AD-AS dinamik modeli inflyatsiya jarayonlarini tahlil qilish vositasi sifatida

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	552.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

156 Sotish

AD-AS dinamik modeli inflyatsiya jarayonlarini tahlil qilish vositasi sifatida

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___

Mavzu: AD-AS dinamik modeli inflyatsiya jarayonlarini tahlil qilish vositasi
sifatida
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................... 3
1.Yalpi talab va Yalpi taklif modeli (AD-AS) tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati ................ 5
2. Yalpi talab va yalpi talabga ta’sir etuvchi narx va narxdan tashqari omillar .............................. 6
3. Yalpi taklif va yalpi taklifgaga ta’sir etuvchi narx va narxdan tashqari omillar ......................... 9
4.Yalpi talab yalpi taklif tarkibi va unga ta'sir qiluvchi muozanat omillar tahlili ......................... 15
5.Yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidagi muvozanat va milliy iqtisodiyotimizdagi roli .................. 23
Xulosa ............................................................................................................................................ 35
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ................................................................................................ 37
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Yalpi talab va yalpi taklif modelini rivojlantirish va
tadbiq etishdan ko’zlangan asosiy maqsad bu milliy iqtisodiyotimizni yana
rivojlantirish va takomillashtirish chora tadbirlariga kech sharoitlar yaratishdan
iborat.Yalpi talab va yalpi taklifni iqtisodiyotdagi o’rnini aniqlash uchun shunchaki
atrofimizdagi savdo do’ko’nlari va majmualariga qarash kifoya. Buning sababi
agar yalpi talab va yalpi taklif bir biriga teng bo’lmagan taqdirda iqtisodiy
muvozanat buzulidi. Bu esa narxlarni yo ko’tarilishiga yoki maxsulotlar isrof
bo’lishi va nihoyat ishlab chiqaruvchi zarar qilib bankrotlik xolatiga xam tushib
qolishi xech gap emas. i nson eht i yojl a r i h a yv o n l arn i ng eht i yoji d a n ju d a k a t a f arq
q il a d i . I nson l ar yi g ’i li b j a miya t n i t as h k i l et g a n d a n k e y i n bu o’z o’ r n i da j a miyat
eht i yojl a ri ni k el t i r i b chi q arad i . Ehtiyoj bo’lsa o’z o’ r n i da yana b i r muh i m elem e nt
t a l a b ga yo ’ l ochad i . H a r q a nd a y eht i yojl a r h a m t a l ab bo’la olmayd i . Ular ma’l u m
b i r m e z on l ardan o’t g a n d a n k e yin bu elemt g a ay l a n a di . Shu n i q a r or q il d i kk i t a l ab
h a q i d a q i s q a cha ma’lumot be r i sh g a. V a shu o’ r i nda t a l ab b i r odam g a yo k i a y ni
i nd i vi v i du al ga t eg i sh l i bo’ls a , y a l pi t a l ab deg a n a t ama h a m b iz ga un i ng k engroq
do i r a d a g i t ush u nchas i ni a n g l a t a d i . Y a’ni eht i yojl a r n i ng k eng a yib borishi va h a mda
j a miyat t araq qi yoti mobayn i da maml a k at yo k i ma ’ l um b i r x ud u d l arda b i r
i n d i vi d u al ga e m as, aksincha ju d a k o ’ p l ab odam l arn i ng man f a atl ari do i r as i da
yu z a ga k el a d i g a n, h a mda u l ar k o ’pchi li k t om o n i d a n o’z l as hti r il a d i g a n va i s t e m ol
q ili n a d i g a t a l a b d i r . Milliy iqtisodiyotda mahalliylashtirish tadbirlari keng ko’lamda
yo’lga qo’yib, ularning uzluksiz va bosqichma-bosqich davom ettirilishi
mamlakatimizda raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirish yo’nalishidagi muhim
tadbirlardan biri bo’ldi. Demak dastur maqsadidan foydalanish orqali
mamlakatimiz bozorlarida arzon va sifatli mahsulotlar turi ko’payishiga, aholining
bandlik darajasining oshishiga va turmush farovonligining yaxshilashishiga,
mamakatimizning yalpi ichki mahsulot (YAIM) ning va valyuta zahirasining
ko’payishiga zamin yaratadi.
3

Milliy iqtisodiyot yaxlit holda, ya’ni makroiqtisodiyot darajasida
o’rganilayotgan jarayonda mamlakat barcha fuqarolari, tadbirkorlar, davlat va chеt
el istе’molchilarining jami tovarlar va xizmatlar turlari bo’yicha talabi va taklifini
o’rganish iqtisodiyotni samarali va muvozanatli yuritishda muhim ahamiyatga
egadir. Shuning uchun ushbu ishida makroiqtisodiy tahlil amalga oshiriladi, eng
avvalo yaxlit olingan ko’rib chiqiladi va uning makrodarajadagi asosiy
ko’rsatkichlari bo’lgan yalpi talab va yalpi taklif tushunchalarining iqtisodiy
mazmunini tavsiflanadi. Tahlil davomida yalpi talab va yalpi taklifga ta’sir etuvchi
omillar, ular ta’sirida narxlar darajasining o’zgarishi hamda ishlab chiqarishning
muvozanatli hajmi qanday o’rnatilishini bayon etiladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari : AD-AS dinamik modeli inflyatsiya
jarayonlarini tahlil qilish vositasi haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va
qisqacha tavsiflash. Yalpi talab va Yalpi taklif modeli (AD-AS) tushunchasi va
uning iqtisodiy mohiyati
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: AD-AS dinamik modeli inflyatsiya
jarayonlarini tahlil qilish. Yalpi talab y alpi taklif tarkibi muozanati va unga ta'sir
qiluvchi omillar . Yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidagi muvozanat va milliy
iqtisodiyotimizdagi ahamiyati
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, asosiy qism va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.
4

1. Yalpi talab va Yalpi taklif modeli (AD-AS) tushunchasi va uning iqtisodiy
mohiyati
Talab va taklif modeli ko‛plab savollarga javob berishga yordam beradi: nega
pirogning muvozanat narxi olmosning muvozanat narxidan ancha past, nega
moy parfyumdan qimmatroq va nega yog‛ning narxi parfyumeriya va olmos
narxlaridan yuqori. Talab va taklif modeli, shuningdek, turli davrlarda nega
alohida tovarlar uchun muvozanat narxlari turlicha bo‛lishini tushuntirishga
yordam beradi.
Ammo bitta mahsulotga talab va taklif modeli nega umumiy narx darajasi
ko‛tariladi yoki pasayadi kabi savollarga javob bermaydi. Nega ma’lum
davrlarda umumiy narx darajasi doimiy bo‛lib qoladi, lekin bir muncha vaqt
keskin ko‛tariladi? Muayyan davrlarda avvalgi darajaga nisbatan kamayib
yoki ko‛payib boradigan real ishlab chiqarish hajmi o‛rtasidagi farq nima?
Shuningdek, quyidagi savol tug‛iladi: so‛l darajasida iqtisodiyotni o‛rganishda
talab va taklif modellaridan foydalanish mumkinmi? Albatta, javob ijobiy,
ammo butun iqtisodiyot miqyosida jamiyatning daromadlari va xarajatlari
o‛rtasidagi muvozanat birinchi o‛rinda turadi. Bu yalpi taklif (milliy daromad
yaratgan) va yalpi talab (milliy daromad ishlatadigan) o‛rtasidagi
muvozanatning o‛ziga xos ifodasidir.
Makroko‛lamda milliy ishlab chiqarish hajmining o‛zgarishi bilan birga
baholar umumiy darajasining o‛zgarishi o‛rtasida bog‛liqlikni tadqiq qilish,
nima uchun milliy ishlab chiqarish hajmi ayrim davrlarda barqaror o‛sishi,
ba’zi davrlarda esa pasayib ketishni izohlab berish uchun bu modellardan
foydalanib bo‛lmaydi.
Bu vazifani bajarish uchun yalpi talab - yalpi taklif (AD-AS aggregate
demand- aggregate supply) modeli dan foydalanamiz.
Bu modelda yalpi taklif, baholarning umumiy darajasi kabi agregat
ko‛rsatkichlaridan foydalaniladi.
Makroiqtisodiyotda AD-AS modeli ishlab chiqarish hajmlari va baholar
darajalarining tebranishlarini hamda ular o‛zgarishining oqibatlarini o‛rganish
5

uchun bazaviy model bo‛lib hisoblanadi. AD-AS modeli yordamida davlat
iqtisodiy siyosatining turli variantlari tasvirlab berilishi mumkin.
2. Yalpi talab va yalpi talabga ta’sir etuvchi narx va narxdan tashqari omillar
Iqtisodiyotni muvozanatli rivojlantirib, uning barqaror o’sishini
ta’minlashda eng avvalo yalpi talabning mazmunini bilish zarur. Yalpi talab
(aggregate demand, AD) – barcha istе’molchilar, ya’ni aholi, korxonalar va davlat
tomonidan narxlarning muayyan darajasida sotib olinishi mumkin bo’lgan turli
tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talabning umumiy hajmidir. Shuningdеk, yalpi
talabni milliy iqtisodiyotdagi rеal pul daromadlari hajmi sifatida ifodalash ham
mumkin. Yalpi talab barcha istе’molchilarning turli xil tovarlarga va xizmatlarga
bo’lgan talablari yig’indisidan tashkil topadi. Bilamizki, tovar va xizmatlar ikki xil
bo’ladi: shaxsiy istе’mol tovarlari va tadbirkorlar ishlab chiqarish jarayonida
unumli istе’mol qiladigan ishlab chiqarish omillari – yer, kapital va ishchi kuchi.
Istе’mol tovarlari turli-tuman moddiy, ma’naviy tovarlar va xizmatlarni o’z ichiga
oladi. Shuningdеk, turli ko’rinishdagi (masalan, davlat, xususiy, jamoa,
korporativ) tadbirkorlarning ishlab chiqarish omillariga bo’lgan talabi ham turli-
tumandir (masalan, turli mashinalar, stanoklar, asbob-uskunalar, inshootlar,
transport vositalari, yonilg’i, xomashyo, matеriallar, ishchi kuchi va h.k.).
Talabning umumiy miqdori sotib olishga mo’ljallangan tovarlarning turlari,
miqdori, sifati hamda narxiga bog’liq bo’ladi. Uni quyidagi chizma orqali osonroq
tushunish mumkin.
Ishlab chiqarishni real xajmi.
Narx R
Darajasi.
AD
0
1-rasm. Yalpi talab egri chizig‘i.
Chizmadan ko’rinadiki, yalpi talab egri chizig’i yakka talab egri chizig’iga
o’xshaydi, biroq o’zaro bog’liq ko’rsatkichlar bir-biridan farqlanadi. Agar yakka
6

talab egri chizig’i turli narx ko’rsatkichlarida alohida istе’molchining muayyan
tovarga bo’lgan talabi miqdori o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalasa, yalpi talab egri
chizig’i mamlakatdagi narxlarning turli darajasi hamda ishlab chiqarishning rеal
hajmi o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi.
Narx darajasi oshishining yalpi talabga ta’siri 2-chizma
Agar yakka talab egri chizig’ining pasayuvchanligi daromad va almashuv
samaralarining amal qilishi bilan izohlansa, yalpi talab egri chizig’ining
pasayuvchan ko’rinishda bo’lishi narxlar umumiy darajasining o’zgarishi
natijasida ro’y bеruvchi foiz stavkasi samarasi, boylik samarasi va import tovarlar
xaridi samarasi orqali izohlanadi.
Foiz stavkasi samarasi. Mazkur samaraning mohiyati shundan iboratki, narx
darajasining o’sishi bilan pulga bo’lgan talab ham ortadi. Bu esa muomaladagi pul
miqdorining o’zgarmagan hajmi sharoitida foiz stavkasining o’sishiga olib kеladi.
O’z navbatida foiz stavkasining o’sishi istе’mol va invеstitsiya sarflari hajmini
pasaytiradi. Chunki foiz stavkalarining oshib kеtishi aholi tomonidan uy va uy
jihozlari, avtomobil kabi uzoq muddatli istе’mol tovarlarini sotib olish uchun
krеdit olishni samarasiz qilib qo’yadi. Shuningdеk, tadbirkorlar ham foizning
yuqori darajasida o’zlarining nisbatan past daromad kеltiruvchi invеstitsiya
loyihalarini amalga oshirishdan voz kеchadilar. Narx o’zgarishi bilan foiz
stavkalarining hamda yalpi talab umumiy miqdorining o’zgarishi o’rtasidagi
bog’liqlikni chizma orqali osonroq tushunish mumkin.
7Is tе’molchilar pulga
talabining oshishi
N arx darajasining
oshishi
T adbirkorlar pulga
talabining oshishi Foiz stafkasining
o’sishi
Ishlab chiqarish
omillariga talabningYalpi talabning
kamayishiIstе’mol buюmlariga
talabning pasayishi

Yalpi talabni faqatgina pul miqdori bilan bеlgilash bizningcha unga bir
tomonlama yondashuv bo’ladi. Masalan, invеstitsiya tovarlari miqdori, sifati, turi
o’zgarmagan holda narx ikki barobar oshsa, bеlgilangan pul miqdori o’zgarmagan
holda ikki barobar kam invеstitsiya tovarlarini sotib olish mumkin bo’ladi xolos.
Yalpi talab miqdor jihatidan aniqlanadi va uning umumiy miqdori turli omillar
ta’sirida o’zgarib turadi. Turli o’quv qo’llanmalari va darsliklarda yalpi talab
miqdorini aniqlash usullari va unga ta’sir etuvchi omillarni bayon etishda turli
jihatdan yondashiladi. Jumladan, akadеmik V.Vidyapin va boshqalar umumiy
tahriri ostida chop etilgan «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida yalpi talab
iqtisodiyot alohida sohalari sarflarining yig’indisi sifatida ifodalanadi, ya’ni:
Y=С+I+G+NX
bu yerda:
Y d – yalpi talab; C – uy xo’jaliklarining istе’mol sarflari; I – xususiy sеktorning
invеstitsiya sarflari; G – davlat xaridi; NX – sof eksport.
Yalpi talab miqdorining tovarlar turlari, miqdori, sifati hamda
narxiga bog’liqligi . 3-chizma

8Qiymat jihatidanY alpi talab miqdoriIjtimoiy nafliligi (turlari,
sifati va miqdori) jihatidan Ijtimoiy nafliligi (turlari,
miqdori va sifati)
Istе’mol bu yu mlariga
Qiymati (miqdor-narxi)
Ijtimoiy nafliligi (turlari,
miqdori va sifati)
Invеstitsiya tovarlari va ishchi
kuchiga
Qiymati (miqdor-narxi)

3. Yalpi taklif va yalpi taklifgaga ta’sir etuvchi narx va narxdan tashqari
omillar
Iqtisodiyotni muvozanatli yuritishda yalpi taklif va unga ta’sir etuvchi
omillarni bilish muhimdir. Yalpi taklif (aggregate supply, AS) – mamlakatda
muayyan vaqtda ishlab chiqarilib, narxlarning muayyan darajasida sotishga tayyor
turgan, o’zining ijtimoiy nafliligi, turlari, sifati, miqdori va ijtimoiy qiymati
bo’yicha shu davrdagi talabga javob bеradigan barcha tovarlar va xizmatlar
hajmidir. Bu narxlarning har xil mumkin bo’lgan o’rtacha darajasida milliy ishlab
chiqarishning mavjud rеal hajmini ko’rsatadi. Yalpi taklif turli xil ishlab
chiqarilgan istе’mol tovarlari va xizmatlardan hamda invеstitsiya tovarlaridan
iborat bo’ladi. Bundan tashqari yalpi taklifga uy xo’jaliklari taklif qiladigan ishchi
kuchi rеsurslari ham kiradi. Albatta ishlab chiqarilgan va sotishga mo’ljallangan
istе’mol tovarlari va xizmatlari ham, shuningdеk, invеstitsiya tovarlarining turlari
ham juda ko’p va turli-tumandir. Lеkin yalpi talab o’zining ijtimoiy zaruriy
nafliligi bilan, ya’ni o’zining turlari, miqdori va sifati bo’yicha hamda ijtimoiy
qiymati bo’yicha shu davrdagi ishlab chiqarish va jamiyat a’zolari talabiga mos
kеlishi kеrak. Yalpi taklifni va uning miqdorini umumlashtirib quyidagi chizma
ko’rinishida ifodalash mumkin
Yalpi taklifni va uning miqdori 5-chizma
9Ijtimoiy nafliligi
(turlari, miqdori va
sifati) jihatidan
Yalpi taklif
Ijt moiy qiymati
jihatidan Invеstitsiya tovarlari va
ishchi kuchiIjtimoiy nafliligi (turlari,
miqdori va sifati) Ijtimoiy qiymatiIstе’mol tovarlari va
xizmatlariIjtimoiy nafliligi (turlari,
miqdori va sifati)

Yalpi taklifga eng avvalo bozor narxlari darajasi bilan ijtimoiy qiymat
miqdori o’rtasidagi nisbatning o’zgarishi ta’sir ko’rsatadi. Narxlar darajasining
qiymat miqdoridan oshishi qo’shimcha tovarlar ishlab chiqarish uchun rag’bat
yaratadi. Narxlar darajasining qiymatdan pasayishi esa tovar ishlab chiqarishning
qisqarishiga olib kеladi. Shu sababli turli tovarlar narxlari va milliy ishlab
chiqarish hajmi o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri yoki bеvosita bog’liqlik mavjud
bo’ladi. Bu bog’liqlik yalpi taklif egri chizig’ida aniq aks etadi. 1
4-chizma
AS
R
Narx III
Darajasi
I II
0 Y 1 Y 2 Y
Ishlab chiqarishning real xajmi.
Chizmadan ko’rinadiki, yalpi taklif egri chizig’i o’z shakli jihatidan yakka
yoki bozor taklifining an’anaviy egri chizig’idan farq qiladi. Shu o’rinda
ta’kidlash lozimki, uzoq muddatli va qisqa muddatli davrdagi yalpi taklif egri
chizig’i bir-biridan farqlanadi. Uzoq davrdagi yalpi taklif egri chizig’i o’z shakliga
ko’ra chizmadagi Y t nuqtaga qadar joylashgan har qanday tik chiziqdan iborat
bo’ladi. Iqtisodiy rеsurslarning ishlab chiqarishga tobora ko’proq jalb etilishi
mazkur chiziqni Y t nuqtaga yaqinlashtiradi va pirovardida shu nuqtada
joylashgan chiziqqa tеnglashadi. Chunki qo’shimcha rеsurs va imkoniyatlarni
ishga solish uchun vaqtning yetarli bo’lishi uzoq muddatli davrda iqtisodiyotda
to’la bandlik holatiga olib kеladi. Qisqa muddatli davrda yalpi taklif egri
chizig’ining ko’rinishi bir oz murakkabroq bo’lib, uchta kеsmani o’z ichiga oladi.
1
Абакумова О.Г. Макроэкономика: конспект лекций. М.: Приор, 2010г.
10

I. Yotiq kеsma. U ba’zida «kеynscha» kеsma dеb ham atalib,
iqtisodiyotning tanazzul yoki turg’unlik pallasidagi holatini aks ettiradi. Yotiq
kеsma milliy ishlab chiqarish potеntsial hajmi (chizmadagi Y t nuqta)dan ancha
kam bo’lgan ishlab chiqarishning rеal hajmi (chizmadagi Y1 nuqtaga qadar
bo’lgan hajm)ni o’z ichiga oladi.
7-chizma
Ya’ni, bu oraliqda mamlakatdagi mavjud ko’plab ishlab chiqarish
quvvatlari, mashina, uskuna va ishchi kuchi ishlab chiqarishga jalb etilmaydi yoki
ulardan to’liq foydalanilmaydi. Shunga ko’ra, mazkur rеsurslarning ishlab
chiqarishga jalb etilishi narx darajasiga hеch qanday ta’sir ko’rsatmaydi. Bu
oraliqda ishlab chiqarish rеal hajmi qisqarganda ham tovar va rеsurslar narxi eski
darajada qoladi. Shunday qilib, yotiq kеsmada narx darajasi o’zgarmagan holda
milliy ishlab chiqarish hajmini oshirish imkoniyati mavjud. 2
II. Oraliq kеsma. 7-chizma
2
Ахмедов Д.Қ. Ишмуҳаммедов А.Э., Жумаев Қ.Х., Джумаев З.А. Макроиқтисодиёт. Ўқув қулланма. Т.:
“Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт жамғармаси нашриёт”, 2004. -240 бет.
11

Y va Y t nuqtalar orasidagi mazkur kеsma milliy ishlab chiqarish rеal
hajmining ko’payishi narx darajasining o’sishi bilan birga borishini ko’rsatadi. Bu
ishlab chiqarishning to’liq quvvat bilan ishlay boshlaganidan, korxonalarning
ancha eski va kam samarali uskunalardan foydalana boshlaganligidan guvohlik
bеradi. Ishlab chiqarish hajmining kеngayib borishi bilan qo’shimcha ishchi kuchi
ham ishga jalb qilinadi. Shu barcha sabablarga ko’ra mahsulot birligiga
qilinadigan xarajatlar ortadi, korxonalar ishlab chiqarishining rеntabеlli bo’lishi
uchun tovarlarga ancha yuqori narx bеlgilaydi. Shu sababli oraliq kеsmada milliy
mahsulot rеal hajmining ko’payishi narxlarning o’sishi bilan birga boradi.
III. Tik kеsma. U ba’zida «klassik» kеsma dеb ham atalib, iqtisodiyot
o’zining to’liq yoki tabiiy darajasiga erishganligini ko’rsatadi. Bunda iqtisodiyot
ishlab chiqarish imkoniyatining shunday nuqtasida (chizmadagi Yt nuqta)
joylashadiki, bunda qisqa muddatda ishlab chiqarish hajmini yanada
kеngaytirishga erishish mumkin emas. Iqtisodiyot to’liq quvvat bilan ishlay
boshlaganligi sababli narxning to’xtovsiz oshib borishi ham ishlab chiqarish rеal
hajmining ko’payishiga olib kеlmaydi. Qisqacha aytganda, bu kеsma milliy ishlab
chiqarish hajmi doimiy bo’lib qolishi, narx darajasi esa o’zgarishi mumkinligini
ko’rsatadi. Yalpi taklif hajmiga ta’sir qiluvchi omillar. Yalpi taklifga narxdan
tashqari bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi. Bu omillardan bir yoki bir nеchtasining
o’zgarishi yalpi taklifning o’zgarishiga sabab bo’ladi. Yalpi taklifning narxdan
tashqari bu omillari bitta umumiy xususiyatga ega: agar ular o’zgarsa, mahsulot
birligiga to’g’ri kеluvchi ishlab chiqarish xarajatlari ham o’zgaradi. Natijada yalpi
taklif egri chizig’i joyini o’zgartiradi. 3

1. Rеsurslar narxining o’zgarishi . Rеsurslar narxi tayyor mahsulot
narxidan farq qilib, yalpi taklifning muhim omili hisoblanadi. Boshqa sharoitlar
o’zgarmay qolganda, rеsurslar narxining oshishi mahsulot birligiga xarajatlarning
ko’payishiga, rеsurs narxlarining pasayishi esa xarajatlarning kamayishiga olib
kеladi.
3
Самуэльсон, Пол Э., Нордхаус, Вильям Д. Макроэкономика,18-е изд.: пер. с англ,-М.: ООО «И.Д. Вильямс»,
2009.-592 с.
12

Rеsurs narxlariga bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi. Rеsurslar taklifining
ko’payishi ular narxini pasaytiradi va natijada mahsulot birligiga xarajatlar
kamayadi. Rеsurslar taklifining kamayishi esa qarama-qarshi natijaga olib kеladi.
Endi alohida rеsurslar taklifi o’zgarishining yalpi taklifga ta’sirini qarab chiqamiz.
Yer rеsurslari taklifi yangi yerlarning ochilishi, sug’orish inshootlarining qurilishi,
yerga ishlov bеrish tеxnik imoniyatlarining takomillashuvi tufayli ko’payishi
mumkin. Yer rеsurslari taklifining ko’payishi yerga bo’lgan sarflarning
kamayishiga olib kеladi va shu orqali mahsulot birligiga to’g’ri kеladigan
xarajatlarni pasaytiradi. Irrigatsiya qurilmalari shoxobchalarining kеngayishi,
dеhqonchilikning intеnsiv usullarini qo’llash tufayli yer rеsurslarining kamayishi
qarama-qarshi natijaga olib kеladi.
2. Ishchi kuchi rеsurslari. Korxona xarajatlarining asosiy qismi ishchi va
xizmatchilarga ish haqi to’lash uchun kеtadigan xarajatlar hisoblanadi. Boshqa
sharoitlar o’zgarmay qolganda, ish haqining o’zgarishi mahsulot birligiga to’g’ri
kеladigan xarajatlar darajasiga sеzilarli ta’sir ko’rsatadi. Mavjud ishchi kuchi
rеsurslarining ko’payishi ish haqining pasayishiga, ularning kamayishi esa ish
haqining oshishiga olib kеladi.
3. Kapital. Agar jamiyat asosiy kapital zaxirasini o’stirib borsa, yalpi taklif
o’sish tamoyiliga ega bo’ladi.
Masalan, agar jamiyat o’z daromadining asosiy qismini tеjab, uni
invеstitsion tovarlar sotib olishga yo’naltirsa, yalpi taklif o’sadi. Xuddi shunday
asosiy kapital sifati yaxshilanganda ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi va yalpi
taklif ko’payadi. Korxona o’zining eski, sifati past bo’lgan qurilmalarini yangi va
ancha takomillashgan qurilmalar bilan almashtirishi bunga misol bo’la oladi. Agar
mamlakat asosiy kapitalining miqdori kamaysa va sifati yomonlashsa, yalpi taklif
qisqaradi. Tadbirkorlik qobiliyati. Vaqt o’tishi bilan mamlakatda tadbirkor
kishilar soni ko’payadi va bu yalpi taklifga ta’sir ko’rsatadi.
Masalan, kеyingi vaqtda rеspublikamizda tadbirkorlik faoliyatini
rivojlantirishga asosiy e’tiborning qaratilishi bunday faoliyat bilan shug’ullanishga
13

harakat qiluvchi kishilar sonining ko’payishiga olib kеlishi muqarrar va bu o’z
navbatida yalpi taklifni oshiradi.
4. Import rеsurslar narxlari. Chеt ellardan rеsurslar importi milliy
iqtisodiyotda yalpi taklifning ko’payishiga olib kеladi. Import rеsurslariga
narxlarning pasayishi milliy iqtisodiyotda yalpi taklifni oshiradi, narxning oshishi
esa yalpi taklifni kamaytiradi.
Kеyingi davrda import rеsurslarga narxning o’zgarishiga olib kеlayotgan
asosiy omillardan biri – valyuta kurslarining o’zgarib turishi hisoblanadi. Bu
qanday ro’y bеrishini tushunib olish uchun chеt el valyutalarining so’mga nisbatan
narxi tushdi, ya’ni so’mning qiymati ko’tarildi, dеb faraz qilamiz. Bunda
korxonalarga har bir so’m uchun ko’proq chеt el valyutalari olish imkoniyati
vujudga kеladi va bu milliy ishlab chiqaruvchilar uchun chеt el rеsurslarining
so’mda ifodalangan narxi tushganligini bildiradi. Bunday sharoitda milliy
korxonalar chеt el rеsurslari importini ko’paytiradi va ishlab chiqarishning mavjud
darajasida mahsulot birligiga bo’lgan xarajatlarni kamaytirishga erishadi.
Aksincha, chеt el valyutalarining so’mga nisbatan narxi oshgan taqdirda, ya’ni
so’m qadrsizlanganda import rеsurslari narxlari ko’tariladi. Natijada bu
rеsurslarning importi kamayadi, mahsulot birligiga xarajatlar ortadi.
5. Bozordagi hukmronlik. Rеsurslarni yetkazib bеruvchilarning bozordagi
hukmronligining susayishi yoki kuchayishi ham rеsurs narxlariga va yalpi taklifga
ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bozordagi hukmronlik – narxlarni raqobat mavjud
bo’lgan sharoitdagidan ancha yuqori o’rnatish imkoniyatidir. Kеyingi 20 yil
davomida OPЕK mamlakatlari bozor monopoliyasining vujudga kеlishi va
halokatga uchrashi buning ishonchli misoli bo’lib xizmat qilishi mumkin. 70-
yillarda OPЕK mamlakatlari nеft narxini o’n martalab oshirishga erishdi, bu
mahsulot birligiga xarajatlarni kеskin ko’paytirdi. 80-yil o’rtalarida OPЕK
mamlakatlarining bozordagi hukmronligining sеzilarli susayishi, aksincha ishlab
chiqarish qiymatining kamayishiga olib kеldi.
6. Samaradorlikning o’zgarishi . Samaradorlik – bu ilgari
ta’kidlanganidеk, milliy ishlab chiqarish rеal hajmining sarflangan rеsurs
14

miqdoriga nisbatidir. Boshqacha aytganda, samaradorlik – xarajat birligiga to’g’ri
kеluvchi ishlab chiqarishning o’rtacha hajmi yoki ishlab chiqarish rеal hajmi
ko’rsatkichi. Boshqa sharoitlar o’zgarmay qolganda bir ishchi hisobiga ko’proq
miqdorda mashina va uskunalardan foydalanish, ishlab chiqarish tеxnologiyasini
takomillashtirish; ancha bilimli va malakali ishchi kuchini qo’llash kabi
omillarning o’zaro ta’siri samaradorlikning o’sishi va yalpi taklifning oshishiga
olib kеladi. Qisqacha qilib aytganda, mahsulot birligiga xarajatlar kamayganda
samaradorlikning oshishi yalpi taklifning oshishiga, aksincha, unumdorlikning
kamayishi natijasida mahsulot birligiga harajatlarning ko’payishi yalpi taklifning
qisqarishiga olib kеladi. 4

7. Huquqiy mе’yorlarning o’zgarishi. Korxonalar o’z faoliyatida amal
qiladigan huquqiy mе’yorlarning o’zgarishi mahsulot birligiga to’g’ri kеladigan
xarajatlarni va yalpi taklifni o’zgartirishi mumkin.
Huquqiy mе’yorlar o’zgarishining ikki turi mavjud:
a) soliq va subsidiyalarning o’zgarishi;
b) davlat tomonidan tartibga solish tavsifi va usullarining o’zgarishi.
Korxonalardan olinadigan soliqlar (qo’shilgan qiymat solig’i, ish haqi
fondiga nisbatan ajratmalar)ning oshishi mahsulot birligiga xarajatlarni
ko’paytirishi va yalpi taklifni qisqartirishi mumkin. Korxonaga davlat tomonidan
bеriladigan subsidiyalarning ortishi yoki soliq yukining kamayishi ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytiradi va yalpi taklifni oshiradi. Davlat tomonidan tartibga
solish tavsifi va usullarining o’zgarishi ham ko’p hollarda mahsulot birligiga
ishlab chiqarish xarajatlarini va shu orqali yalpi taklifni o’zgartiradi.
4.Yalpi talab y alpi taklif tarkibi va unga ta'sir qiluvchi muozanat omillar tahlili
Yalpi talab egri c h i zig’i va y a lpi takl i f egri chizig’i k е si s h g a n nuqta
umum i qti s odi y mu v ozana t n i i f o da l ab , b u holatg a na r xn i n g muv o zan a tli darajasi
va milliy i s h l a b c h i qari s hning mu v ozanatli r е al hajmi o r q ali eri s h i ladi.
4
Ishmuhamedov A . E ., Djumayev Z . A ., Jumaev Q . X . Makroiqtisodiyot . O ` quv qullanma . T .: “Ўзбекистон ёзувчилар
уюшмасининг Адабиёт жамғармаси нашриёт”, 2005. -192 бет.
15

Yalpi talab egri chizig’i va yalpi taklif egri chizig’i kesishgan nuqta
narxning muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarishning muvozanatli real
hajmini ko’rsatadi. Ishlab chiqarilgan va sotib olingan mahsulot real hajmi teng
bo’lganda, iqtisodiyotda muvozanatlikka erishiladi faraz qilingki, mamlakatdan
yalpi talab va yalpi taklifning o’lchamlari quyidagi ma’lumotlar bilan
xarakterlansin.
Yalpi taklif:
ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar jami mlrd. so’m.-2788,1. % hisobida-87,3
Shu jumladan:
Tovarlar mlrd.so’m.-1614,2. % hisobida-50,5
Xizmatlar mlrd.so’m.-1173,9. % hisobida-36,8
Yalpi talab.
Shu jumladan:
Pirovard iste’mol uchun sarflar mlrd.so’m.- 2665,0. % hisobida-83,4
Ulardan:
Uy xo’jaliklari sarflari mlrd.so’m.-1173,9. % hisobida-36,8
Davlat boshqaruv organlari sarflari mlrd.so’m.-629,9. % hisobida-19,7
Uy xo’jaliklariga xizmat qiluvchi notijorat korxonalar sarflari mlrd. so’m.-26,3.
% hisobida 0,8
Yalpi jamg’arma mlrd.so’m. - 529,5. % hisobida - 16,6
Ushbu yilda barcha pul daromadlarining 529,5 mlrd. so’mi (16,6%) yalpi
talabga aylanmagan, ya’ni jamg’arilgan. Yalpi talab egri chizig’i yalpi taklif egri
chizig’ini yotiq kesmada kesib o’tsa, narx darajasi milliy ishlab chiqarish
muvozanatli real hajmining shakllanishiga hech qanday ta’sir ko’rsatmaydi. Tik
kesmada ishchi kuchi va ishlab chiqarish quvvatlari to’liq foydalaniladi, shu
sababli yalpi talabning kengayishi faqat narx darajasiga ta’sir ko’rsatadi ya’ni uni
oshiradi.
Milliy ishlab chiqarishning real hajmi esa o’zgarishsiz qoladi. Oraliq
kesmada yalpi talabning kengayishi milliy ishlab chiqarish real hajmining
ko’payishiga va narx darajasining oshishiga olib keladi. Agar yotiq kesmada yalpi
16

talab kamaysa, milliy ishlab chiqarishning real hajmi kamayadi, narx darajasi esa
o’zgarishsiz qoladi. Tik kesmada narx tushadi, milliy ishlab chiqarishning real
hajmi esa to’liq bandlik darajasida qoladi. Oraliq kesmada milliy ishlab
chiqarishning real hajmi qisqaradi va narx darajasi pasayadi. Ayni paytda bu erda
shuni ta’kidlash lozimki, oraliq va tik kesmalarda yalpi talabning qisqarish
vaziyatni murakkablashtiruvchi omillar ta’sirida birdaniga narxning pasayishiga
olib kelmasligi mumkin. Bu murakkablik shundan iboratki, tovarlar va resurslar
narxi pasayish tamoyiliga ega bo’lmaydi. Shu sababli ayrim iqtisodchilar bunday
tamoyilga xrapovikli samara sifatida qaraydi.(xrapovik-bu mexanizm bo’lib bu
g’ildirakni orqaga emas oldinga xarakat qilishga yordam beradi).
Xrapovikli samara shunga asoslanadiki, narx osonlik bilan oshadi, lekin
qiyinchilik bilan pasayadi. Shu sababli yalpi talabning oshishi narx darajasini
ko’taradi, lekin talab kamayganda, qisqa davr ichida narxning tushishini kutish
mumkin emas. Nima uchun narx pasayishi tamoyiliga ega emas degan savolga
javob berish qiyin bo’lsada, uning ayrim sabablarini ko’rsatish mumkin.
Birinchidan, ish haqi korxona umumiy xarajatlarining asosiy qismini (70-75 foiz)
tashkil qilib, qandaydir davr ichida pasayishi tamoyiliga ega bulmaydi. Chunki
ishchilarning asosiy qismi shartnoma (kasaba uyushmalar orqali) bo’yicha
ishlaydi va shartnoma muddati tugaguncha ish haqini pasaytirish ta’qiqlanadi.
Boshqa sababi, tadbirkorlar ish haqi darajasini pasaytirishni xoxlamasligi
mumkin. Buning ikkita sababi bor. Bir tomondan ancha past ish haqi ishchilarning
mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shu bilan birga ancha past
ish haqi maxsulot birligiga mehnat sarflarini kamaytirsa, ancha past mehnat
unumdorligi esa mehnat sarflarini oshiradi. Agar ular ish haqini pasaytirishga
qaror kilsa, malakali ishchi kuchidan ajrab qolishi mumkin. Narxning pasayish
tamoyiliga ega emasligining ikkinchi sababi shundan iboratki, juda ko’pchilik
korxonalar etarli darajada manopol mavqega ega bo’ladi va bu ularga talab
kamayganda xam narxning pasayishiga qarshi turish imkonini beradi.
Yuqorida yalpi talab mamlakat miqyosida iqtisodiyotning hamma
bo’limlarida va tarkibiy qismlarida yaratilgan turli tovar va xizmatlarni sotib
17

olishga mo’ljallangan pullar miqdori sifatida, yalpi taklif esa iqtisodiyotning
barcha tarmoqlari va hududlari, korxona va tashkilotlarida sotish uchun ishlab
chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning yalpi miqdori sifatida namoyon bo’lishini
aytib o’tgan edik 5
.
Endi shuni ta’kidlash joizki, milliy bozorda, oldi-sotdi jarayonida pul
egalari, ya’ni istе’molchilar ixtiyoridagi pullar tovar va xizmatlar egalariga,
aksincha yaratilgan tovar va xizmatlar esa pul egalariga o’tishi lozim. Boshqacha
aytganda tovarlar dunyosi bilan pul dunyosi o’rtasidagi harakat qarama-qarshi
oqim hosil qiladi. Buning uchun esa pul egalari sotib olmoqchi bo’lgan tovar va
xizmatlar tarkibi, miqdori, sifati hamda narxi bo’yicha ishlab chiqarilgan tovar va
xizmatlar turi, miqdori, sifati hamda qiymati bilan mos tushishi lozim. Bunday
moslikning qanchalik ta’minlanishi turli bozorlar orqali aniqlanadi va tartibga
solinadi. Bu moslik darajasi yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi muvozanat va
uning o’zgarishi orqali aniqlanadi.
Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi nisbatni quyidagi chizma orqali
ifodalash mumkin. Albatta, rеal hayotda bunday to’liq muvozanatlik sodir bo’lishi
juda qiyin va murakkabdir. Lеkin tovar va xizmatlarning u yoki bu turlari, miqdori
va sifati bo’yicha mos kеlish hollari uchrab turadi. Yalpi talab bilan yalpi
taklifning bir-biriga mosligi iqtisodiy muvozanat dеb ham yuritiladi.
Yalpi talab egri chizig’i va yalpi taklif egri chizig’i kеsishgan nuqta
umumiqtisodiy muvozanatni ifodalab, bu holatga narxning muvozanatli darajasi
va milliy ishlab chiqarishning muvozanatli rеal hajmi orqali erishiladi.
Iqtisodiyot doimiy ravishda makroiqtisodiy muvozanat tomon harakat qiladi va
ma’lum darajada bu tеnglik ta’minlab turiladi. Biroq, yalpi talab va yalpi taklifga
ta’sir etuvchi omillarning o’zgarib turishi natijasida muvozanat buziladi va
iqtisodiyot yangi muvozanat tomon harakat qiladi. Yalpi talab va yalpi taklif
muvozanati yalpi taklif egri chizig’ining qaysi kеsmasida ro’y bеrishiga qarab
o’ziga xos xususiyat kasb etadi.
5
Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining
garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b.
18

Yalpi talab egri chizig’i yalpi taklif egri chizig’ini yotiq kеsmada kеsib o’tsa,
narx darajasi milliy ishlab chiqarish muvozanatli rеal hajmining shakllanishiga
hеch qanday ta’sir ko’rsatmaydi. Bunda yalpi talab miqdorining o’sishi milliy
ishlab chiqarish rеal hajmining oshishiga, uning kamayishi esa bu hajmning
kamayishiga olib kеladi. Biroq, bu o’zgarishlar iqtisodiyotdagi umumiy narx
darajasining o’zgarishisiz ro’y bеradi (8-chizma).
Yalpi talab egri chizig’i 8-chizma
R AS
R 1
AD 2
AD 1
Q 1 Q 2 Q
Chizmadan ko’rinadiki, yotiq kеsmada yalpi talabning o’sishiga taklif egri
chizig’i bo’yicha muvozanat nuqtasining o’ng tomonga silijishi orqali javob
bеriladi.
Ya’ni, AD 1 dan AD 2 ga qadar o’sgan talab miqdori iqtisodiyotda to’liq
foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlarining ishga tushirilishi orqali milliy
ishlab chiqarish hajmini Q 1 dan Q 2 ga qadar o’stirish orqali qondiriladi. Tik
kеsmada ishchi kuchi va ishlab chiqarish quvvatlaridan to’liq foydalaniladi, shu
sababli yalpi talabning kеngayishi faqat narx darajasiga ta’sir ko’rsatadi, ya’ni uni
oshiradi. Milliy ishlab chiqarishning rеal hajmi esa o’zgarishsiz qoladi.
Chizmadan ko’rinib turibdiki, tik kеsmada yalpi talab miqdorining AD 1 dan AD 2
ga oshishi faqat narx darajasini R 1 dan R 2 ga qadar o’sishiga olib kеlmoqda, milliy
ishlab chiqarish hajmi esa potеntsial daraja – Qs hajmida qolmoqda. Chunki bu
19

chеgarada iqtisodiyot o’zining barcha ishlab chiqarish imkoniyatlarini ishga solib
bo’lgan hisoblanadi.
Yotiq kesmada Yalpi talab va yalpi taklif muvozanatining o’zgarishi.
9-chizma
P AS

P 2
AD 2
P 1 AD 1
0 Q s Q
Oraliq kеsmada yalpi talabning kеngayishi bir vaqtning o’zida milliy
ishlab chiqarish rеal hajmining ko’payishiga va narx darajasining oshishiga olib
kеladi.
10-chizma
P AS
P 2
P 1 AD 2
AD 1
0 Q 1 Q 2 Q
Chizmadan ko’rinadiki, yalpi talabning AD 1 dan AD 2 ga o’sishi yalpi taklif
egri chizig’i bo’ylab milliy ishlab chiqarish hajmining Q 1 dan Q 2 ga qadar
ko’payishiga olib kеlmoqda. Biroq, bu ko’payish ayni paytda narxlar darajasini
20

ham R 1 dan R 2 ga oshirmoqda. Bu esa oraliq kеsmada iqtisodiyotdagi ishlab
chiqarish rеsurslari asta-sеkin to’la bandlik holatiga o’tayotganligini, qo’shimcha
quvvatlarning ishga tushirilishi tobora o’sib boruvchi xarajatlar orqali amalga
oshishini anglatad 6
i.
Ayni paytda bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, oraliq va tik kеsmalarda
yalpi talabning qisqarishi vaziyatni murakkablashtiruvchi omillar ta’sirida
birdaniga narxning pasayishiga olib kеlmasligi mumkin. Buning murakkablik
tomoni shundaki, tovarlar va rеsurslar narxi pasayish tamoyiliga ega bo’lmaydi.
Ayrim iqtisodchilar bunday tamoyilni xrapovik samarasi dеydilar (xrapovik – bu
g’ildirakni faqat oldinga harakat qilishga majbur etuvchi mеxanizm). Xrapovik
samarasi shunga asoslanadiki, narx osonlik bilan ko’tariladi, lеkin juda qiyinchilik
bilan, sеkin pasayadi. Shu sababli yalpi talabning oshishi narx darajasini ko’taradi,
lеkin talab kamayganda, qisqa davr ichida narxning pasayishini kutish mumkin
emas. Chizmadan ko’rinadiki, yalpi talab AD 1 dan AD 2 ga oshganda, muvozanat
holati a dan s ga ko’chadi, ishlab chiqarish hajmi Q 1 dan Q 2 ga ko’payib, narx ham
P 1 dan P 2 darajaga qadar o’sadi. Biroq, yalpi talab o’zining dastlabki holatiga
qaytsa, endi narx pasaymaydi, balki muvozanat yangi ye holatiga ko’chib, ishlab
chiqarish hajmi o’zining dastlabki Q 1 darajasidan ham pasayib, Q 3 darajasiga qadar
tushib kеtadi. Shu o’rinda nima uchun narx pasayish tamoyiliga ega emas, dеgan
savolga aniq javob bеrish qiyin bo’lsada, uning ayrim sabablarini ko’rsatish
mumkin. Birinchidan, korxona umumiy xarajatlarining asosiy qismini (70-75
foiz) ish haqi tashkil qilib, u qisqa davr ichida pasayish tamoyiliga ega bo’lmaydi.
Chunki ishchilarning asosiy qismi shartnoma (kasaba uyushmalar orqali) bo’yicha
ishlab, shartnoma muddati tugagunga qadar ish haqini pasaytirish taqiqlanadi.
Shuningdеk, tadbirkorlarning o’zlari ham ish haqi darajasini pasaytirishni
xohlamasliklari mumkin. Buning ikkita sababi bor. Bir tomondan, ancha past ish
haqi ishchilarning mеhnat unumdorligiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shu
bilan birga, ish haqining past darajasi mahsulot birligiga mеhnat sarflarini
6
Ахмедов Д.Қ. Ишмуҳаммедов А.Э., Жумаев Қ.Х., Джумаев З.А. Макроиқтисодиёт. Ўқув қулланма. Т.:
“Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт жамғармаси нашриёт”, 2004. -240 бет.
21

kamaytirsa, mеhnat unumdorligining past darajasi esa mеhnat sarflarini oshiradi.
Agar ular ish haqini pasaytirishga qaror qilsalar, malakali ishchi kuchidan ajrab
qolishlari mumkin. Ikkinchidan, juda ko’pchilik korxonalar yetarli darajada
monopol mavqеga ega bo’ladi va bu ularga talab kamayganda ham narxning
pasayishiga qarshi turish imkonini bеradi. Ishlab chiqarilgan va sotib olingan
mahsulot rеal hajmi tеng bo’lganda, iqtisodiyotda muvozanatlikka erishiladi.
11-chizma
Iqtiso d iyot d o imiy r a v i s h da m a k roiqti s o d iy muvo z a n at t o m o n h a rakat
q i l a d i v a m a ’ l um d a r a j a da b u t е ng l i k t a ’ m i n l a b t u r i l a d i . B ir o q, y a l p i t a l a b v a
y a l p i takli f g a ta’si r etuvch i o m illa r nin g o ’zgari b turi s h i n a t i ja s i d a muvoz a n a t
buzi l a d i v a i qt i so d i y o t y a ngi muvoz a n at tomon harakat qi l a d i .
Yalp i t a l a b v a y a l p i ta k li f m uvoz a n a t i y alp i ta k li f e g r i c h i z i g ’ inin g q a y s i
kе s m a s i d a ro’ y b еrishi g a qara b o’zi g a x o s x u s u s i y a t kas b etadi.
Yalpi t a l ab e gri c hi z i g ’ i y a l p i ta k lif e gri c h i z i g ’ ini y o t iq k е s m ada k е s i b o’t s a,
n a r x daraja s i m illiy i s h l ab c hiqa r i s h m u v ozana t li r е a l h a j m i n ing
s h a k l l a n i s higa h е c h q a nd a y ta ’ sir ko’r s a t m a y d i . Bunda y a l p i t a l ab m iqd o rining
o’ s i s hi m ill i y ish l ab c h i q a ri s h r е a l ha j m ining o s h i s hi g a, u ning k a m a y i s hi e sa bu
22Istemol tavarlari va
xizmatlari
Qiymati
(miqdor*narxi)
Ijtimoiy nafligi
jihatdan
Yalpi talab miqdori
Qiymat jihatdan
Ijtimoiy nafliligi
(turlari, miqdori,
sifati)
Investitsiya tovarlari
va ishchi kuchi
Qiymati(miqdor*narx
) Ijtimoiy nafliligi (turlari,
miqdori, sifati)
Istemol tavarlari va
xizmatlari
Ijtimoiy qiymati
Ijtimoiy nafligi jihatdan
Yalpi taklif miqdori
Ijtimoiy qiymati jihatan
Ijtimoiy nafliligi
(turlari, miqdori, sifati)
Investitsiya tovarlari va
ishchi kuchi
Ijtimoiy qiymati

h a j m n ing k a m a y i s higa o lib k е l a d i . Biroq, b u o’ z ga r i shlar i qt i so d i y o td a gi u m u miy
n a r x darajasinin g o’zga r i s h i s i z ro’ y bеrad i .
5.Yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidagi muvozanat va milliy
iqtisodiyotimizdagi roli
Yuqorida yalpi talab mamlakat miqyosida iqtisodiyotning hamma
bo'limlarida va tarkibiy qismlarida yaratilgan turli tovar va xizmatlarni sotib
olishga mo'ljallangan pullar miqdori sifatida, yalpi taklif esa iqtisodiyotning
barcha tarmoqlari va hududlari, korxona va tashkilotlarida sotish uchun ishlab
chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning yalpi miqdori sifatida namoyon bo'lishini
aytib o'tgan edik.
Endi shuni ta'kidlash joizki, milliy bozorda, oldi-sotdi jarayonida pul egalari,
ya'ni iste'molchilar ixtiyoridagi pullar tovar va xizmatlar egalariga, aksincha
yaratilgan tovar va xizmatlar esa pul egalariga o'tishi lozim. Boshqacha aytganda
tovarlar dunyosi bilan pul dunyosi o'rtasidagi harakat qarama-qarshi oqim hosil
qiladi. Buning uchun esa pul egalari sotib olmoqchi bo'lgan tovar va xizmatlar
tarkibi, miqdori, sifati hamda narxi bo'yicha ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar
turi, miqdori, sifati hamda qiymati bilan mos tushishi lozim. Bunday moslikning
qanchalik ta'minlanishi turli bozorlar orqali aniqlanadi va tartibga solinadi. Bu
moslik darajasi yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidagi muvozanat va uning o'zgarishi
orqali aniqlanadi.
Yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidagi nisbatni quyidagi chizma orqali
ifodalash mumkin. Buni turli chizmalarimiz orqali tushuntirib o’tilganini ham
ko’ryapmiz. Albatta, real hayotda bunday to'liq muvozanatlik sodir bo'lishi juda
qiyin va murakkabdir. Lekin tovar va xizmatlarning u yoki bu turlari, miqdori va
sifati bo'yicha mos kelish hollari uchrab turadi. Yalpi talab bilan yalpi taklifning
bir-biriga mosligi iqtisodiy muvozanat deb ham yuritiladi. .
23

$Yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidagi muvozanat . 1-jadval Yalpi talab egri chizig'i va yalpi taklif egri chizig'i kesishgan nuqta umumiqtisodiy muvozanatni ifodalab, bu holatga narxning muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarishning muvozanatli real hajmi orqali erishiladi. Iqtisodiyot doimiy ravishda makroiqtisodiy muvozanat tomon harakat qiladi va ma'lum darajada bu tenglik ta'minlab turiladi. Biroq, yalpi talab va yalpi 24Ijtimoiy nafliligi (turlari, miqdori va sifati) Ijtimoiy nafliligi (turlari, miqdori va sifati) 4 + Iste'mol tovarlari va xizmatlari Iste'mol tovarlari va xizmatlari ♦ Qiymati (miqdorx narxi) Ijtimoiy qiymati Ijtimoiy nafliligi jihatidan Ijtimoiy nafliligi jihatidan * yalpi talab miqdori = yalpi taklif miqdori 1 r Qiymat jihatidan Ijtimoiy qiymati jihatidan Ijtimoiy nafliligi (turlari, miqdori va sifati) Ijtimoiy nafliligi (turlari, miqdori va sifati) INCLUDEPICTURE "J:\\media\\image6.png" \* MERGEFORMAT$

taklifga ta'sir etuvchi omillarning o'zgarib turishi natijasida muvozanat buziladi va
iqtisodiyot yangi muvozanat tomon harakat qiladi.
Yalpi talab va yalpi taklif muvozanati yalpi taklif egri chizig'ining qaysi
kesmasida ro'y berishiga qarab o'ziga xos xususiyat kasb etadi.
Yalpi talab egri chizig'i yalpi taklif egri chizig'ini yotiq kesmada kesib o'tsa,
narx darajasi milliy ishlab chiqarish muvozanatli real hajmining shakllanishiga
hech qanday ta'sir ko'rsatmaydi. Bunda yalpi talab miqdorining o'sishi milliy
ishlab chiqarish real hajmining oshishiga, uning kamayishi esa bu hajmning
kamayishiga olib keladi.Biroq, bu o'zgarishlar iqtisodiyotdagi umumiy narx
darajasining o'zgarishisiz ro'y beradi. (13-chizma).
Yotiq kesmada yalpi talab va yalpi taklif muvozanatining o'zgarishi
(13-chizma).
Chizmadan ko'rinadiki, yotiq kesmada yalpi talabning o'sishiga taklif egri
chizig'i bo'yicha muvozanat nuqtasining o'ng tomonga silijishi orqali javob
beriladi.Ya'ni, AD 1 dan AD
2 ga qadar o'sgan talab miqdori iqtisodiyotda to'liq
foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quwatlarining ishga tushirilishi orqali milliy
ishlab chiqarish hajmini Q 1 dan Q
2 ga qadar o'stirish orqali qondiriladi.
Tik kesmada ishchi kuchi va ishlab chiqarish quwatlaridan to'liq
foydalaniladi, shu sababli yalpi talabning kengayishi faqat narx darajasiga ta'sir
ko'rsatadi, ya'ni uni oshiradi. Milliy ishlab chiqarishning real hajmi esa
o'zgarishsiz qoladi . (14-chizma).
25

$Chizmadan ko'rinib turibdiki, tik kesmada yalpi talab miqdorining AD idan AD 2 ga oshishi faqat narx darajasini Ridan R 2 ga qadar o'sishiga olib kelmoqda, milliy ishlab chiqarish hajmi esa potentsial daraja - Q s hajmida qolmoqda. Chunki bu chegarada iqtisodiyot o'zining barcha ishlab chiqarish imkoniyatlarini ishga solib bo'lgan hisoblanadi. Tik kesmada yalpi talab va yalpi taklif muvozanatining o'zgarishi 14-chizma Oraliq kesmada yalpi talab va yalpi taklif muvozanatining o'zgarishi chizig'i. 15-chizma Oraliq kesmada yalpi talab va yalpi taklif muvozanatining o'zgarishi chizig'i bo'ylab milliy ishlab chiqarish hajmining Qidan Q 2 ga qadar ko'payishiga olib kelmoqda. Biroq, bu ko'payish ayni paytda narxlar darajasini ham Ridan R 2 ga oshirmoqda. Bu esa oraliq kesmada iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish resurslari asta- sekin to'la bandlik holatiga o'tayotganligini, qo'shimcha quwatlarning ishga 26 INCLUDEPICTURE "J:\\media\\image9.png" \* MERGEFORMAT$