Access dasturi yordamida “dorixona” ma‘lumotlar bazasini yaratish - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	29000UZS
Hajmi	261.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

31 Sotish

Access dasturi yordamida “dorixona” ma‘lumotlar bazasini yaratish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI

___________________________________NING
INFORMATIKA FANIDAN
“ ACCESS DASTURI YORDAMIDA “DORIXONA”
MA‘LUMOTLAR BAZASINI YARATISH ”MAVZUSIDA
KURS ISHI
CHIRCHIQ 2025
MUNDARIJA
1

Kirish………………………………………………………………………………3
I BOB. ACCESS DASTURI VA MA’LUMOTLAR BAZASI
ASOSLARI…………………………………………………………………..…….5
1.1. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi va turlari…………………………….………5
1.2. Microsoft Access dasturi haqida umumiy ma’lumot………………..…………7
II BOB. “DORIXONA” MA’LUMOTLAR BAZASINI YARATISH VA
UNGA ISHLOV BERISH………………………………………………….……11
2.1. Dorixona uchun ma’lumotlar bazasi tuzilmasini loyihalash…………………11
2.2. Ma’lumotlar bazasida formalarning yaratilishi……………………..………..15
2.3. Hisobotlar yaratish va ularni chiqarish…………………………………...…..20
Xulosa…………………………………………………………………………….26
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………….28
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Respublikamizda raqamli texnologiyalarni joriy
etish orqali sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish bo‘yicha qator chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, dori vositalarining harakatini
avtomatlashtirilgan tizimlar orqali nazorat qilish talab etilmoqda. Bu borada
Access dasturida dorixonalar uchun ma’lumotlar bazasini yaratish dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi.
Zamonaviy axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi hayotimizning
deyarli barcha jabhalarida raqamlashtirish jarayonlarini boshlab berdi. Ayniqsa,
sog‘liqni saqlash tizimida, dorixona kabi muassasalarning ish faoliyatini
avtomatlashtirish orqali samaradorlikni oshirish, xatoliklarni kamaytirish va
ma’lumotlar ustidan nazoratni kuchaytirish muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Dorixonalar kundalik faoliyatida minglab dori vositalari, mijozlar, ishlab
chiqaruvchilar, sotuvlar va buyurtmalar bilan ishlaydi. Ushbu ma’lumotlarni
qog‘oz shaklida yuritish yoki oddiy elektron hujjatlar bilan boshqarish noqulay va
xavfli hisoblanadi. Shu sababli, dorixona jarayonlarini elektron shaklga o‘tkazish,
ya’ni maxsus ma’lumotlar bazasini yaratish zarurati tug‘iladi.
Mazkur kurs ishining mavzusi — Microsoft Access dasturi yordamida
dorixona uchun mo‘ljallangan ma’lumotlar bazasini yaratishdan iborat. Microsoft
Access — bu foydalanuvchiga qulay interfeysga ega, kichik va o‘rta hajmdagi
ma’lumotlar bazalari bilan ishlash uchun mo‘ljallangan dasturiy vositadir. U
jadvallar, formalari, so‘rovlar, hisobotlar va boshqa imkoniyatlar orqali samarali
axborot tizimini qurishga imkon beradi. Ushbu kurs ishida dorixona faoliyatini
yengillashtiruvchi va tartibga soluvchi Access asosida yaratilgan ma’lumotlar
bazasining tuzilishi, funksional imkoniyatlari hamda undan qanday foydalanish
haqida to‘liq ma’lumot beriladi.
Kurs ishining asosiy maqsadi — dorixona faoliyatida qo‘llanishi mumkin
bo‘lgan ma’lumotlar bazasini ishlab chiqish va uning asosiy elementlarini to‘g‘ri
tashkil etish orqali foydalanuvchiga qulay va ishonchli axborot tizimini
3

yaratishdan iborat. Bugungi kunda axborot texnologiyalarining rivojlanishi har
qanday sohada, jumladan sog‘liqni saqlash va dorixona faoliyatida ham muhim
o‘rin tutmoqda. Dorixonalarda dori vositalarining katta hajmdagi ma’lumotlari,
mijozlar, sotuvlar va boshqa ko‘plab jarayonlarni tartibga solish va boshqarish
zarurati paydo bo‘ladi. An’anaviy usullarda ma’lumotlarni qo‘lda yuritish ko‘plab
xatoliklarga, vaqt va resurslarning behuda sarflanishiga olib keladi.
Shu sababli dorixona faoliyatini avtomatlashtirish va ma’lumotlarni tezkor,
ishonchli hamda samarali boshqarish uchun maxsus ma’lumotlar bazalaridan
foydalanish lozim. Microsoft Access dasturi kichik va o‘rta hajmdagi ma’lumotlar
bazalarini yaratish va boshqarish uchun keng qo‘llaniladi. U foydalanuvchiga
qulay interfeys, jadval, so‘rov, forma va hisobot yaratish imkoniyatlarini taqdim
etadi.
Kurs ishning vazifalari:
Quyidagi vazifalarni bajarish rejalashtirilgan:
1. Access dasturining imkoniyatlarini o‘rganish;
2. Dorixona faoliyati uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni aniqlash va tahlil
qilish;
3. Ma’lumotlar bazasi uchun jadval (tablitsa)lar loyihasini tuzish;
4. Jadval va ularning o‘zaro bog‘liqligini (aloqalarini) yaratish;
5. Forma, so‘rov (zapros), hisobot (otchet)larni ishlab chiqish;
6. Tayyor tizimni test qilish va amaliyotda qo‘llash imkoniyatlarini baholash.
Kurs ishining obyekti: Dorixona faoliyatida mavjud bo‘lgan axborot
oqimlari va ularning avtomatlashtirilgan boshqaruvi.
Kurs ishining predmeti; Access dasturi yordamida yaratiladigan ma’lumotlar
bazasining tuzilishi, imkoniyatlari va qo‘llanilishi.
Kurs ishning tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 5 bo‘lim, xulosa,
takliflar va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan.
4

I BOB.ACCESS DASTURI VA MA’LUMOTLAR BAZASI ASOSLARI
1.1 Ma’lumotlar bazasi tushunchasi va turlari
Ma’lumotlar bazasi — bu ma’lumotlarni tartiblangan va tizimli tarzda saqlash
hamda ulardan samarali foydalanish uchun mo‘ljallangan axborotlar to‘plamidir.
Ma’lumotlar bazasining asosiy vazifasi — katta hajmdagi ma’lumotlarni qulay,
tezkor va xavfsiz shaklda boshqarish, saqlash hamda kerakli paytda ularga oson
murojaat qilish imkonini yaratishdir.
Ma’lumotlar bazalari ko‘plab sohalarda qo‘llaniladi: tijorat, sog‘liqni saqlash,
ta’lim, ishlab chiqarish, moliya va boshqalar. Ular ma’lumotlarni tartibga solish
orqali biznes jarayonlarni avtomatlashtirish va yaxshilashda muhim ahamiyatga
ega.
Ma’lumotlar bazasi (MB) — bu o‘zaro bog‘langan va tartiblangan
ma’lumotlar to‘plami bo‘lib, ularni saqlash, boshqarish va ulardan samarali
foydalanishni ta’minlash maqsadida yaratiladi. MB yordamida katta hajmdagi
axborotlarni tizimli ravishda saqlash, yangilash, qidirish va tahlil qilish mumkin
bo‘ladi.
Ma’lumotlar bazasi biznes, sog‘liqni saqlash, ta’lim, moliya va boshqa
ko‘plab sohalarda axborotlarni boshqarish uchun keng qo‘llaniladi. MBning asosiy
vazifasi -ma’lumotlarning yaxlitligini saqlash, takrorlanishni kamaytirish,
ma’lumotlarga tezkor kirish va ularni himoya qilishdir.
Ma’lumotlar bazalarining bir nechta asosiy turlari mavjud:
Muloqotli (relatsion) ma’lumotlar bazasi: eng keng tarqalgan tur bo‘lib,
ma’lumotlar jadvallar (relatsiyalar) ko‘rinishida saqlanadi. Har bir jadval ma’lum
bir obyekt haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi, jadvaldagi ustunlar maydonlar
(atributlar), qatorlar esa yozuvlar (records) hisoblanadi. Ushbu turdagi bazalar
o‘zaro bog‘langan jadvallar yordamida ma’lumotlarni samarali boshqarish
imkonini beradi.
Ob’ektga yo‘naltirilgan ma’lumotlar bazasi: ma’lumotlarni va ularning
xulq-atvorini (funksiyalarini) bitta ob’ektda saqlaydi. Bu tur dasturiy ta’minotlarda
murakkab ma’lumotlarni saqlash uchun qo‘llaniladi. Ma’lumotlar va ularning
5

funksiyalari birgalikda ob’ekt sifatida saqlanadi. Bu tur dasturiy ta’minotlarda
murakkab tizimlarni yaratishda qo‘llaniladi.
Grafik ma’lumotlar bazasi: ma’lumotlar orasidagi murakkab aloqalarni
grafik shaklida ifodalaydi. Masalan, ijtimoiy tarmoqlardagi do‘stlik aloqalari.
Hujjatga yo‘naltirilgan ma’lumotlar bazasi: hujjatlar ko‘rinishidagi
ma’lumotlarni saqlaydi, masalan, XML yoki JSON formatida. Ko‘proq veb
ilovalarda qo‘llaniladi.
1.1 .1-rasm
Kolleksiyon va kolonka asosidagi bazalar: katta hajmdagi ma’lumotlarni
tezkor qayta ishlash uchun ishlatiladi, ayniqsa katta ma’lumotlar (Big Data)
tahlilida.
Relatsion ma’lumotlar bazasi: Ma’lumotlar jadvallar ko‘rinishida saqlanadi.
Har bir jadvalda alohida obyekt yoki hodisa haqida ma’lumotlar mavjud. Jadvallar
o‘zaro bog‘langan bo‘lib, ma’lumotlar orasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Eng
ko‘p tarqalgan va oson boshqariladigan tur hisoblanadi. Microsoft Access aynan
shu turdagi bazalarni yaratishga mo‘ljallangan.
Bugungi kunda eng ko‘p qo‘llaniladigan va o‘rganiladigan ma’lumotlar
bazasi turi- relatsion ma’lumotlar bazasi bo‘lib, Microsoft Access ham aynan
shunday bazalar yaratish va boshqarish uchun mo‘ljallangan dastur hisoblanadi.
6

1.2 Microsoft Access dasturi haqida umumiy ma’lumot
Microsoft Access — bu Microsoft kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan
va keng qo‘llaniladigan relatsion ma’lumotlar bazasini yaratish va boshqarish
dasturidir. U Microsoft Office dasturlar to‘plamining bir qismi bo‘lib, kichik va
o‘rta hajmdagi tashkilotlar hamda muassasalarda axborotlarni samarali boshqarish
uchun mo‘ljallangan. Access foydalanuvchilarga ma’lumotlarni saqlash, tahrirlash,
qidirish, tahlil qilish hamda hisobotlar tayyorlash imkonini beradi.
Access dasturining eng asosiy xususiyati — uning qulay va intuitiv grafik
interfeysi bo‘lib, bu dastur bilan ishlash uchun dasturchi bo‘lish shart emas. Oddiy
foydalanuvchilar ham minimal dasturlash bilimlari bilan murakkab ma’lumotlar
bazalarini yaratish va boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu xususiyat Access
dasturini kichik biznes va muassasalar uchun ayniqsa qulay qiladi.
1.2.1-rasm
Accessda ma’lumotlar bazasi bir nechta asosiy komponentlardan iborat:
jadvallar, so‘rovlar, formalar va hisobotlar.
Jadvallar (Tables) ma’lumotlarning asosiy saqlovchi qismidir. Ular
ma’lumotlarni qat’iy belgilangan ustun va satrlar ko‘rinishida saqlaydi. Har bir
jadval muayyan obyekt yoki hodisa haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
So‘rovlar (Queries) ma’lumotlarni saralash, filtr qilish va tahlil qilish uchun
xizmat qiladi. So‘rovlar yordamida katta hajmdagi ma’lumotlardan kerakli bo‘lgan
qismini ajratib olish mumkin.
7

Formalar (Forms) foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish va ko‘rish uchun
qulay interfeys taqdim etadi. Bu orqali ma’lumotlar bilan ishlash ancha
osonlashadi.
Hisobotlar (Reports) esa ma’lumotlarni chop etish yoki tahliliy ko‘rinishda
taqdim etish uchun mo‘ljallangan.
Access dasturining yana bir katta afzalligi — Visual Basic for Applications
(VBA) tilini qo‘llab-quvvatlashidir. Bu dasturchilarga va ilg‘or foydalanuvchilarga
dastur ichida maxsus makroskriptlar va avtomatlashtirilgan funksiyalar yaratishga
imkon beradi. Shu bilan birga, VBA yordamida murakkab ish jarayonlarini
soddalashtirish va dastur imkoniyatlarini kengaytirish mumkin.
Microsoft Access dasturi turli sohalarda keng qo‘llaniladi. Masalan, savdo va
xizmat ko‘rsatish muassasalarida, ta’lim muassasalarida, sog‘liqni saqlash
muassasalarida va hatto kichik ishlab chiqarish korxonalarida ham Access asosida
ma’lumotlar bazasi tizimlari yaratiladi. Dorixona faoliyatida ham bu dastur
ma’lumotlarni tizimli saqlash va boshqarishda katta yordam beradi. Dorixonada
mavjud dorilar, ularning miqdori, narxlari, ishlab chiqaruvchilar va mijozlar
haqidagi ma’lumotlarni Access yordamida tartibga solish mumkin.
Shuningdek, Access ma’lumotlar bazasini yaratish va boshqarish uchun turli
shablonlar va tayyor yechimlarni taklif qiladi. Bu esa foydalanuvchilarga yangi
bazani tez va oson yaratish imkonini beradi. Yangi boshlovchilar uchun ham bu
juda qulay.
Access dasturi ma’lumotlar bazasini tarmoq orqali ulashish imkoniyatlarini
ham qo‘llab-quvvatlaydi, bu esa bir nechta foydalanuvchilar uchun bir vaqtda
ma’lumotlar bilan ishlash imkonini yaratadi. Bu xususiyat kichik va o‘rta
korxonalarda jamoaviy ishlashni samarali qiladi.
Microsoft Access — bu kuchli, qulay va oson o‘rganiladigan ma’lumotlar
bazasini yaratish vositasi bo‘lib, u kichik va o‘rta hajmdagi ma’lumotlar bilan
ishlashda keng qo‘llaniladi va foydalanuvchilar uchun ko‘plab qulayliklar yaratadi.
Microsoft Access dasturi foydalanuvchilarga ma’lumotlarni nafaqat saqlash,
balki ulardan turli xil hisobotlar tayyorlash, tahlil qilish va boshqarish imkonini
8

beradi. Dasturda so‘rovlar (Queries) yordamida ma’lumotlarni filtr qilish,
guruhlash, o‘zgartirish va bir nechta jadvallar orasidagi murakkab bog‘lanishlarni
aniqlash mumkin. Bu Accessni oddiy jadvaldan ko‘ra ko‘proq kuchli va qulay
vositaga aylantiradi.
Accessda ishlashda foydalanuvchilar uchun qulaylik yaratish maqsadida turli
shakllar (Forms) va interfeyslar mavjud. Formalar yordamida ma’lumotlarni
kiritish va ko‘rish jarayoni osonlashadi. Masalan, dorixona ma’lumotlar bazasida
har bir dori vositasi uchun alohida forma yaratish mumkin, bu orqali dorilar haqida
barcha kerakli ma’lumotlarni tezda kiritish va yangilash mumkin bo‘ladi.
Yana bir muhim jihat — Access dasturida tayyorlangan hisobotlar (Reports)
yordamida foydalanuvchilar ma’lumotlarni turli shakllarda ko‘rish va chop etish
imkoniga ega bo‘ladilar. Hisobotlar dorixona boshqaruvi uchun sotuvlar, zaxiralar
va mijozlar haqida ma’lumotlarni aniq va tushunarli tarzda taqdim etishga yordam
beradi.
Access ma’lumotlar bazasini yaratishda muhim vosita bo‘lib, u
ma’lumotlarning yaxlitligini saqlashda yordam beradi. Masalan, dorixona
ma’lumotlar bazasida dublikat yozuvlar paydo bo‘lishi oldini olish,
ma’lumotlarning to‘g‘ri formatda kiritilishini ta’minlash kabi mexanizmlar
mavjud. Bu ma’lumotlar bazasining ishonchliligini oshiradi.
Shuningdek, Access ma’lumotlar bazasini yaratish jarayonida
foydalanuvchilar uchun tayyor shablonlar va qo‘llanmalar mavjud. Bu shablonlar
yordamida yangi loyiha boshlash ancha osonlashadi. Foydalanuvchilar murakkab
so‘rovlar va hisobotlarni yaratish uchun makrolar va VBA dasturlash tillaridan
foydalanish imkoniga ham ega.
Access dasturi ko‘plab boshqa Microsoft Office ilovalari bilan yaxshi
integratsiyalashgan. Masalan, ma’lumotlarni Excelga eksport qilish yoki Word
hujjatlariga kiritish mumkin. Bu esa dorixona kabi muassasalarda ma’lumotlar
bilan ishlashni yanada samarali qiladi.
9

1.2.2-rasm
Yana bir muhim jihat — Access ma’lumotlar bazasi tarmoqqa ulangan holda
bir nechta foydalanuvchi tomonidan bir vaqtda ishlashga imkon beradi. Bu esa
dorixona xodimlari orasida ma’lumot almashinuvini tezlashtiradi va xatoliklarni
kamaytiradi.
Microsoft Access — bu kuchli, ammo qulay vosita bo‘lib, foydalanuvchilarga
ma’lumotlar bazasini yaratish, boshqarish va ulardan samarali foydalanishni
ta’minlaydi. Bu esa dorixona kabi kichik va o‘rta biznes muassasalarida ish
jarayonlarini avtomatlashtirishga katta yordam beradi.
10

II BOB. “DORIXONA” MA’LUMOTLAR BAZASINI YARATISH VA
UNGA ISHLOV BERISH
2.1. Dorixona uchun ma’lumotlar bazasi tuzilmasini loyihalash
Dorixona faoliyatini samarali tashkil etish va boshqarish uchun mo‘ljallangan
ma’lumotlar bazasini yaratish jarayonining eng muhim bosqichi — uning
tuzilmasini to‘g‘ri loyihalashdir. Ma’lumotlar bazasining loyihasi — bu uning
tarkibiy qismlarini, ularning o‘zaro bog‘liqligini, ma’lumotlarning qanday
saqlanishini va qanday ishlov berilishini aniqlash jarayonidir.
2.1.1-rasm
Dorixona ma’lumotlar bazasi ko‘plab turli ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi:
dorilar ro‘yxati, ularning narxlari, ishlab chiqaruvchilari, dori zaxiralari, sotuvlar,
mijozlar, xodimlar va boshqalar. Ushbu ma’lumotlarni tizimli va tartibli saqlash
uchun ma’lumotlar bazasi quyidagi asosiy jadvallardan tashkil topishi lozim:
1. Dorilar jadvali (Dorilar) .Bu jadval dorixona tomonidan sotiladigan
dorilar haqida asosiy ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, dori nomi, ishlab
chiqaruvchi, tarkibi, qadoqlanish turi, narxi, amal qilish muddati kabi maydonlar
kiritiladi.
2. Ishlab chiqaruvchilar jadvali (Ishlab_chiqaruvchilar) .Ushbu
jadvalda dorilarni ishlab chiqaruvchi kompaniyalar haqidagi ma’lumotlar
saqlanadi: kompaniya nomi, manzili, telefon raqami, elektron pochta manzili va
boshqa aloqa ma’lumotlari.
11

3. Zaxira jadvali (Zaxira) .Dorixonada mavjud dorilar zaxirasi haqida
ma’lumotlarni saqlaydi. Har bir dorining qancha miqdorda zaxirada mavjudligi,
qaysi sanada zaxira to‘ldirilgani va qachon foydalanishga tugashi ko‘rsatiladi.
4. Sotuvlar jadvali (Sotuvlar) .Bu jadvalda dorixona tomonidan amalga
oshirilgan barcha sotuvlar haqida ma’lumotlar saqlanadi: sotilgan dori nomi,
miqdori, narxi, sotuv sanasi va sotuvchi xodim.
5. Mijozlar jadvali (Mijozlar) .Dorixonaning mijozlari haqida
ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi: ism, familiya, aloqa raqami, manzili va boshqa
kerakli ma’lumotlar.
6. Xodimlar jadvali (Xodimlar) .Dorixona xodimlari haqida
ma’lumotlar saqlanadi: ism, familiya, lavozimi, ishga kirgan sanasi, aloqa
ma’lumotlari va boshqalar.
Ma’lumotlar bazasini loyihalashda jadvallar orasidagi bog‘lanishlarni
aniqlash muhimdir. Masalan, har bir sotuvda qaysi dori sotilgani, kim tomonidan
sotilgani va qaysi mijozga sotilgani ko‘rsatiladi. Bu ma’lumotlar jadvalaro‘rtasida
to‘g‘ri bog‘lanishlar o‘rnatish orqali amalga oshiriladi. Access dasturida bunday
bog‘lanishlar uchun asosiy kalit (Primary Key) va tashqi kalit (Foreign Key)
tushunchalari qo‘llaniladi.
Shuningdek, ma’lumotlar bazasi tuzilmasi loyihasida ma’lumotlarning
yaxlitligi va aniqligini ta’minlash uchun qoidalar ishlab chiqiladi. Masalan, dori
narxi manfiy bo‘lmasligi, amal qilish muddati o‘tib ketmaganligi, xodimlar ismlari
to‘liq va aniq ko‘rsatilganligi kabi.
Dorixona ma’lumotlar bazasini loyihalash jarayonida foydalanuvchilarning
ehtiyojlari ham hisobga olinadi. Ma’lumotlarni tez va qulay izlash, sotuvlar tarixini
ko‘rish, zaxiralarni nazorat qilish va hisobotlar tayyorlash imkoniyatlari oldindan
rejalashtiriladi. Shu bilan birga, kelajakda ma’lumotlar bazasini kengaytirish va
yangi funksiyalar qo‘shish uchun moslashuvchanlik yaratiladi.
Yaxshi loyihalashtirilgan ma’lumotlar bazasi dorixona faoliyatini
avtomatlashtirishga yordam beradi, xatoliklarni kamaytiradi va ish unumdorligini
12

oshiradi. Bu esa o‘z navbatida dorixonaning sifatli xizmat ko‘rsatish darajasini
yaxshilashga imkon beradi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash jarayonida har bir jadval uchun maydonlar
(field) va ularning turlari aniq belgilanadi. Masalan, Dorilar jadvalidagi
maydonlar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
Dori_ID — har bir dorini noyob tarzda aniqlovchi raqam (asosiy kalit).
Dori_nomi — dorining nomi (matn turi).
Ishlab_chiqaruvchi_ID — ishlab chiqaruvchi kompaniyaning identifikatori
(tashqi kalit).
Qadoqlash_turi — dori qadoqlanish shakli (matn).
Narxi — dorining narxi (valyuta yoki son).
Amal_muddati — dori amal qilish muddati (sana turi).
Tarkibi — dorining tarkibi haqida qisqacha ma’lumot (matn).
Shunga o‘xshash tarzda, boshqa jadvallardagi maydonlar ham
loyihalashtiriladi va ularning o‘zaro bog‘lanishlari uchun kalitlar aniqlanadi. Bu
ma’lumotlar bazasining yaxlitligi va ma’lumotlarni boshqarish samaradorligini
ta’minlaydi.
Dorixona ma’lumotlar bazasini yaratishda quyidagi asosiy bosqichlar ham
muhim hisoblanadi:
Ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilish: Dorixona faoliyatida ishlatiladigan
barcha ma’lumotlar tahlil qilinadi, ularning qanday saqlanishi va ishlatilishi
aniqlanadi.
Ma’lumotlar bazasi strukturasi loyihasini ishlab chiqish: Jadvallar,
maydonlar va bog‘lanishlar aniqlanadi, diagramma shaklida ko‘rsatiladi (ER-
diagramma).
Jadvallarni yaratish: Access dasturida rejalashtirilgan tuzilishga mos
ravishda jadvallar yaratiladi va maydonlar qo‘shiladi.
Bog‘lanishlarni o‘rnatish: Jadvallar orasida to‘g‘ri bog‘lanishlar
(relatsiyalar) o‘rnatiladi, bu ma’lumotlarning yaxlitligini ta’minlaydi.
13

So‘rovlar, formalar va hisobotlarni yaratish: Ma’lumotlarni samarali
boshqarish uchun kerakli so‘rovlar, ma’lumot kiritish formalari va hisobotlar
tayyorlanadi.
Sinov va tekshirish: Yaratuvchi foydalanuvchilar bilan birgalikda
ma’lumotlar bazasi sinovdan o‘tkaziladi, xatoliklar aniqlanadi va tuzatiladi.
Dorixona uchun ma’lumotlar bazasi loyihasida xavfsizlik choralari ham
muhimdir. Ma’lumotlarga faqat ruxsat etilgan foydalanuvchilar kira olishi,
ma’lumotlar o‘zgartirilganda yoki o‘chirib yuborilganda iz qoldirish tizimi bo‘lishi
lozim. Bu dorixona faoliyatining shaffofligini va ma’lumotlar xavfsizligini
ta’minlaydi.
Access dasturida foydalanuvchilar uchun turli darajada ruxsatlar berish
mumkin. Masalan, ba’zi xodimlar faqat ma’lumotlarni ko‘rish huquqiga ega
bo‘lsa, boshqalar ma’lumotlarni kiritish yoki o‘zgartirish imkoniyatiga ega bo‘lishi
mumkin. Bu ham dorixona ichki ishlarining samarali tashkil etilishiga yordam
beradi.
Yaxshi loyihalashtirilgan ma’lumotlar bazasi dorixonaning kundalik ishlarini
tezlashtiradi, ma’lumotlarni xatoliklarsiz boshqarish imkonini beradi va umumiy
ish samaradorligini oshiradi. Shu sababli, ma’lumotlar bazasining loyihasi diqqat
bilan va foydalanuvchilarning haqiqiy ehtiyojlari hisobga olingan holda amalga
oshirilishi zarur.

14

2.2 Ma’lumotlar bazasida formalarning yaratilishi
Microsoft Access dasturida ma’lumotlar bazasi jadvallarida saqlanayotgan
ma’lumotlar bilan ishlashni yanada qulaylashtirish uchun formalardan
foydalaniladi. Forma — bu foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish, ko‘rish va
tahrirlash imkonini beruvchi interaktiv grafik interfeysdir. Dorixona uchun
ma’lumotlar bazasida formalarning to‘g‘ri va samarali yaratilishi kundalik ish
jarayonlarini sezilarli darajada soddalashtiradi va ma’lumotlarni boshqarishni
osonlashtiradi.
Formalarning asosiy vazifalari va ahamiyati
Dorixona ma’lumotlar bazasida formalarning asosiy vazifasi —
foydalanuvchi uchun qulay va tushunarli interfeys yaratishdir. Jadvallardagi
ma’lumotlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rish qiyin va noqulay bo‘lishi mumkin, ayniqsa
ma’lumotlar ko‘p bo‘lsa. Forma esa ma’lumotlarni strukturalangan va
soddalashtirilgan ko‘rinishda taqdim etadi, bu esa foydalanuvchilarga kerakli
ma’lumotlarni tez va oson topishga yordam beradi.
Formalar orqali quyidagi ishlarni amalga oshirish mumkin:
Yangi ma’lumotlarni kiritish (masalan, yangi dori qo‘shish).
Mavjud ma’lumotlarni tahrirlash va yangilash.
Ma’lumotlarni ko‘rish va filtrlash.
Ma’lumotlar bazasining turli jadvallaridan ma’lumotlarni birlashtirib
ko‘rsatish.
Xatoliklarning oldini olish uchun ma’lumotlarni kiritishda nazorat o‘rnatish.
Formalarni yaratish bosqichlari
Forma uchun maqsad va vazifalarni aniqlash .Har bir forma ma’lum bir
vazifani bajarish uchun mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Masalan, dorilar haqida
ma’lumot kiritish formasi, sotuvlarni boshqarish formasi yoki mijozlar haqida
ma’lumotlarni ko‘rsatish formasi.
Ma’lumot manbasini tanlash .Forma ma’lumotlar bazasidagi qaysi jadval
yoki so‘rov asosida yaratilishini aniqlash zarur. Masalan, “Dorilar” jadvalidan
ma’lumotlarni ko‘rsatish uchun forma yaratiladi.
15

Forma elementlarini tanlash va joylashtirish .Forma ichiga matn
maydonlari, ro‘yxatlar, tugmalar, sanalar uchun kalendar, tasvirlar va boshqa
interaktiv elementlar joylashtiriladi. Bu elementlar foydalanuvchining
ma’lumotlarni kiritishi va boshqarishi uchun qulay bo‘lishi lozim.
Ma’lumotlar kiritishni boshqarish va nazorat qilish .Formada
ma’lumotlarning to‘g‘ri kiritilishini ta’minlash uchun qoidalar o‘rnatiladi.
Masalan, narx maydoniga faqat raqamlar kiritilishi, amal qilish muddati sanasining
o‘tmaganligi tekshiriladi.
2.2.1-rasm
Navigatsiya va foydalanuvchi interfeysini yaxshilash .Formaga navigatsiya
elementlari (masalan, keyingi, oldingi yozuvga o‘tish tugmalari) qo‘shiladi.
Shuningdek, foydalanuvchi uchun tushunarli va chiroyli dizayn yaratiladi.
Test va takomillashtirish .Yaratilgan forma sinovdan o‘tkaziladi,
foydalanuvchilar bilan ishlashda qulayligi va funksionalligi tekshiriladi, zarur
bo‘lsa o‘zgartirishlar kiritiladi.
Dorixona uchun formalarning turlari
Dorixona ma’lumotlar bazasida turli maqsadlarda bir nechta turdagi
formalardan foydalanish mumkin:
16

Ma’lumot kiritish formalari .Bu formalarda yangi dorilar, mijozlar yoki
sotuvlar haqida ma’lumotlar kiritiladi. Masalan, yangi dori qo‘shish uchun forma,
bu yerda dori nomi, ishlab chiqaruvchi, narx va boshqa maydonlar mavjud bo‘ladi.
Ma’lumotlarni ko‘rish va tahrirlash formalari .Mavjud ma’lumotlarni
ko‘rish va kerak bo‘lganda o‘zgartirish uchun mo‘ljallangan formalardir. Masalan,
dorilar ro‘yxatini ko‘rish, narxlarni yangilash.
Hisobot formalari .Ushbu formalarda ma’lumotlar tahliliy ko‘rinishda taqdim
etiladi. Masalan, sotuvlar bo‘yicha hisobotlarni ko‘rish uchun forma yaratish
mumkin.
Formalarni yaratishda qo‘llaniladigan qo‘shimcha vositalar
Microsoft Access dasturida formalarning imkoniyatlarini kengaytirish uchun
makrolar va Visual Basic for Applications (VBA) dasturlash tili ishlatiladi. Bu
vositalar yordamida foydalanuvchining harakatlariga avtomatik javob beruvchi
elementlar qo‘shiladi, murakkab ish jarayonlari avtomatlashtiriladi. Masalan,
forma ochilganda avtomatik ravishda joriy sana ko‘rsatish, ma’lumotlar
kiritilganda avtomatik hisoblashlarni amalga oshirish va boshqalar.
Dorixona ma’lumotlar bazasida formalarning to‘g‘ri va samarali yaratilishi
foydalanuvchilar uchun qulaylik yaratadi, ma’lumotlarni boshqarishni
soddalashtiradi va ish unumdorligini oshiradi. Formalar yordamida dorixona
xodimlari dorilar, mijozlar va sotuvlar haqidagi ma’lumotlarni tez va xatoliksiz
kiritishi, tahrirlashi va ko‘rishi mumkin. Shu bilan birga, formalarning yaxshi
loyihalangan interfeysi ish jarayonining silliq va samarali bo‘lishini ta’minlaydi.
Access dasturida forma yaratishda turli elementlar — kontrollerlar (controls)
ishlatiladi. Har bir element foydalanuvchiga ma’lumot kiritish, tanlash yoki ko‘rish
imkonini beradi. Dorixona ma’lumotlar bazasi uchun eng ko‘p ishlatiladigan
elementlar quyidagilardir:
Matn maydonlari : Ma’lumotlarni kiritish yoki ko‘rsatish uchun ishlatiladi.
Masalan, dori nomi, narxi, ishlab chiqaruvchi manzili kabi matnli yoki raqamli
ma’lumotlar uchun.
17

Yorliqlar: Forma ichidagi matnli izohlar yoki maydon nomlarini ko‘rsatadi.
Ular foydalanuvchiga forma elementlarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Tugmalar: Ma’lum bir vazifani bajarish uchun (ma’lumot qo‘shish, o‘chirish,
yangilash, chop etish va boshqalar) ishlatiladi. Tugmalar yordamida forma
interaktivligi oshadi.
Ro‘yxatlar : Foydalanuvchi uchun oldindan belgilangan variantlardan birini
tanlash imkonini beradi. Masalan, dorining qadoqlash turini yoki ishlab
chiqaruvchini tanlash uchun.
Sanalar maydoni: Sanani qulay tarzda kiritish uchun kalendar shaklida
ko‘rsatadi. Dorining amal qilish muddati yoki sotuv sanasi kabi maydonlarda
ishlatiladi.
Gruppalash va bo‘limlar: Forma ichidagi ma’lumotlarni mantiqiy
bo‘limlarga ajratish, bir necha bo‘limni bitta formaga jamlash uchun.
Formalar bilan ishlashning amaliy jihatlari
Dorixona xodimlari uchun ma’lumotlar bazasi formalari qulay va sodda
bo‘lishi kerak. Shuning uchun formalar yaratilayotganda quyidagi jihatlarga e’tibor
beriladi:
Ma’lumotlarni kiritishning aniqligi va xavfsizligi: Ma’lumotlarni noto‘g‘ri
yoki nomuvofiq kiritilishining oldini olish uchun maydonlarga cheklovlar
o‘rnatiladi. Masalan, narx uchun faqat musbat sonlar kiritilishi, amal qilish
muddati sanasining hozirgi kundan katta bo‘lishi kabi.
Avtomatik to‘ldirish va hisoblash: Ba’zi maydonlar boshqa ma’lumotlarga
asoslangan holda avtomatik to‘ldirilishi yoki hisob-kitob qilinishi mumkin.
Masalan, dori narxi va sotilgan miqdorga asoslangan umumiy summa hisoblanishi.
Navigatsiya qulayligi: Forma ichidagi yozuvlar orasida tezkor harakat qilish
uchun tab tugmasi orqali maydonlar orasida o‘tish tartibi to‘g‘ri tashkil qilinadi.
Formaning estetik ko‘rinishi: Ranglar, shriftlar, maydonlarning joylashuvi
va o‘lchamlari foydalanuvchi qulayligini oshiradi, ishlashni soddalashtiradi.
Misol: Dorilar jadvali uchun forma yaratish
18

Dorilar jadvalidan ma’lumotlarni kiritish va boshqarish uchun quyidagi
elementlardan iborat forma yaratiladi:
Dori nomi uchun matn maydoni
Ishlab chiqaruvchi nomini tanlash uchun combo box (ishlab chiqaruvchilar
jadvalidan ma’lumotlar olinadi)
Qadoqlash turi uchun combo box yoki list box
Narx uchun matn maydoni
Amal qilish muddati uchun sana tanlash maydoni
Tarkib uchun matn maydoni
Saqlash, bekor qilish va boshqa harakatlar uchun tugmalar
Bunday forma yordamida xodimlar dorilar haqida to‘liq ma’lumotlarni oson
kiritishlari va kerakli paytda tezkor tahrir qilishlari mumkin bo‘ladi.
Formani yaratish va sozlash bo‘yicha tavsiyalar
Formani yaratishda Wizard (Sehrgar) funksiyasidan foydalanish mumkin,
bu yangi foydalanuvchilarga formani tez va to‘g‘ri yaratishga yordam beradi.
Formani qo‘l bilan yaratishda elementlarni tartib bilan joylashtirish, nomlarini
tushunarli qo‘yish muhim.
Har bir tugma uchun vazifani aniqlab, unga mos kod yozish (makro yoki
VBA yordamida) forma ishlashini avtomatlashtiradi.
Ma’lumotlar bazasi foydalanuvchilariga mos ravishda bir nechta forma
variantlarini yaratish mumkin — masalan, oddiy foydalanuvchilar uchun
soddalashtirilgan va administratorlar uchun kengaytirilgan forma.
19

2.3. Hisobotlar yaratish va ularni chiqarish
Microsoft Access dasturida hisobotlar (Reports) — bu foydalanuvchilarga
ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlarni tahlil qilish, saralash va bosma ko‘rinishga
tayyorlash imkonini beruvchi qulay vositadir. Hisobotlar odatda chop etish
(printerga chiqarish) yoki elektron ko‘rinishda saqlab, tahliliy ishlar yoki
boshqaruv qarorlarini qabul qilishda foydalaniladi.
Hisobotlarning maqsadi: Dorixona uchun yaratilgan ma’lumotlar bazasida
hisobotlar quyidagi maqsadlarda qo‘llaniladi:
Dorilar haqida umumiy ro‘yxat tuzish.
Muayyan davr uchun sotilgan dorilar hisobotini chiqarish.
Amal qilish muddati tugash arafasidagi dorilarni aniqlash.
Omborda mavjud dorilar sonini ko‘rsatish.
Mijozlar yoki sotuvlar bo‘yicha statistik tahlillarni taqdim etish.
Dori turlari, ishlab chiqaruvchilar va narxlari bo‘yicha tahliliy jadval tuzish.
2.3.1-rasm
Hisobot yaratish bosqichlari
Access dasturida hisobotlar odatda quyidagi bosqichlar asosida yaratiladi:
20

1. Hisobotning maqsadini aniqlash. Avvalo hisobot nima uchun kerakligi
aniqlanadi: bu umumiy ro‘yxat bo‘ladimi, statistik tahlilmi yoki filtrlab
chiqariladigan maxsus ma’lumotlarmi.
2. Ma’lumot manbaini tanlash. Hisobot qaysi jadval yoki so‘rov (query)
asosida yaratilishini aniqlash zarur. Masalan, "Sotuvlar" jadvalidan har oylik
daromad haqida hisobot, "Dorilar" jadvalidan zaxiradagi dorilar ro‘yxati olinadi.
3. Hisobot uchun maydonlarni tanlash. Hisobotda qaysi ma’lumotlar
(ustunlar) ko‘rsatilishini tanlab olinadi. Masalan:
Dori nomi
Ishlab chiqaruvchi
Narxi
Qoldiq miqdori
Amal qilish muddati
4. Hisobotni yaratish (Report Wizard yoki qo‘l bilan). Accessda hisobotlarni
yaratish uchun ikki usul mavjud:
Report Wizard yordamida avtomatik yaratiladi.
Design View rejimida foydalanuvchi o‘zi butunlay sozlaydi.
5. Hisobot dizaynini sozlash. Hisobotdagi ustunlar, yozuvlar, sarlavhalar va
grafikalar (agar kerak bo‘lsa) joylashtiriladi. Har bir qator (detail), sarlavha
(header), va umumiy natijalar (footer) bo‘limlari alohida tarzda dizaynlab
chiqiladi.
6. Saralash va guruhlash. Hisobotni o‘qilishi oson va tartibli qilish uchun
ma’lumotlarni guruhlash (masalan, ishlab chiqaruvchi bo‘yicha), va saralash
(masalan, narxi bo‘yicha o‘sish tartibida) amallari bajariladi.
7. Hisobotga hisoblash formulalarini qo‘shish. Hisobotlarda umumiy son,
o‘rtacha narx, eng qimmat yoki arzon dorilar kabi statistik ko‘rsatkichlar ham
kiritilishi mumkin. Buning uchun Count , Sum , Avg kabi funksiyalardan
foydalaniladi.
21

8. Ko‘rish va chop etish. Hisobot tayyor bo‘lgach, u Print Preview rejimida
ko‘rib chiqiladi va kerakli holatga keltirilgach printerga chiqariladi yoki PDF
shaklida saqlab olinadi.
Dorixona uchun amaliy hisobot turlari
Dorixona faoliyatida ishlatiladigan asosiy hisobotlar quyidagilardir:
1. Dorilar ro‘yxati hisoboti
Dori nomi, turi, ishlab chiqaruvchi, narxi, zaxiradagi miqdori.
Alfavit tartibida saralangan.
2. Amal qilish muddati tugayotgan dorilar hisoboti
Belgilangan muddat ichida yaroqlilik muddati tugaydigan dorilar ko‘rsatiladi.
Ombordagi dorilarni nazorat qilishda yordam beradi.
3. Sotuvlar hisoboti (kunlik, oylik, yillik)
Har bir sana yoki davr uchun qancha dori sotilgani.
Dorixonaning daromadi va faoliyati haqida axborot beradi.
4. Mijozlar bo‘yicha hisobot
Doimiy mijozlar, ular qilgan xaridlar va umumiy xarajatlar haqida.
Reklama va xizmatlar strategiyasini belgilashda foydali.
5. Narxlar tahlili hisoboti
Dori turlari va ularning narxlari bo‘yicha o‘rtacha, maksimal va minimal
ko‘rsatkichlar.
Narx siyosatini tahlil qilish uchun ishlatiladi.
Hisobotlarni chiqarish (chop etish) va saqlash
Access hisobotlari chop etish va saqlash imkoniyatlari bilan juda qulay:
Chop etish (Print): Tayyor hisobotlar printer orqali qog‘ozga chiqariladi. Bu
hujjatlar rahbariyatga taqdim etish yoki arxivlash uchun ishlatiladi.
Elektron saqlash: Hisobotlar PDF, Word, Excel shaklida eksport qilinib,
kompyuterda saqlanishi yoki elektron pochta orqali yuborilishi mumkin.
Avtomatlashtirilgan chop etish: Makro va VBA yordamida hisobotlar
avtomatik ravishda belgilangan vaqt oralig‘ida chop etilishi yoki elektron pochta
orqali yuborilishi mumkin.
22

Hisobotlar Access ma’lumotlar bazasining eng muhim va foydali
elementlaridan biridir. Dorixona uchun yaratilgan hisobotlar ish samaradorligini
oshiradi, tahliliy qarorlar qabul qilishda yordam beradi, va muhim statistik
ma’lumotlarni tez va aniq ko‘rsatib beradi. To‘g‘ri va puxta yaratilgan hisobotlar
orqali dorixona faoliyati shaffof, samarali va nazorat ostida bo‘ladi.
Microsoft Access dasturida yaratiladigan hisobotlar bir nechta turlarga
bo‘linadi. Har bir tur o‘zining vazifasi, ko‘rinishi va foydalanuvchi uchun qulayligi
bilan ajralib turadi.
1. Oddiy (Simple) hisobot. Bu hisobot bir jadval yoki so‘rov (query) asosida
tuziladi va unda barcha yozuvlar sodda tartibda chiqariladi. Masalan, barcha
dorilar ro‘yxati oddiy hisobot sifatida tuzilishi mumkin.
2. Guruhlangan (Grouped) hisobot. Ushbu hisobotda ma’lumotlar muayyan
ustun bo‘yicha guruhlab chiqiladi. Masalan, ishlab chiqaruvchi bo‘yicha dorilarni
guruhlab chiqarish, har bir guruh ostida umumiy narxlar yoki miqdorlarni
ko‘rsatish mumkin.
3. O‘zgaruvchan (Dynamic/Interactive) hisobot. Ba’zan foydalanuvchi
tomonidan kiritilgan parametrga asoslangan hisobotlar kerak bo‘ladi. Masalan,
foydalanuvchi muayyan sanani yoki dorining nomini kiritganda, shunga mos
hisobot shakllanadi. Bunday hisobotlar parametrli so‘rov yordamida amalga
oshiriladi.
4. Tahliliy yoki statistik hisobot. Bunday hisobotlarda ma’lumotlar ustida
matematik yoki statistik hisoblar bajariladi: jami miqdor, o‘rtacha narx, eng ko‘p
sotilgan dori va boshqalar. Hisobotda Sum, Count, Avg, Max, Min kabi
funksiyalar faol qo‘llaniladi.
5. Diagrammali (Graph/Chart) hisobotlar. Access dasturida hisobotlarga
grafik diagrammalar ham kiritish mumkin. Misol uchun, oylar bo‘yicha dorixona
daromadini ustun diagramma (bar chart) ko‘rinishida chiqarish, yoki dori turlari
bo‘yicha ulushlarni doira diagrammasida (pie chart) ko‘rsatish mumkin.
Hisobot dizaynini yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar
23

Samarali va o‘qilishi qulay bo‘lgan hisobotlar yaratishda quyidagi amaliy
tavsiyalar muhim:
Sarlavhalar aniq bo‘lishi: Har bir ustunning nomi tushunarli va aniq bo‘lishi
kerak (masalan, “Dori nomi”, “Narxi (so‘mda)”, “Ishlab chiqaruvchi”).
Har bir bo‘lim ajratilishi: Agar hisobot guruhlangan bo‘lsa, har bir guruh
alohida ajratilishi, sarlavha va umumlashtirish qiymatlari bilan birga ko‘rsatilishi
lozim.
Sanalarni to‘g‘ri formatlash: Sana va vaqt ustunlari odatda DD.MM.YYYY
formatida chiqariladi. Bu ko‘rinish foydalanuvchiga qulay va tushunarli bo‘ladi.
Chopga tayyorlik: Printerga chiqariladigan hisobotlar sahifa chegaralariga
mos ravishda joylashtirilishi, shriftlar o‘qilishi qulay darajada bo‘lishi, sahifa
raqamlari (Page Numbers) kiritilishi kerak.
Yakuniy bo‘lim (Footer)ni kiritish: Hisobot oxirida umumiy natijalar
(masalan, jami sotuv summasi yoki jami dorilar soni) keltirilishi, sana va mas’ul
shaxsning imzosi uchun joy ajratilishi mumkin.
Amaliy misollar: Dorixona bazasida hisobotlar
1-misol: Amal qilish muddati tugayotgan dorilar
So‘rov orqali amal muddati bugungi sanadan 30 kun ichida tugaydigan dorilar
ajratib olinadi.
Hisobotda quyidagi ustunlar mavjud: Dori nomi, Yaroqlilik muddati, Ishlab
chiqaruvchi, Ombordagi miqdori.
Guruhlash: Yo‘q. Saralash – yaroqlilik muddati bo‘yicha o‘sish tartibida.
Hisobot oxirida umumiy dorilar soni ko‘rsatiladi.
2-misol: Oylik sotuvlar hisoboti
Hisobotda joriy oyning sotuvlari haqida ma’lumot: sana, dori nomi, miqdori,
narxi, umumiy summa.
Guruhlash: Sana bo‘yicha.
Har kuni bo‘yicha jami summa chiqariladi.
Yakunda oyning umumiy daromadi ko‘rsatiladi.
24

3-misol: Dori narxlarini tahlil qilish
Hisobotda barcha dorilar narxi, ishlab chiqaruvchi va o‘rtacha narxlar.
Guruhlash: Ishlab chiqaruvchi bo‘yicha.
Diagramma: Har bir ishlab chiqaruvchining dorilari bo‘yicha o‘rtacha narx
diagrammasi.
2.3.2-rasm
Hisobotlar bilan ishlashni avtomatlashtirish
Access hisobotlarini har safar qo‘lda ochmaslik uchun ularni tugmalar orqali
chaqirish, makrolar orqali avtomatik bajarish, va hattoki VBA kodlari yordamida
murakkab operatsiyalarni amalga oshirish mumkin.
Microsoft Access dasturida hisobotlar yaratish orqali dorixonadagi barcha
ma’lumotlar ustida tahliliy, moliyaviy va statistik ishlov berish imkoni paydo
bo‘ladi. Har qanday rahbar yoki mas’ul xodim uchun hisobot — bu muhim
qarorlar qabul qilishda asosiy vositadir. Shuning uchun hisobotlarni to‘g‘ri
rejalashtirish, professional ko‘rinishda yaratish, hamda ularni avtomatlashtirish
orqali dorixona faoliyatining samaradorligini oshirish mumkin.
25

XULOSA
Zamonaviy raqamli texnologiyalar jadal rivojlanib borayotgan bugungi kunda
har qanday tashkilot, xususan, sog‘liqni saqlash tizimi, dorixonalar faoliyatining
samaradorligini oshirishda axborot texnologiyalaridan keng foydalanmoqda.
Axborot resurslari bilan ishlash, ularni tezkor boshqarish va yangilab borish uchun
ishonchli, qulay va sodda vositalar zarur. Shunday vositalardan biri — Microsoft
Access dasturidir. Ushbu kurs ishida aynan Access dasturi vositasida dorixona
uchun mo‘ljallangan ma’lumotlar bazasini yaratish , uning tuzilmasini
loyihalash, unga ishlov berish, formalardan foydalanish, hisobotlar tuzish kabi
amaliy va nazariy masalalar keng yoritildi.
Kurs ishi davomida Access dasturining imkoniyatlari, u orqali ma’lumotlar
bazasini tashkil etish bosqichlari chuqur o‘rganildi. Avvalo, ma’lumotlar bazasi
tushunchasi , uning turlari va foydaliligi haqida umumiy ma’lumotlar berildi.
Shuningdek, Access dasturining interfeysi, imkoniyatlari, ishlash tartibi, turli
obyektlari (jadval, forma, so‘rov, hisobot) bilan ishlash tamoyillari o‘rganildi. Bu
bilimlar dorixona faoliyatida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan axborotni tizimli,
aniq va foydalanishga yaroqli holda saqlashga zamin yaratadi.
Amaliy qismda esa, “Dorixona” ma’lumotlar bazasi loyihalandi.
Dorixonaning asosiy ehtiyojlariga mos ravishda kerakli jadvallar yaratildi: dorilar
ro‘yxati, ishlab chiqaruvchilar, mijozlar, sotuvlar va boshqalar. Ushbu jadvallar
o‘zaro bog‘landi, kalit maydonlar belgilandi va normalizatsiya qoidalariga amal
qilindi. Formalar yordamida foydalanuvchiga qulay interfeys yaratildi, bu esa
dorixona xodimlariga ma’lumotlarni kiritish va tahrirlashni osonlashtiradi.
So‘rovlar vositasida zarur ma’lumotlar tezda ajratib olindi, saralandi va filtrlab
ko‘rsatildi.
Axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi barcha sohalarda, xususan,
sog‘liqni saqlash tizimida ham ma’lumotlarni boshqarish va saqlash jarayonlarini
avtomatlashtirishni taqozo etmoqda. Dorixonalar faoliyatida dori vositalarini
hisobga olish, saqlash, xarid qilish va sotish kabi jarayonlarni tizimli va samarali
tashkil etish uchun ma’lumotlar bazalaridan foydalanish ayni muddaodir.
26

Mazkur ishda Microsoft Access dasturi yordamida “Dorixona” ma’lumotlar
bazasini loyihalash va yaratish amaliy jihatdan ko‘rib chiqildi. Access dasturi
oddiy interfeys va kuchli funksional imkoniyatlari orqali foydalanuvchilarga turli
jadval, so‘rov, forma va hisobotlar yaratish imkonini beradi. Ish davomida
dorixonaning asosiy axborot obyektlari aniqlanib, ular asosida kerakli jadval va
ular o‘rtasidagi bog‘lanishlar yaratildi. Shuningdek, foydalanuvchilarga qulay
bo‘lgan forma va avtomatik hisobotlar ham ishlab chiqildi.
Tadqiqot davomida dorixonalar ishini avtomatlashtirish uchun Access
dasturidan foydalanish nafaqat samaradorlikni oshirishi, balki inson omili sababli
yuzaga keladigan xatolarni kamaytirishi, vaqt va resurslarni tejashi mumkinligi
isbotlandi.
Umuman olganda, bu mavzu doirasida bajarilgan ishlar Access dasturining
kichik va o‘rta biznes subyektlari, jumladan dorixonalar uchun qulay va ishonchli
ma’lumotlar bazasini yaratish vositasi ekanligini ko‘rsatdi. Kelgusida bu tizim
yanada takomillashtirilib, tarmoq dorixonalar uchun yagona avtomatlashtirilgan
boshqaruv tizimiga aylantirilishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, Access dasturi orqali yaratilgan “Dorixona”
ma’lumotlar bazasi loyihasi quyidagi ustunliklarga ega:
Ma’lumotlar yagona manbada to‘plandi va tartibga solindi.
Ma’lumotlarga ishlov berish (qo‘shish, o‘zgartirish, o‘chirish) oson va tezkor
bo‘ldi. Foydalanuvchiga qulay interfeys yaratildi. Hisobotlar yordamida tahliliy va
boshqaruv faoliyati yengillashtirildi. Baza xavfsizligi va ishonchliligi ta’minlandi.
Kelajakda ushbu loyiha yanada kengaytirilishi, Internet bilan integratsiya
qilinishi, mobil qurilmalarda ham ishlashga moslashtirilishi mumkin. Bu orqali
dorixonalar ish jarayonini avtomatlashtirish va xizmat sifatini oshirish yo‘lida katta
qadam tashlanadi.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Karimov A.X., Eshquvvatov A.E. Axborot texnologiyalari va dasturlash
asoslari . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – 320 b.
2. Soliyev S.S. Ma’lumotlar bazasi va Access dasturi . O‘quv qo‘llanma. –
Toshkent: TDPU, 2020. – 186 b.
3. Norqobilov A.A. Axborot texnologiyalariga kirish . – Samarqand: SamDU
nashriyoti, 2022. – 210 b.
4. Nazarov K.X., Tashmatov N.A. Ma’lumotlar bazalari: nazariy va amaliy
asoslar . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 272 b.
5. Курбанов А . А . Accessda ma’lumotlar bazasini yaratish va ishlatish . –
Namangan: NDU nashriyoti, 2021. – 148 b.
6. Джейсон У. Microsoft Access для начинающих и профессионалов . –
Москва: ДМК Пресс, 2020. – 384 с.
Foydalanilgan internet manbalari
1. https://www.microsoft.com/access
2. https://uzinfocom.uz
3. https://lex.uz
4. https://data.gov.uz
5. https://minzdrav.uz
28

ACCESS DASTURI YORDAMIDA “DORIXONA” MA‘LUMOTLAR BAZASINI YARATISH

Sotib olish