Mehnat sotsiologiyasi va iqtisodiy sotsiologiyaning asosiy kategoriyalari - Sotsiologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	39.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Sotsiologiya

Mehnat sotsiologiyasi va iqtisodiy sotsiologiyaning asosiy kategoriyalari

Sotib olish

Mehnat sotsiologiyasi va iqtisodiy sotsiologiyaning
asosiy kategoriyalari
Reja:
Kirish
1. Iqtisodiy sotsiologiya fanining rivojlanishida xissa kushgan olimlar.
2. Mehnat va iqtisodiy sotsiologiyaning mohiyati va asosiy xususiyatlari.
3. Mehnat va iqtisodiy sotsioloigyaning sosial shakllari va shart-
sharoitlari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati.

Kirish
Hozirgi kunda ijtimoiy fanlar qatorida, xususan, “Sotsiologiya” fani oldida
shakllanib kelayotgan yangi ijtimoiy munosabatlar va ularning xususiyatlari,
bozor munosabatlariga o’tish jarayoni hamda uning kelgusidagi ijtimoiy
oqibatlarini, mehnat munosabatlarining yangi sharoitdagi o’ziga xos jihatlarini
o’rganish masalasi ko’ndalang bo’lib turibdi. Sosiologiya va uning maxsus
nazariyasi- mehnat sotsiologiyasi doirasida bu muammolarning ham nazariy,
ham amaliy tomonlari o’zaro dealektik bog’liq holda olib qaralishi lozim.
Mehnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan jamiyat hayotining barcha jihatlari,
jarayonlari konkret sotsiologik tadqiqot asosida o’rganiladi.
O’zbekiston davlati iqtisodiy asoslarini, ularning tarkibiy funksional
qatlamini mehnat sotsiologiyasi doirasida o’rganish muammosi hozirgi kunning
eng muhim masalalaridan biridir. Chunki, hozirda mehnatning mazmuni,
xarakteri va unga bo’lgan munosabat o’zgarmoqda. Boshlanayotgan yangi
ijtimoiy-iqtisodiy davr talablaridan biri “Ishlab chiqaruvchilarning ham,
iste’molchilarning ham ruhiyatini o’zgartirishi lozim” bo’lgan vazifa turadi.
Iqtisodiy sotsiologiyaning vazifasi uning predmeti bilan bog’liq bo’lgan
kishilarning ijtimoiy hayot qonuniyatlari, mehnatning ijtimoiy muammolari,
mehnat faoliyati jarayonlarini o’rganishdan iborat. Sosiologiya ning bu maxsus
nazariyasi mehnat sohasidagi tadqiqotlarning xususiy prinsiplari, kategoriyalari
va usullaridan foydalanadi. Mehnat sotsiologiyasining tarkib topishi va
rivojlanishi g’arb sotsiologiyasi bilan marksistik sotsiologiyada deyarli bir
davrda – XX asrning 20-yillaridan boshlandi. AQShda mehnat sotsiologiyasi F.
Teylor, E. Meyo, K. Levin, Dj. Moreno, F. Xersberglarning sotsiologik
konsepsiyalari asosida shakllanib, o’zining yuksak ilmiy darajasiga erishdi.

Iqtisodiy sotsiologiya fanining rivojlanishida xissa kushgan
olimlar.
Iqtisodiy sotsiologiya fanining rivojlanishida S. Sismondi, U. Petti, A.
Smit, D. Rikardo kabilar tarmoq xususiyatlaridan qat’i nazar, ishlab chiqarish,
shuningdek ne’matlarning taqsimlanish masalalarini o’zlarining asosiy tadqiqot
obyektlari qilib olishgan edi. Bu iqtisodchilar ko’plab iqtisodiy jarayonlarning
ilmiy ifodasi bo’lgan tushunchalarni va kategoriyalar sistemasini ishlab chiqishdi
va ularni asoslab berishdi
Iqtisodchilardan A. Smit, Uilyam Petti, D. Rikardolar tomonidan
boshlangan qiymat nazariyasini yorqin va tushunarli qilib xulosaladi. U ishlab
chiqarish jarayonida iste’molda bo’lgan ishlab chiqarish vositalarining qiy-mati,
ishchi o’zining iste’moli uchun ketadigan zaruriy mahsulot qiymatidan tashqari
qo’shimcha mehnat qilib, qo’shimcha mehnat yarata olishini ko’rsatib berdi,
qo’shimcha mahsulot hisobidan jamg’arish, tibbiyot, maorif, madaniyatni
rivojlantirish, davlatni boshqarishni, mudofaani mustahkamlash va ularni
mablag’lar bilan ta’minlash mumkinligini isbotlab berdi.
Qo’shimcha mahsulot faqat ekspluatasiyaning mavjudligini isbotlaydigan
ko’rsatkich emas. Shu barcha taraqqiyotning iqtisodiy mezoni, uning manbai
ekanligi isbotlandi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan “marjinalizm” (fransuzcha mar-ge
«yozilgan sahifada qoldirilgan ochiq joy (pole)» ma’nosini bil-diradi) deb
atalgan oqim vujudga kelib, shakllana boshladi. Bu oqim tarafdorlari o’z
tadqiqotlarida individual iqtisodiy xulq-ning subyektiv ta’rifini asos qilib oldilar.
Bundan tashqari, iqtisodiy tahlilda og’irlik nuqtasi ishlab chiqarish xarajatlari va
sarflaridan natijalarga o’tkaziladi. Marjinalizm nazariyasi aniq olingan tovarga
bo’lgan talab va uning bahosi o’rtasidagi bog’liqlik hamda o’zaro ta’sirni tahlil
qilishda keng qo’llanildi. Ular tomo-nidan chegaraviy fanga chegaraviylik
qoidasi kiritildiki, bu matematik tahlil usullaridan keng foydalanish imkonini
yaratdi. Ushbu yo’nalishda iqtisodiy fanda bir qator maktablar shakllandi,
ularning bir qismi hozirda e’tirof etilib, tan olingan. Jumladan, avstriya maktabi

namoyondalari K. Menger, E. Bem-Bevorklar ne’matlarning chegaraviy
foydaliligi nazariyasi bilan taniqlidir. Unga muvofiq ne’matlarning qiymati
uning chegaralanganligi va noyobligi bilan aniqlanadi 1
.
Iqtisodiy sotsiologiyaning yangi yo’nalishi neoklassik (ya’ni yangi
klassik) deb nom oldi. Bu nazariyaning yirik namoyandalaridan biri A. Marshall
bo’lib, iqtisodiy jarayonlarning funksional bog’-lanishi va funksional nisbatlarini
ishlab chiqishga harakat qildi. Uning fikricha, bozor muvozanati va bahosini
aniqlovchi omillar talab va taklifdan iborat. Bu nazariy yo’nalishning
namoyonda-laridan biri Shveysariya iqtisodchisi Leon Valras bo’lib, u umumiy
iqtisodiy muvozanat modelini ishlab chiqishga harakat qildi.
Avstriya iqtisodiy maktabining namoyandasi S. Shumpeter «Iq-tisodiy
taraqqiyot nazariyasi» (1912) deb atalgan kitobida iqtiso-diy tizimlar
o’zgarishining ichki kuchlarini, uning ichki mazmunini va turtki beruvchi ichki
kuchini ko’rsatishga harakat qilib, iqtisodni asosiy harakatga keltiruvchi kuch
tadbirkordir, degan xulosaga keladi.
Ingliz iqtisodchisi Djon Keyns o’zining «Bandlik, foiz va pulning umumiy
nazariyasi» (1936) degan kitobida makroiqtisodiy ko’rsatkichlar – daromad
(kapital xarajatlar), iste’mol va jamg’a-rishlarning o’zaro bog’liqligini tahlil
qilib, investisiya va iste’-molning eng maqsadga muvofiq tarzda tashkil topishi
iqtisodiy taraqqiyotning muhim omili ekanligini isbotlab beradi. Keyns ta’siri
bilan iqtisodiyotda makroiqtisodiy tahlil yo’lga qo’yildi.
Hozirgi iqtisodiy nazariyaning muhim yo’nalishlaridan biri “monetarizm”
deb ataladi. Uning asoschilaridan biri amerikalik iqtisodchi Milton Fridmen
tadqiqotining negizida iqtisodiyotni barqaror qilishda pul omili asosiy rol
o’ynaydi, degan g’oya yotadi.
Amerikalik olim Vasiliy Leontyev «xarajat-natija», deb atalmish iqtisodiy
nazariyaning asoschisidir.
1 Абдураҳмонов Ф.Р., Саидхўжаев Х.Б. Социология. Маърузалар курси. Т.: ЎзРИИВА, 2000.

Hozirgi paytda marjinalizm, monetarizm, keynschilik va boshqa qator
yo’nalishdagi iqtisodiy ta’limotlar majmui «Ekonomiks» («Iqtisod») nomli
kitobda mujassamlashgan bo’lib, u AQSh, Angliya va boshqa qator
mamlakatlarda darslik hisoblanadi. Rus tiliga tarjima qilingan va bizga ma’lum
bo’lgan P. Samuelson, Makkonnell va Bryular kabi iqtisodchilarning asarlari
uning namunalaridir. Shunday qilib, Iqtisodiy sotsiologiya fani avvalda
politicheskaya ekonomiya (siyosiy iqtisod), keyin esa ekonomiks nomi bilan
yuri-tila boshlandi.
Hozirgi paytda bu fan yurtimizda va boshqa qator mamlakat-larda
Iqtisodiy sotsiologiya deb atala boshladi.
Iqtisodiy sotsiologiya fan sifatida shakllangungacha bosib o’tilgan yo’llar,
vujudga kelgan g’oyalar, oqimlar juda murakkab, bir-biriga zid va
qaramaqarshidir. Shunday bo’lsa-da, ular bir-birini to’ldirib, iqtisodiy jarayonlar
va hodisalarning ichki ziddiyat-larini, qonunlarini ma’lum darajada ifodalab
keldi.
Shuning uchun ularni bilish va Vatanimiz iqtisodiy ravnaqi yo’lida ulardan
foydalanish zarurdir.
Iqtisodiy sotsiologiya fani nimani o’rganadi, degan savolga to’g’ri javob
berish uchun, avvalo, iqtisod, iqtisodiyot tushunchalari-ni va Iqtisodiy
sotsiologiya fanining mazmunini, uning maqsad va vazifalarini bilish lozimdir 1
.
Insonlar faoliyati ichida eng muhimi va asosiysi iqtisodiy faoliyatdir.
Birbiri bilan chambarchas bog’liklikda amal qiladigan iqtisodiy faoliyatlarning
barchasi yaxlit qilinib bir so’z bilan iqtisod deb, ataladi.
Qadimda iqtisodiy faoliyatning asosiy shakli uy xo’jaligi tarzida
bo’lganligi uchun iqtisod degan tushuncha paydo bo’lgan edi (uning kelib
chiqishi haqida yuqorida ma’lumot berilgan edi). Lekin hozirgi davrda iqtisod
faqat uy yoki individual xo’jalikdan iborat emas, balki yirik jamoa, hissadorlik,
davlat xo’jaliklari, moliya va bank sistemalari xo’jaliklararo, davlatlararo
qo’shma kor-xonalar, davlatlar o’rtasidagi turli iqtisodiy aloqalardan tashkil

topgan bo’lib, juda murakkab soha hisoblanadi. Buning ustiga, hamma resurslar,
ya’ni mablag’lar, tabiiy boyliklar, malakali ishchi kuchlari cheklangan. Shu

cheklangan resurslardan oqilona foydalanib, aholining to’xtovsiz o’sib
boruvchi talabini qondirish, shu yo’lda eng kam resurs sarflab, ko’proq natijaga
erishish, resurslar va mahsu-lotlarni to’g’ri taqsimlash yo’llarini topish ham
iqtisodiyot naza-riyasi fanining mazmunini tashkil etadi. Hamma fanlar kabi
iqtisodiy sotsiologiya fani ham, eng avvalo, bilish vazifasini bajaradi. U jamiyat
iqtisodiy hayotining jarayonlari va hodisalarini o’rganish va ularni tushuntirib
berishga da’vat etadi. Bu fan funda-mental bo’lib, iqtisodiy hayotning ayni
mohiyatiga kirib borishi, iqtisodiy jarayonlarni boshqaruvchi qonunlarni kashf
etishi va bu qonunlardan foydalanish yo’llarini ko’rsatib berishi lozim. Iqti-
sodiyot nazariyasi bilishning nazariy va amaliy vazifalari bir-biri bilan uzviy
aloqador ekanligini ham ifodalaydi. Zero, iqti-sodiyot nazariyasi fani raqam va
dalillarni faqat yig’ib, yuzaki kel-tirib o’tish bilan chegaralanib qolmay, ularni
nazariy va ilmiy ji-hatdan chuqur tahlildan o’tkazib, jamiyatning rivojlanish
qonun-larini kashf etadi va ularni hayotga tatbiq qiladi.
Iqtisodiy sotsiologiya fanining yana bir vazifasi – tarmoq sohalar iqtisodiyoti
fanlari uchun metodologik manba bo’lib hisoblanishidadir. U tarmoq
(sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport va hokazolar iqtisodi),
fundamental (mehnat iqtisodiyo-ti, moliya, pul muomalasi va kredit, iqtisodiy
statistika va boshqalar) kabi fanlarning nazariy poydevori sifatida maydonga
chiqadi. Bundan tashqari, mazkur fan bilimning turli tarmoqlari chegarasida
tutashgan fanlar, masalan, iqtisodiy geografiya, demo-grafiya, iqtisodiyot tarixi,
boshqarish nazariyasi kabilar bilan aloqador bo’lib, bu fanlarning rivojlanishiga
xizmat qiladi.
Shuning uchun iqtisodiy sotsiologiya fanini hozirgi davrda qisqa qilib,
ijtimoiy xo’jalikni samarali yuritish va boshqarish qonun-qoidalarini o’rgatuvchi
fan desa bo’ladi. Iqtisodiyot nazariya-si fani iqtisodiy tizimlar, ularning tarkibi
va o’zgarishi yo’lla-rini ham o’rganadi.

Tarixiy taraqqiyot darajasiga qarab, turli davrlarda va turli mamlakatlarda
iqtisodning tizimlari turlicha bo’lishi mumkin.
Hozirgacha iqtisodning bir necha tizimi ma’lum:
1) an’anaviy iqtisod tizimi;
2) bozor iqtisodi tizimi;
3) ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy tizim;
4) ongli ravishda tartibga solinadigan uyushgan iqtisodiy tizim.
Iqtisod qamrab olish darajasiga qarab ham turlicha bo’lishi mumkin.
Masalan: xalq xo’jaligi yoki mamlakat iqtisodi, tarmoq iqtisodi, funksional
iqtisod, mintaqa iqtisodi, korxona yoki firma iqtisodi va boshqalar 1
.
Ba’zan ular yaxlitlashtirilib makroiqtisod va mikroiqtisod deb ataladi. Sanab
o’tilgan tarmoq va funksional iqtisodni o’rga-nuvchi fanlar alohida bo’lib,
ulardan har birining o’z predmeti va vazifalari mavjud.
Iqtisodiy sotsiologiya bu fanlar bilan chambarchas bog’langan holda amal
qiladi, ulardan o’z ifodasini topgan ayrim aniq jihat-larni oladi va o’rganadi. Shu
bilan birga, Iqtisodiy sotsiologiya fani aniq iqtisodiy fanlarning nazariy asosi va
ularning funda-mental asosi bo’lib xizmat qiladi, ularga nazariy va uslubiy
yo’nalish beradi.
Iqtisodiy sotsiologiya fani ijtimoiy fan bo’lganligi uchun, falsafa, huquq,
siyosatshunoslik, tarix kabi ijtimoiy fanlar bilan chambarchas bog’liqdir, chunki
ulardan uslubiy va boshqa ilmiy ozuqa oladi, hamda o’z navbatida, ular uchun
ham manba bo’lib xizmat qila-di. Lekin ularning birontasi ham Iqtisodiy
sotsiologiya fanining o’rnini bosa olmaydi, chunki uning o’z vazifasi va
predmeti bordir.
Iqtisodiy sotsiologiya fani siyosiy iqtisod nomi bilan yuri-tilganda uning
predmeti ishlab chiqarish jarayonida kishilar o’rta-sida sodir bo’ladigan
munosabatlarni, ya’ni ishlab chiqarish muno-sabatlarini o’rganishdan iborat fan
deb qaralar edi.
1 Дикарева А.А., Мирская М.И. «Социология труда». ўқув қўлланма. Т. 2001 й.

Iqtisod (Ekonomiks)ning predmeti kishilarning moddiy talablarini to’laroq
qondirish maqsadida cheklangan resurslardan samarali foydalanish
muammolarini tahlil qilish, kishilarning hulq-atvorini o’rganishdan iborat.
Bundan ko’rinib turibdiki, siyosiy iqtisodda ishlab chiqarish jarayonida
qatnashayotgan kishilar o’rtasida bo’ladigan munosabatni o’rganishga alohida
e’tibor bergan bo’lsa, ekonomiksda kishilarning resursda, ashyo va buyumlarga
muno-sabatini o’rganishga, resurslardan unumli foydalanishga alohida e’tibor
berilgan.
Iqtisodiy sotsiologiya fani masalaning u tomonini ham, bu tomonini ham
chetda qoldira olmaydi. Chunki har qanday mehnat, har qanday ishlab chiqarish,
eng avvalo, tabiat ashyolari, moddiy vosita-lar orqali amalga oshiriladi va
ulardan foydalaniladi. Shuning uchun bu fanda mavjud resurslarga, ishlab
chiqarilgan tovar va xiz-matlarga, ulardan unumli foydalanishga bo’lgan
munosabat, ular-ning o’zaro bog’liqligi va bir-biriga ta’siri o’rganilishi lozim.
Ikkinchi tarafdan, hyech qanday mehnat yoki ishlab chiqarish alohida olingan
kishi yoki guruh tomonidan, boshqalar bilan aloqalarsiz amalga oshirilmaydi.
Ular ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida, albatta, o’zaro bir-
birlari bilan ham, boshqalar bilan ham alohida munosabatda bo’ladilar, va shu
munosabatga qarab harakat qiladilar, o’z xulq-atvori, xatti-harakatini
belgilaydilar. Demak, Iqtisodiy sotsiologiya fani shu munosabatlarning har ikki
tomonini qamrab olgan bo’lishi, ularni o’rganishi lozim. Bundan tashqari,
mazkur munosabatlar, xatti-harakatlar ishlab chiqarish jarayonining hamma
fazalarida ishlab chiqarish, pul orqali ayirboshlash (sotib olish, sotish),
taqsimlash va foydalanish, ya’ni iste’mol qilish jarayonlarida ham sodir bo’ladi.
Mana shularni hisobga olib, iqtisodiy sotsiologiya fanining predmeti
iqtisodiy resurslarni va mahsulotlarni hamda xizmat-larni yaratish, taqsimlash,
ayirboshlash, unumli foydalanish bo’yicha kishilar o’rtasidagi munosabatlar
tizimini, ijtimoiy xo’jalikni samarali yuritish va boshqarish qonun-qoidalarini
o’rganishdan ibo-ratdir, deb aytish mumkin.

Iqtisodiy sotsiologiya fani iqtisodni sof holda emas, balki sosial-siyosiy,
ruhiy-axloqiy, milliy-demografik omillar ta’si-rini inobatga olgan holda
o’rganadi.
Iqtisodiy sotsiologiya fanining maqsadi va vazifalarini ikki tomonlama, ya’ni
amaliy va nazariy tomonlari haqida so’z yuritish mumkin 1
.
Amaliy iqtisodiyotning asosiy maqsadi iqtisodiy rivojla-nishni ta’minlashdan
iborat. Shu maqsaddan kelib chiqib, uning vazifalari quyidagilardan iborat
ekanligini ta’kidlash mumkin: cheklangan turli xil resurslardan samarali
foydalanib, uning har bir birligi evaziga ko’proq tovarlar ishlab chiqarish va
xizmatlar ko’rsatishni ta’minlash, har bir faoliyat turi bo’yicha xarajatlar miqdori
bilan erishilgan natija, ya’ni tovar va xizmatlar miqdorini taqqoslash,
resurslarlardan samaraliroq foydalanish yo’llarini topish va boshqalar. Bundan
tashqari, Iqtisodiy sotsiologiya ishchi kuchini ish bilan ta’minlash, pul
qadrsizlanishining oldini olish, aholini ijtimoiy himoya qilish yo’llarini aniqlab
berish kabi muammolarni hal etib berishi lozim. Mazkur fan masalalarni mak-
roiqtisod darajasida tahlil qilib, uning sohalari, ko’rsatkichlari, omillari o’rtasida
bog’lanishlarni, iqtisodiy o’sish yo’llarini aniqlab beradi va davlatning tashqi va
ichki siyosatida ilmiy asos bo’lib xizmat qiladi. Binobarin, yuqoridagi tahlillarga
asoslanib iqtisodiy sotsiologiya fanining predmetini quyidagi umumlashgan
ilmiy tushunchaga asoslanib-cheklangan iqtisodiy resurslardan samarali va
oqilona foydalanish natijasida yuksalib borayotgan inson ehtiyojlarini maksimal
darajada qondirish maqsadida tobora ko’proq moddiy ne’matlar ishlab chiqarish
va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash va ayirboshlashni optimallashtirish
jarayonida yuzaga keladigan aloqa va bog’lanishlarni, ijtimoiy xo’jalikni
samarali yuritish, boshqarish soxasidagi qonun-qoidalarni o’rganish.
Shuningdek, Iqtisodiy sotsiologiya fani iqtisodiy munosabatlarning doimo
shaklan va mazmunan o’zgarib turishi, ularni asoslab beruvchi iqtisodiy
tushunchalar, qonun-qoidalarning ham o’zgarib turishi ularning doimiy harakati,
rivojlanishi kabi masalalarni o’rganadi. Turli iqtisodiy voqyea-hodisalar va
jarayonlarning mazmuni, mohiyati va ularning o’zaro

aloqadorligi hamda bir-biriga ta’sirini ham o’rganish iqtisodiy sotsiologiya
fanining vazifasidir 1
.
Har qanday fanlar qatori Iqtisodiy sotsiologiya fanining ham asosiy vazifasi
iqtisodiy munosabatlar haqida ma’lumotlar yig’ish, sistemalashtirish, izohlab
berish va ular asosida tegishli xulosalar chiqarishdan iboratdir. Kuzatish va
ta’riflash, aniqlash, va tasnif qilish - bular faqat tayyorgarlik ishi hisoblanadi.
Lekin biz erishmoqchi bo’lib, intilayotgan narsa iqtisodiy voqyea-hodisalarning
bog’liqliini bilishdan iboratdir. Boshqacha qilib aytganda, Iqtisodiy sotsiologiya
fanining asosiy vazifasi iqtisodiy qonun-larni bilish va ularning mazmunini
ochib berish hisoblanadi. Har qanday jamiyatda iqtisodiy jarayonlar, ularga xos
bo’lgan ichki qonunlar, iqtisodiy faoliyat qonunlari bilan boshqariladi. Iqtisodiy
hayot qonunlarining mavjudligi taraqqiyot jarayonida kutil-magan, tasodifiy
hodisa va voqyealarning pastu balandliklari mavjudligini inkor etmaydi. Lekin
iqtisodiy qonunlar alohida olingan bir hodisada namoyon bo’lmaydi, balki
hodisalar va jarayonlarning yig’indisida ko’rinadigan hukmron tendensiyalar
tarzida namoyon bo’ladi.
Iqtisodiy qonunlar deb, iqtisodiy jarayonlar o’rtasidagi doimiy takrorlanib
turadigan, barqaror tipik sabab-oqibat aloqalarini, ularning bog’liqligini
ifodalovchi voqyea-hodisalarga aytiladi. Jamiyatdagi barcha ishlab chiqarish va
taqsimotga, ayirboshlash va iste’molga bog’liq bo’lgan munosabatlar iqtisodiy
qonunlar orqali boshqariladi va yo’naltirib turiladi.
Iqtisodiy qonunlar ijtimoiy hayotning u yoki bu sohasini rivojlantirishning
muhim, asosiy yo’nalishlarini ifodalaydi.
Iqtisodiy sotsiologiya fani tomonidan ochib berilgan iqtisodiy qonunlar
obyektiv amal qilayotgan iqtisodiy qonunlarning umumlashgan nazariy ifodasi
bo’lib, obyektiv reallikni ilmiy bilish natijasidir, uning inson ongidagi
in’ikosidir. Iqtisodiy qonunlar obyektiv xarakterga ega bo’lib, ularning kelib
chiqishi, amal qilishi rivojlanishi va halok bo’lishi alohida kishilarning ongiga,
1 Носирхўжаев С., Бекмуродов М., Султонов Т., Носирхўжаева Ҳ. «Социология асослари». Маърузалар
матни. Т.: Низомий ном. ТошДПУ, 2000.

xohish-irodasiga bog’liq emas. Ma’lum iqtisodiy faoliyatlar tipi mavjud ekan,
shu tarixiy davrda, shart-sharoitga mos keladigan iqtisodiy qonunlar va
kategoriyalar vujudga keladi va amal qiladi. Lekin iqtisodiy qonunlar
odamlarning iqtisodiy faoliyatidan tashqarida, ulardan ajralgan holda amal
qilmaydi, balki aynan odamlarning faoliyati, ularning xatti-harakatlari, iqtisodiy
xulq-atvori tufayli tarkib topadi va ular orqali namoyon bo’ladi. Kishilar
iqtisodiy qonunlarning xarakterini, talablarini bilib, undan foydalana olishlari
lozim. Masalan, kishilar vaqtni tejash qonunini, ishlab chiqarish yoki bozor
muvozanati qonunlari talablarini bilsalar, shunga binoan, qarorga kelib, o’zaro
kelishib, faoliyat ko’rsatsalar bir qancha ish vaqti va boshqa cheklangan
resurslarni tejashlari, o’z faoliyatlarini samarali olib borishlari mumkin. Bu
talablarga zid har qanday qarorlar va xatti-harakatlar kishilar
xohlaydilarmiyo’qmi, bundan qat’i nazar, muqarrar ravishda ko’plab xo’jalik
qiyinchiliklariga duch keladi va natijada resurslar isrofgarchiligiga yo’l ochib
beriladi.
Iqtisodiy qonunlar tabiat qonunlari singari obyektiv bo’lib, ularning yuzaga
kelishi, yashashi, amal qilishi yoki amal qilmasligi kishilar, siyosiy kuchlar
istagi, talabiga mutlaqo bog’liq bo’lmaydi. Masalan, yil fasllarining o’rnini
hyech qachon kishilarning xohishi bilan o’zgartirib bo’lmaganidek, iqtisodiy
qonunlarning ham amal qilishi, harakatini to’xtatib qo’yish, bekor qilish, biri
o’rniga ikkinchisini qabul qilish mumkin emas 1
.
Iqtisodiy qonunlar ham tabiat qonunlariga o’xshaydi, shuning uchun ulardan
bilib foydalanilar ekan, insoniyatga, mamlakatlarga foyda keltiradi, ulardan
bordi-yu, ularning talablarini bilmas-dan, ko’r-ko’rona xatti-harakat qilinsa, katta
zararlar ko’riladi. Le-kin iqtisodiy qonunlarning tabiat qonunlariga
o’xshamaydigan jihatlari ham mavjud. Ularning farqi shundaki, tabiat qonunlari
doimiydir, iqtisodiy qonunlar esa o’zgaruvchan bo’lib, kishilarning faoliyati
bilan bog’liqdir. Iqtisodiy qonunlar iqtisodiy jarayonlar o’rtasidagi doimiy
takrorlanib turuvchi, barqaror, aniq sabab-oqibat aloqalarini, ularning o’zaro

bog’liqligini ifodalovchi voqyea-hodisalarning, munosabatlarning ilmiy
majmuidir.
Jamiyatdagi barcha ishlab chiqarish va taqsimotga, ayriboshlash va
iste’molga bog’liq bo’lgan munosabatlar iqtisodiy qonunlar orqali boshqariladi
va yo’naltirib turiladi.
Iqtisodiy qonunlar buyuk mutafakkirlar tomonidan iqtisodiy tafakkurning
mahsuli sifatida ifoda etilib, unga amal qilish mohiyati, talablari aniqlab berildi.
Shuning uchun iqtisodiy qonunlarni bilish, o’rganish uning talablariga mos
ravishda xo’jalik yuritish, boshqarish ijobiy nati-jalar beradi. Oqibatda
iqtisodiyot barqaror o’sadi, tanazullarga yo’l qo’yilmaydi, xalq ehtiyojlari
qondirilib, inson turmush dara-jasi ko’tariladi, hayoti farovon bo’ladi. Aksincha,
iqtisodiy qonun-larni bilmaslik, o’rganmaslik, ularning talablariga mos ish
yuritmaslik natijasida xo’jalik faoliyatining pirovard yakunlari sama-rasiz yoki
kam samarali bo’lishi, ishlab chiqarishdan ko’zlangan nati-jaga, barqaror
o’sishga erishish qiyinlashadi. Shu sababli kishilar-ning o’sib borayotgan
ehtiyojlarini qondirib bo’lmaydi, xalq turmush darajasi, ijtimoiy ahvoli
yomonlashadi, oxiroqibatda jamiyat iqtisodiy inqirozga, hatto tanazzulga
uchrashi ham mumkin.
Shuning uchun kishilar o’z kuchlari, tafakkuri yordamida o’zlari yashab
turgan muhitni, shuningdek iqtisodiy qonunlarni o’rganib, ularning mohiyati,
harakati va amal qilish yo’llarini bilib olishga intiladilar hamda ulardan o’z
faoliyatlarida foydalanadilar. Qaysi jamiyatda iqtisodiy qonunlarni bilib olishga
va ulardan foydalanishga keng yo’l ochilsa, o’sha joyda iqtisodiy o’sish,
iqtisodiy barqarorlikka erishilayotganligi, yalpi ichki mahsulotning yillik
o’rtacha o’sish sur’ati 4% ortiq bo’layotganligi, iqtisodiy qonunlar talablari
asosida ish olib borilayotganligining natijasi ekanligiga ishonch hosil qilish
mumkin.

Iqtisodiy qonunlarni mamlakatlarning qonun chiqaruvchi or-ganlari
(Parlament, Senat, Seym, Oliy Majlis, Davlat dumasi) to-monidan qabul
qilinadigan qonunlar bilan baravarlashtirib bo’lmaydi.
Mamlakatlarning qonun chiqaruvchi organlari qabul qilgan qonunlar
iqtisodiyotni tashkil etish, uning harakati va rivojlani-shini kafolatlovchi
huquqiy asoslarni belgilab beruvchi aniq iqti-sodiy holatdan, iqtisodiy taraqqiyot
zaruratidan kelib chiqilgan holda ishlab chiqiladi va qabul qilinadi. Bunday
huquqiy qonunlar tegishli tartibda qabul qilingandan keyingina haqiqiy kuchga
kiradi va, pirovardida, kutilgan natijaga erishish imkoni tug’iladi.
Mustaqilligimizning o’tgan 13 yili mobaynida Respublikamizda
o’tkazilayotgan islohotlarning huquqiy asoslarini belgilovchi 400 dan ortiq
Qonun qabul qilingan. Muhimi, ularning 100 tadan ortig’i bevosita
iqtisodiy islohotlar bilan bog’liq. Quyidagilar shunday qonunlar jumlasidandir:
«Mulkchilik to’g’risida», «Tasarrufdan chiqarish va xususiylashtirish
to’g’risida», «Tadbirkorlik to’g’risida», «Korxonalar to’g’risida», «Soliq
to’g’risida», «Banklar va banklar faoliyati to’g’risida», «Tashqi iqtisodiy
faoliyat to’g’risida», «Chet el investisiyalari to’g’risida», «Yer to’g’risida»,
«Dehqon xo’jaligi to’g’risida», «Fermer xo’jaliklari to’g’risida», «Shirkat
xo’jaliklari to’g’risida», «Ijara to’g’risida» va boshqalar. Hayot talablari taqozosi
bilan zarurat tug’ilganda bu kabi qonunlar-ga tegishli o’zgarishlar,
qo’shimchalar kiritilib, to’ldirib boriladi.
Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning asoslarini huquqiy qonunlar
belgilab beradiki, ular bilan iqtisodiy qonunlar o’rtasida o’zaro bog’liqlik
mavjuddir. Shuning uchun ham iqtisodiy qonunlarni, shu bilan birga, ularni
ro’yobga chiqarishga xizmat qiluvchi huquqiy qonunlarni ham bilish va
o’rganish maqsadga muvofiqdir.
Iqtisodiy qonunlar butun bir tizimlar majmuidan iborat bo’lib, ulardan har
birining o’z o’rni, mavqyei mavjud.
Iqtisodiy sotsiologiya iqtisodiy qonunlarning harakat mexanizmini turli
guruhlarga bo’lib o’rganadi.

1.Umumiy iqtisodiy qonunlar kishilik jamiyatining barcha bosqichlarida
harakat qiladi. Ular, iqtisodiyotning aniq ijtimoiy shaklidan qat’i nazar, amal
qilish kuchiga ega bo’lgan qonunlardir. Bunday qonunlarga vaqtni tejash qonuni,
ehtiyojlarning o’sib borish qonuni, takror ishlab chiqarish qonuni, mehnat
unumdorli-gining o’sishi qonuni, mehnat taqsimoti qonuni, jamg’arish qonuni
kabilar kiradi.
2. Formasion-maxsus qonunlar muayyan
ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda harakat qiluvchi qonunlar
hisoblanadi. Bularga feoda-lizm, kapitalizm, sobiq
sosializm tizimida mavjud bo’lgan: qo’shim-cha qiymat
qonuni, mehnatga qarab taqsimlash qonuni, xalq xo’ja-
ligini rejali rivojlantirish deb ataluvchi qonunlarni kiritish
mumkin.
3. Xususiy iqtisodiy qonunlar insoniyat
taraqqiyotining bir necha bosqichlarida amal qiladi.
Masalan: talab va taklif qonuni, qiymat qonuni, pul
muomalasi qonuni va boshqalar.
Umumiy iqtisodiy qonunlar, ilmiy tushunchalarni bilish, yaxlit va keng
ma’noda, Iqtisodiy sotsiologiya fanini yaratish yoxud to’ldirishda muhim rol
o’ynaydi.
Iqtisod nazariyasi yuqoridagi qonunlar bilan bir qatorda iqtisodiy
kategoriyalarni ham o’rganadi.
Ma’lum bir iqtisodiy munosabat va uning qonunlarini bilib olish ularni
ifodalovchi iqtisodiy kategoriyalarni anglab yetish yo’li bilan amalga oshadi.
Shu sababli iqtisodiyotni o’rganish uning kategoriyalarini bilib olishdan
boshlanadi. Ayrim iqtisodchilar iqtisodiy kategoriyalarni iqtisodiyot ilmining
«kaliti» yoki «tili» deb ham ataydilar.
Iqtisodiy kategoriyalar, iqtisodiy jarayonlar, hodisa va voqyealarning biron-
bir alohida jihatlarini xarakterlaydigan ilmiy tushunchalar yoki ularning ilmiy-
nazariy in’ikosidir.

Nazariyada iqtisodiy kategoriyalar guruhlarga bo’lib o’rga-niladi.
1. Umumiqtisodiy kategoriyalar. Bunday
qonunlar iqtisodiy taraqqiyotning barcha bosqichlariga
xos, lekin ijtimoiy-iqtisodiy tizimga aloqasi bo’lmagan
umuminsoniy munosabatlarni ifodalovchi kategoriyalar.
Ishlab chiqarish, ishlab chiqarish omili, mulk, mehnat
jarayoni, mahsulot, ish vaqti, mehnat taqsimoti,
ayriboshlash, iste’mol, iqtisodiy manfaat, mehnat
unumdorligi kabilar shunday kategoriyalar jumlasidandir.
2. Tizimning o’ziga xos kategoriyalari. Bular
iqtisodiy taraq-qiyotning muayyan bir bosqichiga,
ijtimoiy-iqtisodiy tizimning tabiatiga aloqador bo’lgan va
o’tkinchi munosabatlarni ifodalovchi maxsus
kategoriyalardan iborat. Masalan, ekspluatasiya, renta,
ekspansiya, rantye, aholi ortiqchaligi, qashshoqlanish,
monopoliya, oligopoliya kabi kategoriyalar mavjudligini
bilish lozim.
3. Davriy oraliq kategoriyalar. Ular umuminsoniy
xarakter-dagi, lekin bir necha iqtisodiy tizimlar sharoitida
amal qiluvchi, tarixan uzoq saqlanuvchi, ammo o’tkinchi
mazmundagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalovchi
kategoriyalardan iborat. Bularga bozor munosabatlariga
xos kategoriyalar: tovar, pul, talab-taklif, marketing,
narx-navo, inflyasiya va boshqalar kiradi.
Iqtisodiy munosabatlar o’zgarib turganligi tufayli birining o’rniga boshqasi
kelishi, ayrimlarining yangilanib turishi, boyib borishi, yangi qirralarining paydo
bo’lishi mumkin. Shu sababli iqtisodiy kategoriyalar ham o’zgarib turadi, ilgari
bo’lmaganlari o’rnida yangilari paydo bo’ladi. Masalan: integrasiya,
diversifikasiya, infrastruktura, konversiya, xususiylashtirish, tasarrufdan
chiqarish va boshqalar.

Iqtisodiy kategoriyalar o’ziga xos tizimlardan iborat bo’lib, unda har bir
kategoriyaning o’z o’rni va mavqyei bor. Masalan, ma’lum iqtisodiy davr
iqtisodiyotining holati bir necha iqtisodiy tushun-chalar orqali ifodalanadi. Jami
ijtimoiy mahsulot (JIM), yalpi milliy mahsulot (YaMM), sof mahsulotlar (SM),
zarur mahsulot (ZM), qo’shimcha mahsulot (QM), yalpi daromad (YaD), milliy
daromad (MD), iqtisodiy tushunchalarning ayrimlari iqtisodiy holatni umuman
aks ettirsa, boshqalari nisbiy ravishda ifodalaydi. Agar sof mahsulot
iqtisodiyotning holatini buyum, mahsulot shaklida ijtimoiy mehnat sarfini
ifodalasa, milliy daromad qiymat-pul hisobi (qiyosiy, qat’iy o’zgarmas narxlar)
dagi holatini aniqlaydi.
AQShda va G’arbiy Ovro’pada mehnat sotsiologiyasiga e’tiborning
ortishiga, asosan Rossiya va bir qator Ovro’pa mamlakatlarida ro’y bergan sosial
inqiloblarning sodir bo’lishi, mehnatkashlarning mavjud siyosiy-iqtisodiy
tuzumga qarshi bosh ko’tarib chiqishi va sinfiy kurash ko’lamining ortishi sabab
bo’ldi. XX asrning 20-yillarida bir qator kapitalistik mamlakatlarda bir necha bor
takrorlangan iqtisodiy inqirozlar esa siyosiy vaziyatni yanada keskinlashtirib
qo’ygan edi.
Qanday bo’lmasin siyosiy vaziyatni yumshatish va iqtisodiy tanglikdan
chiqish muammosi mavjud kapitalistik ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning
hayotmamot masalasiga aylanib qoldi. Bularning barchasi eski ishlab chiqarish
munosabatlarini isloh qilish yo’li bilan, tadrijiy suratda yangilanib borish, ya’ni
zamonaviy mehnat munosabatlarining tarkib topishiga olib keldi. Mehnat
sotsiologiyasi xuddi shu tarixiy missiyani bajarishga xizmat qildi. AQShda
mehnat sotsiologiyasi asosan boshqaruv sotsiologiyasi doirasida o’rganib
kelindi.
G’arbiy Ovro’pa mamlakatlarida esa alohida fan sifatida o’rganilib
kelinmoqda.
XX asrning 70-yillaridan boshlab G’arb mehnat sotsiologiyasi doirasida
mehnatni gumanizasiyalash tendensiyasi o’rganila boshlandi. Mehnat sharoitini
yaxshilashga ko’proq e’tibor berildi. G’arb sotsiologlarining fikricha, mehnat

insonga azob-uqubat emas, balki, huzur bag’ishlashi kerak. Bu tamoyil ayniqsa
bizda, kelajagi buyuk davlat qurish yo’lida yanada muhim ahamiyat kasb
etmog’i lozim. O’tish davrining hozirgi bosqichida asosiy vazifalardan biri “…
sermahsul mehnat qilish uchun yaxshiroq rag’bat bilan imkoniyatlar yaratishdan,
iqtisodiy yo’l tanlash va faoliyat ko’rsatish erkinligiga bo’lgan kafolatli huquqni
qaror toptirishdan, aholining mehnat va ijtimoiy faolligini oshirishdan ham
iboratdir”.
Bu yo’lda, mehnat sotsiologiyasining muhim vazifalaridan biri mehnat
unumdorligini oshiruvchi sotsiologik omillarni va zahiralarni tahlil qilib
o’rganishdir. Uning asosiy ijtimoiy vazifalaridan yana biri, jamiyat hayotida,
xalq xo’jaligidagi iqtisodiy munosabatlarni, mehnat sohasi bilan bog’liq bo’lgan
barcha ijtimoiy munosabatlarni o’rganishni o’z ichiga oladi. Mehnat
sotsiologiyasi quyidagi asosiy ijtimoiy munosabatlar jarayonini o’rganadi: ishlab
chiqarish vositalariga va mulkka bo’lgan munosabatlar, mehnat kooperasiyasi va
taqsimoti, bajarilayotgan mehnatning sharoiti va mazmuni, mehnat turlarining
o’zgarishi, mehnatga qarab taqsimlash, jamiyat a’zolarining ijtimoiy foydali
mehnatga bo’lgan ehtiyojlarining o’sib borishi, ishchi va xizmatchilarning
mehnat sharoiti va turmush tarziga qarab, turli ijtimoiy shart-sharoit va omillar
ta’sirida mehnat xulqining o’zgarib borishi, mehnat xulqi motivlari va tiplari,
shaxsiy daromadlarning miqdori va uni olish yo’llari, mehnat qadriyatlari va
boshqalardir. Respublikamiz Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlaganlaridek:
“Bozorga o’tish dasturini ro’yobga chiqarishdagi ijtimoiy tayanchlardan biri,
birinchi navbatda, jamiyatning ijtimoiy faol qatlamlaridir. Shu bois islohotlar
ikkinchi bosqichining eng muhim vazifasi har bir kishi mehnatining qadrini
oshirish, uning ijodiy faoliyat ko’rsatish imkoniyatlarini nomoyon etishi uchun
sharoit yaratishdan iborat. Har bir kishining iqtisodiy erkinligini uning o’z
muvaffaqiyati hamda o’z oilasining farovonligi uchun iqtisodiy mas’ulligi bilan
qovushtirib borishga asoslangan iqtisodiy munosabatlarni qaror toptirish kerak.
O’z ijodiy qobiliyatlari va imkoniyatlariga tayanishni nazarda tutgan
munosabatlar har bir kishi farovonligining muhim va yagona manbaidir”.

Mehnatning va iqtisodiy sotsiologiyaning sosial shakllari va
shartsharoitlari
Umumiy mehnat o’zida murakkab tuzilishni ifodalaydi. Buning natijasida
u to’la fanlar qatorida o’rganish mavzusi bo’lib hisoblanadi. Mehnat
sotsiologiyasini tahlil qilishning bir necha yo’nalishlari mavjud: biznes, ishlab
chiqarish va hokazolarni boshqarishning tuzilishi va iyerarxiyasini o’rganuvchi
tashkilotlar sotsiologiyasi; u yoki bu faoliyatning afzalliklarini o’rganuvchi
kasblar sotsiologiyasi, qimmatbaho oriyentasiyalar, kasbga layoqatlilik va
boshqalar; mehnat faoliyati ijtimoiy jarayon sifatida; mehnat unumdorligini
oshiruvchi ijtimoiy omillar; texnologik va ijtimoiy sharoitlarning mehnat
munosabatlariga ta’siri va hokazo. Ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazardan mehnat
insonlarning tabiatga to’g’ridan-to’g’ri ta’siri jarayonidan iborat bo’lib, uning
natijasida iste’mol bahosi, moddiy va ma’naviy manfaat paydo bo’ladi. Marks va
Engelsning fikricha, bu «shunday jarayonki, unda inson o’z xususiy faoliyati
bilan tabiat va o’zi o’rtasidagi modda almashuvni vositalaydi, boshqaradi va
nazrat qiladi». Ushbu mualliflarning asralaridan yana bir fikrni keltirishimiz
kerak, ya’ni mehnat butun inson hayotida birinchi va asosiy shart-sharoitdir,
chunonchi shu darajadaki, biz aytishimiz kerak: mehnat insonning o’zini
yaratadi. Mehnat biz tomondan kishilik jamiyati hayot faoliyatining asosiy
shakli, turmushning muhim sharti sifatida ko’rib chiqiladi. Mehnat tarixan
jamiyatni tabiatdan, insonni bo’lsa hayvonot olamidan ajralishiga sabab bo’ldi
va imkon tug’dirdi.
Mehnat jarayoni o’z ichiga uch lahzani kiritadi: 1) insonning foydali
faoliyati yoki mehnatning o’zi; 2) mehnat mavzusi, ya’ni bu faoliyatning nimaga
yo’naltirilganligi; 3) ishlab chiqarish qurollari, bular bilan inson ushbu mavzuga
ta’sir ko’rsatadi.
Insoniyatning turli rivojlanish bosqichlarida mehnat davr ijtimoiy
munosabatlarining rivojlanish ko’rsatkichlari hisoblangan turli shakllarda
ko’rinadi.

Hozirgi paytda biz doimo eshitib turadigan ikkita o’xshash tushunchalarni
taqsimlashimiz zarurdir: yakka tartibdagi mehnat va yakka tartibdagi mehnat
faoliyati. Birinchi toifa shaxsiy ish joyini, ya’ni o’z subyekti, majburiyat va
funksiyalar doirasiga ega bo’lgan mehnat zonasini bildiradi – bu mehnatning
texnologik taqsimoti tarkibiy qismidir. Yakka tartibdagi mehnat faoliyati –
mehnatning iqtisodiy taqsimoti tarkibiy qismidir. Bu fuqarolarning
ijtimoiyfoydali faoliyati bo’lib, u alohida bir shaxs va uning oila a’zolari shaxsiy
mehnatiga asolangan. Bunday faoliyat asosini shaxsiy mulkka bo’lgan mehnat
vositasi, uy-joy binosi va qurilmalari, yer, ishlab chiqarish mahsulotlari,
transport vositalari va hokazolar tashkil etadi. Yakka tartibdagi mehnat faoliyati
jamiyat ichidagi mehnatning taqsimlanishida element bo’lib qatnashadi. Mehnat
mazmuni uning texnik funksional tomonlarini, mehnatning mazmundorligi esa,
sosial-psixologik tuzilishini ifodalaydi. Agar xususiy reja bo’yicha tuzilgan
bo’lsa, mehnat mazmunli va ijodiy subyekt sifatida ko’riladi. Begona hokimlikni
irodaga bo’ysundirish – psixologik va ijtimoiy yiroqlashishga yo’ldir. Mana
shuning uchun ishchilar, xodimlar oldiga maqsad – vazifani qo’yish va bu
maqsadga erishish yo’llarini tanlashda, shubhasiz, uning faoliyatini noziklik
bilan nazorat qilish orqali ular fantaziyasiga keng yo’l ochib berishga intilish
muhimdir.
Ishlab chiqarishda mehnatni tashkil qilish, uni boshqarishda, biznesda,
huquqshunoslik idorasida mehnatni rag’batlantirish va asoslash katta ahamiyat
kasb etadi. Rag’batlantirish – bu, to’g’ri va qisman shaklda ifodalangan
mehnatni kuchaytirishni moddiy va ma’naviy mukofatlash tizimidir.
Rag’batlantirish – majburiy mehnatdan ixtiyoriyga qadamdir. Mehnat asoslari –
ixtiyoriy mehnatga boshqacha, yanada kengroq qadam, muhim inson
ehtiyojlarini qondirishga asoslangan faol mehnat faoliyatiga mayillik (kuchli
shaxslarga, faol biznesmenlarga va boshqalarga mansublik mavqyeini aniqlab
olish). Asoslar qadriyatlar va yo’l-yo’riqlar bilan uzviy bog’liqdir. Asoslar u
yoki bu holatni, dalilni subyektiv baholashga mo’ljallangan, ular nisbiydir.
Qadriyatlar asosida jamiyat tomonidan nimanidir shak-shubhasiz normalar

sifatida obyektiv tan olinishi yotadi, qadriyatlar axloqiy talab bo’lib, ular
mutlaqdir.
Mehnat mazmundorligining asosiy elementlari bo’lib, agar uni mehnat
faoliyatining ijtimoiy-psixologik tuzilishi sifatida tushunilsa, quyidagilar
hisoblanadi:
– maqsad - oldindan seziladigan natijalarni tan
olingan obrazi bo’lib, ta’sir qilishning ideal rejasi;
– mehnatga munosabat – uning asosida
mehnatning ongliligini va maqsadga tegishlilikni
o’zinikidek sezish, atrof olamni, shaxsiy reja bo’yicha
qayta rivojlantirish;
– mehnatni rag’batlantiruvchi omillar – mehnat
faolligiga undovchi tashqi omillar;
– mehnat asoslari – muhim bir narsadek tan
olinuvchi ehtiyoj, ichki rag’batlantiruvchi omillar;
– qadriyatlar va ularga qarab mo’ljallash – mehnat
faoliyatining axloqiy talabi.

Mehnat jamoalarining sosial harakteri va asosiy funksiyalari
Mehnat jamoalari ijtimoiy hayotning noyob hodisasidir, ular hozirgi jamiyat
hayotida muhim rol o’ynaydi. Shu munosabat bilan besh jihatni ta’kidlab
o’tamiz:
Birinchidan, mehnat jamoalari barcha asosiy moddiy va ma’naviy
boyliklarni yaratuvchilardir.
Ikkinchidan, ish bilan band aholining hamma asosiy kategoriyalari –
barcha millatlarga mansub ishchilar, dehqonlar, ziyolilar, xizmatchilar mehnat
jamoalarida jamlangan.
Uchinchidan, mehnat jamoalari – umuminsoniy va sinfiy, shuningdek,
bizning sharoitdagi milliy jihatlar dialektikasining, ularning demokratik
negizidagi o’zaro hamkorligining, garchi, yagona bo’lmasada, timsolidir.
To’rtinchidan, mehnat jamoalari jamiyatimiz sosial strukturasining alohida
«qavat»ini tashkil etuvchi sosial subyektlar bo’lib, burjua davlatlarida ularni
sosiallashtirish sari bo’lgan barcha harakatlarga qaramay, bunga o’xshash
«qavat» umuman mavjud emas. Ana shu «qavat» subyektlari o’zaro mehnat
taqsimoti hamda boshqa aloqalarning yaxlit sistemasi bilan birlashtirilgan.
Mehnat jamoalarining o’z a’zolari–jonli kishilar bilan aloqalari ham juda katta
ahamiyatga ega, zero ularning qiziqishlari va xatti-harakatlari ana shu
jamoalarning o’z faoliyatiga qaraganda xilma-xilroq, boyroqdir, chunki u
«o’rtachalashtirilgan» sifatida maydonga chiqadi.
Mehnat jamosi ishlab chiqarish korxonasi, muassasa va hokazolar bazasida
faoliyat ko’rsatuvchi sosial guruhdir.
Beshinchidan, bozor munosabatlariga o’tish muammosi sababli, mehnat
jamoalarining ahamiyati haqidagi masala alohida faollik kasb etmoqda.
So’l-o’ng yo’nalishi, biz allaqachon ko’rayotganimizdek, xususiy
tadbirkorlik negizlarini hukmron negizlariga aylantirishga, ya’ni
sinfnitadbirkorlar sinfi asosida shakllantirishga, iqtisodiyotda mulkchilikning
turli xil shakllarini ko’rishga intilmoqda.

O’ng-so’l yo’nalish iqtisodiyotning bozorga daxlsiz shakllari ustun turishini
ko’zlaydi, tadbirkorlikka ikkinchi darajali o’rin ajratadi, mehnat jamoalarining
rolini bo’rttiradi, lekin shu bilan birga ular kuch-harakatlarining samaradorligini
keskin oshirishga qodir bo’lgan mexanzimlarni olg’a surmaydi. Agar biz mehnat
jamoalarini rivojlantirish asosiy harakatlantiruvchi kuch deb e’tirof etsak, sobiq
totalitar tuzum uchun ana shunday mexanizmlarni shakllantirishdan muhimroq
yumush bo’lmaydi. Ana shu muammoga
to’xtashdan oldin shuni eslatish kerakki, jamiyatda har doim olg’a qarab harakat
qilish uchun ham, bir joyda depsinib turush uchun ham manba bo’lishi mumkin
bo’ladigan bir talay ziddiyatlar mavjud. Depsinishda ziddiyatlar ko’pincha,
ayniqsa jamiyat rivojlanishining teng davrlarida illatli doira shaklida maydonga
chiqadi. Juda murakkab muammolarni oxirigacha hal etish uchun texnologik
to’ntarishni amalga oshirish talab qilinadi, lekin buning uchun iqtisodiy maqbul
sharoitlar zarur. Yoki qishloqqa sanoat tomonidan yordam ko’rsatmasdan turib,
oziq-ovqat muamosi mavjudligi mushkullashib boradi va hokazo.
Mehnat jamoalarining harakatlarini uyushtirish orqali butun jamiyatimiz
uchun foydali bo’lgan bir qator maqsad va vazifalarni ro’yobga chiqarish zarur:
1. Mehnat jamoalarining kuch-g’ayrati eng yirik texnik-
iqtisodiy, sosial, siyosiy, madaniy muammolarni hal
etishga yo’naltiriladi. Xo’jalik yuritish shakllarini
tanlashda jamoalarning mustaqilligi, mehnatdagi intizom,
uyushqoqlik, mas’uliyatlilik, jonkuyarlik bilan
tadbirkorlikni birlashtirish ta’minlanadi. Shu jumladan,
o’z-o’zini samarali boshqarish negizida
tadbirkorrahbarlar bilan ishlash mehnat jamoalari
o’rtasida yaqindan o’zaro hamkorlik o’rnatilishiga
erishiladi.
2. «Samarali, konstruktiv ish yo’lida plyuralizm» shiori
ostida mehnat jamoalarini integrasiyalash potesiali
ko’paytiriladi.

3. Mintaqaviy dasturlarni ishlab chiqish va bajarishda
mehnat jamoalarining kuch-harakatlari birlashtiriladi.
4. Guruhiy xudbinlik, millatchilik va boshqa salbiy
tendensiyalarga qarshi turiladi.
Mehnat sohasida ijtimoiy birlikning asosiy ko’rinishi mehnat jamoasi
hisoblanadi. Mehnat jamoalaridagi mehnatkashlarning o’zaro munosabatlari,
mehnat jarayonidagi ijtimoiy vaziyatlar va mehnat munosabatlari shular
jumlasidandir. Mehnat munosabatlari mehnat jarayonidagi ishtirokchilar
o’rtasida yuzaga kelib, iste’mol qiymatini yaratish va mehnat kooperasiyasi
hamda mehnat taqsimoti asosida sodir bo’ladi. Mehnatning huquqiy
munosabatlari mehnat jamoasi kasaba uyushmalarining korxona, tashkilot
ma’muriyati, xususiy tadbirkorlar bilan bo’ladigan o’zaro huquqiy aloqalarini
ham o’z ichiga oladi.
Mehnat unumdorligi, mahsulot sifati, mehnatni muhofaza qilish, mehnat va
davlat intizomi, ishchi va xizmatchilarga ijtimoiy-maishiy xizmat ko’rsatishni
takomillashtirish bilan bog’liq takliflar, mehnat jamoasi kengashi bilan kasaba
uyushmasi qo’mitasining birlashgan kengashida, korxona ma’muriyati
ishtirokida muhoqama qilinada. Shundan so’ng tushgan qo’shimchlar va takliflar
bilan qayta ko’rib chiqilgan jamoa shartnamasi korxona mehnat jamoasining
umumiy yig’ilishiga muhokama va qabul qilish uchun tavsiya etiladi. Jamoa
shartnomasi tarkibiy qismlari va mazmunini mehnat jamoasi, korxona
ma’muriyati va kasaba uyushmasi qo’mitasi mustaqil ravishda belgilaydi. Jamoa
shartnomasi O’zbekiston Respublikasi qonunlari bilan belgilanadigan xalq
xo’jaligi tarmoqlarining mustaqil balansga ega bo’lgan va yuridik shaxs
hisoblanadigan korxona va tashkilotlarida tuziladi.
Mehnat sotsiologiyasida o’zaro aloqadorlik tushunchasi qo’llanilib, u ikki
asosiy munosabatni o’z ichiga oladi. Bular o’zaro hamkorlik va raqobatdir.
O’zaro hamkorlikda turlicha ijtimoiy qiziqishlar, manfaatlar o’zaro mos tushadi.
Raqobatda esa, aksincha, o’zaro manfaatlar zid keladi. Bu tendensiyalarni
o’rganish ayniqsa, hozirda respublikamizda xususiy mulkchilik

shakllanayotganligi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning tarkib topishi
jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi.

Xulosa
O’zbekiston Respublikasi bir qator mustaqillikka erishgan davlatlar qatori
ishlab chiqarish munosabatlarining bozor iqtisodiyotiga asoslangan shakliga
o’tishni tanladi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti o’zining obyektiv qonunlari
asosida rivojlanadi. Bu qonunlarning hayotga tatbiqini ta’minlash uchun esa
ma’lum bir o’tish davri talab etiladi. Yuqorida biz ana shu o’tish davrida amal
qilinishi lozim bo’lgan asosiy tamoyillar xususida, hamda shu davrdagi ijtimoiy
boshqaruvning o’ziga xos shakllari haqida fikr yuritdik. O’zbekistonning har bir
fuqarosi uchun qonuniy ravishda va uning kundalik hayotida mulkka ega
bo’lish, iqtisodiy faoliyatda to’la erkin bo’lish, o’zi mehnat qiladigan sohani va
ish shaklini tanlashda erkin bo’lish huquqi ta’minlanishi darkor. Mehnat qilish
huquqi, tadbirkorlik ila shug’ullanish imkoniyati hamda o’z mehnatidan
daromad olish huquqi, mehnatga yaroqli aholining ish bilan bandligi
muammosini hal etish bilan chambarchas bog’liq. Mavjud muammoni hal
etishda mehnat sotsiologiyasining roli kattadir.
Yuqorida keltirilgan fikrlardan xulosa qilib aytganda, mehnat sotsiologiyasi
jamiyat iqtisodiy hayotining yuksalishida muhim ahamiyatga ega. Shu jihatdan
mehnat sotsiologiyasi iqtisodiyot sotsiologiyasi bilan chambarchas bog’liq.
Iqtisodiy munosabatlar tarkibini o’rganishda mehnat sotsiologiyasining
ahamiyati beqiyos.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Abdurahmonov F.R., Saidxo’jayev X.B. Sosiologiya. Ma’ruzalar kursi. T.:
O’zRIIVA, 2000.
2. Bekmurodov M.B. va boshq. Sosiologiya. T.: 2002.
3. Giddens E. Sosiologiya. T.: «Sharq». 2002.
4. Dikareva A.A., Mirskaya M.I. «Sosiologiya truda». (o’quv qo’llanma).
5. Inson taraqqiyoti to’g’risida hisobot. G.Saidova rahbarligidagi mualliflar
guruhi - T.: 2001.
6. Mullajonova M.M. va boshq. Sosiologiya fanidan ma’ruza matnlari. T.:
ToshDIU, 2003.
7. Nosirxo’jayev S., Bekmurodov M., Sultonov T., Nosirxo’jayeva H.
«Sosiologiya asoslari». Ma’ruzalar matni. T.: Nizomiy nom. ToshDPU, 2000.
8. «Основи социологии». M.: 2001.
9. Sosiologiya. Ma’ruzalar matni. T.: O’JABNT, 2000.

Mehnat sotsiologiyasi va iqtisodiy sotsiologiyaning asosiy kategoriyalari

Sotib olish