Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talab omillarini tahlil qilish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	234.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talab omillarini tahlil qilish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“IQTISODIY O’SISH”
fanidan
Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talab omillarini
tahlil qilish
Mavzusidagi
KURS ISHI

1

MUNDARIJA
KIRISH ................................................................................................................................................... 3
I BOB. YALPI TALABNING NAZARIY ASOSLARI ....................................................................................... 5
1.1. Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati ....................................................................... 5
1.2. . Yalpi talabning asosiy tarkibiy qismlari ......................................................................................... 8
1.3. Yalpi talabga ta’sir qiluvchi asosiy omillar .................................................................................... 10
II BOB. YALPI TALABNING SHAKLLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR .............................................. 17
2.1. Iste’mol xarajatlari va ularning yalpi talab bilan bog’liqligi .......................................................... 17
2.2. Investitsion xarajatlar va ularning yalpi talabga ta’siri ................................................................. 19
2.3. Hukumat xarajatlari va ularning yalpi talabga ta’siri .................................................................... 21
XULOSA ............................................................................................................................................... 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................................................................... 35
2

KIRISH
Zamonaviy iqtisodiyotda talab va taklifning muvozanati, ularning o’zaro ta’siri
va iqtisodiy o’sishdagi roli muhim ahamiyatga ega. Yalpi talab (aggregate demand)
iqtisodiy o’sish, inflyatsiya va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashda asosiy o’rin tutadi.
Yalpi talab iqtisodiyotdagi barcha iste'molchilar, ishlab chiqaruvchilar va davlatning
xarajatlarini o’z ichiga olgan umumiy talabni anglatadi. Bu ko’rsatkich
iqtisodiyotning holatini va rivojlanish sur’atlarini tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb
etadi. Yalpi talabning o’zgarishi, o’z navbatida, inflyatsiya, ish bilan ta’minlash
darajasi va iqtisodiy o’sishning sur’atlarini belgilaydi. Shu sababli, yalpi talabni
boshqarish va tahlil qilish iqtisodiyotda barqarorlikni ta’minlashning muhim
vositasidir.
Kurs ishining dolzarbligi
Yalpi talabning o’zgarishi iqtisodiy jarayonlarni, jumladan, ishlab chiqarish
hajmini, ish bilan ta’minlanish darajasini, inflyatsiyani va davlat byudjeti siyosatini
bevosita ta’sir qiladi. Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talabning shakllanishi va uning
omillari davlatning iqtisodiy siyosatini belgilashda, shuningdek, o’sish sur’atlarini
ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Bu mavzu, ayniqsa, iqtisodiy inqirozlar va
barqarorlik davrlarida o’zgaruvchan iqtisodiy sharoitlarga tezda moslashish uchun
zarurdir. Yalpi talabni tahlil qilish, iqtisodiyotdagi asosiy muammolarni aniqlash va
unga qarshi samarali choralarni ko’rish imkonini beradi.
Kurs ishining maqsadi
Ushbu kurs ishining maqsadi yalpi talab tushunchasini, uning shakllanish
omillarini va iqtisodiyotga ta’sirini chuqur o’rganishdan iborat. Yalpi talabning
o’zgarishining asosiy omillarini tahlil qilish va bu o’zgarishlarning iqtisodiy
barqarorlikka ta’sirini aniqlash, shuningdek, davlat siyosatining yalpi talabni
boshqarishdagi rolini o’rganishdir.
Kurs ishining vazifalari
1. Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyatini tahlil qilish.
3

2. Yalpi talabni shakllantiruvchi omillarni aniqlash.
3. Yalpi talabning iqtisodiy o’sish, inflyatsiya va ish bilan ta’minlanish kabi
makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga ta’sirini o’rganish.
4. Yalpi talabni boshqarish bo’yicha iqtisodiy siyosatni va uning amaliy
vositalarini tahlil qilish.
5. Yalpi talabning o’zgarishi natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy va iqtisodiy
muammolarni aniqlash va ularni hal etish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti - zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talabning shakllanishi,
uning iqtisodiy tizimdagi roli va o’zgarishlarning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri.
Kurs ishining predmeti - yalpi talabning iqtisodiyotdagi o’rni, uning
shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar va davlat iqtisodiy siyosatining yalpi talabni
boshqarishdagi roli.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi
Kurs ishi uchta bobdan iborat. Birinchi bobda yalpi talabning nazariy asoslari,
uning mohiyati, shakllanishi va iqtisodiy tizimdagi roli o’rganiladi. Ikkinchi bobda
yalpi talabning shakllanishiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar, shu jumladan, ichki va
tashqi iqtisodiy omillar tahlil qilinadi. Uchinchi bobda yalpi talabning iqtisodiy
o’sish, inflyatsiya va ish bilan ta’minlanish kabi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga
ta’siri va uni boshqarish bo’yicha tavsiyalar beriladi.
Har bir bobda nazariy tahlil, statistik ma’lumotlar va amaliy misollar orqali
yalpi talabning iqtisodiyotga ta’siri batafsil o’rganiladi. Kurs ishining yakunida, yalpi
talabni boshqarish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bo’yicha tavsiyalar ishlab
chiqiladi.
4

I BOB. YALPI TALABNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati
Zamonaviy iqtisodiyotda turli iqtisodiy jarayonlar va hodisalarning markazida
talab va taklif munosabatlari turadi. Bu ikki kuch o’zaro muvozanat hosil qilgan holda
narxlarni, ishlab chiqarish hajmini va iqtisodiy faoliyatning umumiy darajasini
belgilaydi. Shular orasida yalpi talab iqtisodiy tahlil va siyosat yuritishda alohida
e’tibor talab qiladigan tushunchadir. Yalpi talab deganda, muayyan davrda
mamlakatda mavjud bo’lgan narxlar darajasida barcha iqtisodiy agentlar tomonidan
xarid qilinishi mumkin bo’lgan yakuniy tovarlar va xizmatlarning umumiy miqdori
tushuniladi. Bunda so’z ayniqsa yakuniy, ya’ni oxirgi iste’mol uchun mo’ljallangan
mahsulotlar haqida ketmoqda, oraliq mahsulotlar yalpi talab tarkibiga kirmaydi.
Yalpi talab quyidagi asosiy to’rt tarkibiy qismdan iborat: xususiy iste’mol (C),
xususiy investitsiyalar (I), davlat xarajatlari (G) va sof eksport (NX, ya’ni eksport
minus import). Har bir tarkibiy qismga turli omillar ta’sir ko’rsatadi. Masalan,
xususiy iste’mol asosan aholi daromadlari, ishonch indeksi va soliqlar darajasiga
bog’liq bo’lsa, investitsiyalar ustuvor ravishda foiz stavkasi, iqtisodiy prognozlar va
davlat siyosatiga tayanadi. Davlat xarajatlari siyosiy qarorlar, byudjet siyosati va
ijtimoiy vazifalar bilan belgilanadi. Sof eksport esa real valyuta kursi, xalqaro talab,
eksport-import salohiyatlari va global iqtisodiy muhitga bog’liqdir.
Yalpi talabning iqtisodiy mohiyatini to’liq anglash uchun uning AD (Aggregate
Demand) egri chizig’i orqali ifodalanishini ko’rib chiqish lozim. Bu egri chiziq narx
darajasi bilan ishlab chiqariladigan real YaIM (yoki real ishlab chiqarish hajmi)
o’rtasidagi teskari bog’liqlikni ko’rsatadi. Narx darajasi oshganda, real balans effekti
(Piqu effekt), foiz stavkasi effekti va tashqi savdo effekti tufayli talab pasayadi. Piq u
effekti bo’yicha, narxlar oshganda aholi qo’lida bor bo’lgan mablag’ning real qiymati
kamayadi va bu iste’molni qisqartiradi. Foiz stavkasi effekti shuni bildiradiki,
narxlarning oshishi iqtisodiyotda pulga bo’lgan talabni kuchaytiradi, bu esa foiz
stavkalarining ko’tarilishiga olib keladi. Natijada, investitsiya sarflari kamayadi.
5

Tashqi savdo effekti esa milliy narxlar oshganda mamlakat mahsulotlari xorijiy
tovarlarga nisbatan qimmatlashadi va eksport kamayadi, natijada yalpi talab pasayadi.
Zamonaviy iqtisodiyotlarda yalpi talab dinamikasi ko’plab murakkab omillar
bilan belgilanadi. Ulardan biri globallashtirish jarayonlaridir. Xalqaro savdoning
kengayishi, kapital harakatlarining erkinlashuvi va texnologik rivojlanish
davlatlarning ichki talabiga bevosita ta’sir ko’rsatmoqda. Masalan, so’nggi o’n
yilliklarda texnologik inqiloblar va raqamli iqtisodiyotning kengayishi xizmatlar
sohasida yalpi talabning sezilarli o’sishiga sabab bo’ldi. An’anaviy sanoat
mahsulotlariga nisbatan axborot xizmatlari, sun’iy intellekt asosidagi dasturiy
mahsulotlarga talab kuchaydi. Bu esa yalpi talab tarkibini va u bilan bog’liq
siyosatlarni tubdan o’zgartirmoqda. 1
Yalpi talab o’zgarishlarining iqtisodiyotga ta’siri chuqur va ko’p qirrali bo’lishi
mumkin. Masalan, 2008-yilgi global moliyaviy inqiroz davrida AQSh va Yevropa
davlatlarida iste’mol va investitsiyalarning keskin pasayishi natijasida yalpi talab
darajasi tushib ketdi. Bu holat umumiy iqtisodiy o’sish sur’atlariga salbiy ta’sir
ko’rsatdi, ishsizlik darajasi oshdi, ishlab chiqarish pasaydi. Yalpi talabning tiklanishi
uchun Markaziy banklar foiz stavkalarini kamaytirdi, hukumatlar esa moliyaviy
rag’batlantirish paketlarini ishga tushirishdi. Natijada, asta-sekinlik bilan talab tiklana
boshladi. Ushbu tajriba ko’rsatdiki, yalpi talabni tahlil qilish va samarali boshqarish
davlat iqtisodiy siyosatining eng muhim jihatlaridan biridir.
2020-yilda butun dunyo COVID-19 pandemiyasi bilan yuzma-yuz keldi. Bu
davrda karantinlar, harakat cheklovlari, ishlab chiqarish zanjirlarining uzilishi,
ishsizlikning ortishi kabi omillar yalpi talabning jiddiy pasayishiga olib keldi. Jahon
bankining hisobotiga ko’ra, pandemiya yili global yalpi ichki mahsulot 3,4 foizga
qisqargan bo’lsa, ayrim rivojlanayotgan davlatlarda bu ko’rsatkich 7 foizgacha tushib
ketgan. Shu bilan birga, davlatlarning favqulodda moliyaviy choralar ko’rishi, aholini
qo’llab-quvvatlash dasturlari, biznesga berilgan imtiyozlar va foiz stavkalarining
1
Qodirov A. Makroiqtisodiyot nazariyasi. – T.: Iqtisodiyot, 2017.
6

pasaytirilishi talabni tiklashda muhim rol o’ynadi. Ayniqsa AQShda 2020-2021 yillar
oralig’ida joriy qilingan 5 trillion dollardan ortiq moliyaviy paketlar iste’molni
jonlantirdi va yalpi talabning tiklanishiga olib keldi.
1.1.1-rasm. 2024- yilda xizmatlar sohasining yalpi qo’shilgan qiymati 2
O’zbekiston iqtisodiyoti misolida ham yalpi talabning shakllanishi o’ziga xos
xususiyatlarga ega. So’nggi yillarda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar,
xususan, bozor mexanizmlarini kuchaytirish, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash,
import o’rnini bosuvchi ishlab chiqarishni rivojlantirish orqali ichki talab
rag’batlantirilmoqda. Aholi daromadlarining ortishi, kreditlash imkoniyatlarining
kengayishi, bandlik dasturlari va davlat buyurtmalarining oshirilishi – bularning
barchasi iste’mol va investitsion talabni kuchaytirayotgan omillardir. Davlat statistika
qo’mitasining 2023-yilgi ma’lumotlariga ko’ra, O’zbekistonning ichki chakana savdo
aylanmasi 2017-yilga nisbatan 1,9 barobarga oshgan. Xususan, qishloq joylarda ham
iste’mol xarajatlarining ko’paygani kuzatilmoqda. Bu esa iqtisodiyotda talabning
yanada kengayayotganidan dalolat beradi.
2
https://www.qrstat.uz/uz/matbuot-xizmati/
7

Yalpi talab iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim indikator bo’lib xizmat
qiladi. Agar talab haddan tashqari ko’p bo’lsa, bu inflyatsiyani keltirib chiqaradi, kam
bo’lsa – ishsizlik va ishlab chiqarishning pasayishiga olib keladi. Shu sababli
zamonaviy iqtisodiy siyosatda talabni me’yoriy darajada ushlab turish, unga ta’sir
qiluvchi omillarni tahlil qilish va kerakli hollarda turli vositalar orqali uni boshqarish
dolzarb ahamiyatga ega. Monetar siyosat (pul massasini boshqarish), fiskal siyosat
(byudjet xarajatlari va soliqlar orqali ta’sir qilish), valyuta siyosati (kurslar orqali
eksport-importga ta’sir ko’rsatish) kabi mexanizmlar aynan yalpi talabni tartibga
solishga qaratilgan.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, yalpi talab – bu har qanday davlat
iqtisodiyotining yurak urishi kabidir. U iqtisodiy faollikning asosiy mezoni bo’lib,
ishlab chiqarish, bandlik, narxlar darajasi, aholi farovonligi kabi barcha asosiy
ko’rsatkichlarga ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham har qanday iqtisodiy strategiya
va siyosatni ishlab chiqishda, avvalo, mamlakatdagi yalpi talab holati, unga ta’sir
qiluvchi omillar, ularning tendensiyasi va ehtimoliy oqibatlari chuqur tahlil qilinishi
zarur. Shu asosda samarali va muvozanatli iqtisodiy muhitni shakllantirish imkoniyati
paydo bo’ladi.
1.2. . Yalpi talabning asosiy tarkibiy qismlari
Yalpi talab (AD) hajmi va tuzilmasi ko’plab omillar ta’sirida shakllanadi. Bu
omillar iqtisodiy jarayonlarga turli darajada ta’sir ko’rsatadi va ularning har biri yalpi
talab tarkibidagi xususiy iste’mol, investitsiyalar, davlat xarajatlari va sof eksport
qismlariga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun yalpi talabni
chuqur tushunish va tahlil qilishda ushbu omillarni har tomonlama ko’rib chiqish
zarur.
Birinchi muhim omil – aholi real daromadlari hisoblanadi. Aholining real
daromadi oshgan sari ularning iste’mol qilish qobiliyati ham ortadi. Bu esa xususiy
iste’mol hajmining ko’payishiga olib keladi va natijada yalpi talab o’sadi. Aksincha,
inflyatsiya darajasining yuqoriligi yoki daromadlar o’sish sur’atining sustlashuvi aholi
8

iste’molini kamaytiradi. Misol uchun, 2022-yilda Yevroittifoq mamlakatlarida
inflyatsiya darajasi rekord darajaga ko’tarilganda, iste’mol xarajatlari kamaydi va bu
yalpi talabda pasayishga olib keldi. O’zbekiston misolida esa 2017–2023 yillar
oralig’ida aholi daromadlari o’sib borgan sari chakana savdo aylanmasi ham yildan-
yilga oshib borgan.
Ikkinchi asosiy omil – foiz stavkalari. Foiz stavkalari kredit olish
imkoniyatlariga bevosita ta’sir qiladi. Foiz stavkalari pasayganda, aholi va korxonalar
ko’proq kredit oladi va bu moliyaviy resurslarni kengroq ishlatish imkonini beradi.
Natijada, investitsiyalar hajmi ortadi. Ayniqsa, yirik ishlab chiqaruvchilar uchun foiz
stavkalari past bo’lishi ishlab chiqarish vositalariga talabni kuchaytiradi. Boshqa
tomondan, yuqori foiz stavkalari iste’molni va investitsiyalarni cheklab, yalpi talabni
pasaytiradi.
Uchinchi omil sifatida soliqlar darajasi va fiskal siyosatni ko’rsatish mumkin.
Soliqlar kamaytirilsa, aholi qo’lida ko’proq mablag’ qoladi va bu ularning iste’mol va
investitsiya faoliyatini faollashtiradi. Davlatning xarajatlari esa yalpi talabga bevosita
ta’sir ko’rsatadi, ayniqsa infratuzilma, ijtimoiy xizmatlar, ta’lim va sog’liqni saqlash
kabi sohalarda amalga oshiriladigan byudjet xarajatlari talabning umumiy hajmiga
sezilarli hissa qo’shadi. Masalan, pandemiya davrida ko’plab davlatlar yalpi talabni
qo’llab-quvvatlash uchun byudjet xarajatlarini keskin oshirdi.
To’rtinchi omil – pul massasi va pul-kredit siyosati. Markaziy bank tomonidan
iqtisodiyotdagi pul massasi ko’paytirilsa, bu iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar
qo’lida ko’proq resurs bo’lishiga olib keladi. Bu esa, o’z navbatida, tovarlar va
xizmatlarga bo’lgan talabni oshiradi. Ammo, bu siyosat inflyatsiyani kuchaytirishi
mumkin, shuning uchun Markaziy banklar muvozanatni ushlab turishga harakat
qiladilar. 3
Beshinchi muhim omil – valyuta kursi va tashqi savdo sharoitlari. Valyuta
kursining qadrsizlanishi (devalvatsiya) eksportni rag’batlantiradi, chunki milliy
3
Norqulova N. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiya faoliyati. – T.: «Innovatsiya», 2021.
9

mahsulotlar xorijiy xaridorlar uchun arzonlashadi. Bu eksport hajmining ortishiga olib
keladi va yalpi talabni kuchaytiradi. Shu bilan birga, import qimmatlashadi, bu esa
ichki mahsulotlarga bo’lgan talabni oshiradi. Aksincha, valyuta kursining kuchayishi
eksportni kamaytirib, yalpi talabga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Yana bir muhim omil – iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning ishonchi,
ya’ni iqtisodiy kutishlar (expectations). Aholi va korxonalar kelajak haqida ijobiy
fikrda bo’lsa, ular ko’proq xarid qilishga, investitsiya qilishga tayyor bo’ladilar. Bu
holat yalpi talabni kuchaytiradi. Ammo, iqtisodiy noaniqlik, siyosiy beqarorlik yoki
global inqiroz xavfi mavjud bo’lsa, talab qisqarishi mumkin.
Bundan tashqari, demografik o’zgarishlar, texnologik rivojlanish, mehnat
bozoridagi o’zgarishlar, global iqtisodiy muhit kabi omillar ham yalpi talabga
bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Masalan, yoshlar ulushining ortishi bozorga yangi
iste’molchilar kirib kelishini bildiradi, bu esa ichki talabni oshiradi. Texnologik
yangiliklar esa yangi mahsulotlarga bo’lgan talabni shakllantiradi, ishlab chiqarish
samaradorligini oshiradi va xarajatlarni kamaytiradi.
Yalpi talabga ta’sir qiluvchi omillar o’zaro chambarchas bog’liq va murakkab
tizimni tashkil etadi. Ularning har birining iqtisodiy siyosat bilan o’zaro aloqasi
mavjud bo’lib, bu omillar asosida iqtisodiy barqarorlik va o’sishni ta’minlash
bo’yicha qarorlar qabul qilinadi. Shu sababli, davlatlar va Markaziy banklar bu
omillarni diqqat bilan kuzatib boradilar va ehtiyojga qarab zaruriy chora-tadbirlar
ishlab chiqadilar.
1.3. Yalpi talabga ta’sir qiluvchi asosiy omillar
Yalpi talab iqtisodiy jarayonlarning yuragi hisoblanadi. U mamlakatdagi
umumiy iqtisodiy faollik, ishlab chiqarish hajmi, investitsiyalar, iste’mol darajasi va
davlatning fiskal siyosati bilan chambarchas bog’liq bo’lgan murakkab va ko’p omilli
tushunchadir. Yalpi talabga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish orqali iqtisodiy o’sish
imkoniyatlarini aniqlash, inflyatsiya va ishsizlik darajasini boshqarish, iqtisodiy
10

siyosatni muvofiqlashtirish mumkin bo’ladi. Quyida ushbu omillar chuqur va batafsil
yoritiladi.
Aholi daromadlari va ularning tarkibi
Yalpi talabga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri bu – aholining real
daromadlari hisoblanadi. Real daromadlar deganda aholining inflatsiyadan tozalangan
daromadi tushuniladi. Agar iste’molchilarning real daromadlari oshsa, ularning tovar
va xizmatlarga bo’lgan talabi ham oshadi. Bu holat, o’z navbatida, ishlab
chiqaruvchilarni ko’proq ishlab chiqarishga undaydi. Yalpi ichki mahsulot (YaIM)
tarkibida xususiy iste’molning ulushi yuqori bo’lgani uchun real daromadlar
o’zgarishi to’g’ridan-to’g’ri yalpi talabga ta’sir ko’rsatadi.
1.3.1-rasm.Talab miqdoriga ta`sir etuvchi omillar. 4
4
http://www.myshared.ru/slide
11

O’zbekiston misolida qaraydigan bo’lsak, 2016–2023 yillar davomida aholining
o’rtacha real daromadi 1.5 barobar oshgan va bu chakana savdo aylanmasining yiliga
o’rtacha 8–10% o’sishiga sabab bo’lgan. Ayniqsa, bank tizimining rivojlanishi va
moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkoniyatlarining kengayishi aholi iste’mol
salohiyatini oshirdi. Bu esa, mamlakatda ichki talabning barqaror o’sishiga olib keldi.
Foiz stavkalari va kredit siyosati
Yalpi talabga ta’sir qiluvchi yana bir muhim omil – foiz stavkalaridir. Markaziy
bank tomonidan belgilangan asosiy stavka iqtisodiyotdagi kreditlar narxiga bevosita
ta’sir qiladi. Foiz stavkalari pasayganda korxonalar investitsiya qilishga, aholilar esa
yirik iste’mol tovarlarini (avtomobil, uy, texnika) xarid qilish uchun kredit olishga
moyil bo’ladilar. Bu jarayon yalpi talabni rag’batlantiradi. Aksincha, foiz stavkalari
oshirilsa, kredit olish qiyinlashadi, bu esa iste’mol va investitsiya hajmining
qisqarishiga olib keladi.
Masalan, AQShda 2008-yilgi moliyaviy inqirozdan so’ng Federal zaxira tizimi
foiz stavkalarini nol darajasiga yaqinlashtirib, yalpi talabni qo’llab-quvvatlashga
urinib ko’rgan. Bu chora-tadbirlar ko’plab mamlakatlar, jumladan, Yevropa Ittifoqi
davlatlari va Yaponiya tomonidan ham qo’llanilgan.
O’zbekistonda esa Markaziy bank 2020–2021 yillarda pandemiya davrida
iqtisodiyotni rag’batlantirish uchun asosiy foiz stavkasini pasaytirish choralarini
ko’rdi. Bu, o’z navbatida, ichki investitsiya loyihalari sonining oshishiga va iste’mol
kreditlarining kengayishiga olib keldi.
Soliq siyosati va fiskal vositalar
Davlatning soliqqa oid siyosati ham yalpi talabga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Soliq
darajalari pasaytirilsa, aholi qo’lida ko’proq mablag’ qoladi. Bu esa iste’mol va
investitsiyalar hajmining oshishiga olib keladi. Shu bilan birga, davlat xarajatlari —
infratuzilma qurilishi, ta’lim, sog’liqni saqlash, transport kabi sohalarga yo’naltirilgan
mablag’lar — bevosita yalpi talabga qo’shiladi. Ayniqsa, iqtisodiy inqiroz sharoitida
davlat xarajatlari asosiy talab manbai bo’lishi mumkin.
12

Fiskal siyosat vositalari yordamida iqtisodiy sikllarni tartibga solish mumkin.
Masalan, iqtisodiy inqiroz davrida davlat soliq tushumlarini qisqartirishi yoki
xarajatlarni oshirishi orqali talabni rag’batlantiradi. Bu “kengaytirilgan fiskal siyosat”
deb yuritiladi. O’zbekistonda 2020–2021 yillarda pandemiyaga qarshi kurash
choralari doirasida byudjet xarajatlari hajmi 10% dan ko’proqqa oshirilgan. Bu esa
tibbiyot, ijtimoiy soha va ish o’rinlarini saqlash bo’yicha faoliyatlarni moliyalashtirish
imkonini berdi.
Pul massasi va inflyatsion kutishlar
Yalpi talabga ta’sir qiluvchi omillar orasida pul massasining miqdori va pul-
kredit siyosati ham muhim rol o’ynaydi. Agar iqtisodiyotda pul ko’paysa,
iste’molchilar va tadbirkorlar ko’proq xarajat qilishga tayyor bo’ladilar. Bu holat
talabni oshiradi. Biroq, bu jarayon inflyatsion bosimni kuchaytirishi mumkin.
Inflyatsiya darajasi oshgan sari, iste’molchilar kelajakda narxlar yanada oshadi degan
kutish bilan hozir xarid qilishga shoshadilar. Bu esa qisqa muddatda yalpi talabni
kuchaytiradi.
Markaziy banklarning asosiy vazifasi shundan iboratki, ular pul massasini
nazorat qilib, inflyatsiya darajasini maqsadli ko’rsatkichlar doirasida ushlab turadilar.
O’zbekiston Markaziy banki 2022–2023 yillarda inflyatsiyaga qarshi kurashish
maqsadida pul-kredit siyosatini qat’iylashtirdi, bu esa yalpi talabni sekinlashtiruvchi
omil sifatida namoyon bo’ldi. 5
Tashqi iqtisodiy omillar va valyuta kursi
Yalpi talab tarkibida eksport va import farqi — ya’ni sof eksport (NX = eksport
– import) ham muhim o’rin tutadi. Valyuta kursining qadrsizlanishi eksportni
oshiradi, chunki mahalliy mahsulotlar xorijiy bozorda arzonlashadi. Shu bilan birga,
import qimmatlashadi va iste’molchilar ichki tovarlarga o’tishadi. Bu holat yalpi
talabni kuchaytiradi. Eksport hajmining ortishi milliy iqtisodiyotga ko’proq valyuta
tushishiga sabab bo’ladi, bu esa ishlab chiqarishni kengaytirishga xizmat qiladi.
5
Nazarov Q.N. Iqtisodiy o‘sish va makroiqtisodiy siyosat. – T.: “Iqtisodiyot”, 2020.
13

Xulosa qilib aytganda, yalpi talabga ta’sir qiluvchi omillar ko’p qirrali va
murakkab tizimni tashkil etadi. Ular orasida real daromadlar, foiz stavkalari, soliq
siyosati, valyuta kursi, pul massasi, tashqi savdo sharoitlari, demografik o’zgarishlar
va ishonch darajasi kabi omillar muhim o’rin tutadi. Ushbu omillar o’zaro
chambarchas bog’liq bo’lib, davlat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy siyosat
orqali boshqariladi. Iqtisodiyotni samarali rivojlantirish uchun bu omillarni kompleks
yondashuv asosida tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talab (AD — Aggregate Demand) va yalpi taklif
(AS — Aggregate Supply) o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik iqtisodiy muvozanatni
tushunish va uni boshqarish uchun asosiy nazariy asoslardan biridir. Bu ikki
tushuncha birgalikda iqtisodiy faollik, narxlar darajasi, ishlab chiqarish hajmi va
bandlik darajasini aniqlaydi. Ular o’rtasidagi muvozanat holati mamlakatdagi umumiy
iqtisodiy barqarorlikning ifodasidir.
Yalpi talab va yalpi taklif modelining mohiyati
Yalpi talab iqtisodiyotdagi barcha iqtisodiy agentlar — ya’ni aholi
(iste’molchilar), firmalar (investorlar), davlat va tashqi savdo ishtirokchilari
tomonidan ma’lum narxlar darajasida talab qilinadigan tovar va xizmatlar
yig’indisidir. Yalpi taklif esa, korxonalar tomonidan ma’lum narxlar darajasida ishlab
chiqarilishi va taklif qilinishi mumkin bo’lgan umumiy tovar va xizmatlar miqdorini
ifodalaydi.
Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi kesishgan nuqta — muvozanat nuqtasi
(makroiqtisodiy muvozanat) — iqtisodiy tizimda real ishlab chiqarish hajmi va
umumiy narxlar darajasini belgilaydi. Bu nuqtada iqtisodiy tizimda hech qanday
ortiqcha talab yoki taklif mavjud bo’lmaydi. Bu esa inflyatsiya, ishsizlik yoki ishlab
chiqarishning qisqarishi kabi muammolarning oldini olishda muhim rol o’ynaydi.
Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi dinamik o’zgarishlar
Iqtisodiy tizim doimiy harakatda bo’lganligi sababli, AD va AS chiziqlari turli
omillar ta’sirida harakatlanadi. Masalan:
14

Yalpi talab oshganda (ya’ni AD chizig’i o’ngga siljiganda), narxlar darajasi va
real ishlab chiqarish hajmi oshadi. Bu o’sish inflyatsion bosimni keltirib chiqarishi
mumkin.
Yalpi talab qisqarganda (AD chizig’i chapga siljiganda), narxlar darajasi
tushadi yoki iqtisodiy inqiroz yuzaga keladi.
Yalpi taklif oshganda (AS chizig’i o’ngga siljiganda), ishlab chiqarish hajmi
oshadi, narxlar barqarorlashadi, ishsizlik kamayadi.
Yalpi taklif qisqarganda (AS chizig’i chapga siljiganda), ishlab chiqarish
pasayadi, narxlar oshadi (stagflyatsiya holati yuzaga keladi).
Masalan, pandemiya davrida (2020–2021 yillar) ko’plab mamlakatlarda ishlab
chiqarish va logistika zanjirlari uzildi, bu esa yalpi taklifning keskin qisqarishiga olib
keldi. Shu bilan birga, davlatlar tomonidan moliyaviy yordam dasturlarining
kuchaytirilishi yalpi talabni saqlab qoldi. Natijada, ko’plab mamlakatlarda inflyatsiya
darajasi tarixiy darajada yuqori bo’ldi. Bu real hayotdagi AD–AS modelining amaliy
ifodasi hisoblanadi.
Qisqa muddatli va uzoq muddatli muvozanat
Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi munosabat qisqa muddatli va uzoq
muddatli davrda turlicha bo’ladi.
Qisqa muddatda, narxlar moslashuvchan emas. Ya’ni ish haqlari, xom ashyo
narxlari, ijaralar o’zgarishga sust harakat qiladi. Shu sababli, talab oshgan taqdirda
ishlab chiqaruvchilar avvalo narxlarni oshiradi, keyin esa ishlab chiqarishni
ko’paytiradi.
Uzoq muddatda esa narxlar va resurslar bozoridagi moslashuv tugallangan
bo’ladi. Ish haqi va boshqa xarajatlar bozor talabiga moslashgan bo’ladi. Bu holatda
yalpi taklif nisbatan vertikal ko’rinish oladi va ishlab chiqarish faqat real omillar —
texnologiya, kapital, ishchi kuchi soni bilan belgilanadi. Uzoq muddatli muvozanat
holatida iqtisodiyot to’liq bandlikda ishlaydi, ya’ni ishlab chiqarish hajmi potensial
YaIMga teng bo’ladi.
15

Muvozanatdan chetlanish va uni tiklash
Iqtisodiyot ko’pincha muvozanatdan chetga chiqadi — ya’ni talab va taklif
o’rtasida nomutanosiblik yuzaga keladi. Bunday holatlarda:
Talab ortiqcha bo’lsa, ishlab chiqaruvchilar narxlarni oshiradi, bu inflyatsiyaga
olib keladi.
Taklif ortiqcha bo’lsa, narxlar tushadi, ishlab chiqaruvchilar zarar ko’radi,
ishlab chiqarish qisqaradi, ishsizlik kuchayadi.
Muvozanatni tiklash uchun hukumat va Markaziy banklar turli iqtisodiy siyosat
vositalaridan foydalanadilar: soliqlarni o’zgartirish, davlat xarajatlarini ko’paytirish
yoki kamaytirish, foiz stavkalarini pasaytirish yoki oshirish kabi.
Masalan, O’zbekiston Markaziy banki 2022-yilda inflyatsiyaning oshishi fonida
asosiy stavkani ko’tarish orqali ichki talabni cheklashga urindi. Bu choralar orqali
narxlarning haddan tashqari o’sishining oldi olindi.
Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi bog’liqlik zamonaviy makroiqtisodiy
tahlilning markazida turadi. Ular o’zaro ta’sirchan bo’lib, har ikki omilning o’zgarishi
iqtisodiy muvozanatni aniqlaydi. Ushbu tizim orqali narxlar darajasi, ishlab chiqarish
hajmi va bandlik darajasini belgilash, ularni boshqarish hamda iqtisodiy o’sish va
barqarorlikni ta’minlash mumkin. Shu sababli, AD–AS modelini chuqur tushunish va
unga asoslangan siyosat yuritish har bir davlat uchun muhim ahamiyatga ega. 6
6
Mamatqulov S. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlili. – T.: «Yangi asr avlodi», 2021.
16

II BOB. YALPI TALABNING SHAKLLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI
OMILLAR
2.1. Iste’mol xarajatlari va ularning yalpi talab bilan bog’liqligi
Zamonaviy bozor iqtisodiyotida iste’mol xarajatlari yalpi talabning asosiy va
eng katta qismini tashkil etadi. Aholi daromadining qanchalik darajada va qanday
maqsadlarda sarflanishi mamlakat iqtisodiyotining umumiy holatiga, ishlab chiqarish
hajmiga, xizmatlar ko’rsatish sohasining faolligiga va ish o’rinlarining barqarorligiga
bevosita ta’sir ko’rsatadi. Iste’mol — bu nafaqat shaxsiy ehtiyojlarni qondirish
vositasi, balki iqtisodiy tizimda uzluksiz pul aylanishini ta’minlovchi muhim omil
hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan ko’plab mamlakatlarda yalpi ichki mahsulot
(YaIM) tarkibining katta qismini aynan iste’mol tashkil etadi. Masalan, AQSh
iqtisodiyotida iste’mol xarajatlari YaIMning deyarli 68 foizini tashkil etsa, Yevropa
Ittifoqi mamlakatlarida bu ko’rsatkich 60 foiz atrofida bo’ladi. O’zbekiston misolida
olib qaralganda, 2022-yilda aholi tomonidan amalga oshirilgan umumiy iste’mol
xarajatlari YaIMning 58 foizini tashkil qilgan. Bu esa shuni anglatadiki, mamlakat
iqtisodiy o’sishi va barqarorligi ko’p jihatdan aholi daromadlari va ularning
iste’molga bo’lgan munosabatiga bog’liq.
Iste’mol xarajatlari ko’plab iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik omillar bilan
belgilanadi. Eng muhimlaridan biri bu — aholi daromadlari darajasidir. Insonlar
qo’lidagi mablag’ ko’paygan sayin, ular ko’proq mahsulot va xizmat xarid qiladi, bu
esa ishlab chiqarish hajmining ortishiga, iqtisodiy faollikning kuchayishiga olib
keladi. Ayniqsa, iste’molning asosiy qismini tashkil etuvchi kundalik ehtiyojlar: oziq-
ovqat, kiyim-kechak, kommunal xizmatlar, transport va sog’liqni saqlash kabi
sohalarga yo’naltirilgan xarajatlar eng barqaror harakatlanadigan va yalpi talabni
shakllantiruvchi omillardandir.
Narxlar darajasi ham iste’molga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Inflyatsiya
darajasining oshishi real daromadlar pasayishiga olib keladi, bu esa aholi xarid
17

qobiliyatini kamaytiradi. Odamlar o’z daromadlari bilan avvalgidek mahsulot yoki
xizmat xarid qila olmay qoladilar. Buning oqibatida talab qisqaradi, bu esa yalpi
talabning umumiy hajmiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu nuqtai nazardan, narxlar
barqarorligi — yalpi talabni saqlab qolish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun
muhim shartlardan biridir.
Soliq siyosati iste’molga ta’sir etuvchi bevosita fiskal vositalardan biridir.
Aholi daromadlariga yoki xarajatlariga solinadigan soliqlarning oshirilishi ularning
qo’lida qoladigan erkin mablag’ miqdorini kamaytiradi, natijada iste’mol xarajatlari
qisqaradi. Boshqa tomondan, soliqlarning kamaytirilishi yoki ayrim imtiyozlarning
berilishi, aksincha, iste’molni rag’batlantiradi. Masalan, 2021-yilda Germaniyada
pandemiya oqibatlarini yumshatish maqsadida qo’shilgan qiymat solig’i vaqtincha
pasaytirilgan edi. Bu orqali aholining iste’mol xarajatlarini ko’paytirish va iqtisodiy
o’sishni jonlantirish ko’zda tutilgan edi. 7
Iste’molga bo’lgan ishonch darajasi, ya’ni iqtisodiy kayfiyat ko’rsatkichi ham
muhim omillardandir. Agar aholida iqtisodiy kelajakka nisbatan ishonch kuchli
bo’lsa, ular xarajatlarni ko’paytirishga moyil bo’ladi. Ishonchning pasayishi esa,
aksincha, mablag’larni tejashga, katta xaridlardan voz kechishga olib keladi. Bu holat
2008-yilgi global moliyaviy inqiroz davrida yaqqol kuzatilgan — aholining iste’mol
kayfiyati keskin pasaygan, natijada dunyo bo’ylab yalpi talab sustlashgan edi.
Kreditlash tizimining mavjudligi va uning samaradorligi ham iste’mol
xarajatlarining hajmiga kuchli ta’sir o’tkazadi. Iste’molchilar uchun qulay shartlarda
taqdim etilayotgan kreditlar, ayniqsa yirik xaridlar (masalan, uy-joy, avtomobil,
maishiy texnika) uchun juda muhim hisoblanadi. Agar kreditlar osonlikcha berilsa va
foiz stavkalari qulay bo’lsa, odamlar ko’proq xarajat qiladi, bu esa yalpi talabni
oshiradi. Aksincha, kredit shartlarining qattiqlashtirilishi yoki bank tizimiga bo’lgan
ishonchning pasayishi iste’molni cheklaydi.
7
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: «Ma’naviyat», 2008.
18

Bundan tashqari, demografik omillar — aholining soni, tarkibi, yoshi,
urbanizatsiya darajasi ham iste’mol xarajatlariga ta’sir ko’rsatadi. Yosh aholining
ko’pligi iste’mol faolligini oshiradi, chunki ular ko’proq xarajat qiladi, turli toifadagi
xizmatlarga talab bildiradi. Shahar aholisi qishloq aholisiga nisbatan ko’proq iste’mol
qiladi, bu esa urbanizatsiya darajasining yalpi talab shakllanishidagi rolini tasdiqlaydi.
Yakun qilib aytganda, iste’mol xarajatlari bozor iqtisodiyotida nafaqat iqtisodiy
faollikni ta’minlovchi asosiy vosita, balki yalpi talabni shakllantiruvchi asosiy
omildir. Daromadlar, narxlar, soliqlar, ishonch, kreditlash va demografik
ko’rsatkichlar bu xarajatlarning miqdori va tuzilmasiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
Davlat siyosatining asosiy vazifalaridan biri – shu omillarni tahlil qilgan holda,
iste’molni rag’batlantirish orqali yalpi talabni barqaror darajada ushlab turishdir.
2.2. Investitsion xarajatlar va ularning yalpi talabga ta’siri
Investitsion xarajatlar iqtisodiy o’sishni ta’minlashda, bozor iqtisodiyotining
barqarorligini saqlashda va yalpi talabning shakllanishida muhim o’rin tutadi. Bu
xarajatlar yangi ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish, ishlab chiqarish
texnologiyalarini modernizatsiya qilish, yangi infratuzilma ob’ektlarini qurish,
xizmatlar ko’rsatish sohasini kengaytirish va boshqa ko’plab iqtisodiy jarayonlarni
rivojlantirishga yo’naltiriladi. Investitsiyalar mamlakat iqtisodiyoti uchun kelajakda
yuqori qaytish keltiradigan uzoq muddatli resurslar bo’lib, ular o’zining ta’sirini
faqatgina bir vaqtning o’zida emas, balki vaqt o’tishi bilan ham ko’rsatadi.
Investitsion xarajatlar va ularning iqtisodiy ahamiyati
Investitsiyalar iqtisodiy taraqqiyotning asosi bo’lib, ular ishlab chiqarish
quvvatlarini kengaytirish, yangi texnologiyalarni joriy etish va ishlab chiqarish
jarayonlarini modernizatsiya qilish imkonini beradi. Yangi ishlab chiqarish
quvvatlari, asosan, yangi zavodlar, fabrikalar, innovatsion sanoat tarmoqlari va
infratuzilma ob’ektlari orqali tashkil etiladi. Bu esa ishlab chiqarish hajmini oshiradi,
shu bilan birga iqtisodiy samaradorlikni oshiradi va mahsulotlar narxini pasaytiradi.
19

Ya’ni, investitsiyalar iqtisodiy tizimning barcha bo’g’inlarida o’zgarishlar yaratadi,
bu o’z navbatida yalpi talabni oshiradi.
Masalan, 2021-yilda Xitoyda investitsiyalar umumiy YaIMning 43 foizini
tashkil etdi, bu esa mamlakat iqtisodiy o’sishining yuqori darajaga chiqishiga imkon
yaratdi. O’zbekiston uchun 2021-yilda investitsiyalar YaIMning 28-30 foizini tashkil
etdi. Ushbu investitsiyalar iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishga, ishlab chiqarish va
xizmatlar bozorining kengayishiga olib keldi. Yalpi talabning shakllanishida
investitsiyalarning o’rni nihoyatda katta.
Investitsion xarajatlar va yalpi talabning shakllanishi
Investitsion xarajatlar yalpi talabning shakllanishida bir nechta yo’nalishlar
orqali ta’sir qiladi. Birinchi navbatda, investitsiyalar ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytiradi. Bu o’z navbatida yangi mahsulotlar ishlab chiqarishni boshlash va
ularni bozorga chiqarishni ta’minlash imkonini beradi. Yangi mahsulotlar, xizmatlar
va texnologiyalar bozorni diversifikatsiya qiladi, iste’molchilarga ko’proq tanlov
imkoniyatlarini beradi va ular tomonidan talabning oshishiga olib keladi. Shu bilan
birga, ishlab chiqarishning kengayishi yangi ish o’rinlarini yaratadi, bu esa o’z
navbatida aholining daromadlarini oshiradi va yanada ko’proq iste’molni
rag’batlantiradi.
Investitsion xarajatlar bozor iqtisodiyotining muhim elementidir. Ular yangi
ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish, texnologiyalarning modernizatsiyasi,
infratuzilma ob’ektlarini qurish va bozorni diversifikatsiya qilish orqali yalpi
talabning shakllanishida muhim rol o’ynaydi. Investitsiyalar nafaqat iqtisodiy o’sishni
ta’minlaydi, balki iste’molchilarni yangi mahsulotlar va xizmatlarga talab bildirishga
undaydi. Shuning uchun investitsion xarajatlar mamlakat iqtisodiy rivojlanishining
barqarorligi va yalpi talabning o’sishini ta’minlashda juda muhim omil hisoblanadi. 8
8
Jo‘rayev M. Makroiqtisodiy barqarorlik va yalpi talab. – T.: “Fan va texnologiya”, 2020.
20

2.3. Hukumat xarajatlari va ularning yalpi talabga ta’siri
Hukumat xarajatlari iqtisodiy o’sishning muhim omillaridan biridir va ular
iqtisodiy faoliyatning har bir bo’g’iniga ta’sir ko’rsatadi. Hukumatning iqtisodiy
faoliyatdagi ishtiroki turli yo’nalishlar orqali amalga oshiriladi: ijtimoiy sohalar,
ta’lim, sog’liqni saqlash, mudofaa, infratuzilma qurilishi va boshqa ko’plab sohalarda.
Hukumat xarajatlari iqtisodiyotda nafaqat iqtisodiy o’sishni, balki yalpi talabning
shakllanishini ham rag’batlantiradi. Bularning barchasi iqtisodiy faollikni oshirishga,
yangi ish o’rinlarini yaratishga va ishlab chiqarishni kengaytirishga olib keladi. Shu
bilan birga, hukumatning xarajatlari ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda
ham muhim ahamiyatga ega.
Hukumatning iqtisodiy faoliyatdagi o’rni ikki asosiy yo’nalishdan iborat:
davlatning to’g’ridan-to’g’ri iste’molga ta’siri va ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytirish orqali yalpi talabning oshishiga olib kelishi. Hukumat tomonidan amalga
oshiriladigan xarajatlar iqtisodiy faollikni rag’batlantiradi, iqtisodiy o’sish sur’atlarini
oshiradi va shu orqali yalpi talabni shakllantiradi. Hukumat xarajatlarining o’ziga xos
xususiyatlari shundaki, ular iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, jamiyatda tenglikni
oshirish, ijtimoiy xizmatlarni yaxshilash va ishlab chiqarish jarayonlarini samarali
tashkil etish maqsadida amalga oshiriladi.
Hukumat xarajatlari bir qator sohalarga yo’naltiriladi. Ular davlat byudjeti va
umumiy moliyaviy resurslar orqali amalga oshiriladi. Hukumatning xarajatlari turli
iqtisodiy faoliyatga ta’sir qiladi: ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish, yangi
infratuzilma ob’ektlarini qurish, ijtimoiy sohalarga kiritilgan investitsiyalar,
texnologiyalarni modernizatsiya qilish, ish o’rinlarini yaratish va ko’plab boshqa
yo’nalishlarda amalga oshiriladi. Bularning barchasi iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi va
yalpi talabni kuchaytiradi.
Hukumat xarajatlarining to’g’ridan-to’g’ri iste’molga ta’siri
Hukumat xarajatlari aholining to’g’ridan-to’g’ri daromadlariga ta’sir qiladi.
O’zbekiston kabi rivojlanayotgan mamlakatlarda, hukumat tomonidan taqdim etilgan
21

pensiya to’lovlari, nafaqalar, yordam va ijtimoiy ta’minot choralari aholining xarajat
qilish imkoniyatlarini oshiradi. Bu mablag’lar aholining xarid qilish quvvatini oshirib,
ular o’zlarining iste’mol xarajatlarini ko’paytirishga imkon yaratadi. Natijada,
talabning ortishi ko’rsatilgan xizmatlar va mahsulotlarga talabning oshishiga olib
keladi. Bu holat, ayniqsa, inflyatsiya va iqtisodiy pasayish davrida ahamiyatli bo’lib,
hukumatning ijtimoiy sohalarga qilgan xarajatlari jamiyatda iste’mol hajmining
oshishiga sabab bo’ladi. Hukumatning xarajatlarining bu turdagi ta’siri yalpi
talabning qisqa muddatli oshishiga yordam beradi.
Masalan, AQShda hukumat tomonidan ishlab chiqarilgan stimul paketlari va
ijtimoiy yordam dasturlari iste’molchilarga daromadlar taqdim etib, ularning
iste’molini oshirdi. Bunda, aholiga to’langan yordamlar va ijtimoiy to’lovlar, ko’p
hollarda, mamlakatning yalpi talabini oshirishga va iqtisodiy o’sishni ta’minlashga
yordam berdi. Shunday qilib, hukumat xarajatlarining to’g’ridan-to’g’ri ta’siri aynan
aholining xarajat qilish imkoniyatlarini oshirishga va yalpi talabni kuchaytirishga
xizmat qiladi. 9
Hukumat xarajatlarining ishlab chiqarishga ta’siri
Hukumat xarajatlarining yana bir muhim yo’nalishi ishlab chiqarish
jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi. Hukumatning infratuzilma va ishlab chiqarish
quvvatlarini rivojlantirishga kiritgan investitsiyalari iqtisodiy faollikni oshiradi.
Investitsiyalar asosida yangi zavodlar, fabrikalar, infratuzilma ob’ektlari qurilishi
amalga oshiriladi, bu esa yangi ish o’rinlarini yaratish va ishlab chiqarish
jarayonlarini kengaytirishga yordam beradi. Natijada, ishlab chiqarilgan mahsulotlar
bozorga chiqariladi va iste’molchilarga yanada ko’proq mahsulotlar taqdim etiladi.
Buning natijasida bozor talabining ortishi va yangi mahsulotlarga bo’lgan ehtiyojning
oshishi yuzaga keladi.
Shu bilan birga, hukumatning ishlab chiqarishga kiritgan investitsiyalari
iqtisodiyotda texnologik yangilanishlarni ham ta’minlaydi. Yangi texnologiyalar
9
G‘ulomov S.S., G‘aniev S.G‘. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. – T.: «Iqtisodiyot», 2021.
22

ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, bu esa mahsulotlarning narxini pasaytiradi
va ularni bozorga yanada arzonroq taqdim etishga imkon beradi. Yangi
texnologiyalarni joriy etish orqali ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarida
samaradorlik oshadi, bu esa yalpi talabning o’sishiga olib keladi.
Masalan, transport tizimiga kiritilgan hukumat investitsiyalari yangi yo’l
tarmoqlarining qurilishi va transportning soddalashtirilishi orqali ishlab chiqarish
samaradorligini oshiradi, ishlab chiqarilgan mahsulotlar esa tezroq va arzonroq
iste’molchilarga yetkaziladi. Shunday qilib, hukumat xarajatlarining ishlab
chiqarishga ta’siri nafaqat ishlab chiqarishning kengayishiga, balki yalpi talabning
kuchayishiga ham zamin yaratadi.
Hukumat xarajatlarining iqtisodiy ishonch va barqarorlikka ta’siri
Hukumat xarajatlarining yana bir muhim ta’siri iqtisodiyotdagi ishonch va
barqarorlikni oshirishga yo’naltirilgan. Hukumatning xarajatlari davlatning ijtimoiy
va iqtisodiy siyosatidagi barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Odamlar
iqtisodiyotning kelajagi haqida ijobiy tasavvurga ega bo’lishsa, ular ko’proq xarajat
qilishga, investitsiya qilishga va yangi mahsulotlarga talab bildirishga moyil
bo’ladilar. Bu esa iqtisodiy faollikni oshiradi va yalpi talabni kuchaytiradi.
Bundan tashqari, hukumatning iqtisodiy siyosati, xususan, investitsion
xarajatlar, moliyaviy yordamlar va ijtimoiy dasturlar iqtisodiy ishonchni oshiradi. Bu
ishonch esa iqtisodiy o’sishning davomiyligini ta’minlaydi va yangi investitsiyalarni
jalb qilishga yordam beradi. Hukumat xarajatlarining barqaror va o’ylangan siyosati
iqtisodiy o’sishning barqarorligini ta’minlaydi va bozorning ishonchli ishlashiga
yordam beradi.
Hukumat xarajatlari iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish va yalpi talabni
shakllantirishda muhim rol o’ynaydi. Hukumatning ijtimoiy, ishlab chiqarish va
infratuzilma sohalariga kiritgan xarajatlari iqtisodiyotda faollikni oshiradi, yangi
mahsulotlar va xizmatlarga talabni kuchaytiradi, yangi ish o’rinlarini yaratadi va
ishlab chiqarishning samaradorligini oshiradi. Hukumatning xarajatlari faqatgina
23

iqtisodiy o’sishni ta’minlash bilan cheklanib qolmay, balki iqtisodiy barqarorlikni va
ijtimoiy barqarorlikni ham oshiradi. Bu omillarning barchasi yalpi talabning
shakllanishiga va iqtisodiyotning barqaror o’sishiga yordam beradi.
Yalpi talabni oshirishning asosiy strategiyalari
Yalpi talabni oshirish iqtisodiy o’sish va barqarorlikni ta’minlashda muhim rol
o’ynaydi. Davlat va markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan iqtisodiy siyosat
va strategiyalar orqali yalpi talabni boshqarish va oshirish mumkin. Yalpi talabni
oshirishning asosiy strategiyalari pul-kredit siyosati, davlat xarajatlarini ko’paytirish,
soliqlarni kamaytirish va investitsiyalarni rag’batlantirishni o’z ichiga oladi. Har bir
strategiya o’ziga xos usullar bilan iqtisodiy faollikni oshiradi, iqtisodiy o’sishni
rag’batlantiradi va barqaror talabni yaratadi.
Pul-kredit siyosati va yalpi talabni oshirish
Pul-kredit siyosati, ayniqsa, foiz stavkalarining pasayishi yoki ko’tarilishi orqali
iqtisodiy faollikni boshqarishda muhim vosita hisoblanadi. Foiz stavkalarining
kamayishi pulning arzonlashishiga olib keladi va bu, o’z navbatida, iste’molchilarga
va korxonalarga kredit olishni osonlashtiradi. Natijada, iste’mol va investitsiyalarni
oshirish orqali yalpi talabni ko’paytirish mumkin.
Markaziy bank foiz stavkalarini kamaytirganida, kreditlashning osonlashishi va
arzonlashishi iqtisodiy subyektlar uchun foydali bo’ladi. Bunda aholi ko’proq
iste’mol qilishga, bizneslar esa yangi loyihalarni amalga oshirishga kirishadi. Misol
uchun, ularning ishlab chiqarish hajmi oshadi, yangi ish o’rinlari yaratiladi, va
iqtisodiyotda umumiy talabning ortishi kuzatiladi.
Bundan tashqari, markaziy bankning likvidlikni oshirish va inflyatsiya
darajasini boshqarish orqali iqtisodiy barqarorlikni saqlab turish ham yalpi talabni
oshiradi. Agar inflyatsiya darajasi juda yuqori bo’lsa, markaziy bank yuqori foiz
stavkalarini belgilashi mumkin, bu esa iqtisodiy faollikni sekinlashtiradi. Shu tariqa,
pul-kredit siyosati orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish va barqarorlashtirish
mumkin bo’ladi.
24

Davlat xarajatlari orqali yalpi talabni oshirish
Davlatning iqtisodiy siyosatdagi roli nihoyatda muhim, ayniqsa, uning
xarajatlarida. Davlatning ijtimoiy va iqtisodiy sohaga yo’naltirgan xarajatlari iqtisodiy
faollikni oshiradi. Infratuzilma, ta’lim, sog’liqni saqlash kabi sohalarga sarmoya
kiritish, yangi ish o’rinlari yaratish va iqtisodiy jarayonlarni tezlashtirish orqali bozor
talabini oshiradi.
Misol uchun, davlat tomonidan yo’llar, ko’priklar, temir yo’llar qurilishi va
boshqa infratuzilma loyihalariga ajratiladigan mablag’lar nafaqat ishlab chiqarishni
oshiradi, balki iqtisodiy jarayonlarni ham soddalashtiradi. Bu xarajatlar bozor
talabining oshishiga olib keladi, chunki yaxshilangan infratuzilma iqtisodiy subyektlar
o’rtasidagi almashinuvni tezlashtiradi.
Shuningdek, davlatning ijtimoiy dasturlarga, pensiya to’lovlari va nafaqaga
yo’naltirgan xarajatlari aholining xarid qilish qobiliyatini oshiradi. O’zbekiston kabi
mamlakatlarda ijtimoiy yordamlar, nafaqalar va ijtimoiy xarajatlarni ko’paytirish o’z
navbatida aholining sotib olish salohiyatini kuchaytiradi. Bu esa o’zgarishlarga olib
kelib, iste’mol talabini oshiradi.
Soliq siyosati va yalpi talabni oshirish
Soliq siyosati iqtisodiy faollikni boshqarishda muhim rol o’ynaydi. Soliqlarning
pasayishi, ayniqsa, aholi va korxonalar uchun foydali bo’ladi. Soliqlarni kamaytirish
orqali davlat bizneslarga va iste’molchilarga ko’proq mablag’ni sarflash imkoniyatini
beradi. Bu esa, o’z navbatida, talabning ortishiga va ishlab chiqarishning
kengayishiga olib keladi.
Misol uchun, korxonalar uchun foyda solig’ini kamaytirish, ularga ko’proq
investitsiya qilishga, ishlab chiqarishni kengaytirishga imkon beradi. Aholi uchun
daromad solig’ini kamaytirish esa, iste’molni ko’paytiradi, bu esa yalpi talabning
ortishiga sabab bo’ladi.
Soliq siyosatining samarali qo’llanilishi, shuningdek, investitsiyalarni jalb
qilishni rag’batlantiradi. Investorlarga bo’ladigan yengilliklar yangi ish o’rinlarini
25

yaratish, texnologiyalarni joriy etish va mahsulot ishlab chiqarishning kengayishiga
yordam beradi. Soliqning pasayishi orqali bozor talabining oshishi va iqtisodiy
faollikning rivojlanishi mumkin.
Investitsiyalarni rag’batlantirish orqali yalpi talabni oshirish
Investitsiyalar iqtisodiy o’sishni va yalpi talabni oshirishda muhim omil
hisoblanadi. Yangi investitsiyalar iqtisodiyotning barcha sohalarini rivojlantirishga
yordam beradi. Xususan, infratuzilma, sanoat va texnologiyalar sohasida yangi
sarmoyalar, yangi ish o’rinlarini yaratadi va ishlab chiqarish imkoniyatlarini oshiradi.
Shuningdek, to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar o’zgaruvchan texnologiyalarni
o’rganish va ishlab chiqarishni yanada modernizatsiya qilish imkonini beradi. Yangi
texnologiyalarni joriy etish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va
raqobatbardoshlikni kuchaytirish mumkin. Bu esa talabni oshirishga va iqtisodiy
barqarorlikni saqlashga yordam beradi.
Investitsiyalarni rag’batlantirishning boshqa bir usuli davlat tomonidan taklif
etiladigan soliq imtiyozlari va subsidiya dasturlaridir. Bu orqali mahalliy va xorijiy
investorlarga iqtisodiyotga sarmoya kiritish imkoniyatlari taqdim etiladi.
Yalpi talabni oshirish iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va o’sishni
rag’batlantirishda muhim vositadir. Pul-kredit siyosati, davlat xarajatlari, soliqlar va
investitsiyalarni rag’batlantirish orqali yalpi talabni oshirish mumkin. Har bir
strategiyaning o’ziga xos xususiyatlari va ta’siri mavjud, va ular o’zaro
uyg’unlashgan holda amalga oshirilishi kerak. Bu orqali iqtsodiyotda ijobiy
o’zgarishlar yuzaga keladi, ishlab chiqarish va iste’mol o’sadi, yangi ish o’rinlari
yaratiladi va iqtisodiy o’sish ta’minlanadi.
. Yalpi talabni oshirishning ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlari
Yalpi talabni oshirish faqat iqtisodiy o’sishni rag’batlantirmasdan, balki
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga ham katta ta’sir ko’rsatadi. Yalpi talabning ortishi
orqali nafaqat ishlab chiqarish va iste’mol o’sadi, balki yangi ish o’rinlari yaratiladi,
aholi daromadlari oshadi va ijtimoiy muammolarni hal etish uchun zarur resurslar
26

hosil bo’ladi. Shu bilan birga, yalpi talabni oshirishning iqtisodiy va ijtimoiy
oqibatlari ham turli jihatdan o’rganilishi zarur.
Iqtisodiy o’sish va ish o’rinlarini yaratish
Yalpi talabning oshishi iqtisodiy o’sishni tezlashtiradi. Iste’mol va
investitsiyalarning ko’payishi ishlab chiqarish hajmini oshiradi, bu esa o’z navbatida
yangi ish o’rinlarini yaratadi. Yangi ish o’rinlarining paydo bo’lishi iqtisodiy faollikni
oshiradi, aholining daromadlarini oshiradi va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi.
Misol uchun, davlat tomonidan amalga oshirilgan infratuzilma loyihalari yangi ish
o’rinlari yaratishda katta rol o’ynaydi. Ushbu loyihalar iqtisodiyotning turli sohalarida
faoliyatni kengaytiradi, yangi xizmatlar va mahsulotlarni ishlab chiqarishga yordam
beradi, bu esa yalpi talabning o’sishiga olib keladi.
Shuningdek, ishlab chiqarishni oshirish orqali iqtisodiy o’sish ta’minlanadi.
Ishlab chiqarish jarayonlarida ko’proq mahsulotlar ishlab chiqarilib, ularning bozorga
chiqarilishi yangi iste’mol talablarini yuzaga keltiradi. Iste’molchilar ko’proq xarid
qilishga moyil bo’ladi, bu esa ishlab chiqarish va xizmatlar sohasidagi talablarga
javob beradi. Yalpi talabning ortishi natijasida iqtisodiy o’sish sur’ati tezlashadi, bu
esa iqtisodiyotning o’sishini ta’minlash uchun zarur bo’lgan muhim omildir.
Inflyatsiya va narxlar darajasiga ta’siri
Yalpi talabning oshishi inflyatsiya darajasiga ham ta’sir qiladi. Iste’mol va
ishlab chiqarishning oshishi, ayniqsa, resurslar yetishmovchiligi yoki ishlab chiqarish
quvvatlarining cheklanganligi sharoitida narxlarning oshishiga olib kelishi mumkin.
Yalpi talabning yuqori bo’lishi, ayniqsa, iqtisodiyotda ishlab chiqarishning o’sishi
bilan hamohang bo’lmasligi, narxlarning oshishiga va inflyatsiya darajasining
ko’tarilishiga sabab bo’lishi mumkin. Bu holat, o’z navbatida, markaziy bankning
pul-kredit siyosatiga ta’sir qiladi, chunki yuqori inflyatsiya va narxlarning oshishi,
iqtisodiy muvozanatni saqlash uchun pul siyosatini qat’iylashtirishni talab qiladi.
Agar inflyatsiya darajasi yuqori bo’lsa, markaziy bank foiz stavkalarini
oshirishi va likvidlikni cheklashi mumkin. Buning natijasida iste’mol va
27

investitsiyalar kamayadi, bu esa yalpi talabni pasaytiradi. Shuning uchun, yalpi
talabni oshirishda inflyatsiyaning ortishi va narxlar darajasining o’zgarishi bilan
bog’liq xavf-xatarlarni hisobga olish zarur.
Ijtimoiy barqarorlik va farovonlikni ta’minlash
Yalpi talabning oshishi ijtimoiy barqarorlikni ham ta’minlashda muhim
ahamiyatga ega. Aholining daromadlari oshishi, yangi ish o’rinlarining yaratilishi va
umumiy iqtisodiy faollikning ortishi jamiyatda farovonlikni oshiradi. Yalpi talabni
oshirishning ijtimoiy ta’siri ayniqsa, ijtimoiy dasturlar orqali o’z ifodasini topadi.
Davlat tomonidan olib borilayotgan soliq siyosati va ijtimoiy yordamlar, aholining
kam ta’minlangan qatlamlarini qo’llab-quvvatlashga yordam beradi va ularni
iqtisodiy hayotga kengroq jalb etadi.
Shuningdek, ijtimoiy yordamlar va pensiya dasturlari orqali aholining sotib
olish salohiyati oshadi, bu esa o’z navbatida iste’mol talabining ortishiga olib keladi.
Davlatning ijtimoiy sohalarga kiritgan xarajatlari ijtimoiy farovonlikni ta’minlashga
xizmat qiladi va iqtisodiy barqarorlikni qo’llab-quvvatlaydi. Yalpi talabning oshishi
ijtimoiy tenglikni ta’minlashga ham yordam beradi, chunki iqtisodiy o’sish va yangi
ish o’rinlari jamiyatning turli qatlamlarini qo’llab-quvvatlashga imkon yaratadi.
Iqtisodiy va ijtimoiy o’zgarishlar: Salbiy oqibatlar
Biroq, yalpi talabni oshirishning ayrim salbiy oqibatlari ham bo’lishi mumkin.
Birinchi navbatda, inflyatsiya darajasining oshishi narxlar o’sishiga olib keladi va
aholi daromadlari real qiymatini yo’qotishi mumkin. Bu, ayniqsa, past daromadli
aholi uchun qiyinchiliklar yaratadi, chunki ular ko’proq xarajatlarni qoplashga majbur
bo’lishadi.
Shuningdek, yalpi talabning oshishi eksportning pasayishiga sabab bo’lishi
mumkin. Agar ichki talab oshsa va ishlab chiqarish narxlari ko’tarilsa, bu
mahsulotlarning raqobatbardoshligini pasaytiradi. Natijada, eksport talabining
kamayishi va tashqi savdoda muammolar yuzaga kelishi mumkin.
28

Yalpi talabni oshirish iqtisodiy o’sish va barqarorlikni ta’minlash uchun zarur
bo’lgan omildir. Bu jarayonning ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlari, ayniqsa, yangi ish
o’rinlarining yaratilishi, daromadlarning oshishi, inflyatsiyaning boshqarilishi, narxlar
darajasining o’zgarishi va ijtimoiy barqarorlikka ta’sir etadi. Yalpi talabni
oshirishning salbiy oqibatlaridan qochish uchun samarali siyosat va boshqaruvni
qo’llash zarur. Bu o’zaro muvozanatli iqtisodiy siyosatni amalga oshirish orqali
amalga oshirilishi mumkin.
Yalpi talabni boshqarish va nazorat qilish usullari
Yalpi talabni boshqarish va nazorat qilish, iqtisodiy tizimda muvozanatni
ta’minlash va iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlash uchun muhim ahamiyatga ega.
Yalpi talabning ortishi yoki kamayishi iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish, iste’mol,
investitsiyalar va davlat xarajatlariga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli, yalpi talabni
boshqarish usullari iqtisodiy siyosatning turli jihatlari orqali amalga oshiriladi. Bu
usullar, o’z navbatida, iqtisodiyotning turli sohalarida bo’lgan o’zgarishlarni
boshqarish va kerakli natijalarga erishish uchun muhim vositadir.
Pul-kredit siyosati va yalpi talabni boshqarish
Markaziy bank pul-kredit siyosati orqali yalpi talabni boshqarishga katta ta’sir
ko’rsatadi. Markaziy bankning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiy barqarorlikni saqlash
va inflyatsiyani boshqarishdir. Pul-kredit siyosatining birinchi asosi — foiz
stavkalarining o’zgarishi bo’lib, bu, o’z navbatida, iqtisodiyotdagi umumiy talabga
bevosita ta’sir qiladi.
Agar markaziy bank inflyatsiya darajasi yuqori bo’lsa, foiz stavkalarini
oshirishga qaror qilishi mumkin. Bu kredit olishni qiyinlashtiradi va shunga mos
ravishda investitsiyalar va iste’mol talabini kamaytiradi. Natijada, yalpi talab
pasayadi, bu esa inflyatsiyani boshqarishga yordam beradi. Aksincha, iqtisodiy o’sish
pasaygan va iqtisodiy faollikni rag’batlantirish zarur bo’lganda, markaziy bank foiz
stavkalarini pasaytirishi mumkin. Bu esa kredit olishni osonlashtiradi va
29

iste’molchilar hamda ishbilarmonlar ko’proq xarajat qilishga, sarmoya kiritishga va
ishlab chiqarishni oshirishga moyil bo’ladi.
Shuningdek, markaziy bank pul miqdorini boshqarish orqali iqtisodiy faollikni
boshqaradi. Agar iqtisodiyotda pul miqdori kamaytirilsa, bu talabni susaytiradi va
inflyatsiyani kamaytirishga yordam beradi. Pul miqdorini oshirish esa iqtisodiy
faollikni kuchaytiradi, chunki banklar ko’proq kredit ajratishadi va aholi,
kompaniyalar tomonidan ko’proq iste’mol qilish va investitsiyalar amalga oshiriladi.
Bu usul orqali markaziy bank iqtisodiy o’sish va inflyatsiya darajasini
muvozanatlashga yordam beradi.
Soliq siyosati va yalpi talabni boshqarish
Soliq siyosati, iqtisodiy o’sishning muhim omillaridan biri bo’lib, yalpi talabni
boshqarishda katta rol o’ynaydi. Soliq siyosatining turli shakllari, jumladan, daromad
solig’ining pasaytirilishi, korporativ soliqni kamaytirish yoki qo’shimcha xarajatlar
kiritish orqali davlat iqtisodiy faollikni boshqaradi. Agar soliq stavkalari kamaytirilsa,
iste’molchilar va korxonalar qo’shimcha mablag’ga ega bo’ladilar, bu esa talabning
oshishiga olib keladi.
Davlatning soliqlarni kamaytirishdagi maqsadi — iqtisodiy faollikni oshirish va
investitsiyalarni rag’batlantirishdir. Misol uchun, iqtisodiyotda qisqa muddatli
pasayish bo’lgan paytlarda davlat, soliq stavkalarini qisqartirish orqali iste’mol va
ishlab chiqarishni rag’batlantiradi. Bu esa talabning o’sishiga va iqtisodiy
barqarorlikka yordam beradi.
Bundan tashqari, tashqi iqtisodiy aloqalar va savdo kelishuvlari ham
iqtisodiyotda yalpi talabni oshirishga yordam beradi. Agar mamlakatlar o’rtasida
savdo to’siqlari kamaytirilsa, bu xalqaro bozorlar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi
va o’z navbatida ishlab chiqarish va eksportni oshirishga yordam beradi.
Yalpi talabni boshqarish va nazorat qilish uchun samarali iqtisodiy siyosatlar
zarur. Pul-kredit siyosati, soliqlarni boshqarish, davlat xarajatlarini oshirish, tashqi
iqtisodiy siyosat va boshqa iqtisodiy vositalar orqali yalpi talabni boshqarish mumkin.
30

Boshqaruvning maqsadi inflyatsiyani nazorat qilish, ishlab chiqarish va iste’molning
o’sishini qo’llab-quvvatlash, yangi ish o’rinlari yaratish va ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlashdir. Biroq, ushbu usullarni amalga oshirishda iqtisodiy muvozanatni
saqlash va inflyatsiya, narxlar darajasi va milliy iqtisodiyotning mustahkamligini
hisobga olish zarur. Yalpi talabni boshqarish — iqtisodiy tizimni muvaffaqiyatli va
barqaror rivojlantirishning muhim sharti. 10
10
Abdurahmonov Q.X. Makroiqtisodiyot: nazariya va amaliyot. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2019.
31

XULOSA
Yalpi talab iqtisodiyotning eng muhim komponentlaridan biri bo’lib, uning
ta’siri barcha iqtisodiy faoliyatni, jumladan, ishlab chiqarish, investitsiya, iste’mol va
davlat xarajatlarini belgilaydi. Ushbu talabni boshqarish va tartibga solish, iqtisodiy
siyosatning asosi hisoblanadi, chunki yalpi talabning o’zgarishi natijasida
iqtisodiyotda o’sish, inflyatsiya darajasi, ishsizlik va boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlar
o’zgaradi. Yalpi talabning ortishi yoki kamayishi, nafaqat ichki, balki global
miqyosda ham iqtisodiy vaziyatga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Bu jarayonlar to’g’ri
boshqarilmasa, iqtisodiy inqiroz, inflyatsiya va moliyaviy beqarorlikka olib kelishi
mumkin.
Birinchidan, yalpi talabning nazariy asoslari va amaliyotda qo’llaniladigan
boshqaruv usullari davlatning iqtisodiy siyosatida muhim ahamiyatga ega. Pul-kredit
siyosati, soliqlarni boshqarish, davlat xarajatlarini nazorat qilish va tashqi iqtisodiy
siyosat kabi vositalar yordamida yalpi talabni boshqarish mumkin. Markaziy
bankning foiz stavkalarini o’zgartirish orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish yoki
inflyatsiyani cheklash maqsadida pul miqdorini boshqarish kabi usullar
iqtisodiyotdagi umumiy talabni boshqarish imkonini beradi. Shuningdek, davlat
soliqlarni kamaytirish orqali iste’mol va investitsiyalarni rag’batlantirishi, iqtisodiy
o’sishni kuchaytirishi mumkin.
Ikkinchidan, davlatning xarajat siyosati ham yalpi talabni boshqarishda muhim
vositadir. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan ijtimoiy dasturlar, infratuzilma
loyihalari va boshqa davlat xarajatlari iqtisodiyotdagi talabni oshirishga yordam
beradi. Davlat xarajatlari nafaqat iqtisodiy faollikni oshiradi, balki yangi ish
o’rinlarini yaratadi, iste’mol talabining ortishiga sabab bo’ladi. Bu, ayniqsa, iqtisodiy
inqiroz davrlarida iqtisodiyotga yordam beradi, chunki davlat o’zining investitsiya
faoliyatini kuchaytiradi va bozordagi talabni qo’llab-quvvatlaydi. Lekin, davlat
xarajatlarining oshishi, qarzlar va inflyatsiya darajasini oshirib, iqtisodiy muvozanatni
buzmasligi uchun ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak.
32

Uchinchidan, tashqi iqtisodiy siyosat ham yalpi talabni boshqarishda ahamiyatli
rol o’ynaydi. Xalqaro savdo va eksport-import hajmi, valyuta kursi va tashqi
sarmoyalar iqtisodiyotning ichki talabiga ta’sir ko’rsatadi. Agar milliy valutaning
qiymati kuchaysa, bu eksportning arzonlashishiga olib keladi, eksportni oshirishga
yordam beradi, va shu bilan birga ichki bozordagi talabni rag’batlantiradi. Aksincha,
agar valyuta kursi zaiflashsa, eksportning narxi oshadi, bu esa importni kamaytiradi
va ichki ishlab chiqarishni oshirishga turtki beradi.
To’rtinchidan, yalpi talabni boshqarish iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashning
eng muhim shartidir. Yalpi talabning ortishi yoki kamayishi inflyatsiya darajasiga,
iqtisodiy o’sish sur’atlariga, investitsiya faolligiga va ish bilan ta'minlash darajasiga
ta’sir qiladi. Agar yalpi talab ortib ketadigan bo’lsa, bu inflyatsiyaning oshishiga,
narxlarning ko’tarilishiga olib keladi, bu esa odamlarning sotib olish imkoniyatlarini
cheklaydi va iqtisodiy inqirozga olib kelishi mumkin. Biroq, yalpi talabning
kamayishi, iqtisodiy faollikni susaytiradi, ishlab chiqarish pasayadi va ishsizlik
darajasi oshadi. Shu sababli, yalpi talabni muvozanatlash va boshqarish davlat va
markaziy bankning asosiy vazifalaridan biridir.
Shu o’rinda, yalpi talabni boshqarish usullarini ishlab chiqishda iqtisodiy
siyosatning turlarini, shuningdek, global va ichki iqtisodiy o’zgarishlarni hisobga
olish zarur. Iqtisodiy muammolarni hal qilishda samarali va barqaror siyosatni amalga
oshirish, nafaqat inflyatsiyani nazorat qilish, balki ish bilan ta’minlanishni oshirish,
iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlash va ijtimoiy farovonlikni yaxshilashda ham
muhim rol o’ynaydi. Yalpi talabni boshqarishda amalga oshiriladigan choralar nafaqat
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, balki milliy iqtisodiyotning global bozorga
integratsiyasini yanada mustahkamlashga yordam beradi.
Shu bilan birga, yalpi talabni boshqarishda, iqtisodiy siyosatning turli qismlari
o’rtasidagi muvozanatni saqlash, zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda tezkor qarorlar
qabul qilish va bozor talablarini yaxshi tahlil qilish zarur. Yalpi talabni
33

boshqarishning muvaffaqiyati, shuningdek, iqtisodiyotning turli sektorlarini
rivojlantirishga, yangi ish o’rinlari yaratishga, investitsiyalarni jalb qilishga va
iqtisodiy o’sishning barqaror sur'atlarini saqlashga yordam beradi.
Umuman olganda, yalpi talabni boshqarish iqtisodiy siyosatning ajralmas qismi
bo’lib, uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mamlakatning iqtisodiy o’sish
sur'atlarini oshirishga, inflyatsiyani nazorat qilishga, ijtimoiy farovonlikni
ta’minlashga va iqtisodiy barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Yalpi talabni
boshqarish jarayonida davlat va markaziy bankning o’zaro faoliyatini to’g’ri tashkil
qilish, barqaror va samarali iqtisodiy siyosatni amalga oshirish, global iqtisodiy
o’zgarishlarga moslashish muhimdir. Yalpi talabni boshqarishdagi muvaffaqiyat,
iqtisodiyotning turli sohalarida barqaror rivojlanishni ta’minlashning muhim omili
bo’lib qoladi.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abdurahmonov Q.X. Makroiqtisodiyot: nazariya va amaliyot. – T.: «Iqtisod-
Moliya», 2019.
2. G’ulomov S.S., G’aniev S.G’. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. – T.: «Iqtisodiyot»,
2021.
3. Jo’rayev M. Makroiqtisodiy barqarorlik va yalpi talab. – T.: “Fan va
texnologiya”, 2020.
4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: «Ma’naviyat», 2008.
5. Mamatqulov S. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tahlili. – T.: «Yangi asr avlodi»,
2021.
6. Nazarov Q.N. Iqtisodiy o’sish va makroiqtisodiy siyosat. – T.: “Iqtisodiyot”,
2020.
7. Norqulova N. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiya faoliyati. – T.:
«Innovatsiya», 2021.
8. Qodirov A. Makroiqtisodiyot nazariyasi. – T.: Iqtisodiyot, 2017.
9. Rasulov R. Yalpi talab va yalpi taklif tahlili. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2019.
10. Rustamov I. Makroiqtisodiy tahlil asoslari. – T.: “Fan va texnologiya”, 2020.
11. Saydaliyev H. Iqtisodiyot nazariyasi. – T.: Iqtisodiyot, 2018.
12. Sharipov I.A. Investitsiyalar iqtisodiyoti. – T.: TDYU, 2021.
13. Sodiqov A. Xarajatlar tahlili va ularning iqtisodiy samaradorligi. –
Samarqand, 2019.
14. Tolipov B. Hukumat xarajatlari va ularning iqtisodiyotga ta’siri. – T.:
Innovatsiya, 2020.
15. To’laganov M. Makroiqtisodiyot va davlat moliyasi. – T.: Iqtisodiyot, 2019.
Qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati
1. Blanchard O. Macroeconomics. – Pearson Education, 2017.
2. Dornbusch R., Fischer S., Startz R. Macroeconomics. – McGraw-Hill, 2014.
3. Krugman P., Wells R. Macroeconomics. – Worth Publishers, 2020.
35

4. Mankiw N.G. Principles of Macroeconomics. – Cengage Learning, 2021.
5. Samuelson P.A., Nordhaus W.D. Economics. – McGraw-Hill, 2010.
6. Mishkin F.S. The Economics of Money, Banking and Financial Markets. –
Pearson, 2019.
7. Stiglitz J. Economics of the Public Sector. – Norton, 2000.
Internet manbalari
1. https://www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Statistika agentligi.
2. https://www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
3. https://www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki.
4. https://www.worldbank.org – Jahon bankining rasmiy sayti.
5. https://www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg’armasi (IMF) rasmiy sayti.
6. https://lex.uz – O’zbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlari bazasi.
7. https://www.economist.com – “The Economist” jurnalining iqtisodiy tahlillari.
36

Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talab omillarini tahlil qilish

Sotib olish