - Mehnat madaniyatining yo’qligi 17 : Ba’zi jamiyatlarda ishlash sharmandali narsadir, degan umumiy fikr mavjud bo’lishi mumkin. - An’anaviy oila namunalari 18 : keksa odamlar o’z farzandlariga qaram bo’lishi kutilgan ba’zi madaniyatlarda boqimandalik odatiy hol bo’lishi mumkin. 10 World Bank . Poverty and Inequality. https://www.worldbank.org/en/topic/poverty/overview (accessed March 10, 2023). 11 Piketty, T. (2014). Capital in the Twenty-First Century. Belknap Press. 12 UNICEF. Education. https://www.unicef.org/education/ (accessed March 10, 2023). 13 International Labour Organization. World Employment and Social Outlook. https://www.ilo.org/global/research/global-reports/weso/lang--en/index.htm (accessed March 10, 2023). 14 OECD. Social Policy. https://www.oecd.org/social/ (accessed March 10, 2023). 15 Transparency International. Corruption Perceptions Index. https://www.transparency.org/en/cpi (accessed March 10, 2023). 16 World Justice Project. Rule of Law Index. https://worldjusticeproject.org/rule-of-law-index (accessed March 10, 2023). 17 Hofstede, G. (2010). Cultures and Organizations: Software of the Mind. McGraw-Hill Education. 18 United Nations. Population Division. https://population.un.org/ (accessed March 10, 2023). 20 4. Demografik omillar: - Aholining qarishi 19 : Qariyalar soni ko’p bo’lgan mamlakatlarda qaramog’idagilar soni ko’payadi, chunki keksa odamlar ko’pincha ishlay olmaydi. - Yuqori tug’ilish 20 : tug’ilish darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda ko’proq qaram bolalar bo’lishi mumkin. O’zbekistonda boqimandalik turli ijtimoiy-iqtisodiy omillarning uyg’unligi natijasida yuzaga kelgan murakkab muammodir. So’nggi yillarda ijobiy o’zgarishlarga qaramay, bu muammo dolzarbligicha qolmoqda. Quyidagilar boqimandalikni keltirib chiqaradigan asosiy omillar: - Past turmush darajasi va qashshoqlik: Jahon banki ma lumotlariga ko ra, 2021ʼ ʻ yilda O zbekistonda qashshoqlik darajasi 10,7% ni tashkil etgan ʻ 21 . Daromadning pastligi va resurslardan foydalanishning cheklanganligi oilalar o’z a’zolarining asosiy ehtiyojlarini, jumladan, oziq-ovqat, uy-joy va ta’limni ta’minlay olmasligini anglatishi mumkin. - An’anaviy qadriyatlar: O’zbek madaniyatida oilaviy qadriyatlar va o’zaro yordamga katta e’tibor qaratilgan. Katta avlod an’anaviy ravishda yoshlardan qo’llab-quvvatlashni kutadi, bu esa boqimandalikni oshirishi mumkin. - Sifatli ta’limning etishmasligi: sifatli ta’lim olish imkoniyati cheklangan, bu esa muvaffaqiyatli ishlash va mustaqil hayot uchun zarur bo’lgan ko’nikma va bilimlarning etishmasligiga olib kelishi mumkin. - Arzon tibbiy xizmatning yo’qligi: tibbiy xizmatdan yetarlicha foydalanish imkoni uchun odamlar kasallik holatida qarindoshlari yoki hukumat yordamiga qaram bo’lishiga olib kelishi mumkin. - Hukumat siyosatining samarasizligi: ish o’rinlarini yaratish va mustaqil hayotni rag’batlantirishga qaratilgan, boqimandalikka qarshi kurash bo’yicha aniq davlat siyosatining yo’qligi boqimandalikning rivojlanishiga yordam berishi mumkin. 19 United Nations. Department of Economic and Social Affairs. https://www.un.org/en/development/desa/index.html (accessed March 10, 2023). 20 World Population Review. https://worldpopulationreview.com/ (accessed March 10, 2023). 21 https://www.worldbank.org/en/country/uzbekistan/overview 21 - Korruptsiya: Ijtimoiy yordam tizimlaridagi korruptsiya yordamga muhtoj bo’lganlardan hukumat amaldorlari bilan aloqasi bo’lganlarga yo’naltirilishiga olib kelishi mumkin. - O’zini past baho: Ba’zi odamlar, ayniqsa kam ta’minlangan odamlar, o’zini past baholaydi va mustaqil yashash qobiliyatiga ishonmaydi. - Motivatsiya etishmasligi: Ba’zi odamlar oddiygina ishlashni xohlamasligi va boshqalardan yordam olishni afzal ko’rishlari mumkin. - Yuqori ishsizlik: O zbekiston Davlat statistika qo mitasi ma lumotlariga ko ra,ʻ ʻ ʼ ʻ 2022 yilda ishsizlik darajasi 4,3% ni tashkil qildi 22 . Ish o’rinlarining etishmasligi, ayniqsa yoshlar bandlik bilan ta’minlanmaganligi, bu esa odamlarni boqimandalikka undashi mumkin. - Kam ish haqi: O zbekistonda o rtacha ish haqi mintaqadagi boshqa ʻ ʻ mamlakatlarga nisbatan pastligicha qolmoqda, bu ko pchilik odamlarning asosiy ʻ ehtiyojlarini qondirishga to sqinlik qiladi va ularni qarindoshlari yoki hukumatdan ʻ qo shimcha yordam so rashga majbur qilishi mumkin. ʻ ʻ - Barcha ijtimoiy himoya turlarining yig‘indisi shaxsiy daromadlarni hisobga olgan holda rasmiy belgilangan tirikchilik qilish uchun zarur minimumdan oshib ham ketmasligi, kam ham bo‘lmasligi kerak 23 . Bu shartga rioya qilmaslik boqimandalikning avj olishi yoki ijtimoiy muxofaza tushunchasini kamsitishga olib keladi. Olimlarning fikriga ko‘ra, zamonaviy jamiyatlarda ijtimoiy boqimandalik avj olib, dunyo davlatlarining ijtimoiy himoya tizimi zahiralarini qayta taqsimlanish muammolarini kuchaytirib yubormoqda. Ikkinchidan, ushbu holat ijtimoiy himoya chora tadbirlari samaradorligini 0 ga tenglashtiruvchi ijtimoiy illatga aylanib ulgurdi (O.G.Sedix., I.S.Karpikov, YE.V.Zimina, A.A.Solomein ). Bizningcha boqimandalikni ommalashib ketishida quyidagi omillar sabab bo‘ldi; Birinchidan, ijtimoiy farovonlikni ta’minlashda utopik ta’limotlarning ommalashuvi (T.Mor, K.Marks, Beveridj va boshqalar) fonida barcha uchun tenglik o‘rnatilgan ideal jamiyatlar g‘oyasi, zamonaviy bosqichda esa g‘arb 22 https://stat.uz/uz/press-center/news/uzbekistan-da-ishsizlik-darajasi-2022-yilda-4-3-ga 23 Raupov S.S. Ijtmoiy siyosat darslik/Buxoro-2022 22 davlatlarida ommalashgan “umumfarovonlik davlati” ta’limot ushbu davlatlarda fuqarolar farovonligini ta’minlash mas’uliyatini to‘liq davlat zimmasiga yuklatilishi salbiy ta’sir qildi. Bu kishilarda o‘zining ijtimoiy moddiy holati uchun shaxsiy mas’uliyat hissini susaytirdi. Ijtimoiy nochorlikka, kambag‘allik yoki ijtimoiy tahlikaning boshqa turlaridan aziyat chekkanlarda shakllangan vaziyatda birinchidan davlatni ayblash bo‘lsa, ikkinchidan, murakkab sharoitda “qo‘l qovushtirib” davlatning tayyor yordamini kutib o‘tirishga odatlanish bo‘ldi. Ikkinchidan, jamiyatda meyoridan ortiq iste’molchilik kayfiyatini oshib ketishi. Natijada, boqimandalik mehnat qobiliyatiga ega bo‘lgan insonni o‘z mehnati hisobidan emas, o‘zgalar mehnati evaziga yashash istagi, har qanday vaziyatda o‘z kuchiga ishonib harakatlanishdan ko‘ra, o‘zgalar ko‘magini kutib o‘tirish, boshqalar tomonidan tayyor shart sharoitlarni suiste’mol qilib yashash hoxish istagiga bo‘ysudirilgan illatli hulq atvordir. Boqimandalikni biz sotsiologik nuqtai nazardan sof iste’molchilik ehtiyojiga ko‘r ko‘rona bo‘ysundirilgan ijtimoiy zararkunanda hulq atvor shakli sifatida baholaymiz. Kambag‘allikning subyektiv omillari boqimandalikni shakllantiruvchi ijtimoiy ozuqa vazifasini o‘taydi. Insonning mehnatga layoqatli ekanligi uning ilmsizligi, mehnat qilib kun ko‘rish to‘g‘risidagi tasavvurlarning yetarlicha shakllanmaganligi, sobiq ittifoq davridan o‘tib kelayotgan “davlat boqishi kerak” ustanovkasi boqimanda shaxsiyatiga xos sayoz va tor dunyoqarashni ifodalaydi. Boqimandalik avj olish ehtimolini bartaraf qilishda ijtimoiy himoyaning haddan ziyod saxiylikka yo‘l qo‘ymaslik, ijtimoiy himoyada moddiy to‘lov shaklidan chekinib, ijtimoiy shartnoma asosida manzilli ko‘mak va bandlikni ta’minlash orqali boqimadalarda shaxsiy ijtimoiy mas’uliyat hissini shakllantirish va keng jamoatchilikda ijtimoiy andisha fenomenini ommalashtirish lozim. Boqimadalikka moyil kishilarga qarshi ijtimoiy tarmoqlarda ommaviy qarshilik kayfiyatini shakllantirish va ichki subyektiv zahiralarni faollashtirishga undash orqali davlatning yordamiga passiv da’vogarlik kayfiyatidan chiqarish va muhtojlikdan chiqib olishga undash ishlarini jadallashtirish talab etiladi. 23 Ijtimoiy iste’molchilik” - boshqalar qilgan narsadan foydalanishi, o’zini ish bilan band qilishni xoxlamasligi, ijodiy ishlarga layoqatsizman deb hisoblashi, samarali faoliyat bilan shug’ullanishga imkoni bor bo’lsada shug’ullanmasligidir. “Ijtimoiy parazitizm” – ham “Ijtimoiy iste’molchi” iborasiga sinonim bo’lib boshqalar hisobiga yashash degan ma’noni anglatadi. K.A.Albuxanova-Slavskaya o’zining “Hayot strategiyasi” 24 kitobida buni ijtimoiy-iqtisodiy moslashuvning salbiy shakli deb hisoblaydi. Bu fikrni davom ettirgan holda E.S. Balabanova o’zining “Ijtimoiy-iqtisodiy boqimandalik va ijtimoiy parazitizm: strategiyalari” asarida. Insonnning hayotga “salbiy moslashuv” degan ta’rifni beradi 25 . M. Klimanskaya o’zining “Boqimandalikning psixologik omillari” kitobida o’z hayoti uchun javobgar bo’lmagan odam sifatida ta’rif beradi 26 . Ijtimoiy “ boqimandalik” ni tuzatishda samarali usul - bu insoning ruhiy xususyatlarini o’rgangan holda layoqatli soxasiga jalb qilish va fikrlariga qarshi imunetet hosil qilishdir. Ijtimoiy moslashuv muammosini o’rgangan olim J. Piaje insonga atrof- muhitning ta’siri katta ekanligini aytadi. Ijtimoiy-iqtisodiy qaram shaxslarga majburiy motivatsiya muhitiga jalb qilish lozimligini takidlaydi 27 . A.Maslou o’zining “Motivatsiya va shaxsiyat” 28 kitobida boqimanda odamlarning faoliyati asosan quyi darajadagi ehtiyojlariga yo’naltiriladi deb takidlab o’tgan. “Boqimandalik” o’z ehtiyojlarini ta’minlash bilan cheklanadi va ular buni boshqalar hisobidan qilishni afzal ko’radilar. Shaxsiyatida boqimandalikka, moyiligi bor insonlarni yo’naltirishda ichki va tashqi motivatsiyani to’g’ri, maqsadli qo’llashni talab qiladi. Сhunki bunday insonlar ma’sulyatni yoqtirishmaydi va psixologik yosh bola hisoblanishadi. Tadqiqotchi Kirill Skladanov, psixoterapevt, Alter psixologlarini tanlash xizmati mutaxassisi o’z tadqiqotlarida quydagi fikrlarni keltirib o’tadi. 24 Альбуханова-Славская К. А. Стратегия жизни.– М., 1991. 25 Балабанова Е. С. Социально-экономическая зависимость и социальный паразитизм: стратегии "негативной адаптации" // Социологические исследования. 1999. – №4. – С. 46-57. 26 Климанская М. Психологические факторы социального иждивенчества //Проблемы общей и педагогической психологии.– 2003. – Т . 5. – Ч . 27 5. – С. 152-156. 3. Buber M. I and Thou. URL: http://docslide.net/ docum ents/i-and-thou-martin-b uber-wal terkaufmann.html 28 Abdusamatov, H., & QURBANOVA, M. (2022). Some social and psychological advice for families who have been destroyed. In Conference Zone (pp. 22-24). 24 Boqimandalikka o’rganib qolish-bu odamni o’zini nochor,ichonchsiz his qilishi natijasida kelib chiqadi. Fikirlashi va dunyoqarashi ham shu holatga moyil bo’lib, hatto imkoni bo’lgan taqdirda ham harakat qilib hayotini yaxshilashga urinmaydi. Ko’proq atrofdan kutishadi. Bu hodisa 1967 yilda amerikalik psixolog Martin Seligman tomonidan kashf etilgan. U itlar ustida tajriba o’tkazdi va keyinchalik natijalar odamlar ishtirokidagi tadqiqotlarda tasdiqlandi. Martin Seligman tadqiqot natijasida shunday xulosaga keldi. Boqimandalik kasallik emas, bu insonning psixologik holati. Hissiy holati bilan bog’liq jarayon. Shu sababli aniq diognostika mezonlari yo’q. Ammo boqimandalikni belgilari mavjud. Boqimandalikni nochorlikdan farqi shundaki boqimanda inson yashash sharoiti yomon holatda yashamoqda ammo o’zgartirishga imkoni bo’lsa ham o’zgartirmaydi. Masalan sog’ligi yaxshi, kasb o’rganishi yaxshiroq ishda ishlashi mumkin ammo u xoxlamaydi. Nochor insonda esa xoxish bo’lsa ham imkonyat yuq bo’lishi mumkin. Demak boqimandalik ruhiy holat ekanini yaqqol ko’rishimiz mumkin. Boqimanda insonda o’zini shu holatini salbiy fikirlar bilan oqlashga harakat qilish mavjud bo’ladi. 25 I-bob bo’yicha xulosa Boqimandalikni shakllantiruvchi omillarning nazariy metodologik asoslarni o’rganish natijasida quyidagi xulosalarga keldik; Birinchidan, b oqimandalikni o’rganishning asosiy sabablaridan biri uning jamiyatga ta’siridir. Boqimandalik xulq-atvori resurslarni taqsimlashda nomutanosiblik, ijtimoiy farovonlikka tahdid va jamiyat a’zolari o’rtasida ishonchni yo’qotishiga olib kelishi mumkin. Ikkinchidan, boqimandalik jamiyatda jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi, uning tuzilishi, iqtisodiyoti va ijtimoiy munosabatlariga ta’sir qiladi. Bu hodisalarga qarshi samarasiz choralar aholining turli qatlamlari o’rtasidagi tafovutni kuchaytirib, jamiyatning beqarorlashishiga olib kelishi mumkin. Uchinchidan, O’zbekistonda boqimandalik turli ijtimoiy-iqtisodiy omillarning uyg’unligi natijasida yuzaga kelgan murakkab muammodir. So’nggi yillarda ijobiy o’zgarishlarga qaramay, bu muammo dolzarbligicha qolmoqda. To’rtinchidan, barcha ijtimoiy himoya turlarining yig‘indisi shaxsiy daromadlarni hisobga olgan holda rasmiy belgilangan tirikchilik qilish uchun zarur minimumdan oshib ham ketmasligi, kam ham bo‘lmasligi kerak. Bu shartga rioya qilmaslik boqimandalikning avj olishi yoki ijtimoiy muxofaza tushunchasini kamsitishga olib keladi. Shuni ta’kidlash kerakki, boqimandalik ko’p qirrali yondashuvni talab qiladigan murakkab masala. Bu chora-tadbirlarning barchasini qo’llash nafaqat boqimandalik darajasini pasaytiradi, balki jamiyatning yanada adolatli va teng rivojlanishiga xizmat qiladi. Jamiyat, davlat va alohida fuqarolarning birgalikdagi sa’y-harakatlarigina boqimandalikdan xoli kuchli va barqaror jamiyatni yaratadi. Resurslarni adolatli taqsimlashga intilish, shaxsiy mehnatga hurmat va faol fuqarolik jamiyatning har bir a’zosi umumiy manfaatlarga hissa qo’shadigan sog’lom jamiyatni shakllantirishga yordam beradi. 26 F O Y D A L A N I L G A N A DA B I YO T L A R RO’ Y X A T I I . O’zb e k is t o n R e s p u b l ik a s i q o n u n l ar i . 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. [Matn] Rasmiy nashr. – Toshkent: “O’zbekiston” nashriyoti, 2023. 2. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. – Toshkent: “Adolat”, 1995. 3. O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi . Toshkent: “Adolat”, 1995. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi Qonuni. – Toshkent: “Adolat”. Qonunlar to‘plami. 1993. 5. O‘zbekiston Respublikasining “ Aholi bandligi to‘g‘risida ” gi Qonuni, 20.10.2020 yildagi O‘RQ-642-son II.O’ z b e k i st o n R e s p ub l i k a s i P r e z id e n t i f a r m o n la r i v a q a ro r lari , V a z i r l a r M a hk a m a s i n in g q ar o r l a r i . 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “O‘zbekiston respublikasi aholisini ijtimoiy himoya qilish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-175- son. 25.07.2022 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “Aholiga sifatli ijtimoiy xizmat va yordam ko‘rsatish hamda uning samarali nazorat tizimini yo‘lga qo‘yish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-82-son. 01.06.2023 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “Jamiyatda ijtimoiy- ma’naviy muhitni sog‘lomlashtirish, mahalla institutini yanada qo‘llab- quvvatlash hamda oila va xotin-qizlar bilan ishlash tizimini yangi darajaga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PF- 5938-son. 18.02.2020. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 11 avgustda “Kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam ko‘rsatish hamda kambag‘allik bilan kurashish ko‘lamini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 6277- sonli Farmoni. 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvarda “2022 – 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi 27 to‘g‘risida” gi PF-60-son li Farmoni 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 4 avgustdagi “Aholiga davlat ijtimoiy xizmatlari va yordam taqdim etish tartib-taomillarini avtomatlashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4797-sonli Qarori. 12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 2020 yil 26 avgust, PQ-4815- son Qarori. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 27.08.2020 y., 07/20/4815/1222-son. 13. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 13 apreldagi “Aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimini idoralararo elektron o‘zaro hamkorlikni qo‘llagan holda takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 308- son. 13.04.2019 III. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari. 14. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O’zbekiston taraqqiyot strategiyasi.-Toshkent. “O’zbekiston”-2022. 194-195-b 15. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent. O’zbekiston, 2017. 488-b. 16. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent. – O’zbekiston, 2017 17. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent. O‘zbekiston, 2017. 18. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent. O‘zbekiston, 2017. I V . D a r s l i k v a o’ q u v q o’ ll a n m a la r : 19. Sodiqova Sh. Boshqaruv sotsiologiyasi. O’quv qo’llanma. - T., 2012. 20. Vaxabov .A,V. Zaxidova Sh. Sh., Baxtiyorov B. B. “ Ijtimoiy ish va ijtimoiy ta’minotga kirish”. Darslik . - Toshkent: “ Innovatsiya-Ziyo ” , 2020. 21. Yusupxodjayeva G.B Iqtisodiy sotsiologiya. Darslik – T.:2023- 108-b 22. N. Ismoilova, D. Abdullayeva; Ijtimoiy psixologiya: o’quv qo’llanma.- 28 Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2013. 23. Raupov S.S. Ijtmoiy siyosat: darslik.Buxoro-2022 24. “Ijtimoiy siyosat”. O‘quv qo‘llanma (PhD)., dost. A.A.Abduxalilov., dost. E.X.Zaitov – Toshkent: VNESHINVESTPROM, 2021. – B. 335. 25. Абдурахманов К.Х., Шарифуллина Т.А. Экономика и социология труда. Учеб. пособие. – М.: Рос. экон. акад., 2002. 26. Абулқосимов Х.П. Шаклланаётган бозор иқтисодиётида инсон омили ва уни фаоллаштириш йўллари. –Тошкент: Молия, 2005. 27. Саидов К.С., Сейтмуратов Р.А., Асланова Д.Х. Социал иқтисодиёт. – Тошкент: Шарқ, 2006. 28. Самуэлсон П. Экономика. Т.2. –M.: 1992. 29. Тощенко Ж.Т. Социология труда: опыт нового прочтения – М.: Мысл, 2005. V. Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar 30. Альбуханова-Славская К. А. Стратегия жизни.– М., 1991. 31. Балабанова Е. С. Социально-экономическая зависимость и социальный паразитизм: стратегии “негативной адаптации” // Социологические исследования. 1999. – №4. – С. 46-57. 32. Климанская М. Психологические факторы социального иждивенчества //Проблемы общей и педагогической психологии.– 2003. – Т. 5. – Ч. 33. 5. – С. 152-156. 3. Buber M. I and Thou. URL: http://docslide.net/ docum ents/i-and-thou-martin-b uber-wal terkaufmann.html 34. Abdusamatov, H., & QURBANOVA, M. (2022). Some social and psychological advice for families who have been destroyed. In Conference Zone (pp. 22-24). 35. Social Assistance and the ‘Dependency Syndrome’//Andrew Shepherd, Dhana Wadugodapitiya, Alice Evans Chronic Poverty Research Centre Policy Brief No. 22 Posted: 21 Feb 2011 [electron] 36. Жмакина М.О. Социальное иждивенчество как результат политики социального государства в современном российском обществе / М.О. 29 Жмакина // Социология в современном мире: наука, образование, творчество. - 2014. - № 6. - С. 402 37. Мосейко В.В. Социальное государство vs социальное иждивенчество / В.В. Мосейко, Е.А. Фролова // Вестник Томского государственного педагогического та. - 2014. - № 8 (149). - С. 103 38. Карпикова И.С. Особенности теоретической интерпретации феномена социального иждивенчества в условиях российского социума [Электронный ресурс] / И.С. Карпикова // Baikal Research Journal . Т . 8, № 4. 2017. 39. Тарабан О.В. Содержание и функции процесса внутрифирменной мобильности /О.В. Тарабан // Известия ИГЭА. - 2006. - № 5 (50). - С. 91 40. Кузнецов И.С. К вопросу о преодолении социального иждивенчества в современном обществе /И.С. Кузнецов // Проблемы устойчивого развития российских регионов: Мат-лы. Всерос. науч.-практ. конф., г. Тюмень, 14 мая 2015 г. - С. 204 41. Berger, P. L., & Luckmann, T. (1966). The social construction of reality: A treatise in the sociology of knowledge. Garden City, NY: Doubleday. 42. Collins, R. (2000). Sociological insights: An introduction to sociology. New York: Oxford University Press. 43. Durkheim, E. (1897). Suicide: A study in sociology. New York: Free Press. 44. Weber, M. (1905). The Protestant ethic and the spirit of capitalism. London: Allen & Unwin. 45. Friedman, M. (1962). Capitalism and freedom. Chicago: University of Chicago Press. 46. Keynes, J. M. (1936). The general theory of employment, interest and money. London: Macmillan. 47. Smith, A. (1776). The wealth of nations. London: W. Strahan and T. Cadell. 48. Adler, A. (1927). The practice and theory of individual psychology. New York: Harcourt, Brace & Co. 30 49. Rogers, C. R. (1961). On becoming a person: A therapist’s view of psychotherapy. Boston: Houghton Mifflin. 50. Maslow, A. H. (1943). A theory of human motivation. Psychological Review, 50(4), 370-396. 51. Boas, F. (1911). The mind of primitive man. New York: Macmillan. 52. Lasswell, H. D. (1936). Politics: Who gets what, when, how. New York: McGraw-Hill. 53. Hepworth, D. H., Rooney, R. H., & Strom-Gottfried, K. (2010). Direct social work practice: Theory and skills. Belmont, CA: Brooks/Cole. 54. World Bank. Poverty and Inequality. https://www.worldbank.org/en/topic/poverty/overview (accessed March 10, 2023). 55. Piketty, T. (2014). Capital in the Twenty-First Century. Belknap Press. 56. UNICEF. Education. https://www.unicef.org/education/ (accessed March 10, 2023). 57. International Labour Organization. World Employment and Social Outlook. https://www.ilo.org/global/research/global-reports/weso/lang--en/index.htm (accessed March 10, 2023). 58. OECD. Social Policy. https://www.oecd.org/social/ (accessed March 10, 2023). 59. Transparency International. Corruption Perceptions Index. https://www.transparency.org/en/cpi (accessed March 10, 2023). 60. World Justice Project. Rule of Law Index. https://worldjusticeproject.org/rule- of-law-index (accessed March 10, 2023). 61. Hofstede, G. (2010). Cultures and Organizations: Software of the Mind. McGraw-Hill Education. 62. United Nations. Population Division. https://population.un.org/ (accessed March 10, 2023). 63. World Population Review. https://worldpopulationreview.com/ (accessed March 10, 2023). VI. Internet saytlari: 31 64. https://stat.uz/uz/ – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasini ng rasmiy sayti. 65. https://uza.uz/uz – O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti. 66. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi milliy qonunlar bazasi, Adliya vazirligi sayti. 67. www.mehnat.uz – Kambag’allikni qisqartirish va bandlik vazirligi rasmiy sayti. 68. https://moiti.uz/ru. – “ Xotin-qizlar va oila” ilmiy-tadqiqot instituti rasmiy sayti. 69. http://lex.uz//docs/-6445145 70. https://daryo.uz/k/2023/10/25/2022-yilda-ozbekistonda-nafaqa-olgan- oilalarning-181-ijtimoiy-yordamga-muhtoj-bolmagani-aniqlangan 71. https://www.worldbank.org/en/country/uzbekistan/overview 72. https://stat.uz/uz/press-center/news/uzbekistan-da-ishsizlik-darajasi-2022-yilda- 4-3-ga 32

Boqimandalikni shakllantiruvchi omillarning sotsiologik tahlili

Kirish………………………………………………………………………………3

I-BOB: BOQIMANDALIKNI SHAKLLANTIRUVCHI OMILLARNI TADQIQ ETISHNING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI

  1. Boqimandalik tushunchasining mazmun mohiyati va uning turlari…………7
  2. Boqimandalikni shakllantiruvchi omillarning nazariy yondashuvlari……...17

I-bob bo’yicha xulosa……………………………………………………………...26

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati…………………… …….27

Sotib olish